Hermes MilSatCom Naar de WC in micro-G Van de hoofdredacteur: Voor de Tweede Kamerverkiezingen heeft Lucht- en Ruimtevaart Nederland (LRN) haar verkiezingsmanifest “Nederland verdient (met) de lucht- en ruimtevaart sector” aangeboden aan de programmacommissies van de politieke partijen, gevolgd door een verkiezingsdebat tussen de lucht- en ruimtevaartsector en leden van de Tweede Kamer. In dit nummer vindt u een verslag van dit debat waarbij de vier aanwezige politieke partijen allen het belang van ruimtevaart benadrukten. Bij de voorplaat Defensie maakt al decennia gebruik van satellietdiensten zoals Global Navigation Satellite Systems (GPS, Galileo), Een artistieke voorstelling van Hermes zoals deze midden jaren 1990 satellietcommunicatie en aardobservatie, en dat gebruik zal had moeten vliegen. Het ambitieuze ESA project werd 25 jaar gele- naar verwachting nog verder doorzetten in de toekomst. Als den geschrapt. [ESA] redactie zijn we erg blij met een artikel over militaire com- municatiesatellieten, een goed voorbeeld van een minder bekende gebruikerskant van ruimtevaart. Vanuit onze samenwerking met de British Interplanetary Society (BIS) hebben we in dit nummer een artikel over het Europese ruimtevliegtuig Hermes dat eerder in de BIS publicatie Spaceflight is gepubliceerd. De auteur heeft het oorspronkelijke artikel voor ons wat meer op een Nederlands publiek afgestemd. Vorig jaar had BIS al een artikel overgenomen uit Ruimtevaart, waardoor we kunnen concluderen dat de samenwerking, ook voor het delen van publicaties, voor beide partijen iets oplevert. Veel van de artikelen in Ruimtevaart komen tot stand door- dat de redactie actief potentiële auteurs benadert, maar ook worden soms bijna kant en klare artikelen aangeboden. Henk Nieuwenhuis kreeg van NVR erelid Kees de Jager een Ruimtevaart ter inzage en besloot spontaan een artikel over Foto van het kwartaal toiletgebruik in de ruimte te schrijven, een onderwerp waar vaak naar gevraagd wordt door leken als ruimtevaart ter De directeur van het Europese GNSS agentschap, Carlo des Dori- sprake komt. Nu bent u ook van alle ins & outs op de hoogte. des, ontving op 12 juni de sleutel van het nieuwe Galileo Referentie We hopen dat dit nummer u weet te inspireren en danken Centrum in Noordwijk van Bart van Bolhuis, directeur internationa- alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen. le zaken van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De officiële opening is gepland voor later dit jaar. [GSA] Peter Buist Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) Bestuur Websitecommissie Ereleden Copyright © 2016 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) Ir. D. de Hoop Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. P. Mahapatra Prof. Dr. C. de Jager gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) S. Vyas Drs. A. Kuipers foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Ir. L. van der Wal (vice-voorzitter) Ir. J.H. de Koomen is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Sociale media-commissie Ir. H.J.D. Reijnen en akkoord van de redactie, en met Ir. J.A. Meijer (penningmeester) Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) P. Smolders bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Drs. B. ten Berge Prof. Ir. K.F. Wakker drukker kan aansprakelijk gesteld worden Dr. Ir. P.J. Buist Drs. Ing. R. Timmermans voor de juistheid van de informatie in dit Ir. M. de Brouwer F. Roelfsema Contact blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Mr. F.N.E. van ’t Klooster Richelle Scheffers Dr. Ir. C. Verhoeven Evenementencommissie Kapteynstraat 1 Kopij Ir. L. van der Wal (voorzitter) 2201 BB Noordwijk Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Ir. P.A.W. Batenburg [email protected] wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) D. van Beekhuizen www.ruimtevaart-nvr.nl neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Ir. S. de Jong ISSN 1382-2446 via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ing. R.H. Linde redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Dr. P. Wesselius Vormgeving en opmaak ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Esger Brunner/NNV plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Kascommissie Ing. M.C.A.M. van der List Drs. T. Wierenga Drukker Ir. H.M. Sanders MBA Drs. T. Leeuwerink Ten Brink, Meppel Ir. Z. Pronk Ruimte voor groei Defensie kan niet zonder Debat met kamerleden in communicatiesatellieten aanloop naar de verkiezingen. 4 7 De ontwikkelingen rond de inzet van satellietcommunicatie bij de Nederlandse krijgsmacht. In de ruimte op de pot De eerste landing van De normaalste zaak op aarde, maar 14 Space Shuttle Columbia 18 nog niet zo gemakkelijk in de ruimte. Na zijn eerdere artikel over de lancering van STS-1 beschrijft Ed Hengeveld de eerste landing van de Space Shuttle. Takkenvrouwtje Blik van boven: de aarde De vaste column van Piet Smolders. 23 door de ogen van een 24 astronaut Een unieke blik op onze planeet. Psyche Station: wonen Een nieuwe start voor in een asteroïde 26 nucleaire voorstuwing? 30 Een blik in een ruimtekolonie. Is het tijd deze controversiële techniek nieuw leven in te blazen? ESA’s spaceplane Hermes The Space Generation at T+25 years 35 Advisory Council 40 A look back at Europe’s ambitious mini- The international space platform for shuttle and its demise. students and young professionals. Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 1 44 januari 2017 en 24 februari 2017. Ruimtevaart 2017 | 2 3 Ruimte voor groei De politiek staat achter ruimtevaart Reineke van der Kolk – Timmermans, Spacened Op 15 februari jl. organiseerde de stichting Lucht- en Ruimtevaart Neder- land een verkiezingsdebat tussen Kamerleden en vertegenwoordigers van de sector om het belang van deze industrie, juist in aanloop naar de verkiezingen, goed op de kaart te zetten. Dit debat was georganiseerd rondom twee thema’s, ruimtevaart en luchtvaart, waarbij de middag startte met ruimtevaart. Kamerleden van vier politieke partijen gingen met jonge bevlogen vertegenwoordigers van de ruimtevaartsector om tafel om te debatteren over de toekomst van deze sector in Nederland. Op 15 februari 2017 organiseerde Lucht- en Ruimtevaart Nederland (LRN) een verkiezingsdebat met Kamerleden – vlnr Suzanne Kröger (Groen- Links), Kees Verhoeven (D66), Martijn van Helvert (CDA), en Remco Dijkstra (VVD) [LRN]. 4 Ruimtevaart 2017 | 2 afé Dudok in Den Haag bood Airbus Defence and Space Ne- therlands (ADSN), ISIS, de TU Delft en Airborne het podium Com – onder leiding van Donatello Piras – in gesprek te gaan met Martijn van Helvert (CDA), Remco Dijkstra (VVD), Kees Verhoeven (D66) en Suzanne Krö- ger (GroenLinks). Na het voor de meeste NVR leden bekende introductiefilmpje van NL Space, werd stilgestaan bij de lancering die ochtend van 104 satellie- ten in India: 101 van de 104 satellieten waren immers CubeSats die door de lanceerdienst van ISIS waren ingebracht (inclusief een nieuwe Nederlandse satel- Bart Root (TU Delft), vlnr geflankeerd door Daniel Hendrix (Airbus Space), Jeroen Rotteveel liet: PEASSS); een record! (ISIS) en Sandor Woldendorp (Airborne), geeft de Kamerleden een nadere toelichting op de maatschappelijke relevantie van Nederlands ruimtevaartonderzoek [LRN]. Ruimtevaart als motor voor groei Twee stellingen passeerden de revue tijdens het debat. Allereerst werd aan- dacht besteed aan de rol van ruimte- vaart als motor voor groei en belangrijke sleuteltechnologie in de bijdrage aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Daniël Hendrix van ADSN benadrukte hierbij vooral de noodzaak om (als overheid en politiek) overtuigd te kiezen voor ruimtevaart; alleen dan kan de Nederlandse sector kansen pak- ken op de groeiende ruimtevaartmarkt. Remco Dijkstra van de VVD onder- streepte de grote economische waarde van de ruimtevaartsector: “Iedere in- vesteringseuro in de ruimtevaart levert ons 5 of 6 euro op. De sector moet dus laten zien wat het in huis heeft. De Debatleider Donatello Piras brengt een stelling tot stemming waarbij de reactie vanuit het overheid kan dan launching customer publiek de discussie sturing geeft [LRN]. zijn en optreden als ambassadeur. Bring in The Dutch!” Debatleider Donatello Piras (links) vraagt de voorzitter van LRN Aad Veenman (rechts) om de speerpunten van de sector naar de overheid nader toe te lichten [LRN]. Nederland als koploper in de strijd tegen klimaatproblematiek Kees Verhoeven van D66 en Susanne Kröger van GroenLinks waren het eens over de mogelijkheden die ruimtevaart biedt voor het in kaart brengen van kli- maatproblemen. Juist de grote rol die de ruimtevaart kan spelen bij het oplossen van grote milieuvraagstukken wordt door de aanwezige politieke partijen on- derkend. Kees Verhoeven: “Ruimtevaart heeft voor veel mensen ten onrechte een ‘verweg-gevoel’, terwijl de impact ervan juist heel dichtbij is.” Ook het belang van de wetenschap wordt benoemd. D66 ziet het als een haast klassieke overheidstaak om daarin te investeren. CDA-Kamerlid Martijn van Ruimtevaart 2017 | 2 5 SpaceNed, de branchevereniging voor ruimtevaartorganisaties in Nederland – aan de hand van het opinie-artikel dat hij samen met Ineke Dezentjé-Hamming – de voorzitter van de werkgeversorga- nisatie voor de technologische industrie FME – in het Financieele Dagblad had gepubliceerd. Bart Root van de TU Delft viel hem bij en benadrukte dat ESTEC van zeer grote waarde is voor de TU Delft maar zeker ook voor het opstarten van nieuwe bedrijven, waarbij hij verwijst naar ISIS en Airborne. Sandor Wolden- dorp van Airborne voegde hier nog aan toe als MKB enorm veel energie te hebben gestoken in de opbouw van hun space-activiteiten. De overheid is hard nodig als steuntje in de rug bij de lange terugverdientijden én vooral ook om de invloed en investeringen in ESA; niet halfslachtig meedoen, maar met ambitie investeren dus. Op dit pleidooi kregen ze zeer positieve reacties van Kamerleden. Kees Verhoe- Steffen de Vries (CEO Aeronamic) geeft aan voor welke uitdaging het Nederlandse MKB staat ven benadrukte dat D66 een miljard wil m.b.t.