Nachtvlinders De zwartvlekwinteruil Omdat de kans bevruchte klein leek, had- Tekst: De eerste aflevering van de nieuwe serie over nacht- op eitjes erg den al mislukte kweek Jeroen we ons neergelegd bij een en ons Voogd vlinders is gereserveerd voor de zwartvlekwinteruil om in uit enDick Groenendijk voorgenomen april rupsen te gaan kloppen** (Conistra Deze nachtvlinder steeds ver- (De Vlinderstichting) rubiginosa). lijkt sleedoorn op de vindplaats van de vlinders. De verras- was dan ook groot toen eind maart, begin april der naar het noorden op te rukken in Nederland (Vis, sing piepkleine rupsen op de bloemen en bladeren van de Ook de Veluwe de 2005). op zuidelijke is soort in- sleedoorn zaten. Dit betekent dat de eitjes toch bevrucht middels Zo werd in 2003 een exemplaar waargenomen. waren en, nog belangrijker, dat de vrouwtjes van de Ede zwartvlekwinteruil in staat om tenminste zes weken in gezien en in 2004 een exemplaar in Wageningen. zijn sperma te conserveren (en dat is iets wat geen man In de literatuur wordt aangegeven dat Prunus-soorten, kan!). In eerste instantie vraten de rupsen vooral van de zoals sleedoorn de voorkeur (Prunus spinosa), genieten bloeiwijze van de sleedoorn, maar al snel werden ook de bladeren was het enorme verschil als waardplant (Ebert & Steiner, 1997). genuttigd. Opvallend in groeisnelheid tussen de rupsen: sommige waren al het deel eind begin mei volgroeid maar overgrote pas Dit alles vormde de aanleiding om op 3 februari2005 mei. gewapend met een pot stroop* te gaan kijken of de zwartvlekwinteruil aanwezig is in de uiterwaarden van Overzomeren in een cocon de Nederrijn aan de voet van de Grebbeberg bij Rhenen. Zodra de rupsen volgroeid zijn, graven zij zich in de Onze stoutste verwachting werd overtroffen; in korte tijd strooisellaag in en maken een stevige cocon. In plaats waren enkele tientallen zwartvlekwinteruilenop de van vrijwel direct de laatste vervelling in te gaan en de stroop aanwezig. Het waren voornamelijk vrouwtjes en rupsenhuid te vervangen dooreen pophuid, blijven de twee exemplaren zijn meegenomenom eitjes te laten rupsen nog weken rups in de cocon. Men spreekt dan leggen om zo middels een kweek inzicht te krijgen in de wel van een soort die overzomert als prepupa in de biologie van deze uil. cocon. Toen de kweekkooi een keer in de volle zon stond bleek het nut van deze strategie: de rupsen verlieten hun Geduld wordt beloond! cocon en zochten een minder warme plek in de kooi op. In de literatuur is niets te vinden over het ei-stadium van Meteen werd een nieuwe cocon gevormd. Vanaf half de zwartvlekwinteruil. Om hier meer inzicht in te krijgen juni tot half juli verpopten de rupsen zich pas echt in de zijn de twee meegenomenwijfjes in een kooi geplaatst cocons. samen met wat takken sleedoorn op water en diverse stukken fruit. Dat fruit - peer en appel - diendeals voed- Spreiding bij het uitkomen sel voor de vlinders en werd aangeboden in de vorm van Het popstadium wordt wel eens het ruststadium van de schijfjes. De vlinders beschikken over een functionerende metamorfose genoemd. Niets is natuurlijk minderwaar, roltong, iets wat overigens niet zo vanzelfsprekend is bij want in de pop vindt de ware metamorfose plaats. Het nachtvlinders. week steeds dat de vlinders al Na een waren er nog geen was opvallend eerste in augustus uit- eitjes te vindenen de hoop op een succesvolle kweek kwamen. De spreiding was echter erg groot en vanaf was eigenlijk al opgegeven. begin augustus tot in november kwamen er vlinders uit. De zwartvlekwinteruil als vlinder de De vlinders die in overwintert en bij augustus en september uitkwamen, meeste vlinderoverwinteraars gaat men ervan uit dat de verstopten zich zonder voedsel op te nemen in de paring in het voorjaar plaatsvindt en kort na de paring strooisellaag. Vanaf oktober werden de vlinders echt de eitjes worden afgezet. Half maart begonnen de actief en werden ze vrijgelaten. De vlinders zijn later in bloemknoppen van de sleedoorntakken in de kooi dui- de herfst en ook na de jaarwisseling eerder in het jaar delijk op te zwellen en prompt werden de eerste eitjes weer actief dan andere vlinderoverwinteraars (Ebert & vlak bij deze knoppen afgezet. Vlinderwijfjes bevruchten Steiner, 1997; Ronkay etal., 2001). Zwartvlekwinteruilen de eitjes pas bij het afzetten. Daar er inmiddels ruim zes blijken actief te zijn vanaf een temperatuur van 4 °C. We weken verstreken waren en er alleen twee vrouwtjesvlin- hebben geen paring kunnen waarnemen, maar gezien ders in de kooi aanwezig waren achtten wij de kans op het feit dat er in februari voornamelijk wijfjes werden bevruchte eitjes erg klein omdat sperma nu eenmaal waargenomen,en deze duidelijk in staat bleken om slecht te conserveren is. sperma gedurende een langere tijd te conserveren, is Toch nog rupsen! het aannemelijk dat de paring misschien al gedurende 14 Vlinders 1 2006 nachtvlinders JeroerWoood Voogd Jeroen de zich in in de strooisel- Twee eitjes van de zwartvlekwinteruil. Pas toen de knoppen van Een volgroeide rups. Volgroeiderupsen graven sleedoorn begonnente zwellen werden deze eitjes afgezet. taagen maken eenstevige coconwaarin de soort overzomert als pre- pupa. Jeroen Voogd vooral Een tweede-stadiumrups. Net uitgekomen rupsen vraten van debloeiwijze van de sleedoorn, maaratsnel werden ook de bladeren genuttigd. Er de wintermaandenplaatsvindt. zijn een paar vlinder- Voogd soorten waarbij uitsluitend de wijfjes overwinteren; het conserveren van sperma is dus niet nieuw bij vlinders Jeroen (Young, 1997). Deze strategie is echter niet bekend van Dezwartvlekwinteruil overwintert als volwassen vlinder. Devlinder is de zwartvlekwinteruil. het actiefin het late najaar en na de wintermaanden weerIn vroege Literatuur voorjaar. Als het tijdens de winter voldoende zachtis, komen de vlin- Vis, R, (2005). Aanvullende vondsten van Conistra rubiginosa ders ook tevoorschijn om te zoeken naar voedsel. (Lepidoptera Noctuidae) in Nederland. Entomologische Berichten 65: 154. * methode nachtvlinders bestaan veel verschil- Ebert, G. & A. Steiner (1997). Die Schmetterlinge Baden- stroop is eenveelgebruikte om te vangen; er Württembergs Band 6 Nachtfalter IV. Eugen Ulmer GmbH lende recepten voor. Wij hebben gebruik gemaakt van een mengsel vanappelstroop met een & Co, Stuttgart. likeurtje. Dit mengsel wordt vlak voor de schemering op boomstammen aangebracht en Volume vanaf de de vlinders. Ronkay, L. et al. (2001). Noctuidae Europaeae, 5, een uur na schemering regelmatig gecontroleerd op aanwezigheid van Hadeninae II. Entomological Press, Soro. ** of moths. methode verzamelen. wordt laken Young, M, (1997), The natural history Poyser, kloppen is een om rupsen te Hierbij bijvoorbeeld een onder boom ofstruik keer wordt. Allerlei London. een gelegd, waarna er een paar stevig geschud vallen dan het waaronder normaal ook insecten op laken, gesproken rupsen. Vlinders 1 2006 15.