ATLAS HISTORYCZNY MIAST POLSKICH Redakcja naukowa ROMAN CZAJA TOM IV ŚLĄSK Redakcja naukowa MARTA MŁYNARSKA-KALETYNOWA ZESZYT 6 STRZEGOM Redakcja naukowa RAFAŁ EYSYMONTT Opracowali DAGMARA ADAMSKA, RAFAŁ EYSYMONTT, RADOSŁAW GLIŃSKI, KRZYSZTOF JAWORSKI, MARTA MŁYNARSKA-KALETYNOWA, MARCIN SIEHANKIEWICZ, LESZEK ZIĄTKOWSKI Wybór i opracowanie kartografii historycznej: Rafał Eysymontt Praca naukowa finansowana w ramach programu Opracowanie redakcyjne: Krzysztof Uściński Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Opracowanie typograficzne: Marcin Siehankiewicz „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014-2017 Tłumaczenie na język angielski: Jacek Słupski Projekt nr 11H 13 0215 82 Prace kartograficzne: Jarosław Połamarczuk, Marcin Siehankiewicz Prace techniczne: Lidia Nowacka Koordynacja prac wydawniczych: Jadwiga Dunaj Recenzenci: Bogusław Krasnowolski, Zdzisław Noga Publikacja przygotowana we współpracy z Archiwum Państwowym we Wrocławiu Wydawca: Instytut Archeologii i Etnologii PAN ISBN 978-83-63760-57-1 Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza © Autorzy, Redaktorzy i Wydawca 2015 50-118 Wrocław, ul. Więzienna 6 Wydrukowano w Drukarni Księży Werbistów, ul. Klasztorna 4, Górna Grupa, PL 86-134 Dragacz WROCŁAW 2015 THE HISTORICAL ATLAS OF POLISH TOWNS Academic editing ROMAN CZAJA VOLUME IV SILESIA Academic editing MARTA MŁYNARSKA-KALETYNOWA BOOK 6 STRZEGOM Academic editing RAFAŁ EYSYMONTT Prepared by DAGMARA ADAMSKA, RAFAŁ EYSYMONTT, RADOSŁAW GLIŃSKI, KRZYSZTOF JAWORSKI, MARTA MŁYNARSKA-KALETYNOWA, MARCIN SIEHANKIEWICZ, LESZEK ZIĄTKOWSKI Compilation and elaboration of historical cartography: Rafał Eysymontt Scientific work founded by the Ministry of Science and Higher Education Editing: Krzysztof Uściński as a part of a “National Program of Development of Humanities” Typographic editing: Marcin Siehankiewicz project for the years 2014-2017 Translation into English: Jacek Słupski Project number 11H 13 0215 82 Cartographic works: Jarosław Połamarczuk, Marcin Siehankiewicz Technical works: Lidia Nowacka Coordination of publishing works: Jadwiga Dunaj Reviewers: Bogusław Krasnowolski, Zdzisław Noga Publication prepared in cooperation with the State Archive in Wrocław Publisher: Institute of Archeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences, ISBN 978-83-63760-57-1 Department of Research on Culture of Late Antiquity and Early Middle Ages © Authors, Editors and Publisher 2015 50-118 Wrocław, ul. Więzienna 6 Printed in: Drukarni Księży Werbistów, ul. Klasztorna 4, Górna Grupa, PL 86-134 Dragacz WROCŁAW 2015 WPROWADZENIE Atlas Strzegomia jest szóstym zeszytem zaingurowanej w 1998 r. O gospodarczym znaczeniu Strzegomia świadczą rozwinięte na jego te- śląskiej serii Atlasu Historycznego Miast Polskich, publikowanego od 1993 r. renie różne gałęzie rzemiosł, w tym tradycyjna od pierwszej lokacji wytwór- pod redakcją prof. Antoniego Czacharowskiego z Uniwersytetu Mikołaja czość tkacka i sukiennicza. Nieliczne źródła pisane poświadczają obecność Kopernika w Toruniu, a obecnie pod redakcją prof. Romana Czaji z tegoż w mieście ludności żydowskiej. Skalę i znaczenie średniowiecznego miasta uniwersystetu. potwierdzają także, nie zachowane niestety, gotyckie domy podcieniowe. Jest to inicjatywa realizowana pod patronatem Międzynarodowej Komisji Mniej widoczne są ślady zabudowy z okresu nowożytnego (np. niezacho- Historii Miast (Commission Internationale pour l’ Histoire des Villes). Głów- wany, wzniesiony w 1742 r. ewangelicki dom modlitwy). nym celem publikacji atlasów historycznych miast, wytyczonym przez to Zasadniczym, nowym czynnikiem rozwoju gospodarczego Strzegomia gremium naukowe, jest stworzenie zasobów źródłowych do badań porów- stały się kamieniołomy na wyniesieniach skalnych w pobliżu miasta, zało- nawczych nad urbanizacją Europy i przemianami przestrzennymi jej miast. żone w 1826 r. przez Friedricha Samuela Bartscha. Eksploatacja cennego Autorzy Atlasu starali się możliwie najpełniej, zgodnie z aktualnym sta- surowca stanowi do dziś o pozycji ekonomicznej Strzegomia. Ożywienie nem wiedzy, przedstawić dzieje i przemiany tego średniej wielkości miasta w rozwoju miasta w 2. połowie XIX w. łączyło się m.in. z rozbiórką średnio- (obecnie około 18 000 mieszkańców), położonego na gęsto zasiedlonym już wiecznych fortyfikacji, powstaniem na ich miejscu promenady, otwarciem od średniowiecza Pogórzu Sudeckim. W pobliżu Strzegomia odkryto ślady w 1856 r. linii kolejowej, a także z poszerzeniem przestrzeni miejskiej po- osadnictwa od czasów prehistorycznych, m.in. pozostałości dwóch grodzisk przez przyłączenie pobliskiego osiedla Grabina. wczesnośredniowiecznych: na Bazaltowej Górze (Strzegom) i na Górze Atlas historyczny miasta Strzegomia przygotowany został przez Zwycięstwa (Graniczna). Gród strzegomski po raz pierwszy jest poświad- zespół badaczy z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk czony w bulli papieskiej dla biskupstwa wrocławskiego z 1155 r. Dwukrotna we Wrocławiu oraz z Uniwersytetu Wrocławskiego, zgodnie z zasadami lokacja miasta – pierwsza, podjęta około 1242 r. z inicjatywy księżnej Anny, Międzynarodowej Komisji Historii Miast. Jego autorzy mieli na celu ukaza- wdowy po Henryku II Pobożnym, oraz druga, przeprowadzona w 1265 nie na przestrzeni wieków poszczególnych etapów rozwoju tego ośrodka lub 1266 r. przez jej syna Henryka III, księcia wrocławskiego – poprzedzona miejskiego – poważnie zniszczonego pod koniec II wojny światowej i wy- była funkcjonowaniem wczesnomiejskiej osady (Stary Strzegom) z kościo- pełnionego w dużej części zabudową powojenną. Temu celowi ma służyć łem pw. św. Piotra (później pw. św. Jadwigi). Należała ona dowodnie od zamieszczona w Atlasie część tekstowa, jak i zestaw najważniejszych dla 2. połowy XII po 30. lata XIII w. do klucza dóbr możnowładczo-rycerskiej rozpoznania kształtu przestrzeni miejskiej planów i widoków, pozyskanych rodziny Imbramowiców. Ich dziełem było sprowadzenie do Strzegomia na ze zbiorów archiwalnych i bibliotecznych w kraju i za granicą. Najnowszy przełomie XII i XIII w. zakonu joannitów. W 2. połowie XIII w. strzegomscy stan badań nad przemianami przestrzeni miejskiej Strzegomia prezentują joannici przyczynili się do budowy murów obronnych miasta lokacyjnego, też zamieszczone w Atlasie plany rekonstrukcyjne. a jednocześnie objęli patronat nad kościołem parafialnym nowego miasta Intencją autorów jest, aby opublikowany materiał źródłowy stał się bodź- – pw. św. św. Piotra i Pawła. Przebudowany w XIV w., monumentalny cem do dalszych dociekań badawczych o lokalnym i ponadlokalnym zna- gmach – jeden z największych na Śląsku kamiennych gotyckich kościo- czeniu, aby Atlas Strzegomia stał się jednym z ważniejszych fundamentów łów farnych – stał się symbolem miasta. Zasadniczy etap powstawania edukacji regionalnej jego mieszkańców. tej budowli przypadł na czas funkcjonowania w mieście poświadczonego Marta Młynarska-Kaletynowa w 1312 r. zamku Piastów z linii świdnicko-jaworskiej. Rafał Eysymontt 3 INTRODUCTION The Atlas of Strzegom is the sixth volume of the 1998-launched Silesian Strzegom’s economic importance is attested to by various well-devel- series of ‘A Historical Atlas of Polish Towns and Cities’, whose publication oped crafts, including weaving and cloth making, which the town was fa- started in 1993 under the editorial leadership of Prof. Antoni Czacharows- mous for from the time of its first charter. Scarce written sources mention ki from the Mikołaj Kopernik University of Toruń, and is now edited by the presence of a Jewish community in town. The scale and significance Prof. Roman Czaja from the same university. of the town in the Middle Ages are also confirmed by Gothic arcaded hous- The undertaking was begun on the initiative and under the auspices es, which, however, have not survived. The modern period has left some of the International Commission for the History of Towns and Cities (Com- less conspicuous building structures at Strzegom, including a non-extant mission Internationale pour l’Histoire des Villes). The main objective of the Evangelical house of prayer erected in 1742. publication of historical atlases of towns and cities set out by this scientific A major new factor that contributed to Strzegom’s economic develop- body is to create source resources for comparative studies into the urban- ment was a quarry on the rock hills near the town, established in 1826 by isation of Europe and the spatial transformations of its town and cities. Friedrich Samuel Bartsch. The extraction of the valuable stone material The Atlas’s authors have taken great care to present, in accordance is still of considerable significance to Strzegom’s economy. The town’s with the present-day state of knowledge, the complete history and the revival in the 2nd half of the 19th c. was connected, among other things, with spatial transformations of this middle-sized town (currently having 18,000 the demolition of its medieval fortifications, the building of a promenade inhabitants), located in an area of the Sudeten Foothills that has been on the site, the opening of a railway line in 1856, and the expansion of densely populated since the Middle Ages. Signs of settlement spanning the urban space by incorporating the nearby Grabina estate into the town. the prehistoric times and the Early Middle Ages, including remains of two ‘A Historical Atlas of the Town of Strzegom’ has been prepared by a team early medieval gords: one on Bazaltowa Mountain (Strzegom) and another of scholars from the Institute of Archaeology and Ethnology of the