Kraina Dolnego Powiśla

KRAINA DOLNEGO POWIŚLA KThe Land of Lower Vistula • Das Land der Niederweichsel Kraina Dolnego Powiśla The Land of Lower Vistula • Das Land der Niederweichsel Tytułem wstępu

Pragniesz odpocząć wśród ciszy, na łonie natury? Marzysz, by znaleźć się wśród życzliwych ludzi i gościnnych gospodarzy? A może chciałbyś przenieść się w przeszłość? Wybierz się w podróż po Krainie Dolnego Powiśla, gdzie bogata historia pozostawiła niezwykle barwną mozaikę przyrody, kultury i obyczajów.

Mieszkańcami tych ziem były pruskie plemiona Pomezanów, Słowianie, a od XIII wieku Koloniści niemieccy, którzy przybyli z Zakonem Krzyżackim. Tereny te zamieszkiwali również Mennonici. Różnorodność kulturowa i wyznaniowa miała wpływ na architekturę zarówno obiektów sakralnych, jak też świeckich, co nadało niepowtarzalności temu skrawkowi Polski. O naszej krainie pisali Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Tarnowski, Elwir Michał Andriolli, Stefan Żeromski czy Melchior Wańkowicz.

Na szczęście, burzliwe dzieje oraz zniszczenia wojenne niesione falami zawirowań historii nie zdołały zniweczyć wszystkich śladów przeszłości, a ziemie te nie zatraciły swojego powiślańskiego piękna, które pomimo rozwoju cywilizacji i wyraźnej tendencji zacierania się różnic kulturowych zachowało swoją odmienność po dziś dzień.

Mamy nadzieję, że ten album pozwoli na wirtualną podróż po Krainie Dolnego Powiśla i nie będzie „prostym zabijaniem czasu” wg słów Iwaszkiewicza, natomiast zachęci do rzeczywistych wędrówek i odkrywania tego, naszego, skrawka ziemi.

Publikacja powstała z inicjatywy osób reprezentujących miejscową społeczność zaangażowaną w działania na rzecz lokalnego rozwoju. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Kraina Dolnego Powiśla” funkcjonuje na terenie pięciu gmin: gminy Dzierzgoń, gminy Sztum, gminy Stary Dzierzgoń, gminy Stary Targ oraz gminy Mikołajki Pomorskie.

Jolanta Szewczun Stowarzyszenie LGD „Kraina Dolnego Powiśla”

1. Dzierzgoń z lotu ptaka / Bird’s-eye view of Dzierzgon / Christburg aus der Vogelperspektive

1 3 Title of introduction

Would you like to rest and be surrounded by the stillness and beauty of nature, amongst kind and welcoming hosts? Or perhaps you would like to travel back in time and be captivated by the treasures of thousands of years of history? We invite you on a journey to the Kraina Dolnego Powiśla - the Land of the Lower Vistula, where rich history entwines with vibrant nature, culture and customs.

Originally the land was inhabited by the Prussian tribes of Pomezanians, Slavs as well as Mennonites. Additionally, from the XIII century there was an influx of German settlers who came with the Teutonic Order. Cultural and religious diversity influenced both civic and religious architecture, contributing to the unique character of the area, and providing great inspiration for many Polish authors like Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Tarnowski, Elwir Michał Andriolli, Stefan Żeromski czy Melchior Wańkowicz.

Fortunately, the many upheavals and devastations of war did not destroy the traces of the past and did not erase the natural beauty of the land and the kindness of its people. Importantly, despite the influences of globalization, to this day the region retains its unique character and charm.

We hope that this album will allow you to take a virtual trip through the Kraina Dolnego Powiśla - The Land of Lower Vistula. We hope that this experience will be a starting point for your real journey into our beloved land.

This publication was initiated by the local people, who are passionate about promotion and development of this fascinating region. The Local Association “Kraina Dolnego Powisla” (The Land of Lower Vistula) consists of five counties Dzierzgoń, Sztum, Stary Dzierzgoń, Stary Targ and Mikołajki Pomorskie.

Jolanta Szewczun Association LGD “Kraina Dolnego Powisla” (The Land of Lower Vistula)

1. Widok na zrewitalizowany skwer przy siedzibie Dzierzgońskiego Ośrodka Kultury z nowym Centrum Informacji Turystycznej The view of a revitalized square at the seat of The Dzierzgon Culture Centre with the new Centre of tourist information office Blick auf die wiederbelebte Grünanlage beim Sitz des Christburger Kulturzentrums mit dem neuen Touristeninformationszentrum

1 5 Ein Titel des Einlasses

Möchten Sie sich in der Stille der Natur ausruhen? Träumen Sie davon, sich unter herzlichen Menschen und gastfreundlichen Wirten zu finden? Oder haben Sie vielleicht Lust, sich in die Vergangenheit zu versetzen? Wir schlagen Ihnen vor, eine Reise durch das Land der Niederweichsel zu unternehmen, wo die reiche Geschichte ein Mosaik von Natur, Kultur und Sitten zusammengetragen hat.

Zu den Bewohnern dieses Gebietes gehörten die Stämme der Pomesanen, Slawen und seit dem XIII. Jahrhundert deutsche Kolonisten, die mit dem Kreuzritterorden hierher kamen. Das Land bewohnten auch die Mennoniten. Die kulturelle und religiöse Vielfalt hatten ihren Einfluss sowohl auf die sakrale als auch auf die weltliche Architektur, was diesem Fleckchen Polens seinen einmaligen Charakter verlieh, von dem auch schon Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Tarnowski, Elwir Michał Andriolli, Stefan Żeromski und Melchior Wańkowicz beeindruckt waren.

Zum Glück vernichteten die turbulente Geschichte und die Kriegszerstörungen all die Spuren der Vergangenheit nicht. Trotz der Zivilisationsentwicklung und all den Versuchen Kulturdifferenzen auszugleichen, behielten die Länder ihre einmalige

1 Schönheit und bewahrten ihre Einmaligkeit und Besonderheit für die Nachkommen.

Wir haben große Hoffnung, dass unser Album Ihnen nicht nur eine virtuelle Reise durch das Land der Niederweichsel anbietet, sondern auch zu Wanderungen und Entdeckungen dieser Region ermuntert.

Diese Publikation entstand aus der Initiative einer Gruppe von Menschen, welche den Verband für lokale Entwicklung vertreten. Der Verband: Lokalna Grupa Działania „Kraina Dolnego Powiśla” ist tätig für fünf Gemeinden: Dzierzgoń, Sztum, Stary Dzierzgoń, Stary Targ und Mikołajki Pomorskie.

Jolanta Szewczun Der Verband LGD Kraina Dolnego Powiśla (Das Land der Niederweichsel)

1. Muzeum Tradycji Szlacheckiej w zespole pałacowo-parkowym w Waplewie Wielkim w gminie Stary Targ; stanowi oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku The Museum of the Tradition of Nobility in the palace and park complex in Waplewo Wielkie, commune of Stary Targ, it is a department of the National Museum in Gdansk Museum der Tradition des Polnischen Adels in dem Palast- und Parkkomplex in Waplitz, Gemeinde Altmark. Es ist eine Außenabteilung des Nationalmuseums in Danzig

2. Gotycki kościół parafialny pw. św. Szymona i św. Judy Tadeusza w Starym Targu The gothic Church of St Simon and St Jude in Stary Targ / Gotische St. Simon und Judas Pfarrkirche in Altmark

3. Wieża przedzamcza w Przezmarku z lotu ptaka 2 3 Bird’s-eye view of castle tower in Przezmark / Vorburgturm in Preußisch Mark aus der Vogelperspektive 7 1. 1 Śluza w Białej Górze usytuowana w korpusie prawego wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły, biegnącego w poprzek Nogatu The Biala Gora Lock located in the right dike of the Vistula River, which runs crosswise to the Nogat Die Schleuse in Weißenberg ist ein Teil des am rechten Ufer der Weichsel gelegenen Hochwasserdeiches, der quer über die Nogat läuft

2. Wielki Upust – połączenie Liwy z Nogatem Wielki Upust (Great Relief) – connection of Liwa River with Nogat Wielki Upust – die Verbindung der Flüsse: Liwa und Nogat

3. Przystań żeglarska w Białej Górze wybudowana w ramach projektu „Budowa przystani żeglarskiej w Białej Górze”, która jest integralną częścią projektu tzw. Pętli Żuławskiej Marina in Biala Gora built within the “ Biala Gora marina construction” Project, which makes an integral part of the so-called Zulawska Loop project Der Jachthafen in Weißenberg gebaut im Rahmen des Projektes „Bau des Jachthafens in Weißenberg“, der als ein Teil des Projektes Zulawska Krümmung 2 bekannt ist 3 9 2

1. Brama zamkowa w Sztumie prowadząca z zamku do miasta The castle gate in Sztum leading from the castle to the town Burgeinfahrt in Stuhm, die von der Burg zur Stadt führt

2. Zamek krzyżacki w Sztumie – fragment budynku zachodniego i skrzydło południowe The Castle of the Teutonic Order in Sztum – part of the west building and the south flank Kreuzritterburg in Stuhm – ein Teil des westlichen Gebäudes und ein Südflügel

3. Zamek położony na przesmyku między połączonymi niegdyś jeziorami: Sztumskim i Barlewickim The castle located on the pass between the lakes which have been previously connected: Lake Sztumskie and Lake Barlewickie Burg gelegen auf dem Engpass zwischen 3 den mal verbundenen Stuhmer und Barlewitzer Seen 1 11 1. Zamek krzyżacki w Przezmarku – XIV-wieczna warownia położona na półwyspie między jeziorami Mołtawa Wielka i Mołtawa Mała, wzniesiona z polecenia komtura Lutera z Brunszwiku; Obecnie zachowany w ruinie, jest własnością prywatną The Castle of the Teutonic Order in Przezmark – a XIV century fortress located on the peninsula between Motlawa Wielka Lake and Motlawa Mala Lake, built by order of the Grand Master Luther von Braunschweig; Currently, the ruined castle is a private property Kreuzritterburg in Preußisch Mark – eine aus dem 14. Jh. stammende Festung, gelegen auf einer Halbinsel zwischen dem Großen und Kleinen Singersee, aufgeführt auf die Anweisung des Komturs Luther von Braunschweig; Zur Zeit sind die Burgruinen Privateigentum

2. Oryginalny ośmiokątny kościółek ze słomianą strzechą 1 2 w Cieszymowie Original octagonal church with thatched roof in Cieszymowo Originelle achteckige Kirche mit einem Strohdach in Taschendorf

3. Murowany kościół gotycki z XV wieku w Krasnej Łące A XV century gothic brick church in Krasna Laka Gemauerte, gotische Kirche aus dem 15. Jh. in Schönwiese

4. Dworek w Miniętach The manor in Minieta Landhaus in Menthen

5. XIV-wieczna wieża zamkowa w Przezmarku, pełniła zarówno funkcje obronne i sygnalizacyjne, jak również więzienne, typowe dla zamków krzyżackich The XIV century castle tower in Przezmark had both a protective and signaling functions; it also served as a prison which was typical of Teutonic castles Ein aus dem 14. Jh. stammender Turm der Vorburg in Preußisch Mark. Er übte sowohl eine Schutz – als auch eine Wartungsfunktion aus und diente auch 3 4 5 als Gefängnis, was typisch für die Kreuzritterburgen war 13 1. Mikołajki Pomorskie z lotu ptaka Bird’s-eye view of Mikolajki Pomorskie Niklaskirchen aus der Vogelperspektive 1 15 1

1. Dworek w Cieszymowie położony przy stawie i parku z pięknym starodrzewem A small manor in Cieszymowo, located by a well-kept pond and park with beautiful old trees Landsitz in Taschendorf gelegen bei dem Teich und der Parkanlage, mit den wunderschönen alten Bäumen

2. Miejsce odpoczynku i rekreacji na Wzgórzu Zamkowym w Dzierzgoniu Relax and recreation ground on the Castle Hill in Dzierzgon Ein Erholungs- und Freizeitgelände auf dem Burgberg in Christburg

3. Kościół w Waplewie Wielkim (dawniej kaplica przypałacowa Sierakowskich) - widok od strony frontowej The church in Waplewo Wielkie (former palace chapel of the Sierakowski family) - front view Kirche in Waplitz (ehemalige Schlosskapelle der Familie 2 3 Sierakowski) - Ansicht Vorderseite 17 1 1. Dwór w Stążkach z XVII wieku. Po przebudowie w 1866 roku stylizowany na włoski renesans. Otynkowany dwór posiada od strony frontowej wieżę oraz arkadowy podjazd A XVII country century residence in Stazki. After modification in 1866, it was given an Italian Renaissance look. The plastered residence has a tower in front and an arcaded driveway Landsitz in Stangenberg aus dem 17. Jh. Nach dem Umbau im Jahre 1866 hat er die Merkmale der italienischen Renaissance bekommen. Er hat auf der Vorderseite einen Turm und eine arkadenförmige Anfahrt

2. Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w Starym Dzierzgoniu Ascension of Our Lord Parish Church in Stary Dzierzgon Christi Himmelfahrt Pfarrkirche in Alt Christburg

3. Kościół Świętej Trójcy i św. Katarzyny w Dzierzgoniu The Church of the Holy Trinity and Saint Catherine in Dzierzgon Die Hlste. Dreifaltigkeit und St. Katharinas Pfarrkirche 2 3 in Christburg 19 2

1. Kamienie Wilhelma – głazy z inskrypcjami upamiętniające polowania cesarza Niemiec i króla Prus Wilhelma II Wilhelm’s stones – boulders with the inscriptions to commemorate the hunts of Wilhelm II, the German Emperor and King of Prussia Wilhelms Steine – Steinblöcke mit den Inschriften zum Gedenken an die Jagden des deutschen Kaisers und Königs von Preußen Wilhelm II

2. Cmentarz w Starym Dzierzgoniu Grave yard in Stary Dzierzgon Friedhof in Alt Christburg

3. Komin cegielni w Monasterzyskach Wielkich The chimney of brickyard in Monasterzyska Wielkie 3 Ziegeleischornstein in Groß Münsterberg 1 21 1. Ogólnopolska akcja „Noc Muzeów” w Dzierzgońskim Ośrodku Kultury. Nocne spotkanie okazało się niecodziennym przeżyciem i okazją do zwiedzenia wielu nieznanych elementów cerkwi The “Long Night of Museums” in The Dzierzgon Culture Centre. The get-together at the night-time was an unusual experience and perfect opportunity to explore some unknown elements of the orthodox church Polenweite Veranstaltung: Lange Nacht der Museen in Christburger Kulturzentrum. Diese nächtliche Begegnung wurde zu einem wirklich ungewöhnlichen Erlebnis und gab die Möglichkeit viele bisher unbekannte Teile der orthodoxen Kirche zu bewundern

2. Scena przy Dzierzgońskim Ośrodku Kultury podczas szóstej edycji dzierzgońskich spotkań z old jazzem Stage at The Dzierzgon Culture Centre during the sixth edition of Old Jazz Meetings Bühne bei dem Christburger Kulturzentrum während der sechsten Edition der Begegnungen mit Old Jazz

3. Dni Chopinowskie w Muzeum Tradycji Szlacheckiej 1 2 w Waplewie Wielkim. Organizowane są cyklicznie od 2007 r. wspólnie z Gminą Stary Targ i Gdańskim Kołem Towarzystwa im. Fryderyka Chopina Chopin Days in The Museum of the Tradition of the Nobility in Waplewo Wielkie. The event takes place periodically and has been organized since 2007 in cooperation with the Stary Targ Comune and The Fryderyk Chopin Society Local Branch in Gdansk Chopin-Tage im Museum der Adligen Tradition in Waplitz. Die Veranstaltung wird durch die Gemeinde Alt Markt und die Danziger Chopin-Gemeinschaft organisiert. Seit dem Jahre 2007 findet sie regelmäßig statt

4. Wernisaż, będący świętem członków Klubu Plastyków „PALETA” ze Sztumu jest jednocześnie okazją do interesującego spotkania zgromadzonych artystów Vernissage, a celebration for the „PALETA” Artists Club in Sztum makes a good opportunity for interesting meetings for the gathered artists Ein interessantes Treffen der lokalen und regionalen Künstler während der Vernissage des Vereins PALETA aus Stuhm

5. Koncert zespołu EjPiEj w Dzierzgońskim Ośrodku Kultury The concert of the EjPiEj band in the Dzierzgon Community Centre 3 4 5 Konzert der Gruppe EjPiEj im Christburger Kulturzentrum 23 1. Turniej Rycerski w Dzierzgoniu; Przejazd króla Władysława Jagiełło wraz z orszakiem na Wzgórze Zamkowe Knights Tournament in Dzierzgon; The passage of King Jagiełło and his retinue to the Castle Hill Ritterturnier in Christburg; Durchfahrt des Königs Wladyslaw Jagiello mit seinem Gefolge auf den Burgberg 1 25 1

1. Korowód dożynkowy w Starym Dzierzgoniu Pageants of harvest festival in Stary Dzierzgon Erntedankumzug in Alt Christburg

2. Fire show podczas imprezy plenerowej w Dzierzgoniu A fire show during an open-air event in Dzierzgon Fire show während der Openairveranstaltung in Christburg

3. Przedstawiciele Gminy Mikołajki Pomorskie podczas Międzynarodowych Targów Turystycznych w Gdańsku Representatives of the Mikolajki Pomorskie commune during the Gdansk International Tourism Fair in Gdansk Vertreter der Gemeinde Niklaskirchen während 2 3 der Internationalen Danziger Tourismusmesse in Danzig 27 1. Uroczyste przejście korowodu na plac obok świetlicy wiejskiej podczas obchodów Święta Chleba w Bągarcie Ceremonial passage to the square next to the village common room during The Festival of Bread in Bagart 1 2 Der feierliche Umzug auf den Platz neben dem Freizeitraum für Dorfbewohner während der Feier des Brotfestes

2. Prezentacja konkursowych wypieków podczas Święta Chleba w Bągarcie Presentation of cakes and pastries during the Festival of Bread in Bagart Präsentation der Backwerke während des Brotfestes in Baumgarth

3. Mieszkańcy Starego Miasta podczas festynu integracyjnego Citizens of Stare Miasto during an integration festival Einwohner von Altstadt während des Integrationsfestes

4. Zawody strażackie w Starym Mieście Fire brigades competition in Stare Miasto Feuerwehrwettbewerb Altstadt

5. Coroczne „Dni Dzierzgonia” Annual „Days of Dzierzgon” 3 4 5 Alljährliche Christburgertage 29 2

1. Kulig w Myślicach Sleigh ride in Myslice Schlittenfahrt in Miswalde

2. Mieszkańcy Gminy Stary Dzierzgoń podczas sadzenia lasu Citizens of Stary Dzierzgon commune planting trees Einwohner der Gemeinde Alt Christburg während der Waldanpflanzung

3. Teren rekreacyjny wokół jeziora w Balewie Sports & Relaxing ground around the lake in Balewo 3 Freizeitgelände rund um den See in Balau 1 31 1

1. Międzynarodowy Sztumski Bieg Solidarności International Sztum Solidarity Run Der internationale Stuhmer Lauf der Solidarität

2. Puchar Pomorza w Nordic Walking w Sztumie Pomerania Cup in Nordic Walking in Sztum Pommern Cup in Nordic Walking in Stuhm

3. Bulwar Zamkowy w Sztumie Castle promenade in Sztum 2 3 Burgpromenade in Stuhm 33 1. Plac zabaw przy bulwarze Zamkowym w Sztumie The playground at the castle promenade in Sztum 1 Spielplatz an der Burgpromenade in Stuhm 35 2

1. Platforma widokowa Św. Katarzyny na Wzgórzu Zamkowym w Dzierzgoniu St. Catherine viewing platform on the castle hill in Dzierzgon St. Katharinas Aussichtsplattform auf dem Burgberg in Christburg

2. Wydarzenie promocyjne dla mieszkańców Krainy Dolnego Powiśla nad jeziorem Kuksy Promotional event for the residents the Land of Lower Vistula on Kuksy Lake Werbungsveranstaltung für die Bewohner des Landes der Niederweichsel am Kuxen See

3. Atrakcje Gospodarstwa Agroturystycznego w Krastudach gmina Mikołajki Pomorskie Tourist attractions in agro-farm in Krastudy, in the Mikolajki Pomorskie commune Attraktionen des agrotouristischen Bauernhofes 3 in Krastuden, Gemeinde Niklaskirchen 1 37 1

1. Kuksy, gmina Dzierzgoń Kuksy, Dzierzgon commune Kuxen, Gemeinde Christurg

2. Letni pejzaż, Gmina Dzierzgoń Summer landscape, Dzierzgon commune Sommerlandschaft, Gemeinde Christburg

3. Aleja Lipowa, droga powiatowa Dzierzgoń - Żuławka Sztumska Linden tree alley, county road from Dzierzgon to Zulawka Sztumska Lindenallee, Kreisweg Dzierzgoń - Żuławka Sztumska 2 3 (Christburg – Posilge) 39 1. Malowniczy krajobraz gminy Stary Dzierzgoń Scenic landscape of the Stary Dzierzgon commune Malerische Landschaft Gemeinde Alt Christburg 1 41 1

1. Kajakarz trenujący na jeziorze Sztumskim Practicing canoeist on Lake Sztum Trainierender Kanute auf dem Stuhmer See

2. Plaża miejska w Sztumie - widok z lotu ptaka Beach in Sztum - bird’s-eye view Stadtstrand in Stuhm - Ausblick aus der Vogelperspektive

3. Żniwa z lotu ptaka, gmina Dzierzgoń Bird’s-eye view of harvest, Dzierzgon commune

2 3 Getreideernte aus der Vogelperspektive, Gemeinde Christburg 43 2

1. Dzierzgoń z lotu ptaka Bird’s-eye view of Dzierzgon Christburg aus der Vogelperspektive

2. Droga na Piaski, gmina Stary Dzierzgoń The road to Piaski, Stary Dzierzgon commune Ein Weg nach Sandhof, Gemeinde Alt Christburg

3. Jezioro in Przezmark The lake in Przezmark 3 Der See in Preußisch Mark 1 45 2

1. W zachodniej części powiatu sztumskiego rozpościerają się fragmenty obszarów chronionego krajobrazu Białej Góry i rzeki Nogat In the western part of Sztum county there are parts of the Biala Gora landscape protected area and the river Nogat Im westlichen Teil des Kreises Stuhm befinden sich Teile des Schutzgebietes Weißenberg und des Flusses Nogat

2. Uroki przyrody na terenie powiatu sztumskiego Beauty of nature in Sztum county Naturschönheiten im Kreis Stuhm

3. Formowane Wierzby Białe, charakterystyczne dla Powiśla Specifically shaped White Willows, characteristic of the Land of Vistula 3 Geformte Silber-Weiden sind typisch für die Region 1 47 JUXSD

Wydawca: VEGA Studio Adv. Tomasz Müller 82-500 Kwidzyn, ul. Grudziądzka 22/3A www.grupavega.pl, e-mail: [email protected]

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Kraina Dolnego Powiśla” 82-440 Dzierzgoń, ul. Słowackiego 3/4 tel./fax 55 276 00 20 www.krainadolnegopowisla.pl, e-mail: [email protected]

Tekst: Jolanta Szewczun

Tłumaczenie język niemiecki i język angielski: Małgorzata Jasiewicz-Parafjanowicz

Zdjęcia: Archiwum Stowarzyszenia Lokalnej Grupy Działania „Kraina Dolnego Powiśla” archiwa gmin oraz Domów Kultury

Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Agnieszka Zdaniewicz

Koordynator wydania: Jolanta Szewczun, Joanna Müller

ISBN 978-83-63926-43-4

48 www.krainadolnegopowisla.pl

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Kraina Dolnego Powiśla” 82-440 Dzierzgoń, ul. Słowackiego 3/4 tel./fax 55 276 00 20 e-mail: [email protected]