CALEDI, CYFOETH AC ANNIDDIGRWYDD YN Y DEYRNAS UNEDIG, tua 1951-1979
Rhan 4: “People try to put us down” Newid Cymdeithasol, tua 1951–1979
Ffynhonnell 1: Llundain ffasiynol – pobl ifanc ar Carnaby Street yn yr 1960au 2 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
I ba raddau y newidiodd bywyd menywod rhwng 1951 ac 1979?
Ffynhonnell 2: Gŵr a gwraig yn y gegin yn yr 1950au
Rôl menywod yn y cartref1
Y rôl draddodiadol ar gyfer menywod oedd bod yn wraig ac yn fam dda – cadw’r tŷ yn lân a gwneud yn siŵr bod y plant a’r gŵr yn cael eu bwydo. Roedd hyn yn dal yn wir yn yr 1960au cynnar, yn enwedig ymysg menywod dosbarth gwaith. Roedd disgwyl i fenywod roi’r gorau i’w gwaith a’u hannibyniaeth bersonol ar ôl priodi neu ar ôl geni eu plentyn cyntaf. Yn ôl cylchgrawn Woman’s Own yn 1961, ‘y peth pwysicaf maen nhw’n gallu ei wneud mewn bywyd yw bod yn wragedd ac yn famau’.2
Cafodd cyfres ‘Janet and John’, sef llyfrau darllen cynnar i blant, eu cyhoeddi ym Mhrydain am y tro cyntaf yn 1949, ac roedd y llyfrau’n atgyfnerthu rôl draddodiadol menywod. Roedd Janet bob amser yn helpu mam â’r gwaith tŷ, ac roedd John yn glanhau’r car neu’n adeiladu coelcerthi gyda dad. Roedd dad yn mynd i’r gwaith a mam yn aros gartref; roedd mam bob amser yn gwisgo’n ddel a dad bob amser yn gwerthfawrogi tŷ glân a phryd o fwyd ar y bwrdd. Nid oedd cadw’r tŷ yn lân a bwydo’r teulu bob amser yn hawdd. Yn aml yn yr 1950au cynnar, roedd bwydo’r teulu yn gofyn am lawer o gynllunio a pharatoi oherwydd bod bwyd yn dal i gael ei ddogni, ac roedd rhaid golchi dillad a glanhau’r tŷ â llaw.
Roedd bwydydd cyfleus, uwchfarchnadoedd ac offer newydd a rhatach yn gwneud rôl menywod fel gwragedd tŷ yn haws:
roedd oergelloedd ac uwchfarchnadoedd yn golygu nad oedd angen mynd i’r siop bob • dydd, na chael nwyddau wedi’u dosbarthu i’r tŷ bob dydd
roedd peiriannau golchi3 yn golygu oriau’n rhagor o amser rhydd nad oedd yn cael ei • dreulio’n golchi dillad â llaw
roedd sugnwyr llwch yn golygu y gellid glanhau’n gyflym heb frwshys, sychwyr llwch • (dusters) na phadell lwch.
1 Caiff bywyd teuluol yn 1964 ei drafod mewn rhaglen ddogfen gan y BBC sydd ar gael i’w gwylio yma: http://goo.gl/EtppXI 2 Dyfynnir hyn fel Ffynhonnell B yn Stuart Clayton, Mass Media, Popular Culture and Social Change in Britain since 1945 (Edexcel, 2010), tudalen 158. 3 Gallwch wylio hysbyseb o’r 1950au ar gyfer peiriant golchi yn http://goo.gl/qrLww6 3 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Yn ôl cylchgrawn New Look yn 1964:
Cegin y fenyw yw teml y symbolau dwbl hynny o’r bywyd newydd – yr oergell a’r peiriant golchi.4
Mewn cyfweliad am fywyd yn y cyfnod hwnnw, dywedodd Christine Fagg, gwraig tŷ yn yr 1950au a’r 1960au:
Roeddwn i ar dân eisiau gwneud pethau y tu allan i’r cartref. Roeddwn i bob amser yn ceisio meddwl am ffyrdd o wneud y gwaith tŷ yn llai, i fynd allan a bodloni fy niddordebau fy hun, a dyna pryd daeth y peiriant golchi, Hoover, etc. wir i wneud gwahaniaeth.5
Roedd hysbysebion cynnyrch i’r cartref wedi’u hanelu’n gyfan gwbl at fenywod o hyd,6 e.e. roedd offer Kenwood yn defnyddio’r ymadrodd, ‘Your servant, Madam’. Roedd hysbysebion yn atgyfnerthu’r syniad y dylai menywod fod yn wragedd ac yn famau da:
y plentyn nad oedd yn cael ei fwlio yn yr ysgol bellach am fod ei fam yn golchi ei grysau yn • wyn llachar
y gŵr nad oedd yn cael ei demtio gan fenywod eraill am fod ei wraig yn cadw’r tŷ yn lân gan • ddefnyddio diheintydd.
Rhwng 1957 ac 1967, cododd y gwariant blynyddol ar gylchgronau wythnosol a misol a oedd yn cynnwys llawer o’r hysbysebion hyn o £46 miliwn i £80 miliwn y flwyddyn. Gwelwyd y twf mwyaf mewn ‘cylchgronau merched’ – roedd 50% o fenywod y DU yn darllen Woman yn 1957.7 Yn ogystal, roedd rhaglenni radio fel Woman’s Hour yn rhoi toreth o ryseitiau ac awgrymiadau defnyddiol ar gyfer y cartref i wragedd tŷ.
Yn ôl arolwg o’r 1950au gan bapur newydd y Manchester Guardian, roedd 40% o fenywod yn fodlon â’u rôl, ond roedd 50% yn teimlo’n ddiflas yn aml. Arweiniodd y gydnabyddiaeth raddol o ddiflastod bywyd y wraig tŷ at sefydlu Cofrestr Genedlaethol y Gwragedd Tŷ. Sefydlwyd y Gofrestr yn 1960 gan Maureen Nicol, gwraig tŷ o’r Wirral, fel rhwydwaith cefnogi ar gyfer gwragedd tŷ a oedd wedi diflasu, gan drefnu sgyrsiau a boreau coffi trwy gylchlythyrau lleol er mwyn torri ar y drefn feunyddiol. Roedd gan y mudiad 15,000 o aelodau erbyn 1970.8
4 Dyfynnwyd yn Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 85. 5 Dominic Sandbrook, White Heat – A History of Britain in the Swinging Sixties (Llundain, 2006), tudalen 691. 6 Gallwch weld clipiau am fenywod mewn hysbysebion yn yr 1950au yn http://goo.gl/B86I0l a http://goo.gl/rMAFmf 7 Stuart Clayton, Mass Media, Popular Culture and Social Change in Britain since 1945 (Edexcel, 2010), tudalen 163. 8 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 85. 4 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Menywod ac addysg
Hyd yn oed ar ôl Deddf Addysg 1944, roedd addysg menywod yn dal i ddangos tuedd at fywyd domestig. Roedd Adroddiad Crowther yn 1959 yn cadarnhau hyn, a dywedodd Adroddiad Newsom yn 1963 y dylai ysgolion ddarparu fflat i ferched allu ymarfer sgiliau rhedeg cartref, ac y dylai addysg merched ddilyn ‘themâu eang gwneud cartref’.9 Gadawodd llawer o ferched yr ysgol mor fuan â phosibl, a phriodi’n ifanc. Yr oedran yr oedd menywod yn priodi yn yr 1960au oedd 22 oed ar gyfartaledd, ac roedd dau fabi o bob tri yn cael eu geni i fenywod o dan 25 mlwydd oed.10
Yn ôl Adroddiad Addysg Crowther 1959, a gomisiynwyd gan y llywodraeth:
‘Ar hyn o bryd, felly, mae’n iawn bod y disgwyliad o garwriaeth a phriodas yn dylanwadu ar addysg llancesi’.11
Yn 1954, credwyd bod gormod o ferched yn pasio’r arholiad 11-plws o’u cymharu â bechgyn. Y flwyddyn honno, dylai merched wedi cyfrif am ddwy ran o dair y disgyblion a oedd yn mynd i’r ysgolion gramadeg, felly pasiwyd cyfraith newydd i gyfyngu ar nifer y merched a oedd yn cael mynd. Nid oedd y cyfleusterau mewn rhai ysgolion gramadeg i ferched cystal â chyfleusterau’r bechgyn oherwydd nad oedd ganddyn nhw gyfleusterau gwyddoniaeth boddhaol.
Roedd yr Adroddiad i Bwyllgor Dethol Tŷ’r Cyffredin yn 1973 yn dweud:
Efallai mai’r un ffactor sydd wedi cyfrannu’r mwyaf at safle menywod fel dinasyddion ail radd o ran cyflogaeth, yw’r diffyg cyfle i ferched mewn ysgolion gymryd rhan yn natblygiadau technolegol y blynyddoedd diweddar [ffiseg, gwaith metel, cyfrifiadura, etc.]12
Roedd nifer o’r merched a oedd yn pasio eu harholiadau Lefel O yn mynd yn ei blaenau i sefyll arholiadau Safon Uwch, ond roedd llawer o’r merched hynny a oedd yn cyrraedd y brifysgol yn priodi’n fuan ar ôl ennill gradd. Cynyddodd nifer y merched a oedd yn astudio yn y brifysgol yn raddol o ganlyniad i welliannau ym myd addysg a grantiau prifysgol a oedd ar gael i dalu costau byw:
aeth 183,000 o ferched i’r brifysgol yn 1970, sef 40% o gyfanswm nifer y myfyrwyr; • • aeth 214,000 o ferched i’r brifysgol yn 1975, sef 41% o gyfanswm nifer y myfyrwyr.13 Fodd bynnag, roedd bechgyn ddwywaith yn fwy tebygol o gael lle yn y brifysgol na merched yng nghanol yr 1980au.
9 Dominic Sandbrook, White Heat – A History of Britain in the Swinging Sixties (Llundain, 2006), tudalen 689. 10 Nigel Bushnell a Cathy Warren, History Controlled Assessment: CA11 Change in British society 1955–75 (Edexcel, 2010), tudalen 16. 11 Colin P. F. Hughes, Catrin Stevens ac R. Paul Evans, Y newid yn Rôl a Statws Menywod yn ystod yr 20fed Ganrif (Aberystwyth, 2012), tudalen 63. 12 J. A. Cloake, Britain in the Modern World (Rhydychen, 1994), tudalen 44. 13 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 115. 5 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Ffynhonnell 3: Myfyrwraig yn yr 1960au
Menywod a gwaith14
Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, dangosodd menywod eu bod yn barod i weithio, yn gallu gweithio, ac yn gallu cydbwyso bywyd teuluol a bywyd gwaith. Chwalwyd system y meithrinfeydd a oedd yn cael eu rhedeg gan y llywodraeth ar ôl 1945, ond parhau a wnaeth cinio ysgol am ddim ar ôl y rhyfel, a oedd yn ei gwneud yn haws i fenywod weithio. Er hyn, cyflwynodd y llywodraeth y LwfansTeulu yn 1946 i geisio perswadio menywod nad oedd angen iddyn nhw weithio i ennill arian i ofalu am eu plant.
Pan ddaeth y dynion adref o’r rhyfel ar ôl 1945, roedd rhaid i lawer o fenywod roi eu swyddi yn ôl iddyn nhw. Yn ôl arweinydd undeb llafur ar ôl y rhyfel, ‘Mae dynion yn casáu gweld eu merched yn mynd allan i weithio ac yn amharu ar eu hurddas nhw fel pennaeth y tŷ’.15 Anfonwyd menywod yn ôl i wneud y swyddi roedden nhw wedi’u gwneud cyn y rhyfel – gwaith domestig, gwaith clerigol, nyrsio a gwaith siop, lle’r oedd galw cynyddol am weithwyr mewn uwchfarchnadoedd newydd.
Dim ond 1 menyw briod o bob 5 a oedd yn mynd i weithio yn 1951.16 Roedd Child Care and the Growth of Love (1953) yn llyfr dylanwadol iawn gan John Bowlby. Roedd yn dweud bod ymddygiad tramgwyddus pobl ifanc (juvenile delinquency) yn digwydd o ganlyniad i famau’n gadael eu plant ac yn mynd i weithio. Roedd mamau a oedd yn gweithio yn cael eu portreadu’n aml fel pobl annaturiol neu hunanol, yn gadael eu plant er mwyn mynd i weithio, yn arbennig mewn cyfnod lle’r oedd cyflogau cynyddol i ddynion yn gwneud llawer o gartrefi’n gyfoethog heb i’r menywod orfod gweithio hefyd. Roedd gwarchodwyr plant a meithrinfeydd yn ddrud iawn ac yn anodd eu canfod. Newidiodd yr agwedd ‘gwrth-waith’ hon yn raddol – yn 1943 roedd 58% o bobl yn gwrthwynebu’r syniad o fenywod priod yn gweithio, ond cwympodd hyn i 11% erbyn 1965.17
14 Gallwch wylio rhaglenni am fenywod a gwaith ar wefan Archif y BBC: http://goo.gl/LxNxGO a http://goo.gl/lRfvF4 15 Colin Shephard a Rosemary Rees, British Depth Study 1939–1975 (Llundain, 2010), tudalen 33. 16 Dominic Sandbrook, Never Had It So Good (Llundain, 2005), tudalen 414. 17 Stuart Clayton, Mass Media, Popular Culture and Social Change in Britain since 1945 (Edexcel, 2010), page 161. 6 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Gwelwyd cynnydd graddol yn nifer y menywod a oedd â swydd: • cyn y rhyfel, dim ond 10% o fenywod priod oedd â swydd • yn 1951, roedd gan 22% o fenywod priod swydd18 • roedd gan dros 30% o fenywod priod swyddi erbyn 1961 • roedd gan 47% o fenywod priod swyddi erbyn 1971.19 Roedd menywod dosbarth canol a oedd wedi cael gwell addysg yn derbyn swyddi y tu allan i’r cartref.
Roedd digon o swyddi ar gael i fenywod oherwydd: • roedd cyflogaeth lawn ar gyfer y dynion yn barod roedd yn well gan lawer o gyflogwyr gyflogi menywod oherwydd nad oedd rhaid talu • cymaint o gyflog â dynion iddyn nhw tan yr 1970au
o’r 1950au cynnar ymlaen, roedd llawer o swyddi na fyddai bellach yn gofyn i fenywod roi’r • gorau i weithio ar ôl priodi
nid oedd angen cryfder dynion ar ddiwydiannau newydd fel y diwydiant electroneg a • chemegau
roedd angen llawer o glercod a theipyddion ar sefydliadau’r llywodraeth fel y GIG (a • sefydlwyd yn 1948) a’r DVLA (a sefydlwyd yn 1965)20
roedd llawer o fenywod eisiau gwaith rhan-amser yn unig er mwyn iddyn nhw allu parhau • i ofalu am y tŷ a’r teulu, ac roedd hyn yn gweddu i gyflogwyr hefyd oherwydd ei fod yn rhoi mwy o hyblygrwydd â’r gweithlu iddyn nhw.21 Tabl 1: Menywod mewn cyflogaeth am dâl 1951–197122
1951 1961 1971 Menywod fel % o’r gweithlu cyfan 31% 33% 37%
Er bod nifer y menywod mewn gwaith wedi cynyddu, nid oedd llawer o gynnydd yn yr amrywiaeth o swyddi roedd menywod yn eu gwneud:
yn yr 1960au, roedd cyfanswm o 80% o’r holl waith ffatri, siop ac ysgrifenyddol yn cael ei • wneud gan fenywod
18 Colin Shephard a Rosemary Rees, British Depth Study 1939–1975 (Llundain, 2010), tudalen 35. 19 Dominic Sandbrook, State of Emergency: The Way We Were: Britain 1970–1974 (Llundain, 2010), tudalennau 392–3. 20 Mae clip byr o ffilm gan yr Adran Gyflogaeth o 1969 am fenywod yn dewis yn ofalus pa waith maen nhw am ei wneud ar gael yma: http://goo.gl/5f8Wju 21 Caiff yr anawsterau hyn eu harchwilio mewn rhaglen o 1966 ar Archif y BBC, sydd ar gael yma: http://goo.gl/U9v4oA 22 Tabl wedi’i addasu o Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 107. 7 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
erbyn 1975, roedd cyfanswm o 97% o gynorthwywyr ffreutur, 92% o nyrsys, 92% o lanhawyr, • 81% o weithwyr siop a 60% o athrawon yn fenywod.
Roedd llawer o fenywod yn dal mewn swyddi statws is a thâl is. Roedd amrywiaethau rhanbarthol – roedd mwy o fenywod yn gweithio yn y de-ddwyrain cyfoethog na mewn ardaloedd llai ffyniannus fel Cymru.
Roedd nifer y menywod mewn swyddi proffesiynol yn codi’n araf: • yn 1960 dim ond 15% o feddygon a 5% o gyfreithwyr oedd yn fenywod • yn 1970 dim ond 5% o fenywod oedd yn cyrraedd safle rheolwr yn eu swyddi yn 1980 dim ond 8% o gyfreithwyr, 4% o benseiri ac 1% o gyfrifyddion oedd yn fenywod.23 • Nid oedd llawer o ASau yn fenywod, er i fenyw gael ei hethol yn Brif Weinidog yn 1979. Ar ôl etholiad 1979, dim ond 19 AS o’r 650 oedd yn fenywod.
Ffynhonnell 4: Y Prif Weinidog newydd, Margaret Thatcher, ar risiau 10 Downing Street yn 1979
Cydraddoldeb24
1) Cyflog cydradd
Roedd menywod wedi dechrau ymuno ag undebau llafur yn ystod y rhyfel, ac roedd undebau yn aml yn fodlon ymladd yr achos dros well cyflog a chyflog cydradd i’w holl aelodau. Yn 1951, dechreuodd menywod a oedd yn gweithio ym myd addysg, yn y gwasanaeth sifil neu mewn llywodraeth leol, ymgyrchu dros gyflog cydradd. Roedden nhw’n defnyddio gorymdeithiau, gwrthdystiadau a deisebau i lobïo ASau â’r slogan ‘Cyflog Cydradd – Pryd?’. Yn 1955, cytunodd y llywodraeth i godi cyflog menywod yn y meysydd hyn yn raddol nes ei fod yr un fath â chyflog dynion.
Y cyfiawnhad dros dalu llai o gyflog i fenywod na dynion oedd bod disgwyl i fenywod weithio am ychydig o flynyddoedd yn unig, cyn iddyn nhw briodi a chael plant. Felly, nid oedd angen talu cymaint o gyflog iddyn nhw â’r dynion a fyddai’n gwneud yr un swydd am ugain neu ddeg ar hugain o flynyddoedd. Dadl arall oedd mai ‘ail’ gyflog y cartref oedd cyflog menyw, ar ôl cyflog ei gŵr. Gan nad oedd menywod yn talu am hanfodion y cartref, nid oedd angen rhoi cyflog mor uchel iddyn nhw, oherwydd dim ond ar wyliau a theclynnau y byddai’r arian yn cael ei wario.
23 Christopher Culpin a Brian Turner, Making Modern Britain (Collins Educational, 1987), tudalen 224. 24 Trafodir hyn mewn rhaglen ar wefan Archif y BBC, y gellir ei gwylio yma: http://goo.gl/b9j4v9 8 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4 Yn yr 1960au cynnar, sylweddolodd diwydianwyr nad oedd menywod yn ymgymryd â hyfforddiant gwyddonol na thechnegol, felly gwnaethant gyflogi Ysgol Economeg Llundain i ganfod pam. Yn 1968, cyhoeddwyd y canlyniadau gan y Comisiwn Brenhinol a oedd yn nodi tair problem:
cyflog anghydradd; ar gyfartaledd, roedd menywod yn cael eu talu 75% o’r cyflog roedd • dynion yn ei gael am wneud yr un gwaith
diffyg meithrinfeydd a gofal dydd ar gyfer menywod oedd â phlant yn rhy ifanc i fynd i’r • ysgol
cred ddofn mai mamau a gwragedd tŷ oedd menywod, ac mai dynion ddylai fod yn mynd • allan i ennill cyflog, felly nid oedd angen hyfforddi menywod ar gyfer swydd.
Pam newidiodd hyn? Dyma’r prif resymau:
yn 1968, aeth deugain o beirianwyr benywaidd yn ffatri Ford yn Dagenham25 ar streic am • dair wythnos i fynnu cyflog cydradd (roedd eu swyddi o wneud cynhalwyr pen (headrests) a gorchuddion seddi yn cael eu hystyried yn ‘ddi-grefft’ (unskilled) felly roedden nhw’n ennill llai na’r dynion glanhau). Gwnaethon nhw sicrhau 92% o’r tâl roedden nhw’n ei fynnu, gyda chefnogaeth Barbara Castle, Ysgrifennydd Gwladol dros Gyflogaeth y Blaid Lafur.26
daeth Barbara Castle ag undebau llafur, y llywodraeth a chyflogwyr, sef Cydffederasiwn • Diwydiant Prydain (CBI: Confederation of British Industry) ynghyd i weithio gyda’i gilydd i sicrhau cyflog cydradd i fenywod
dechreuodd sefydliadau hawliau menywod fel Cymdeithas Fawcett lobïo ASau i roi • cyfleoedd cyfartal i fenywod – aeth 30,000 o bobl i rali yn 1969
dechreuodd rhai papurau newydd ymgyrchu dros gyflog cydradd – ym mis Mai 1968, • dywedodd The Times fod y sefyllfa bresennol yn ‘wastraff pur o sgiliau a allai fod yn ddefnyddiol’’27
roedd rhaid i lywodraeth y DU sicrhau bod gan ddynion a menywod gyflog cydradd a • chyfleoedd cyfartal er mwyn iddi allu llofnodi Cytuniad Rhufain yn 1957 ac ymuno â’r Gymuned Economaidd Ewropeaidd (EEC: European Economic Community) yn yr 1970au. Yn ôl Cytuniad Rhufain, ‘Yn ystod y cam cyntaf bydd pob Aelod Wladwriaeth yn sicrhau, ac ar ôl hynny yn cynnal, cymhwyso’r egwyddor y dylai dynion a menywod dderbyn cyflog cyfartal am waith cyfartal’.28
Cyflwynwyd Deddf Cyflogau Cydradd 1970 gan Barbara Castle, ac roedd yn gofyn i fusnesau roi cyfraddau cyflog cydradd i ddynion a menywod a oedd yn gwneud yr un gwaith. Rhoddwyd pum mlynedd i gyflogwyr roi hyn ar waith, er mwyn gwneud yn siŵr y gallan nhw fforddio’r costau ychwanegol. Oherwydd telerau amwys y Ddeddf, roedd yn hawdd i gyflogwyr osgoi ei gweithredu, ac roedd angen sawl deddf arall i egluro materion pwysig. Roedd rhaid pasio Deddf Diogelu Cyflogaeth 1975 fel nad oedd menywod yn gallu cael eu diswyddo am fod yn feichiog. Roedd rhaid i gyflogwyr roi 18 wythnos o absenoldeb mamolaeth i fenywod hefyd, gyda thâl o 90% o’u cyflog arferol.
25 Mae darn byr ar gyfer Newyddion Channel 4 am hyn yn http://goo.gl/Lb0Wi6 ac mae Film Education wedi cynhyrchu rhai deunyddiau sy’n egluro cefndir hanesyddol y ffilm Made in Dagenham (2010) yn http://goo.gl/MY3c10 26 Gallwch weld ysgrif goffa (obituary) Newyddion y BBC ar gyfer Barbara Castle yma: http://goo.gl/oP85lo 27 Dominic Sandbrook, State of Emergency: The Way We Were: Britain 1970–1974 (Llundain, 2010), tudalen 374. 28 Colin P. F. Hughes, Catrin Stevens ac R. Paul Evans, Y newid yn Rôl a Statws Menywod yn ystod yr 20fed Ganrif (Aberystwyth, 2012), tudalen 107. 9 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Yn 1970, roedd adroddiad yn dangos mai dim ond 63.1% o gyflog dynion oedd cyflog menywod ar gyfartaledd.29 Erbyn 1980, roedd y ffigur hwnnw wedi codi i 73.5%.30 Aeth rhai menywod â’u hachosion dros gyflog cydradd gerbron Llys Ewrop, a oedd yn dangos bod gwaith i’w wneud o hyd yn y maes hwn – roedd y bwlch rhwng cyflogau dynion a menywod yn cau, ond roedd gwahaniaeth rhyngddyn nhw o hyd. Yn ôl arolwg ar fenywod a chyflogaeth yn 1980, roedd 63% o fenywod yn dal i weithio mewn swyddi a oedd yn cael eu gwneud gan fenywod gan mwyaf yn y cyfnod hwnnw (e.e. nyrsio). Nid oedd sail gyfreithiol i herio eu cyflogau isel felly,31 oherwydd nad oedd modd cymharu eu swyddi â chyflog dyn yn gwneud yr un gwaith. 2) Cyfleoedd cyfartal
Roedd diffyg cyfleoedd yn her arall i fenywod o ran cyflogaeth – diffyg cyfleoedd o ran y swyddi roedden nhw’n cael eu gwneud ac o ran pa mor uchel roedden nhw’n gallu cael eu dyrchafu. Cyfeiriwyd at y cyfyngiadau hyn fel y ‘nenfwd gwydr’ nad oedd menywod yn gallu torri trwyddo. Roedd llawer o gyflogwyr yn gwrthod ystyried menywod ar gyfer swyddi penodol, gan gredu y bydden nhw’n gadael yn fuan i briodi neu i gael plant. Roedd rhai cyflogwyr hyd yn oed yn meddwl bod gan fenywod nodweddion a ddylai eu gwahardd rhag cael swydd, neu’n credu mai swyddi dynion oedd rhai swyddi penodol.
Yn rhaglen ddogfen 1995 y BBC, People’s Century, mae Mary Stott,32 newyddiadurwraig a oedd yn gweithio i’r Manchester Evening News, yn cofio cael ei diswyddo o swydd dirprwy olygydd y papur newydd yn 1950:
Es i at y golygydd a dweud, “Pam nad ydw i’n cael parhau i wneud swydd y dirprwy olygydd?” Dywedodd, “O, Mary, does dim byd yn bod ar dy waith, ond mae’n rhaid i ni ddiogelu’r olyniaeth, ac mae’n rhaid i’r olynydd fod yn ddyn”. Diwedd y neges. Sut gallwch chi barhau i wneud rhywbeth gan wybod na fydd dyrchafiad, gan wybod y bydd dynion ifanc rydych chi’n helpu i’w hyfforddi yn neidio uwch eich pen chi?33
Roedd Deddf Gwahaniaethu ar Sail Rhyw 1975 yn ei gwneud yn anghyfreithlon gwrthod rhoi swydd i fenyw oherwydd ei rhyw.34 Sefydlwyd y Comisiwn Cyfle Cyfartal i gynnal ymchwiliadau i wahaniaethu. Derbyniodd y Comisiwn 2,500 o ymholiadau yn y pythefnos cyntaf.35 Cafwyd effaith ar ysgolion oherwydd bod rhaid i bob pwnc bellach fod yn agored i fechgyn a merched. Roedd y Ddeddf hefyd yn gwarantu mynediad i fenywod at dai, ac yn monitro’r ffordd roedden nhw’n cael eu portreadu mewn hysbysebion. Erbyn 1980, roedd mwy o fenywod yn ymgymryd â swyddi busnes a phroffesiynol, ond roedd angen datrys materion pwysig o hyd, fel mynediad at ofal plant.
29 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 107. 30 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 108. 31 Dominic Sandbrook, State of Emergency: The Way We Were: Britain 1970–1974 (Llundain, 2010), tudalen 394. 32 Yn y pen draw, cafodd Mary Stott yrfa hir ym maes newyddiaduraeth, gan redeg adran y merched ym mhapur newydd The Guardian – gallwch ddarllen ei hysgrif goffa yma: http://goo.gl/Th77oB 33 Colin Shephard a Rosemary Rees, British Depth Study 1939–1975 (Llundain, 2010), tudalen 36. Hefyd, gweler rha- glen ddogfen y BBC People’s Century, pennod ‘1970: Half the People’ yn http://goo.gl/Z70KZ0 34 Trafodir yr effaith bosibl yn sgil hyn mewn rhaglen BBC2 o 1975 ar wefan Archif y BBC: http://goo.gl/tCsR6V 35 Dominic Sandbrook, State of Emergency: The Way We Were: Britain 1970–1974 (Llundain, 2010), tudalen 394. 10 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Menywod a’r hawl i ddewis36
1) Erthyliad
Roedd stigma cymdeithasol enfawr ynghlwm wrth fod yn fam ddibriod yn yr 1950au a’r 1960au. Roedd menywod weithiau’n rhoi eu babanod i gymdogion neu i aelodau eraill o’r teulu, i’w magu fel eu plant eu hunain. Roedd llawer o’r menywod hyn yn cael eu hanfon i gartrefi ‘mamau dibriod’, ac roedd 200 o’r cartrefi hyn yn y DU yn yr 1950au. Roedd pwysau ar fenywod yn y cartrefi i roi eu babanod i deuluoedd eu mabwysiadu. Roedd cynifer â 40,000 o fenywod beichiog dibriod yn cael eu hanfon i’r cartrefi hyn bob blwyddyn, ac roedd dros hanner y menywod yn eu harddegau.37 Nid oedd y cartrefi’n cael eu rheoleiddio gan y llywodraeth, gan fod y rhan fwyaf yn cael eu rhedeg gan sefydliadau’r eglwys. Nid oedd y menywod yn y cartrefi’n cael llawer o fynediad at staff meddygol wedi’u hyfforddi, ac yn aml, roedden nhw’n cael eu defnyddio fel llafur rhad.
Pam newidiodd yr agwedd at erthyliad?
roedd y Gymdeithas Diwygio Cyfraith Erthylu wedi ymgyrchu dros ddiwygio’r gyfraith yn • ymwneud ag erthylu ers yr 1930au
yn yr 1950au a’r 1960au, roedd tua 100,000 o erthyliadau ‘stryd gefn’ anghyfreithlon a • pheryglus yn cael eu gwneud bob blwyddyn; roedd 35,000 o fenywod y flwyddyn yn cael eu derbyn i’r ysbyty gyda chymhlethdodau ar ôl cael erthyliad; bu farw cyfanswm o 82 o fenywod o ganlyniad i’r erthyliadau anghyfreithlon hyn rhwng 1958 ac 1960
rhoddwyd y cyffur Thalidomide, nad oedd digon o brofion wedi’u gwneud arno, i fenywod • beichiog a oedd yn dioddef o salwch boreol rhwng 1959 ac 1962 – arweiniodd y cyffur at anffurfiadau corfforol yn y plant ar ôl iddyn nhw gael eu geni, a gwnaeth hyn argyhoeddi llawer o bobl y byddai erthyliad yn dderbyniol pe bai anffurfiad i’w weld ar blentyn heb ei eni
yn 1965, dywedodd Eglwys Lloegr y byddai’n cyfiawnhau erthyliad ‘pe bai bygythiad i fywyd • neu les y fam’.
Cafodd y Ddeddf Erthylu, a gynigiwyd gan yr AS Rhyddfrydol David Steel a’i chefnogi gan yr AS Llafur Roy Jenkins, ei phasio gan y Senedd yn 1967. Roedd yn gwneud erthyliad yn gyfreithlon yn 28 wythnos gyntaf y beichiogrwydd, ar yr amod ei fod yn cael ei wneud o dan oruchwyliaeth feddygol gyda chefnogaeth dau feddyg gwahanol. Roedd yn gyfreithiol os oedd yn atal niwed corfforol neu feddyliol i’r fam neu os oedd posibilrwydd y byddai’r plentyn yn anabl. Gellid gwneud hyn mewn clinigau preifat neu trwy’r GIG.
Roedd llawer o bobl yn gwrthwynebu’r gyfraith hon, fel arfer ar sail grefyddol. Er enghraifft, mae’r Eglwys Gatholig a’r Gymdeithas Amddiffyn Plant heb eu Geni yn dal i ymgyrchu yn erbyn erthylu hyd heddiw. Ar y llaw arall, roedd rhai ymgyrchwyr dros hawliau menywod yn cwyno nad oedd y gyfraith hon yn mynd yn ddigon pell gan nad ‘erthyliad ar alw’ ydoedd. Roedd llawer o bobl wedi’u syfrdanu gan nifer yr erthyliadau ar ôl iddyn nhw ddod yn gyfreithlon, gan gredu y byddai’r ffaith bod addysg well ar gael, yn ogystal â gwell cyngor cynllunio teulu, yn ei wneud yn ddiangen ar gyfer llawer o fenywod.
36 Trafodir safle menywod mewn perthynas yn 1965 mewn rhaglen BBC2 ar wefan Archif y BBC: http://goo.gl/F75Afe 37 Nigel Bushnell a Cathy Warren, History Controlled Assessment: CA11 Change in British society 1955–75 (Edexcel, 2010), tudalen 29. 11 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Tabl 2: Nifer yr erthyliadau cyfreithlon38
BLWYDDYN Menywod a Menywod o dan Menywod rhwng Menywod dibriod a Cymhareb yr gafodd 16 oed a gafodd 16 ac 19 oed a gafodd erthyliad erthyliadau a’r erthyliad erthyliad gafodd erthyliad genedigaethau byw 1970 75,400 1,700 13,500 34,100 96:1000 1975 106,200 3,600 24,100 52,300 176:1000 1980 128,900 3,700 31,900 68,800 196:1000
2) Cynllunio teulu Roedd ‘y bilsen’ yn ddull atal cenhedlu trwy’r genau a oedd wedi’i drwyddedu i’w ddefnyddio yn y DU ar ôl profion yn Birmingham a Slough yn 1961. Roedd ar gael am ddim i fenywod priod trwy’r GIG oherwydd bod yr Ysgrifennydd Gwladol, Keith Joseph, yn credu y byddai’n ffordd o leihau tlodi trwy leihau nifer yr achosion o feichiogrwydd dieisiau. Erbyn 1964, roedd oddeutu 500,000 o fenywod yn ei defnyddio. Roedd y cyfryngau’n dadlau’n eang am y gost (£1 y mis i bob menyw) a’r effeithiau. Rhwng 1961 ac 1962, gwelwyd 400 o eitemau ar ymddygiad rhywiol pobl ifanc yn eu harddegau ym mhapurau newydd y DU.
Roedd Deddf Cynllunio Teulu 1967 yn dweud bod rhaid i awdurdodau lleol ddarparu dulliau atal cenhedlu a chyngor cynllunio teulu trwy’r Gymdeithas Cynllunio Teulu i unrhyw un a oedd ei eisiau, nid dim ond pobl briod.
Nid pawb oedd yn cytuno â gwella mynediad at ddulliau atal cenhedlu. Yn 1968, cyhoeddodd y Pab Paul VI, pennaeth yr Eglwys Gatholig, yr ‘Encyclical Humanae Vitae’ a oedd yn ailddatgan yn gyhoeddus barn yr Eglwys Gatholig am ddulliau atal cenhedlu, sef eu bod yn erbyn cyfraith Duw. Erbyn 1970, dim ond 19% o gyplau priod o dan 45 oed a oedd yn eu defnyddio, a dim ond 9% o fenywod sengl.39 3) Ysgariad Roedd cyfraddau ysgaru wedi codi’n gyflym yn y pum mlynedd ar ôl diwedd y rhyfel, wrth i berthynas pell a thrawma’r rhyfel achosi i nifer o briodasau chwalu. Erbyn yr 1950au, roedd y rhan fwyaf o deuluoedd yn deulu cnewyllol a gostwng a wnaeth y cyfraddau ysgaru. Roedd ysgariad yn dal i fod yn stigma cymdeithasol.40 Roedd plant â chywilydd bod eu rhieni wedi ysgaru, a bydden nhw’n cuddio’r ffaith oddi wrth eu ffrindiau ysgol.
Roedd Deddf Diwygio Ysgariad 196941 yn gwneud ysgariad ‘di-fai’ yn bosibl. Gallai’r ffaith bod y briodas wedi dirywio yn anadferadwy fod yr unig reswm dros ganiatáu ysgariad erbyn hyn. Gallai cyplau ysgaru pe baen nhw wedi bod yn byw ar wahân am ddwy flynedd a bod y ddau yn cytuno, neu pe baen nhw wedi bod yn byw ar wahân am bum mlynedd, a dim ond un oedd eisiau ysgaru. O dan y cyfreithiau ysgaru blaenorol, roedd rhaid i’r gŵr neu’r wraig brofi bod y partner arall wedi bod yn anffyddlon, yn gas, wedi ymadael neu’n wallgof.
Roedd gwrthwynebwyr yn honni y byddai’r gyfraith newydd yn arwain at chwalu’r teulu traddodiadol. Yn 1950, roedd dau o gyplau priod o bob 1,000 yn ysgaru, ond erbyn yr 1970au,
38 Andrew Boxer gyda Keith Lockton ac Elizabeth Sparey, The End of Consensus: Britain 1945–90 (Essex, 2009), tudalen 97. 39 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 37. 40 Gallwch wylio rhaglen am ymdopi ag ysgariad cyn i’r gyfraith newid yn http://goo.gl/9js6DA 12 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
roedd un briodas o bob dau yn gorffen mewn ysgariad42 ac roedd mwy a mwy o bobl mewn perthynas yn dewis cyd-fyw yn hytrach na phriodi.
Tabl 3: Nifer y priodasau a’r achosion o ysgaru43
Blwyddyn Priodasau Achosion o Ysgaru 1950 358,000 31,000 1955 358,000 27,000 1960 344,000 24,000 1965 371,000 38,000 1970 415,000 58,000 1975 381,000 120,000 1980 370,000 148,000 Erbyn diwedd yr 1960au, roedd priodas yn cael ei hystyried yn rhywbeth llai pwysig. Roedd mwy a mwy o gyplau yn cyd-fyw cyn priodi neu’n cael perthynas hirdymor ac yn magu teulu heb briodi o gwbl. Cododd nifer yr achosion o ysgaru, yn ogystal â nifer y genedigaethau anghyfreithlon o 5.8% o enedigaethau yn 1960 i 8.2% o enedigaethau yn 1970. Roedd cyfreithiau newydd yn helpu menywod i ddianc o berthynas anodd, ond nid i ddianc rhag y problemau a oedd ynghlwm wrth fagu eu plant ar eu pennau eu hunain.
Cyfreithiau eraill a oedd yn gwella statws menywod o fewn priodas:
Deddf Eiddo Menywod Priod 1964 – roedd hyn yn caniatáu menywod i gadw hanner yr • arian roedden nhw’n ei gynilo o’r arian cadw tŷ
Deddf Cartrefi Priodasol 1967 – roedd y ddeddf hon yn cydnabod bod gan ddynion a • menywod hawliau meddiannaeth cyfartal yn y cartref teuluol
Deddf Eiddo Priodasol 1970 – roedd gwaith gwraig yn gyfraniad cyfartal i wneud cartref, • felly dylid ei ystyried wrth rannu eiddo mewn ysgariad
Deddf Gwarcheidwaeth Plant 1973 – roedd yn rhoi hawliau cyfartal i famau a thadau wrth • fagu plant
Ffeministiaeth a’r Mudiad Rhyddid Merched44
1) Ffeministiaeth
Yn yr 1960au, daeth y sgert mini yn symbol o annibyniaeth menywod, ond roedd rhai yn ei hystyried yn rhan o’r ystrydeb (stereotype) benywaidd o fenywod fel ‘gwrthrychau rhyw’ i ddynion hefyd. Roedd agweddau rhywiaethol yn parhau i fod yn amlwg ym mhob agwedd ar fywyd yn yr 1970au a thu hwnt.
41 Gallwch wylio clip o raglen Panorama ar y BBC ynghylch ysgariad yma: http://goo.gl/yoOLsv 42 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 83. 43 Daw nifer yr achosion o ysgaru o Andrew Boxer gyda Keith Lockton ac Elizabeth Sparey, The End of Consensus: Britain 1945–90 (Essex, 2009), tudalen 97 a http://goo.gl/0PozHo; a nifer y priodasau o http://goo.gl/lSlKQK 44 Ffeministiaid yn egluro eu safbwyntiau, ac yn eu trafod, ar Archif y BBC: http://goo.gl/sVluMy (clip byr o raglen Radio 13 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Nid oedd ffeministiaeth yn syniad newydd. Roedd wedi dechrau gyda’r ymgyrch dros gael pleidlais i fenywod yn yr 1900au, ac roedd wedi parhau yn yr 1920au gyda’r ymgyrch dros well hawliau i fenywod o ran dulliau atal cenhedlu a’u teuluoedd. Erbyn yr 1960au, roedd menywod o bob oed yn cefnogi ffeministiaeth. Roedd yn galw am newid radical yng nghydbwysedd pŵer rhwng dynion a menywod. Nid oedd y Mudiad Rhyddid Merched, fel y’i gelwir, yn un sefydliad, ond yn hytrach, roedd yn gasgliad o syniadau a grwpiau ffeministaidd gwahanol a oedd yn rhannu un thema gyffredin, sef ceisio gwella bywydau menywod yn y DU.
Dechreuodd grwpiau Rhyddid Merched lleol ymddangos yn yr 1960au hwyr: • gwragedd pysgotwyr Hull a oedd yn ymgyrchu dros ddiogelwch ar y môr casglwyr tocynnau bws yn Llundain a oedd yn ymgyrchu dros yr hawl i hyfforddi fel gyrwyr • bws
Grŵp Peckham Rye a changhennau lleol eraill o’r Gweithdy Rhyddid Merched a oedd yn • cyfarfod i drafod materion ffeministaidd – yn 1971, gwnaeth Grŵp Peckham Rye ddisgrifio gwaith tŷ fel “Gwaith diddiwedd...fel llygoden anwes yn ei chell yn troelli ar ei holwyn ymarfer”.45
Cafwyd cefnogaeth gyhoeddus iawn ar gyfer ffeministiaeth hefyd, gan actorion enwog fel Vanessa Redgrave, awduron fel Doris Lessing ac Iris Murdoch a gwleidyddion fel Barbara Castle a Shirley Williams o’r Blaid Lafur.
Roedd mwy a mwy o erthyglau a llyfrau’n cael eu hysgrifennu am syniadau ffeministaidd. Roedd cylchgrawn Shrew (1969) yn dadansoddi safle menywod yn y gymdeithas ac yn rhoi newyddion ffeministaidd manwl. Dechreuodd cylchgrawn Spare Rib ym mis Gorffennaf 1972 ac roedd yn gwerthu 20,000 o gopïau bob mis, er bod rhai siopau papur ar y stryd fawr fel W H Smith yn gwrthod ei werthu am ei fod yn rhy radical. Bwriad y cyhoeddiadau hyn oedd mynd yn erbyn cylchgronau traddodiadol fel Woman a Woman’s Own a oedd yn dal i ganolbwyntio ar fenywod fel brenhines y cartref. Ysgrifennodd Elaine Morgan The Descent of Woman yn 1972, lle’r oedd hi’n cwestiynu rôl deyrnasol dynion trwy ganolbwyntio ar esblygiad menywod. Lansiwyd Virago, y cwmni cyhoeddi llyfrau ffeministaidd, yn 1973.
FFOCWS: Germaine Greer a The Female Eunuch
Roedd The Female Eunuch (1969), a ysgrifennwyd gan yr ysgolhaig o Awstralia, Germaine Greer, yn llyfr ffeministaidd pwysig. Daeth teitl y llyfr o’r syniad bod troi’n wragedd priod ‘prynwriaethol’ (consumerist) yn swbwrbia yn mynd â gwir botensial menywod oddi arnyn nhw – gan eu troi yn eunuchiaid, ‘fel bwystfilod, er enghraifft, sy’n cael eu hysbaddu ar y fferm er mwyn bodloni cymhellion cudd eu meistri – eu pesgi (fatten) neu eu gwneud yn ddof (docile). Mae menywod wedi cael eu gwahanu oddi wrth eu gallu i weithredu’, fel y gwnaeth Greer ei egluro i bapur newydd y New York Times yn 1971.46 Roedd yn llawer mwy eithafol na’r rhan fwyaf o lenyddiaeth ffeministaidd, oherwydd ei fod yn rhyddhau merched yn lle sicrhau cydraddoldeb â dynion. Rhoddwyd llawer o sylw i’r llyfr yn y wasg wrth i Greer gael ei chyfweld mewn papurau newydd a chylchgronau, ac ar y teledu a’r radio.
4) a http://goo.gl/WdyQDl (rhaglen 25 munud ar BBC2) 45 Mae’r dyfyniad hwn i’w weld yn http://goo.gl/8ojMmI ac mae wedi’i gymryd o Ann Oakley, The Ann Oakley Reader: Gender, women and social science (Prydain Fawr, 2005), tudalen 75. 14 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd y llyfr yn egluro sut roedd menywod wedi’u gormesu gan ddynion – roedd rolau traddodiadol y rhywiau yn cael eu dysgu, nid oedden nhw’n naturiol; roedd y gwahaniaethau rhwng dynion a menywod yn cael eu gorliwio. Roedd y llyfr yn dangos sut mae menywod yn cael eu cyflyru i ddilyn ystrydeb fenywaidd, ac yn dangos beth mae menywod wedi’i wneud a beth allan nhw ei wneud i ymladd yn erbyn hyn. Roedd Greer yn credu bod y rhan fwyaf o fenywod yn byw bywydau digalon, heb foddhad, oherwydd myth oedd y syniad o gariad rhamantus a theuluoedd hapus.
Dechreuodd y Mudiad Rhyddid Merched yn UDA yn yr 1960au hwyr. Dylanwadwyd yn drwm arno gan fudiadau protest myfyrwyr am iawnderau sifil a Rhyfel Fietnam. Roedd y mudiad wedi’i ysbrydoli gan Betty Friedan a ysgrifennodd The Feminine Mystique yn 1963. Yn y llyfr hwn, roedd hi’n dadlau y byddai bod yn wraig tŷ fel cael eich cloi mewn carchar oherwydd ei fod yn atal menywod rhag gwireddu eu gwir botensial. Yna, aeth yn ei blaen i sefydlu Sefydliad Cenedlaethol y Merched yn 1966 i ymgyrchu dros ‘bartneriaeth cwbl gyfartal rhwng y rhywiau’. Un o’r protestiadau y siaradwyd amdani fwyaf oedd pan roddodd menywod eu bras mewn biniau sbwriel y tu allan i gystadleuaeth Miss America yn 1968.
Yn 1969, sefydlwyd Pwyllgor Cyd-drefnu Cenedlaethol y Merched i ddod ag elfennau gwahanol o fudiad y merched ynghyd. Cynhaliwyd y Gynhadledd Genedlaethol Rhyddid Merched gyntaf yng Ngholeg Ruskin, Rhydychen ym mis Chwefror 1970, gyda’r nod o ennill y canlynol:
• cyflog cydradd • dulliau atal cenhedlu am ddim ac erthyliad ar gais • cyfleoedd gwaith ac addysg cyfartal • gofal plant 24 awr am ddim. Roedd ffeministiaid ym Mhrydain yn parhau i brotestio am hawliau cyfartal i fenywod. Ym mis Tachwedd 1970, yng nghystadleuaeth Miss World47 yn Neuadd Frenhinol Albert yn Llundain, taflodd protestwyr ffeministaidd flawd a bomiau mwg at yr arweinydd, Bob Hope, sef digrifwr o America. Rhoddwyd llawer o gyhoeddusrwydd i hyn, gyda sylw ar y teledu ac mewn papurau newydd yn dangos menywod gyda phlacardiau a chrysau-t wedi’u gorchuddio â sloganau fel ‘Miss-fortune demands equal pay for women, Miss-conception demands abortion for all women, Miss-placed demands a place outside the home’.48 Ym mis Mawrth 1971, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, sef y cyntaf un, gorymdeithiodd 4000 o ffeministiaid trwy Lundain a chyflwyno deiseb ar gyfer mwy o hawliau i fenywod gerbron y Prif einidog,W Edward Heath.
46 O http://goo.gl/eoy7or Gallwch weld yr erthygl wreiddiol am Germaine Greer yma: http://goo.gl/pUlefz 47 Gallwch weld clip yn dangos hyn yn http://goo.gl/wIAbll 48 Colin P. F. Hughes, Catrin Stevens ac R. Paul Evans, The Changing Role and Status of Women during the 20th Century (Aberystwyth, 2012), tudalen 109. 15 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Ffynhonnell 5: Protestwyr Rhyddid Merched y tu allan i Gystadleuaeth Miss World 1970 yn Llundain
Gwelwyd llwyddiannau ffeministaidd yn yr 1970au – deddfwriaeth cyflog cydradd a chyfleoedd cyfartal, hawliau eiddo gwarantedig, gwarcheidwaeth plant ac amddiffyniad rhag trais yn y cartref. Roedd angen delio â materion eraill fel gofal plant ac aflonyddu rhywiol o hyd. Erbyn diwedd yr 1970au, roedd gan fenywod fwy o ddewis ynghylch sut gallan nhw fyw eu bywydau, ond roedd pobl yn dal i wahaniaethu yn eu herbyn ac nid oedd dynion a menywod yn cael eu trin yn gyfartal.
2) Ymgyrchoedd ffeministaidd eraill
1974: Sefydlwyd y Ffederasiwn Cymorth i Fenywod i ddarparu llochesi i fenywod ddianc • rhag trais yn y cartref, ac roedd Deddf Trais Domestig 1976 yn rhoi i fenywod rywfaint o amddiffyniad rhag gŵyr treisgar
1975: Roedd yr ymgyrch ‘Wages for Housework’ yn mynnu y dylai’r llywodraeth dalu • menywod am waith yn y cartref nad oedd yn talu cyflog; nid oedd yr ymgyrch yn llwyddiannus
1976: Ceisiodd Mudiad Heddwch y Menywod ddod â thrais i ben rhwng cymunedau • Protestannaidd a Chatholig yng Ngogledd Iwerddon; enillodd y sefydlwyr Wobr Heddwch Nobel yn 1977.
3) Wnaeth ffeministiaeth yr 1970au ddod â rhywiaeth yn erbyn menywod i ben? Nid oedd gan fudiad y merched gefnogaeth eang. Roedd llawer o bobl yn ei chael yn anodd deall nodau’r mudiad, ac roedd eu dulliau eithafol o fynnu cyhoeddusrwydd yn sicrhau sylw i’r mudiad yn y wasg, ond yn gwneud i’r hyn roedd yn sefyll drosto ymddangos yn ddibwys i lawer o bobl. Ond roedd protestio parhaus yn cadw hawliau menywod yn llygaid y cyhoedd, o leiaf.
Cafwyd nifer o ddatblygiadau a oedd yn dangos bod gan fudiad y merched lwybr hir i’w gerdded o hyd i sicrhau cydraddoldeb:
roedd straeon beirniadol di-baid yn y papurau newydd am ffeministiaid a oedd yn ystyried • bod geiriau fel ‘chairman’ a ‘manhole’ yn rhywiaethol (er bod y Blaid Lafur wedi dechrau defnyddio’r term ‘chair person’ yn yr 1970au)
gwnaeth The Sun gyflwyno’r ferch noeth ar ‘Dudalen 3’ yn 1970 – dyma’r papur newydd • fwyaf poblogaidd ym Mhrydain 16 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
roedd y gwrthwynebiad i ffeministiaeth gan ddynion a menywod yn cynyddu.49 Yn 1978, • adfywiwyd yr Ymgyrch dros y Ferch Fenywaidd,50 sefydliad a ddechreuwyd yn wreiddiol ar ddechrau’r ugeinfed ganrif i wrthwynebu rhoi’r hawl i bleidleisio i fenywod: mae aelodau’n credu bod menywod sy’n gweithio y tu allan i’r cartref wedi gwneud llawer o niwed i fywyd teuluol a bod ffeministiaeth yn ‘ganser peryglus’.
roedd cylchgronau menywod yn dal i ganolbwyntio ar ffasiwn, rhamant, y teulu a deiet, ac • roedd hysbysebion yn dal i ddangos agweddau rhywiaethol tuag at fenywod.
49 Gallwch wylio rhaglen BBC2 am yr ymgyrch hwn ar wefan Archif y BBC: http://goo.gl/7JmMMb 50 Cyfeirir at hyn yn Peter Barberis, John McHugh a Mike Tyldesley, Encyclopedia of British and Irish Political Organizations: Parties, Groups and Movements of the Twentieth Century (Llundain, 2000), tudalen 454. 17 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
I ba raddau y newidiodd bywyd pobl ifanc rhwng 1951 ac 1979?
Plentyndod
Ffynhonnell 6: Ffotograff o blant yn chwarae ar y stryd yn yr 1950au
1) Chwarae yn yr awyr agored
Yn yr 1950au cynnar, roedd y strydoedd yn fwy gwag na strydoedd heddiw gan nad oedd ceir gan gynifer o bobl. Roedden nhw’n lleoedd llawer mwy diogel i blant chwarae felly. Yn yr 1950au cynnar, nid oedd cymaint o deganau, felly roedd rhaid i blant addasu a chreu eu hadloniant eu hunain: • chwarae concyrs neu farblis, sgots (hopscotch), cicio caniau, sgipio • chwarae rôl: cowbois ac indiaid, heddlu a lladron, môr-ladron • reidio ceir bach neu feics, sglefrio • chwarae chwaraeon fel pêl-droed a chriced gyda phostyn gôl wedi’i addasu • chwarae gemau fel cuddio, tic, tag, ‘Faint o’r gloch yw hi, Mr Blaidd?’ Roedd eu rhieni a sawl cenhedlaeth o blant cyn hynny wedi gwneud yr un fath â nhw. Roedd mwy a mwy o geir ar y ffordd yn yr 1960au, gan adael llai o gyfleoedd i blant chwarae yn yr awyr agored. Roedd plant yn treulio llawer mwy o’u hamser hamdden y tu mewn, yn gwylio’r teledu.
2) Hobïau
Roedd ambell i hobi syml iawn y gallai bechgyn a merched eu gwneud i ddiddanu eu hunain:
roedd casglu stampiau yn hobi o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a oedd wedi dod yn fwy • poblogaidd gan ei bod yn dod yn haws i bobl gael gafael ar stampiau tramor; wrth i amser fynd heibio ac wrth i ddyluniadau stampiau newid, roedd dyluniadau hŷn i’w casglu hefyd
cadw llyfrau lloffion (scrap books) o gofroddion (mementos) personol fel llythyrau neu • docynnau sinema, yn ogystal â chofnodion o ddigwyddiadau byd-eang fel erthyglau papur newydd. 18 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd hobïau newydd wedi dod yn fwyfwy poblogaidd ar ôl y rhyfel hefyd:
Roedd llyfrau ‘I-SPY’ yn boblogaidd iawn o’r 1950au ymlaen. Roedd pob llyfr yn trafod • pwnc fel I-SPY Cars, I-SPY on the Pavement, I-SPY Churches, I-SPY on a Train Journey, etc. Wrth i blant weld gwrthrychau fel derwen, injan dân, gwylanod ac ati, roedden nhw’n eu cofnodi yn eu llyfrau ac yn ennill pwyntiau; pan oedd y llyfr yn llawn, gellid ei anfon at Big Chief I-SPY i gael pluen ac urdd teilyngdod. Roedd hanner miliwn o aelodau I-SPY erbyn diwedd yr 1950au.
Cyhoeddwyd llyfrynnau ‘ABC’, a oedd yn llawn data am locomotifau ac offer rheilffordd, • am y tro cyntaf yn 1942. Roedden nhw’n cael eu defnyddio gan wylwyr trenau a fyddai’n sefyll mewn gorsafoedd ac ar bontydd rheilffordd yn cofnodi manylion ar beth roedden nhw’n ei weld yn mynd heibio. I rai, diben hyn oedd ceisio gweld pethau prin neu anarferol ar y rheilffordd a rhoi gwybod am y pethau hyn i bobl eraill a oedd â diddordeb. Roedd gan Glwb Locospotters 82,000 o aelodau yn 1952.
Ffynhonnell 7: Gwylwyr trenau ifanc yng ngorsaf Doncaster yn yr 1950au cynnar
3) Teganau
Ar ôl y rhyfel, roedd prinderau a dogni yn golygu bod teganau plant yn rhai wedi’u gwneud gartref neu’n rhai ail-law. Jig-sos oedd y tegan cyntaf i gael ei adfywio ar ôl y rhyfel. Roedden nhw’n cael eu hargraffu ar gerdyn rhad i osgoi cyfyngiadau dogni. Dechreuodd pobl agor llyfrgelloedd benthyca jig-sos, er mwyn gallu rhannu dyluniadau heb orfod prynu rhai newydd. Daeth mwy o deganau creadigol i ddilyn yn fuan wedyn:
‘fuzzy felt’, a ddyfeisiwyd yn y DU yn 1950, gyda setiau wedi’u seilio ar themâu poblogaidd • fel y fferm a’r ysbyty, a hyd yn oed golygfeydd o’r Beibl a oedd yn boblogaidd iawn yn yr Ysgol Sul
aeth plastisin, tegan a ymddangosodd tua diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ar werth • eto yn yr 1950au cynnar, gyda hwb enfawr i werthiant gan gitiau modelu yn seiliedig ar gymeriadau poblogaidd fel Sooty.
Roedd teganau merched i fod i adlewyrchu eu dyfodol fel mamau a gwragedd tŷ – roedd doliau bellach yn cael eu gwneud o blastigion finyl ysgafnach a mwy hyblyg a oedd yn caniatáu dyluniadau mwy soffistigedig, fel gwallt neilon a llygaid yn cysgu. Roedd pramiau a chotiau chwarae yn boblogaidd hefyd. Roedd teganau eraill wedi’u hanelu at yr ystod gyfyngedig o swyddi y gallai menywod ddisgwyl eu gwneud pe baen nhw eisiau gweithio – gwisg nyrs, cyfnewidfa ffôn tun, teipiaduron chwarae, tiliau i chwarae cynorthwyydd siop ac ati. 19 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd bechgyn i fod i gael teganau a oedd yn canolbwyntio ar drafnidiaeth, antur, adeiladu a pheiriannu:
roedd ceir chwarae plastig a metel a oedd yn fodelau wrth raddfa yn cael eu gwneud gan • gwmnïau yn y DU fel Dinky (1934), Corgi (1956) a Matchbox (1953). Gwnaethpwyd y rhain yn fwy poblogaidd yn yr 1960au trwy eu cysylltu â ffilmiau a theledu, e.e. model Corgi o Aston Martin James Bond yn 1965, model Dinky o Thunderbird 2 yn 1967.
Ffynhonnell 8: Model Corgi 1965 o Aston Martin James Bond o’r ffilm Goldfinger
setiau trên clocwaith tun fel Hornby Dublo (1920), a oedd yn ôl yn y siopau yn 1947 ar ôl • saib dros gyfnod y rhyfel, neu setiau trên mowld plastig Tri-Ang (1946)
roedd Meccano (1901) yn git adeiladu model a oedd yn cynnwys stribedi metel, platiau a • thrawstiau (girders), gydag olwynion, pwlïau, gêr ac echelinau, ynghyd â nytiau a bolltiau i gysylltu’r rhannau. Roedd yn degan addysgiadol, gan addysgu egwyddorion mecanyddol sylfaenol fel trosolion (levers) a gêr.
Roedd teganau newydd ar gael i blant yn yr 1950au a’r 1960au o ganlyniad i dechnegau masgynhyrchu newydd a datblygiadau mewn plastigion. Roedd llai o’r teganau hyn ar gyfer rhyw penodol, oherwydd gallai teganau neillrywiol gael eu gwerthu i ddwywaith cynifer o blant. Roedd llawer o’r teganau hyn mor boblogaidd, maen nhw’n dal i gael eu cynhyrchu heddiw: • Hula Hoop (UDA, 1958) – arweiniodd y cylch plastig o UDA at y mympwy i ‘gylchu’ yn 1958 Space Hopper (Yr Eidal, 1968) – pêl wynt fawr oren rwber gyda dwy ddolen, fel clustiau ar • y top, ac wyneb yn gwenu; roedd plant yn eistedd arnyn nhw ac yn eu defnyddio i sboncio o amgylch yr ardd
citiau model Airfix (y DU, 1949) – citiau adeiladu mowld plastig gyda rhannau plastig wedi’u • rhifo a oedd yn cael eu gludo at ei gilydd cyn eu paentio
Lego (Denmarc, 1955) – roedd y System Chwarae Lego gyntaf yn cynnwys 28 set adeiladu • i gyd yn seiliedig ar y bric lego plastig newydd 20 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Scalextric (y DU, 1952) – ceir model clocwaith ac yna ceir modur trydan yn 1958; roedden • nhw’n gallu cael eu gyrru ar draciau plastig o 1963 ymlaen
Mr Potato Head (UDA, 1952) – rhannau corff plastig i gael eu rhoi ar daten roedd rhieni yn • ei darparu, ond roedd corff plastig yn cael ei gynnwys o 1964 ymlaen
Sindy (y DU, 1963) – doli deneuach a llai na’r cynllun traddodiadol, gydag ystod o • gyfwisgoedd (accessories). Roedd yn seiliedig ar y ddoli o UDA, Barbie (1959); roedd Sindy yn llawer mwy llwyddiannus na Barbie yn y DU yn yr 1960au a’r 1970au
Action Man (y DU, 1966) – doli wrywaidd ar thema rhyfel, a oedd yn seiliedig ar y ddoli o • UDA, GI Joe (1964), gyda gwisgoedd a chyfwisgoedd i’w casglu, a datblygiadau newydd yn yr 1970au fel gwallt realistig a ‘llygaid eryr’.
Ffynhonnell 9: Y set cynllunio tref gan Lego 4) Gemau bwrdd
Nid oedd chwarae gemau bwrdd yn syniad newydd, er bod gemau newydd ar gael ar ôl y rhyfel. Roedd pobl yn chwarae gemau bwrdd ar y diwrnodau pan nad oedd y tywydd yn ddigon da i fynd y tu allan, ac yn aml, roedd y teulu cyfan yn gallu eu chwarae gyda’i gilydd. Roedd hen gemau fel gwyddbwyll a drafftiau, yn ogystal â gemau Oes Fictoria fel tidli-wincs, nadroedd ac ysgolion a liwdo. Roedd teuluoedd hefyd yn chwarae gemau mwy diweddar fel Monopoly (gêm datblygu eiddo o 1935), Cluedo (gêm dirgelwch llofruddiaeth o 1949), The Amazing Magic Robot51 (gêm gwis gyda robot a oedd yn pwyntio at yr atebion o 1953) a Scrabble (gêm yn seiliedig ar eiriau o 1955). Roedd gemau newydd, er enghraifft Mouse Trap (1963), yn bosibl o ganlyniad i ddatblygiadau technolegol, yn arbennig mewn plastigion.
Ffynhonnell 10: Mouse Trap 21 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
5) Llyfrau comics a chylchgronau i blant52
Roedd llyfrau comics hŷn fel The Beano (1938) a The Dandy (1937) wedi goroesi dogni papur yr 1940au, ac roedden nhw’n dal i fod yn boblogaidd iawn ymhlith plant bach yr 1950au. Roedden nhw’n seiliedig ar anturiaethau cymeriadau digrif fel Desperate Dan a Dennis the Menace (a wnaeth ymddangos yn ei stribed cartŵn cyntaf yn 1951).
Roedd oedolion yn dechrau pryderu ynghylch y diddordeb cynyddol mewn llyfrau comics arswyd wedi’u mewnforio o America, fel Tales from the Crypt a The Vault of Horror a phasiwyd deddf yn 1955 yn eu gwahardd rhag cael eu mewnforio na’u hargraffu. O ganlyniad, cyflwynwyd math newydd o lyfr comics i blant hŷn a oedd yn dal i gynnwys stribedi cartŵn, ond a oedd hefyd yn cynnwys straeon testun ac erthyglau ffeithiol. Un o’r rhai mwyaf llwyddiannus oedd Eagle a ddechreuwyd yn 1950 gan y Parchedig Marcus Morris. Gwerthwyd 900,000 o gopïau o’r rhifyn cyntaf, a daeth ‘Dan Dare – Pilot of the Future’, sef canolbwynt y stori ar y clawr blaen, yn seren dros nos. Roedd hefyd yn cynnwys straeon â darluniau am arwyr Prydeinig fel Nelson, yn ogystal ag eiconau crefyddol.
Ffynhonnell 11: Rhifyn o Eagle
Yn y Rhagair i The Best of Eagle Annual 1951–1959 a gyhoeddwyd yn 1977, dywedodd Marcus Morris:
Gallai’r stribed cartŵn gael ei ddefnyddio i gyfleu i’r plentyn y math cywir o safonau, gwerthoedd ac agweddau, wedi’u cyfuno â’r antur a’r cyffro angenrheidiol.53
Daeth cenhedlaeth cwbl newydd o lyfrau comics i ddilyn. I fechgyn, roedd Lion (1952) a Tiger (1954 – a oedd yn cynnwys un o sêr byd y llyfrau comics, ac un o’r cymeriadau a wnaeth bara hiraf, Roy of the Rovers54). I ferched, roedd Girl (1951 – chwaer y llyfr comics Eagle) a School Friend (a gafodd ei adfywio o lyfr comics cyn y rhyfel yn 1950), yn ogystal â Bunty (1958). Roedd llyfrau comics bechgyn yn canolbwyntio ar antur, chwaraeon, y gofod, ffilmiau cowbois, archwilio, ysbiwyr, a rhyfel. Roedd llyfrau comics merched yn canolbwyntio mwy ar yr ysgol, ffrindiau a rhamant. Daeth blwyddiaduron llyfrau comics (comic annuals) (a oedd yn cael eu dyddio ar gyfer y flwyddyn ar ôl eu cyhoeddi) yn anrheg Nadolig cyffredin iawn i blant.
51 Gallwch weld hwn yn http://goo.gl/yj1z0O 52 Gallwch wylio’r bennod gyntaf o gyfres y BBC Comics Britannia yma: http://goo.gl/0V4LfF 53 O’r Rhagair i The Best of Eagle Annual 1951–59 a gyhoeddwyd yn 1977. 22 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd cylchgronau addysgol hyd yn oed yn cael eu cyhoeddi, fel Look and Learn (1962). Roedd gan y cylchgrawn hwn stribedi comig gwreiddiol fel ‘The Trigan Empire’, erthyglau ffeithiol ar bynciau difyr fel llosgfynyddoedd, ynghyd â fersiynau â darluniau o straeon Beiblaidd a llenyddiaeth glasurol fel First Men in the Moon gan H. G. Wells.
Dechreuodd y teledu fynd yn fwy poblogaidd na llyfrau comics yn yr 1960au. O ganlyniad, gwnaeth llyfrau comics addasu, gan ymgorffori stribedi a straeon yn seiliedig ar raglenni teledu poblogaidd:
Roedd TV Comic, a gyhoeddwyd gyntaf yn 1951, yn cynnwys stribedi comig am • gymeriadau teledu plant cynnar fel ‘Larry the Lamb’
Roedd TV Century 21, a gyhoeddwyd gyntaf yn 1965, yn gylchgrawn a oedd yn seiliedig • ar gyfresi teledu Gerry Anderson ar gyfer plant, fel Thunderbirds a Captain Scarlet and the Mysterons
Roedd Look-in, a gyhoeddwyd gyntaf yn 1971, yn cynnwys pinluniau (pin-ups) a • chyfweliadau â sêr teledu, ffilm a cherddoriaeth y cyfnod, yn ogystal â stribedi comig yn seiliedig ar raglenni teledu poblogaidd fel The Six Million Dollar Man.
Er mwyn cadw llyfrau comics yn fyw, cafodd nifer y teitlau gwahanol a oedd ar gael eu lleihau trwy gyfuno teitlau llyfrau comics – cyfunwyd Lion ag Eagle yn 1969. Roedd ton newydd o lyfrau comics yn yr 1970au hefyd a oedd yn herio rhai o gonfensiynau parod y llyfrau comics. I fechgyn, roedd llyfrau comics fel Battle Picture Weekly (1975), Action (1976) a 2000ad (1977) yn fwy treisgar ac yn cynnwys cymeriadau gwrth-arwrol fel yr heddwas creulon o’r dyfodol Judge Dredd.55 Roedd llyfrau comics i ferched fel Tammy (1971) yn dywyllach o ran tôn, ac roedd cylchgronau fel Jackie (1964) yn canolbwyntio mwy ar ffasiwn a pherthynas. Roedd hen ffefrynnau fel The Beano a The Dandy yn dal i fod yn boblogaidd iawn. 6) Sinema, radio a theledu Roedd rhaglenni radio yn cael eu cynhyrchu i blant:
Listen With Mother,56 rhaglen adrodd straeon a oedd yn dechrau â’r hoff ymadrodd “Are • you sitting comfortably? Then I shall begin” • Children’s Hour, gan gynnwys ‘Toytown’ gyda Larry the Lamb Journey into Space57 am anturiaethau Jet Morgan a’i griw, a oedd yn rhedeg rhwng 1953 • ac 1958 ac a oedd yn denu miliynau o ddilynwyr ffyddlon
roedd Dick Barton, Special Agent58 wedi’i anelu at blant hŷn, ac roedd yn denu cynulleidfa • frig o 15 miliwn.
Roedd plant hefyd wrth eu boddau â hiwmor gwirion The Goon Show59 a chomedïau radio eraill wedi’u hanelu at oedolion.
54 Mae darn byr am Roy of the Rovers o’r gyfres Comics Britannia i’w weld yma: http://goo.gl/5zbt78 55 Mae darn byr am Action a 2000ad o’r gyfres Comics Britannia ar gael yma: http://goo.gl/lzpku3 56 Gallwch wrando ar anturiaethau Joe the Tortoise yn http://goo.gl/vjYciu 57 Gallwch wrando ar y bennod gyntaf o Journey Into Space, ‘Operation Luna’ yma: http://goo.gl/IBO99W 58 Gallwch glywed arwyddgan (theme tune) enwog y gyfres hon yn http://goo.gl/RYnScs 23 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Er bod nifer yr oedolion a oedd yn mynd i’r sinema wedi gostwng oherwydd dylanwad y teledu, roedd mynd i’r sinema yn dal yn boblogaidd ymysg plant. Yn yr 1950au a’r 1960au, roedd llawer o blant yn mynd i’r pictiwrs pnawn (matinee) ar ddydd Sadwrn yn y sinema leol. Cyfresi Americanaidd oedd yn cael eu dangos gan mwyaf, fel Flash Gordon60(a oedd yn cael ei wneud yn yr 1930au) a ffilmiau fel Treasure Island (1950) a Davy Crockett, King of the Wild Frontier61 (1955) a arweiniodd at gynnydd mawr yn y galw am nwyddau Davy Crockett. Parhau a wnaeth hyn yn yr 1960au gyda’r ddwy ffilm Doctor Who lliw (Doctor Who and the Daleks yn 1965 a Daleks – Invasion Earth: 2150 A.D.62 yn 1966) a arweiniodd at Dalekmania canol yr 1960au. Yn ystod haf 1977, roedd y ffilm Star Wars63 gyntaf yn ffilm arall a oedd yn boblogaidd iawn ymysg plant, a chafwyd nwyddau i gyd-fynd â’r ffilm gyda theganau, llyfrau a llyfrau comics Star Wars.
Daeth gwylio’r teledu yn weithgaredd fwyfwy poblogaidd ymysg plant. Yn yr 1950au cynnar, roedd y BBC yn cadw ‘toddler’s truce’ gan roi’r gorau i ddarlledu rhwng 6pm a 7pm er mwyn helpu rhieni i gael eu plant i’r gwely. Yn y slot Watch With Mother yn hwyr yn y prynhawn, roedd amrywiaeth eang o raglenni’n cael eu darlledu trwy gydol yr wythnos: • DYDD LLUN – Picture Book64(adrodd straeon) • DYDD MAWRTH – Andy Pandy65(pyped gyda’i ffrindiau Teddy a Looby Loo) DYDD MERCHER – Bill and Ben the Flowerpot Men66 (pypedau a oedd yn siarad eu • fersiwn od eu hunain o Saesneg) • DYDD IAU – Rag, Tag and Bobtail67 (draenog, llygoden a chwningen pyped) • DYDD GWENER – The Woodentops68 (teulu o bypedau a’u ci, Spot) Wrth i’r gystadleuaeth ag ITV orfodi’r BBC i ddod â’r ‘toddler’s truce’ i ben, dechreuodd yr orsaf ddangos amrywiaeth ehangach o raglenni plant. Dechreuodd y sioe bypedau anarchaidd Sooty69 yn 1956, a dechreuodd Pinky and Perky, pypedau ar ffurf moch a oedd yn canu fersiynau o ganeuon pop mewn lleisiau uchel, yn 1957. Roedd sioeau gêm fel Crackerjack a ddechreuodd yn 1955, yn ogystal â rhaglenni cylchgrawn fel Blue Peter70 a ddechreuodd yn 1958. Ochr yn ochr â’r rhaglenni Prydeinig hyn roedd rhaglenni poblogaidd a oedd wedi’u mewnforio o UDA, fel Lone Ranger, Zorro a chartŵns Popeye.
Gwelwyd datblygiadau pellach ym myd teledu plant yn yr 1960au a’r 1970au: • Play School71 (BBC, 1964) a Rainbow72 (ITV, 1972) ar gyfer plant bach
59 Gallwch wrando ar benodau o The Goon Show yma: http://goo.gl/wnvD2j 60 Gallwch wylio’r bennod gyntaf o Flash Gordon yn http://goo.gl/OW4A9q 61 Mae’r rhaglun (trailer) ar gyfer Davy Crockett, King of the Wild Frontier ar gael yma: http://goo.gl/xY3l1q 62 Mae’r rhaglun ar gyfer Daleks – Invasion Earth: 2150 A.D. ar gael yma: http://goo.gl/2TthFT 63 Mae’r rhaglun ar gyfer Star Wars (y ffilm wreiddiol o 1977) ar gael yma: http://goo.gl/ZhzKGq 64 Gallwch wylio pennod o Picture Book yn http://goo.gl/Zz4Xyt 65 Gallwch wylio pennod o Andy Pandy yn http://goo.gl/nPf0fp 66 Gallwch wylio pennod o Bill and Ben the Flowerpot Men yn http://goo.gl/2KSJXG 67 Gallwch wylio pennod o Rag, Tag and Bobtail yn http://goo.gl/g5ClXb 68 Gallwch wylio pennod o The Woodentops yn http://goo.gl/vBNdrL 69 Gallwch wylio ymddangosiad cyntaf Sooty ar y teledu yma: http://goo.gl/CBlxOC 70 Gallwch wylio clip byr o bennod o Blue Peter o’r 1960au yma: http://goo.gl/HcczQJ 71 Gallwch wylio casgliad o glipiau o Play School yn http://goo.gl/XMZoha 24 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4 • llyfrau poblogaidd i blant yn cael eu darllen ar Jackanory (1965) • bywydau pypedau Camberwick Green (1965), Trumpton73 (1966) a Chigley (1967) ar gyfer y plant hŷn, roedd Thunderbirds74 (1965) a Captain Scarlet and the Mysterons75 • (1967), a Doctor Who76 (1963) a oedd yn teithio trwy amser ar y BBC • dechreuwyd dangos fersiwn o’r newyddion i blant ar Newsround o 1972 ymlaen rhaglenni i blant byddar fel y rhaglen Vision On (o 1964 ymlaen) a oedd yn seiliedig ar gelf • a meim
rhaglenni i feithrin diddordeb plant mewn hobïau a gweithgareddau nad oedden nhw’n • ddibynnol ar wylio’r teledu fel Why Don’t You (Just Switch Off Your Television Set And Go And Do Something Less Boring Instead)? (1973)
Teledu bore Sadwrn: Roedd The Multi-Coloured Swap Shop (1976) ar y BBC yn fyw, yn • para tair awr ac roedd gwylwyr yn gallu ffonio’r rhaglen. Roedd Tiswas77(‘Today Is Saturday Watch and Smile’) eisoes wedi dechrau ar ITV gyda chyfuniad anarchaidd o sgetsys, cartŵns, cystadlaethau, clipiau o ffilmiau ac eitemau i hyrwyddo caneuon pop • mewnforiwyd rhaglenni eraill o UDA, fel Scooby Doo a Star Trek. Dim ond ychydig o benodau oedd wedi’u recordio ar gyfer llawer o’r rhaglenni plant hyn, er enghraifft Mr Benn o 1971 a oedd â thair ar ddeg o benodau 15 munud o hyd. Roedden nhw’n cael eu hailadrodd yn gyson, ac oherwydd y cyfnod canolbwyntio byr sydd gan blant, a’r diffyg gallu i recordio rhaglenni, nid oedd y rhan fwyaf o blant yn sylwi. 7) Bwyd
Roedd cyfoeth cynyddol yn golygu bod gan blant fwy o arian poced i’w wario ar fyrbrydau a phethau da. Daeth dogni siwgr i ben yn 1953, ac nid oedd tatws yn cael eu dogni mwyach ychwaith. Gyda chefnogaeth hysbysebion ar y teledu, nid dim ond losin ceiniog o’r siop bapurau leol, o siop losin neu ‘Pick ‘n’ Mix’ o Woolworths oedd ar gael, ond amrywiaeth a oedd yn mynd yn fwyfwy eang o gynhyrchion byrbryd wedi’u hanelu at blant:
• losin – Spangles78 ynghyd â losin hŷn fel Trebor Chews, Murray Mints,79 Mars a Milky Way creision – Smiths80 (a ddechreuodd yn 1927) – i ddechrau, yr unigolyn a oedd yn bwyta’r • creision oedd yn rhoi halen arnyn nhw, gan ddefnyddio halen o fag bach glas. Dyfeisiodd Golden Wonder (1947) greision â halen arnyn nhw’n barod ac yn 1962 gwnaethon nhw’r creision cyntaf â blas iawn arnyn nhw, ‘caws a nionod’ (ymatebodd Smiths gyda blas halen a finegr)
72 Gallwch wylio’r bennod gyntaf o Rainbow yn http://goo.gl/BrWVUr 73 Gallwch wylio pennod o Trumpton yn http://goo.gl/bmhnKz 74 Gallwch wylio golygfa agoriadol Thunderbirds yn http://goo.gl/o8BSJh 75 Gallwch wylio pennod gyntaf Captain Scarlet and the Mysterons yn http://goo.gl/PAvq5G 76 Gallwch wylio golygfa agoriadol wreiddiol Doctor Who yn http://goo.gl/CQ3KHl 77 Gallwch wylio golygfa agoriadol Tiswas yn http://goo.gl/mL1VCw 78 Gallwch wylio hysbyseb o’r 1970au ar gyfer Spangles yn http://goo.gl/e4O30e 79 Gallwch wylio pedair hysbyseb o’r 1950au ar gyfer Murray Mints yn http://goo.gl/96lS9D 25 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
diodydd swigod – roedd brandiau o’r DU fel Tizer ac Irn Bru,81 yn ogystal â diodydd mwy • generig fel diod ceirios a diod dandelion & burdock; roedden nhw’n dod mewn poteli yn yr 1950au, ond yn amlach mewn caniau dolen dynnu o’r 1960au cynnar ymlaen.
8) Mudiadau ieuenctid a gwobrwyon
Sefydlwyd Brigâd y Bechgyn yn 1883 i hyrwyddo ‘gwroldeb Cristnogol’, a sefydlwyd Brigâd y Merched yn 1893 i hyrwyddo ‘ymdeimlad o gyfrifoldeb’. Roedd plant yn gwneud ymrwymiad i grefydd ac ymwrthod â themtasiynau fel yfed a gamblo. Roedden nhw’n gwisgo gwisg filitaraidd tan yr 1970au ac yn cynnal gorymdeithiau eglwys ar ddydd Sul gyda drymiau a biwglau. Dechreuodd nifer aelodau’r ddau grŵp ostwng yn yr 1950au, ac roedden nhw wedi colli traean o’u haelodau erbyn 1979.
Dechreuodd yr Ysgol Sul yn y ddeunawfed ganrif i roi addysg un dydd yr wythnos i blant a oedd yn gweithio yn y ffatrïoedd. Gan fod addysg y wladwriaeth yn golygu nad oedd angen dysgu plant i ddarllen ac ysgrifennu bellach, diben yr Ysgol Sul oedd hyrwyddo chwaraeon cymunedol a gweithgareddau eraill, ac mewn grwpiau bach, roedd plant yn cael eu haddysgu am y Beibl hefyd. Roedd clybiau ieuenctid yn rhoi cyfle i bobl ifanc gyfarfod y tu allan i’w cartrefi, er eu bod o bosibl yn eithaf diflas oherwydd goruchwyliaeth oedolion.
Dechreuodd y Sgowtiaid yn 1907 i annog bywyd gweithgar ac anturus yn yr awyr agored i fechgyn, gyda’r ymadrodd ‘be prepared’. Cynyddodd yr aelodaeth o 343,000 o aelodau yn 1940 i 588,396 yn 1960. Cynyddodd aelodaeth cangen y Sgowtiaid i ferched hefyd, sef y Geids (a ddechreuodd yn 1910), o 400,236 yn 1940 i 594,491 yn 1960. Arweiniodd newidiadau ym mywydau pobl ifanc yn eu harddegau at niferoedd y Sgowtiaid a’r Geids yn gostwng ychydig yn yr 1960au, ond gwelwyd y niferoedd mwyaf erioed yn y grwpiau oedran iau, y Cybiau a’r Brownis, ganol yr 1970au. Roedd mudiad y Sgowtiaid yn newid gyda’r amser. Yn yr 1960au hwyr, rhoddwyd y gorau i ddefnyddio’r boy yn boy scouts, roedden nhw’n gwisgo berets a throwsusau yn lle hetiau a throwsusau byr, a chyflwynwyd hyfedreddau newydd fel neidio parasiwt.
Roedd mudiadau ieuenctid mwy milwrol hefyd. Roedd Corfflu Cadetiaid y Fyddin (Army Cadet Corps) a Chadetiaid y Môr (Sea Cadets) yn bodoli ers y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Sefydlwyd y Corfflu Hyfforddiant Awyr (Air Training Corps) yn 1941, ac yn 1940, sefydlwyd mudiad i hyfforddi merched a fyddai yn y pen draw yn cael ei alw’n Gorfflu Menter i Ferched (Girls Venture Corps). Roedd y rhain yn grwpiau poblogaidd iawn, ac nid dim ond adeg rhyfel, oherwydd eu bod nhw’n dal i fodoli heddiw. Roedd gan y rhan fwyaf o ysgolion annibynnol, a rhai o ysgolion y wladwriaeth, eu grwpiau hyfforddiant milwrol eu hunain hefyd o’r enw’r Lluoedd Cadetiaid Cyfunol (CCF: Combined Cadet Force) a ddechreuodd yn 1948.
Dechreuodd cynllun Gwobr Dug Caeredin yn 1956 i fechgyn rhwng 15 a 18 oed. Diben y cynllun oedd denu bechgyn nad oedd ganddyn nhw ddiddordeb mewn ymuno ag un o brif fudiadau ieuenctid Prydain, fel y Sgowtiaid. Nid oedd yn fudiad i ymuno ag ef, ac nid oedd gwisg arbennig i’w gwisgo. Yn y 12 mis cyntaf, roedd 7,000 o fechgyn wedi cofrestru ar y cynllun. Yn 1958, agorodd Gwobr Dug Caeredin ei drysau i ferched. Nid oedd y rhaglen i ferched yr un fath â’r rhaglen i fechgyn, ac roedd ar gyfer merched rhwng 14 ac 20 oed. Enillwyd y Gwobrau Aur cyntaf yn 1958, a lansiwyd un rhaglen i bobl ifanc rhwng 14 a 21 oed yn 1969.
81 Gallwch wylio hysbyseb o’r 1970au ar gyfer Irn Bru yn http://goo.gl/a8OY0T 26 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Addysg
1) Ysgol gynradd
Roedd addysg gynradd yn dal i ganolbwyntio ar ddarllen, ysgrifennu a rhifyddeg. Yn yr 1960au, roedd y rhaglen adeiladu ysgolion yn golygu bod ystafelloedd dosbarth newydd gyda gwres canolog a chadeiriau a byrddau bach i’r plant yn cymryd lle’r hen ystafelloedd dosbarth oer, gyda rhesi ffurfiol o ddesgiau pren. Gallai dros bedwar deg o blant fod yn y dosbarth o hyd, ond roedd hyn yn llawer llai na faint oedd mewn dosbarth ar ddiwedd y rhyfel. Ar ôl Adroddiad Plowden yn 1967, gwelwyd symud at waith project unigol yn hytrach na’r ‘sialc a siarad’ traddodiadol. Roedd disgyblion yn cael pynciau i’w harchwilio yn hytrach na rhestrau o ffeithiau i’w dysgu, ac roedd unigolion yn cael eu hannog i fod yn fwy creadigol.
Ffynhonnell 12: Ystafell ddosbarth ysgol gynradd yng Nghymru yn 1970
2) Ysgol uwchradd
Yn ystod yr 1940au, roedd addysg yn y DU wedi bod yn ddryslyd iawn ac yn afreolaidd. Roedd Deddf Addysg 1918 wedi codi’r oedran gadael ysgol i 14 oed. Dywedodd Pwyllgor Haddow 1926 y dylid rhannu addysg yn ysgolion cynradd ac uwchradd. Erbyn 1938, oherwydd diffyg arian, roedd oddeutu 36% o blant yn dal i gael eu haddysgu trwy gyfrwng yr hen gwricwlwm elfennol nes iddyn nhw adael yr ysgol yn 14 oed heb gymwysterau.
Diben Deddf Addysg Butler 1944 oedd darparu ‘addysg uwchradd i bawb’ trwy godi’r oedran gadael ysgol ar gyfer disgyblion ysgolion y wladwriaeth i 15 oed, a daeth hyn i rym yn 1947. Rhoddwyd system ysgol dridarn ar waith mewn tri math gwahanol o ysgolion:
ysgolion gramadeg, ar gyfer plant mwy academaidd a oedd yn sefyll arholiadau ac a • fyddai’n mynd ymlaen i astudio mewn addysg bellach
ysgolion uwchradd modern, ar gyfer plant mwy ymarferol a oedd yn gadael yn 15 oed heb • gymwysterau
ysgolion technegol ar gyfer plant a oedd yn wan yn academaidd, er dim ond ychydig iawn • o’r rhain a gafodd eu hadeiladu.
27 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd pobl yn cyfeirio at safon yr ysgolion gwahanol hyn fel ‘aur, arian a phlwm’, ond y bwriad oedd y byddai gan bob math o ysgol statws cydradd a mynediad cyfartal at adnoddau. Arweiniodd y Ddeddf at raglen sylweddol o adeiladu ac adnewyddu ysgolion. Gwnaeth y gwariant ar addysg ddyblu rhwng 1947 ac 1958. Ar y llaw arall, erbyn yr 1960au roedd gan yr ysgol ramadeg gyffredin dair gwaith yn fwy o adnoddau nag ysgol uwchradd fodern, a’r athrawon gorau i gyd.
Roedd yr arholiad 11-plws (neu’r ‘prawf ysgoloriaeth’) yn penderfynu pa ysgol y byddai plentyn yn ei mynychu. Nid oedd yn brawf cwbl ddibynadwy – yn yr 1950au, amcangyfrifwyd bod 60,000 o fyfyrwyr y flwyddyn yn yr ysgol anghywir, ac roedden nhw’n cael eu symud i fyny neu i lawr. Mae Linda Shanovitch,82 a aeth i’r ysgol yn yr 1960au cynnar, yn cofio, ‘Roedden ni wedi bod yn paratoi ar ei gyfer ers oes. Am flynyddoedd, roedd yr ysgol wedi dweud a dweud wrthym ni pa mor bwysig oedd y cyfan. Roeddwn i’n teimlo na fyddwn i byth yn gwneud dim â fy mywyd os na fyddwn i’n gwneud yn dda yn yr arholiad yma’. Nid pawb oedd yn ystyried mynd i’r ysgol uwchradd fodern yn fethiant. Mae’r cyflwynydd teledu Alan Titchmarsh yn cofio, ‘Wnes i erioed ei ystyried yn fethiant, dim ond math o broses ddethol naturiol a oedd yn gwneud yn siŵr nad oedd plant â meddwl ymarferol, fel fi, yn gorfod mynd trwy chwe blynedd o astudiaethau academaidd na fydden ni byth yn gallu ymdopi â nhw’’.83
Erbyn 1960, roedd dwy ran o dair o’r plant wedi’u haddysgu gan y wladwriaeth yn mynychu ysgolion uwchradd modern, ond daeth llawer ohonyn nhw i ystyried eu hunain yn fethiant. Mae’n hawdd gweld pam roedd disgyblion yn teimlo fel hyn. Er enghraifft, yn 1964 dim ond 318 o ddisgyblion ysgolion uwchradd modern trwy’r DU gyfan a gafodd eu cofrestru i sefyll arholiadau Safon Uwch. Roedd yn system rwygol iawn gan fod mwy o blant dosbarth canol na phlant dosbarth gwaith yn elwa ar ysgolion gramadeg. Dechreuodd astudiaethau ddangos y gallai cefndir disgybl a gallu teulu i fforddio hyfforddiant ddylanwadu ar brofion IQ fel yr arholiad 11-plws. Gallai hefyd wahanu ffrindiau a phlant o’r un teulu.
FFOCWS: Arholiadau
I fesur cynnydd addysg plant o dan y system newydd ar ôl 1944, daeth yr arholiadau cenedlaethol cyntaf i gael eu gosod yn allanol i fodolaeth yn 1951. Roedd y TAG (Tystysgrif Addysg Gyffredinol) – Safon Gyffredinol (‘Lefel O’) yn cael ei sefyll pan fyddai disgybl yn 16 oed, a Safon Uwch (‘Lefel A’) yn cael ei sefyll pan fyddai disgybl yn 18 oed. Dim ond disgyblion mewn ysgolion gramadeg a oedd yn sefyll yr arholiadau hyn fel arfer. Dim ond tystysgrifau ysgol a oedd yn cael eu cynnig yn lleol roedd disgyblion ysgolion uwchradd modern a niferoedd cynyddol o ddisgyblion cyfun yn cael eu sefyll, nes cyflwyno’r Dystysgrif Addysg Uwchradd (‘TAU’) genedlaethol yn 1965. Roedd TAU gradd 1 yn gyfwerth â Lefel O gradd C. Roedd TAU yn cynnig ystod fwy eang o bynciau, ac roedd llawer ohonyn nhw’n canolbwyntio ar fod yn ymarferol, fel gofal car. Erbyn yr 1970au hwyr, roedd llawer o ddisgyblion cyfun yn sefyll cyfuniad o arholiadau TAG a TAU.
80 Gallwch wylio rhai hysbysebion creision Smiths o’r 1960au yn http://goo.gl/fpTMgN 82 Dominic Sandbrook, Never Had It So Good (Llundain, 2005), tudalen 421, sef cyfeiriad o Miriam Akhtar a Steve Humphries, The Fifties and Sixties: A Lifestyle Revolution (Boxtree, 2002), tudalen 26. 83 Alan Titchmarsh, When I was a Nipper: The way we were in disappearing Britain (BBC Books, 2011), tudalen 123. 28 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Un o’r newidiadau eraill a welwyd yn sgil Deddf Addysg 1944 oedd rhoi cyfrifoldeb dros ysgolion i Awdurdodau Addysg Lleol (AALlau) a oedd newydd eu ffurfio. Cyfrifoldeb yr AALlau hyn oedd penderfynu sut i drefnu a rhedeg ysgolion. Penderfynodd rhai AALlau nad y system dridarn oedd y ffordd roedden nhw am redeg eu hysgolion, ac edrychodd rhai ar syniad a oedd yn gweithio’n dda iawn mewn gwledydd eraill – yr ysgol gyfun, lle’r oedd disgyblion o bob gallu a chefndir yn gweithio gyda’i gilydd yn yr un ysgol. Sefydlwyd ambell i ysgol gyfun arbrofol yn Llundain yn 1946, fel ysgol Walworth. Agorwyd ysgol gyfun bwrpasol gyntaf Llundain yn Kidbrooke yn 1954. Ar Ynys Môn, cyfunwyd Holyhead Grammar ac Ysgol Uwchradd San Cybi yn 1949 i ffurfio ysgol gyfun newydd, sef Ysgol Uwchradd Caergybi, ac ysgol gyfun bwrpasol gyntaf Cymru oedd Ysgol Syr Thomas Jones, a agorwyd yn 1950. Yn 1952, Ynys Môn oedd yr AALl cyntaf i newid i system gyfun yn gyfan gwbl.
Ffynhonnell 13: Ysgol Syr Thomas Jones
Roedd rhai ardaloedd, fel Llundain, yn newid i system gyfun am fod ganddyn nhw gynghorau a oedd yn cael eu rheoli gan y Blaid Lafur. Roedd ardaloedd eraill yn sylweddoli bod arbedion posibl i’w sicrhau wrth roi’r holl adnoddau a oedd ar gael mewn un ysgol yn hytrach na sawl ysgol wahanol. Cafwyd pwysau gan rieni plant a oedd wedi ‘methu’ yr arholiad 11-plws; roedden nhw’n fwy dylanwadol o lawer oherwydd bod mwy ohonyn nhw na rhieni plant a oedd wedi pasio’r arholiad. Roedd ardaloedd eraill fel Swydd Gaerlŷr yn yr 1950au a Gorllewin Swydd Efrog yn yr 1960au yn osgoi’r arholiad 11-plws trwy aildrefnu eu hysgolion yn ysgolion cynradd (disgyblion 4–8 oed), canol (disgyblion 9–13 oed) ac uwchradd (disgyblion 14–18 oed). Mewn rhai ardaloedd gwledig, roedd ysgolion dwyochrol a oedd â ffrwd ysgol ramadeg a ffrwd ysgol uwchradd fodern yn yr un ysgol. Erbyn 1964, roedd un plentyn o bob deg yn cael ei addysgu mewn ysgol gyfun (o’i gymharu ag un plentyn o bob cant yn 1951).
Gwelwyd dadl frwd iawn am fanteision ac anfanteision system yr ysgolion gramadeg. Roedd Adroddiad Newsome y llywodraeth yn 1963 yn awgrymu nad oedd llawer o blant yn cyrraedd eu potensial, gan nad oedd y rheini a oedd wedi mynychu ysgol uwchradd fodern wedi cael yr un cyfleoedd addysg â’r rheini a oedd wedi pasio’r arholiad 11-plws. Parhau a wnaeth y ddadl ar gynghorau lleol ac mewn papurau newydd cenedlaethol: 29 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Dadleuon o blaid ysgolion cyfun Dadleuon yn erbyn ysgolion cyfun gallai ysgolion mwy gynnig byddai safonau’n disgyn oherwydd byddai’r • cwricwlwm ehangach • disgyblion llai galluog yn dal y disgyblion mwyaf disglair yn ôl byddai’n fwy teg oherwydd • ni fyddai arholiad yn dethol ni fyddai myfyrwyr mwy galluog yn cael digon disgyblion yn 11 oed • o gymhelliant
cyfle cyfartal i bob teulu byddai ysgolion yn mynd mor fawr, bydden • • nhw’n amhersonol ni fyddai plant yn cael eu • condemnio i fethu yn 11 oed byddai ysgolion mawr yn anodd eu rheoli a’u • trefnu byddai pobl o amrywiol • gefndiroedd yn cael cymysgu â’i gilydd
Parhau a wnaeth y ddadl hyd yn oed ar ôl buddugoliaeth etholiadol y Blaid Lafur yn 1964. Yn ôl pob sôn, dywedodd Tony Crosland, Ysgrifennydd Addysg 1965, wrth ei wraig Susan, “Os dyna’r peth diwethaf i mi ei wneud, rwy’n mynd i ddinistrio pob ******* ysgol ramadeg yn Lloegr. Ac yng Nghymru. Ac yng Ngogledd Iwerddon”.84 Roedd gan yr Alban system addysg ar wahân yn barod. Ond eto, roedd Harold Wilson, y Prif Weinidog Llafur, wedi addo yn 1963 y byddai ysgolion gramadeg yn cael eu dileu ‘dros fy nghrogi’. Roedd yn gyn-ddisgybl Ysgol Ramadeg y Wirral. Yn y pen draw, fe wnaeth Wilson gyfiawnhau cefnogaeth y Blaid Lafur ar gyfer ysgolion cyfun trwy ddweud y byddai’n sicrhau ‘addysg ysgol ramadeg i bawb’.
Gwnaeth Crosland gyflymu’r broses o droi ysgolion yn ysgolion cyfun.Ar 12 Gorffennaf 1965, gwnaeth Crosland gyhoeddi Cylchlythyr 10/65 i awdurdodau addysg lleol, a oedd yn dweud:
Nod datganedig y Llywodraeth yw rhoi terfyn ar ddethol gyda’r arholiad 11-plws, a chael gwared ar ymwahaniaeth mewn addysg uwchradd...Yn unol â hyn, mae’r Ysgrifennydd Gwladol yn gofyn i awdurdodau addysg lleol, os nad ydynt wedi gwneud hynny eisoes, baratoi a chyflwyno cynlluniau iddo ar gyfer aildrefnu addysg uwchradd yn eu hardaloedd nhw i gyd-fynd ag addysg gyfun.85
Nid oedd gofyniad cyfreithiol i AALlau ymateb, ond ymateb a wnaeth llawer ohonyn nhw. Roedd arian ar gael yn 1966 i adeiladu ysgolion newydd, ar yr amod eu bod yn ysgolion cyfun. Erbyn 1970, dim ond wyth o awdurdodau lleol oedd heb baratoi cynlluniau ar gyfer ysgolion cyfun. Yn yr un flwyddyn, roedd 1,145 o ysgolion cyfun yn addysgu traean o’r disgyblion a oedd yn cael eu haddysgu gan y wladwriaeth.
Gwnaeth Margaret Thatcher, Ysgrifennydd Addysg newydd y Ceidwadwyr, dynnu cylchlythyr Crosland yn ôl ym mis Mehefin 1970, ond gadawodd y mater i’r AALlau, a oedd yn dal ati gyda’u cynlluniau ar gyfer ysgolion cyfun oherwydd gallai cyfuno ysgolion bechgyn a merched arbed arian iddyn nhw. Erbyn 1974, roedd 2,000 o ysgolion cyfun yn darparu ar gyfer dwy ran o dair o blant a oedd yn cael eu haddysgu gan y wladwriaeth. Dim ond 326 o 3612 cynnig i roi terfyn ar ddethol y gwnaeth Margaret Thatcher eu gwrthod. Cododd yr oedran gadael ysgol i 16 oed hefyd, a daeth hyn i rym yn 1973. Roedd hyn yn golygu gwariant o £48 miliwn yn rhagor ar adeiladau newydd.
84 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 110. 85 Sally Waller, A Sixties Social Revolution? British Society 1959–1975 (Nelson Thornes, 2008), tudalen 110. 30 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Dychwelodd y Blaid Lafur i rym yn 1974, ac unwaith eto, roedd y Blaid yn mynnu y dylai cynlluniau ar gyfer systemau cyfun gael eu cyflwyno. O 1976 ymlaen, dechreuodd y Blaid roi pwysau ar yr ysgolion gramadeg a oedd yn dal i fodoli i gau. Ni fu hi erioed yn bolisi cenedlaethol i sicrhau addysg y wladwriaeth mewn ysgolion cyfun yn unig, ac ni fu hi erioed yn gyfraith i bob ysgol fod yn ysgol gyfun. Dyna pam mae rhai ysgolion gramadeg ac ysgolion dethol eraill yn dal i fodoli hyd heddiw.
Ni wnaeth y ddadl ynghylch ysgolion cyfun ddiflannu. Dechreuodd y BBC ddarlledu drama realistig i blant am fywyd mewn ysgol gyfun o 1978 ymlaen, o’r enw Grange Hill.86 Gwnaeth y rhaglen achosi llawer o ddadlau ar y pryd, oherwydd bod rhai o’r straeon yn cynnwys pynciau sensitif ac roedd grwpiau fel Sefydliad y Merched yn mynnu ei bod yn cael ei thynnu oddi ar yr awyr ar ôl un bennod. Er enghraifft, un o’r grŵp cyntaf o ddisgyblion i gael eu dangos yn y ddrama oedd cymeriad o’r enw Benny Green a oedd yn bêl-droediwr talentog, ond a oedd hefyd yn ddu ac yn dioddef hiliaeth yn gyson. Roedd ei deulu yn dlawd iawn hefyd, ac roedd athrawon yn aml yn tynnu sylw at y ffaith nad oedd ganddo’r offer cywir, y wisg ysgol gywir neu’r dillad ymarfer corff cywir.
86 Gallwch wylio pennod gyntaf Grange Hill yma: http://goo.gl/l3xLd6 31 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
FFOCWS: Cosb gorfforol (corporal punishment)87
Roedd cosb gorfforol yn amrywio o glec gyda phren mesur ar gefn y llaw, athro yn taflu sychwr (board duster) at ddisgybl, i gael eich taro â sliper, belt neu gansen am y troseddau mwyaf difrifol. Diben hyn oedd addysgu disgyblion i beidio â thorri’r rheolau eto. Nid y boen, ond y cywilydd y mae’r rhan fwyaf o’r disgyblion a gafodd eu cosbi yn y ffordd yma’n ei gofio. Ni wnaethpwyd cosb gorfforol yn anghyfreithlon yn ysgolion y wladwriaeth tan 1986, ac nid tan 1999 mewn ysgolion annibynnol. Roedd rhai athrawon eisoes wedi rhoi’r gorau i gosbi’n gorfforol yn yr 1960au. Sefydlwyd STOPP (The Society of Teachers Opposed to Physical Punishment) yn 1968. Roedd STOPP yn lobïo gwleidyddion i wahardd cosb gorfforol ac yn helpu teuluoedd i fynd ag achosion yn erbyn athrawon ac ysgolion gerbron y llys.88 Roedd gwrthwynebiad i gosb gorfforol yn tyfu ymysg undebau athrawon, er bod penaethiaid yn dal i’w chefnogi trwy’r 1970au. Mae’n dal i fod yn gyfreithlon mewn rhyw ystyr i blant gael eu cosbi’n gorfforol gan eu rhieni.89
Ffynhonnell 14: Disgyblion ysgol uwchradd yn protestio yn erbyn cosb gorfforol
87 Dyma athro yn disgrifio cosb gorfforol mewn ysgolion yn gryno ar The People’s Songs Stuart Maconie http://goo.gl/ m3Ih3u 88 Gallwch weld stori Newyddion y BBC am un o’r achosion hyn o 1979 yma: http://goo.gl/4Caan0 89 Mae hyn yn dal i fod yn fater dadleuol hyd heddiw http://goo.gl/UHFZ14 32 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
3) Y Brifysgol
Yn 1960, comisiynwyd yr Arglwydd Robbins gan y llywodraeth i ymchwilio i ddarpariaeth addysg uwch. Roedd pryder eang nad oedd cynifer o fyfyrwyr yn astudio yn y DU o’i chymharu â gwledydd eraill, a bod y rhan fwyaf o’r cyrsiau yn y brifysgol yn ymwneud â chelfyddyd yn hytrach na gwyddoniaeth neu dechnoleg. Darganfyddiad Robbins oedd mai dim ond 4% o bobl a oedd yn mynd i’r brifysgol, ac roedd y rhan fwyaf ohonyn nhw’n gwneud cyrsiau celfyddyd. Gwnaeth argymell cynnydd o 100% mewn niferoedd myfyrwyr erbyn 1970 a chynnydd o 250% i 560,000 o fyfyrwyr yn y brifysgol erbyn 1980.
Dyma’r newidiadau a wnaethpwyd ar ôl Adroddiad Robbins yn 1963:
rhoddwyd statws prifysgol rannol i golegau technoleg a gwyddoniaeth blaenllaw, a oedd i’w • galw’n ‘golegau polytechnig’; roedden nhw’n canolbwyntio mwy ar addysgu yn hytrach nag ymchwilio. Sefydlwyd y Cyngor Dyfarniadau Academaidd Cenedlaethol i ddyfarnu graddau polytechnig.
daeth naw coleg technoleg uwch yn brifysgolion newydd, e.e. daeth y Coleg Brenhinol • Gwyddoniaeth yn Brifysgol Strathclyde; sefydlwyd mwy o brifysgolion newydd fel Efrog90 a Warwick
uwchraddiwyd colegau hyfforddi athrawon, a’u hailenwi’n Golegau Addysg. Roedden nhw • bellach yn cynnig graddau pedair blynedd.
Ffynhonnell 15: Myfyrwyr benywaidd yn astudio yn yr 1960au
90 Gallwch wylio ffilm fer am wreiddiau Prifysgol Efrog yma http://goo.gl/1im53L 33 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Dyma ganlyniadau’r newidiadau hyn: • erbyn 1968, roedd 30 o golegau polytechnig a 56 o brifysgolion • cyflwynwyd cyrsiau newydd, e.e. cynllunio tref, pensaernïaeth rhoddwyd cyfleoedd i fwy o bobl wrth i fyfyrwyr gael eu cefnogi gan grant awdurdod lleol a • oedd yn talu eu costau byw
tyfodd niferoedd myfyrwyr yn raddol – yn 1970 roedd 183,000 o fenywod a 274,000 • o ddynion yn astudio mewn addysg uwch, ac erbyn 1975 roedd 214,000 o fenywod a 302,000 o ddynion.
Roedd y sefyllfa wedi gwella’n syfrdanol, ond roedd angen rhoi sylw i faterion pwysig eraill o hyd:
roedd y prifysgolion gorau fel Rhydychen a Chaergrawnt yn dal i fod yn llawn disgyblion • ysgolion cyhoeddus
roedd colegau polytechnig yn cael trafferth am nifer o flynyddoedd oherwydd cyfleusterau • ansafonol • roedd bechgyn ddwywaith yn fwy tebygol na merched o gael lle mewn prifysgol. Roedd newidiadau yn y diwydiant technoleg wedi gwneud math newydd o brifysgol yn bosibl. ‘Y Brifysgol Agored’ oedd yr enw a roddwyd ar hyn, a chafodd ei sefydlu gan y Blaid Lafur yn 1969, gyda’r myfyrwyr cyntaf yn dechrau astudio cyrsiau rhan-amser yn 1971. Roedd y Brifysgol Agored yn defnyddio’r teledu a’r radio i addysgu ei myfyrwyr. Roedd rhaglenni arbennig yn cael eu darlledu fin nos, ond roedd rhaid i fyfyrwyr wrando arnyn nhw’n fyw oherwydd nad oedd gan y rhan fwyaf ohonyn nhw ffordd i’w recordio. Roedd technegau dysgu o bell eraill hefyd, fel traethodau’n cael eu hanfon trwy’r post, a thiwtoriaid yn ffonio i roi adborth. Roedd yn denu llawer o’r mathau o bobl a oedd yn cael eu heithrio o academia traddodiadol – myfyrwyr aeddfed, menywod, y rhai o dan anfantais gymdeithasol, etc. Erbyn 1980, roedd gan y Brifysgol Agored 70,000 o fyfyrwyr ac roedd yn dyfarnu mwy o raddau na phrifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt gyda’i gilydd. 34 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Pobl ifanc a ‘bwlch y cenedlaethau’ 1) Person ifanc yn ei arddegau (teenager)
Defnyddiwyd y term ‘teenager’ am y tro cyntaf yn America yn yr 1930au fel ffordd o adnabod grŵp oedran penodol i gael ei dargedu gan hysbysebion. Roedd yn cael ei ddefnyddio yn y DU yn yr 1950au. Cyn hyn, roedd pobl yn meddwl eich bod yn blentyn, ac yna roeddech chi’n oedolyn, heb unrhyw gyfnod pontio rhwng y ddau. Roedd plant yn fersiynau llai o oedolion; roedd disgwyl iddyn nhw wisgo’r un math o ddillad, mabwysiadu’r un steiliau gwallt a dilyn yr un diddordebau. Fodd bynnag, o’r 1950au ymlaen, roedd pobl ifanc yn dod yn ddylanwad pwysicach o lawer yn y gymdeithas. Erbyn 1960, roedd oddeutu 40% o boblogaeth y DU o dan 25 oed.
Roedd pobl ifanc yr 1950au yn rhy ifanc i gofio Dirwasgiad yr 1930au, ynghyd â pheryglon a phrinderau’r Ail Ryfel Byd a’r caledi a ddilynodd. Roedden nhw’n tyfu i fyny mewn byd llawer mwy sefydlog a ffyniannus. Roedden nhw’n fwy iach nag yr oedd pobl ifanc erioed wedi bod o ganlyniad i gyflwyno’r Wladwriaeth Les. Roedden nhw’n fwy cyfoethog am fod cyflogaeth lawn wedi rhoi sicrwydd swydd a chyflogau uwch i’w rhieni.
Nid dim ond oherwydd eu rhieni roedd pobl ifanc yn fwy cyfoethog: • roedden nhw’n ei chael yn haws dod o hyd i waith rhan-amser neu waith ar y penwythnos roedden nhw’n gallu edrych ymlaen at gael swydd ac ennill cyflog teg ar ôl gadael yr ysgol • yn 15 oed
roedd gwelliannau technolegol yn golygu bod llawer o alw am lafur di-grefft, felly gallai pobl • ifanc osgoi gorfod gwneud prentisiaethau nad oedd yn talu cyflog uchel
nid oedd disgwyl i bobl ifanc dosbarth gwaith roi eu henillion yng nghyllideb y teulu bellach, • gan fod cyflogau eu rhieni yn llawer gwell
roedd pobl ifanc yn dal yn ddigon ifanc i fyw gartref, a oedd yn eu gadael â mwy o gyflog i • wario arnyn nhw eu hunain
o 1960 ymlaen, gallai dynion ifanc ennill cyflog go lew yn gynt oherwydd nid oedd rhaid • iddyn nhw wneud Gwasanaeth Cenedlaethol bellach, a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i bob dyn 18 oed dreulio dwy flynedd yn y lluoedd arfog, a phedair blynedd yn y fyddin wrth gefn.
Roedd gwaith ymchwil a gynhaliwyd rhwng 1959 ac 1961 yn dangos bod gan bobl ifanc £8 y wythnos i’w wario ar gyfartaledd, a oedd yn golygu eu bod yn cyfrif am 10% o gyfanswm incwm gwladol y DU. Roedden nhw’n gwario hanner yr arian yma ar adloniant – roedd pobl ifanc yn cyfrif am draean gwerthiant tocynnau sinema a dwy ran o bump o werthiannau recordiau a chwaraewyr recordiau. 35 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
FFOCWS: Ffasiwn pobl ifanc a Carnaby Street
Erbyn yr 1960au cynnar, roedd pobl ifanc wedi dod yn grŵp pwysig o ddefnyddwyr. Erbyn 1967, roedd hanner y dillad menywod a oedd yn cael eu gwneud ym Mhrydain yn cael eu gwerthu i ferched rhwng 15 a 19 oed. Dechreuodd ffasiwn newid yn gyflym iawn wrth i ddillad gael eu creu i fod yn dafladwy yn hytrach nag i’w cadw. Daeth ffasiwn yn fwy llachar ac yn fwy arbrofol wrth i ddatblygiadau technolegol arwain at ddeunyddiau newydd fel plastig PVC, neilon, polyester ac acrylig a oedd i gyd yn rhatach, ac yn haws eu siapio a’u lliwio. Roedd gan ddylunwyr fel Mary Quant, gyda’i chadwyn o siopau, lawer o ddylanwad dros y ffasiynau newydd hyn, gan gyflwyno syniadau newydd mentrus fel y sgert mini, ac roedd y ffasiynau’n cael eu gwneud yn boblogaidd gan fodelau fel Twiggy a Jean Shrimpton. Daeth ffasiwn yn ddiwydiant pwysig iawn ym Mhrydain, gyda’i ganolfan o amgylch Carnaby Street yn Llundain. Roedd siopau penodol yn gysylltiedig ag isddiwylliannau penodol hefyd – byddai mods yn prynu siwtiau cynllunydd siarp o John Stephen, a byddai hipis yn prynu hen siacedi milwrol o’r siop ddillad I Was Lord Kitchener’s Valet.
2) Bwlch y cenedlaethau
Daeth gwahaniaethau ffasiwn yn arwydd gweledol o fwlch y cenedlaethau. O ran dillad, cafwyd datblygiadau fel sgertiau byrrach i ferched, ac roedd steiliau gwallt hirach yn fwy derbyniol i fechgyn. Caiff elfennau eithafol y gwahaniaethau hyn yn ffasiwn yr 1960au eu dychanu yn y gân ‘Dedicated Follower of Fashion’ (1966) gan The Kinks.91
Roedd ystod eang o faterion lle’r oedd gan y genhedlaeth hŷn a’r genhedlaeth iau farn wahanol:
cerddoriaeth bop ac arwyr pop a oedd yn newid gyda phob cenhedlaeth newydd o bobl • ifanc
agweddau tuag at ryw a oedd yn newid, herio barn grefyddol am ryw cyn priodi, defnyddio • dulliau atal cenhedlu modern
cymryd cyffuriau, wrth i fandiau fel The Beatles a The Rolling Stones wneud ysmygu • canabis a chymryd LSD yn boblogaidd
safbwyntiau gwleidyddol fel cefnogi cydraddoldeb i fenywod, cydymdeimlad ar gyfer • mewnfudwyr, dicter tuag at Ryfel Fietnam • llai o ymddiried yn y Sefydliad oherwydd sgandalau gwleidyddol. Roedd gan bobl ifanc yn yr 1950au a’r 1960au fwy o annibyniaeth ar eu rhieni nag unrhyw genhedlaeth o bobl ifanc o’u blaenau. Roedden nhw’n cael addysg well ac roedd ganddyn nhw fwy o sicrwydd ariannol, felly roedden nhw’n gallu datgan yn fwy hyderus eu hawl i gwestiynu pethau a gwneud eu dewisiadau eu hunain. Roedd mwy a mwy o blant dosbarth canol yn benodol yn gadael yr ysgol yn 16 oed neu’n aros i fynd i’r brifysgol – grantiau’r wladwriaeth oedd yn talu am hynny bellach. Rhwng 1961 ac 1969, cynyddodd nifer y myfyrwyr amser llawn mewn addysg bellach o 200,000 i 390,000. Gan fod pobl ifanc yn treulio mwy o amser mewn addysg, roedden
91 Gallwch wylio perfformiad byw o’r gân hon gan The Kinks (gyda chyfranogiad y gynulleidfa) yn http://goo.gl/8GYiKg 36 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4 nhw’n teimlo llai o angen canolbwyntio ar waith ac ennill arian, a oedd wedi bod yn bwysig iawn i genhedlaeth eu rhieni. Roedd ganddyn nhw fwy o amser a mwy o annibyniaeth, ac roedden nhw’n gallu canolbwyntio mwy ar ddatblygu eu hunaniaeth benodol nhw.
Roedd gan bobl ifanc hyd yn oed eu lleoedd eu hunain i fynd iddyn nhw, i dreulio amser gyda phobl ifanc eraill. Daeth bariau coffi fel 2is yn Soho, El Toro yn Muswell Hill neu’r Kardomah yn Lerpwl yn fannau cyfarfod ar gyfer pobl ifanc yn eu harddegau, oherwydd byddai landlordiaid tafarndai yn taflu’r rheini a oedd dan oed allan. Roedd gan fariau coffi jiwcbocsys a oedd yn chwarae’r gerddoriaeth ddiweddaraf o America, a chynhaliwyd perfformiadau cerddoriaeth fyw yn y bariau weithiau, hyd yn oed. Daeth bariau byrgyrs Wimpy yn lleoedd lle byddai pobl ifanc yn cyfarfod â’i gilydd hefyd.
Nid oedd bwlch y cenedlaethau yn ymwneud â syniadau penodol yn unig, roedd hefyd yn ymwneud â safbwynt gwahanol ar y byd. Roedd y genhedlaeth hŷn wedi cael ei magu mewn cyfnod o ryfel a chaledi, ac roedd y genhedlaeth iau wedi cael ei magu mewn cyfnod o gyfoeth. Roedd y syniadau o ddyletswydd, cyfrifoldeb ac ufuddhau i orchmynion yn cael eu hystyried yn llai pwysig gan bobl ifanc nad oedden nhw wedi ymladd mewn rhyfel na gwneud Gwasanaeth Cenedlaethol. Yn yr 1960au, arweiniodd y safbwyntiau gwrthwynebol hyn ar lawer o faterion pwysig at ddisgrifio diddordebau pobl ifanc yn wrthddiwylliannol. Caiff y gwahaniaethau hyn rhwng y genhedlaeth hŷn a’r genhedlaeth iau eu harchwilio yn y gân ‘My Generation’ (1965) gan The Who,92 sy’n dechrau gyda’r llinell ‘People try to put us down’.
Dyma atgofion Elisabeth Tailor, merch Brydeinig yn ei harddegau yn ystod yr 1960au, o’r cyfnod hwnnw:
Fel merch un ar bymtheg, roedd fy rhieni yn fy ngwahardd rhag mynd allan ar fy mhen fy hun gyda bachgen, reidio ar gefn sgwter modur, yfed [alcohol] a mynd i glwb lle’r oedd The Rolling Stones yn canu. Felly un noson, fe wnes i dorri pob un o’u rheolau yn fwriadol. Roedd rhyw deimlad ein bod ni’n mynd i wneud pethau ein ffordd ni, a bod llawer ohonom ni’n ymwrthod â’n rhieni unigol, yn ogystal â beth roedd eu gwerthoedd nhw’n ei gynrychioli.93
92 Gallwch wylio crynhoad fideo o berfformiadau’r band o’r gân hon yn http://goo.gl/Ky0MTS 93 Colin Shephard a Rosemary Rees, British Depth Study 1939–1975 (Llundain, 2010), tudalen 24. 37 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
3) Ymddygiad tramgwyddus pobl ifanc (teenage delinquency)
Yn ôl llythyr ym mhapur newydd y Daily Mail ym mis Hydref 1949:
Mae pobl ifanc yn cael eu sbwylio â chyflogau uchel, amodau gwaith o’r radd flaenaf a chyfleusterau addysg gwych. Mae eu hagwedd yn seiliedig ar lyfrau a ffilmiau sothach. Mae’r bechgyn yn ddihirod cyn cael eu geni, yn anufudd ac yn anfoesgar, ac mae’r merched yn ddigywilydd ac yn aflednais.94
Roedd gan bobl ifanc yr 1950au a’r 1960au lawer mwy o amser hamdden oherwydd:
• roedd y gwaith tŷ yn cymryd llai o amser oherwydd dyfeisiau arbed gwaith • o 1960 ymlaen, nid oedd rhaid i ddynion ifanc wneud Gwasanaeth Cenedlaethol • roedd undebau llafur wedi gwneud yn siŵr bod gan swyddi oriau gwaith rhesymol • wrth i’r oedran gadael ysgol godi, roedd gwyliau ysgol i’r rheini a oedd yn dal mewn addysg • roedd gwyliau â thâl wedi’u sicrhau ar gyfer y rheini a oedd yn gweithio Fodd bynnag, nid oedd mwy o amser hamdden a mwy o arian yn gwneud pobl ifanc yn hapus, o anghenraid. Gallai olygu llawer mwy o amser heb ddim byd adeiladol i’w wneud a mwy o ddiflastod.
Ffynhonnell 16: Tedi bois yn yr 1950au
Yn yr 1950au cynnar, roedd y tedi bois yn cael eu diawlio gan y genhedlaeth hŷn. Roedden nhw’n cael eu gwahardd o neuaddau dawns a thafarndai, yn cael eu cyhuddo o ymladd gangiau cystadleuol ac o ymosod ar glybiau ieuenctid nad oedd yn caniatáu mynediad iddyn nhw. Roedd y ffilm Americanaidd i bobl ifanc, Blackboard Jungle (1955), am athro dros dro yn cael amser caled gan ddisgyblion anodd yn eu harddegau, ac roedd y ffilm Rock Around The Clock (1956) yn dangos doniau cerddorol Bill Haley a The Comets. Roedd Prydeinwyr yn eu harddegau yn fandaleiddio eu seddi pan oedd y ffilmiau hyn yn cael eu dangos yn sinemâu’r DU – cafodd y tedi bois y bai am hyn, a gwnaeth llawer o drefi wahardd sinemâu rhag dangos Rock Around The Clock.
94 Stuart Clayton, Mass Media, Popular Culture and Social Change in Britain since 1945 (Edexcel, 2010), tudalen 34. 38 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
FFOCWS: Effaith Diwylliant America
Roedd oedolion yn pryderu am ddylanwad cynyddol diwylliant America ar fywydau pobl ifanc yn eu harddegau ym Mhrydain – ‘Ydyn ni’n Troi ein Plant yn Americanwyr Bach?’ oedd pennawd cylchgrawn Everybody’s Weekly yn 1957.95 Dechreuodd dylanwad America pan osodwyd lluoedd arfog UDA yn y DU yn ystod y rhyfel. Roedd pobl Prydain yn gwybod llawer am UDA yn barod trwy ffilmiau Hollywood. Gellir gweld dylanwad America ar bobl ifanc yn eu harddegau yn yr 1950au yn y DU yn y canlynol:
cernflew (sideburns) a theis y tedi bois, a oedd yn rhan o ddelwedd gamblwyr mewn • ffilmiau cowbois, ac roedd eu cotiau hir yn seiliedig ar ‘zoot suit’ milwyr UDA nad oedden nhw ar ddyletswydd
byddai jiwcbocsys Americanaidd yn cael eu defnyddio i wrando ar recordiau roc a rôl • mewn tafarnau llaeth (milk bars) Americanaidd yr olwg;
y rocwyr a ddaeth yn amlwg yn yr 1950au hwyr ac a oedd yn cael eu dylanwadu gan • genhedlaeth newydd o sêr roc a rôl Americanaidd fel Gene Vincent yn ei ddillad lledr neu sêr y byd ffilm fel y beiciwr Marlon Brando yn The Wild One.
Nid oedd diwylliant America yn cael dylanwad mor amlwg ar bob person ifanc. Roedd y mods yn cael eu dylanwadu’n fwy gan steil a ffasiwn Ewrop, gan dreulio eu hamser hamdden mewn bariau coffi Eidalaidd, er eu bod nhw’n gwrando ar fiwsig yr enaid a jazz modern.Yn gerddorol, roedd perfformwyr Prydeinig fel Cliff Richard a Tommy Steele yn dynwared Elvis Presley, ond yn sydyn, daethon nhw’n fwy poblogaidd o lawer nag y bu’r hen Bill Haley canol oed erioed. Roedd grwpiau roc Prydeinig yr 1960au yn cael eu hysbrydoli gan roc a rôl America a cherddoriaeth y felan (blues music), ond roedden nhw’n cyfuno’r math yma o gerddoriaeth â cherddoriaeth Brydeinig fwy traddodiadol fel sgiffl a’r theatr gerdd.
Erbyn 1964, roedd Americanwyr yn dechrau poeni am effaith ‘Goresgyniad y Prydeinwyr’ ar eu pobl ifanc. Yn y pen draw, roedd perthynas ddeuol rhwng UDA a’r DU. Roedd cerddoriaeth Brydeinig yr 1960au yn dylanwadu ar fandiau pync a garej America fel Iggy and the Stooges, New York Dolls ac MC5, ond y bandiau pync a garej hyn a wnaeth ddylanwadu ar fudiad pync Prydeinig yr 1970au ym Mhrydain.
Daeth pobl hŷn i ystyried cenedlaethau olynol o bobl ifanc yn hwliganiaid a throseddwyr. Gwelwyd cynnydd yn nifer y troseddau a adroddwyd yn yr 1950au a’r 1960au, a chafodd pobl ifanc y bai am lawer o’r troseddau hyn. Rhwng 1955 ac 1961, gwnaeth nifer y bechgyn rhwng 14 a 21 oed a gafodd eu dyfarnu’n euog o droseddau difrifol ddyblu, er bod cyfanswm nifer y bobl ifanc a oedd yn ymwneud â throseddu yn dal i fod yn isel iawn. Comisiynwyd Adroddiad Albermarle gan y llywodraeth yn 1960 oherwydd pryderon am y broblem ieuenctid cynyddol, ond daeth i’r casgliad nad oedd y rhan fwyaf o bobl ifanc yn sinigaidd nac yn amharchus. Roedd pobl ifanc yn llawer mwy tebygol o ysmygu tybaco ac yfed coffi ac alcohol na chymryd LSD.
Roedd papurau newydd yn dal i gyhoeddi straeon eithafol fel y gwrthdaro ar Ŵyl y Banc rhwng mods a rocwyr yn eu harddegau yn 1964, ond roedden nhw’n gwneud i bethau edrych yn llawer gwaeth nag oedden nhw go iawn.
95 Dominic Sandbrook, Never Had It So Good (Llundain, 2005), tudalen 437. 39 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Yn ôl papur newydd poblogaidd y Daily Mirror:
Fe wnaeth y Rhai Gwyllt [gangiau o mods a rocwyr] wthio eu ffordd i dref glan y môr [Clacton] ddoe – 1,000 o bobl ifanc yn eu harddegau yn ymladd, yn yfed, yn bloeddio ac yn creu helynt ar sgwteri a beiciau modur... Roedd bechgyn a merched ifanc mewn siacedi lledr yn ymosod ar bobl yn y stryd, yn troi ceir a oedd wedi parcio drosodd, yn torri i mewn i gabanau ar y traeth, yn torri ffenestri ac yn ymladd â gangiau cystadleuol.96
Ffynhonnell 17: Rocwyr yn yr 1960au97
Fe wnaeth hysteria yn y cyfryngau droi barn y cyhoedd yn erbyn y grwpiau ieuenctid hyn, er bod llawer o’r hyn a oedd yn y cyfryngau yn cael ei or-ddweud neu’n gelwydd pur. Y gwir oedd mân droseddau fandaliaeth gan bobl ifanc a oedd wedi diflasu, ac roedden nhw’n tueddu i wylltio am fod yr heddlu’n bod yn galed arnyn nhw.
FFOCWS: Gostwng yr oedran pleidleisio
Roedd pobl ifanc yn cael eu diawlio yn y cyfryngau, ond roedd gan wleidyddion farn wahanol. Gwnaeth Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1969 ostwng yr oedran pleidleisio o 21 oed i 18 oed. Roedd y Blaid Lafur wedi bod yn addo gwneud hyn ers maniffesto etholiadol 1966, ‘er mwyn ychwanegu dimensiwn gwleidyddol angenrheidiol i safle cymdeithasol ac economaidd pobl ifanc sy’n mynd yn fwyfwy pwysig’.98 Dechreuwyd ymchwiliad seneddol i ostwng yr oedran pleidleisio yn yr 1960au cynnar, ac roedd eisoes wedi argymell gostwng yr oedran pleidleisio i 20 oed. Dewisodd y Blaid Lafur ei ostwng i 18 oed oherwydd dyma’r oedran y gallai pobl briodi ac ymladd dros y wlad. Dyma pryd roedd pobl yn dod yn ddinasyddion llawn, felly dylai pobl 18 oed allu pleidleisio hefyd.
Roedd y rhai a oedd yn cefnogi hyn hefyd yn dadlau y byddai pobl ifanc yn elwa ar ymwneud yn fwy uniongyrchol â’r broses wleidyddol, ac na fydden nhw’n teimlo eu bod wedi’u hymddieithrio cymaint o benderfyniadau gwleidyddol. Pleidleisiodd y rhan fwyaf o ASau Ceidwadol yn ei erbyn, ond roedd yn dod â’r DU ochr yn ochr â’r rhan fwyaf o wledydd diwydiannol datblygedig eraill. Etholiad Cyffredinol 1970 oedd y tro cyntaf y gallai pobl ifanc 18 oed bleidleisio. Aeth rhai i bleidleisio ar y ffordd i’r ysgol i sefyll eu harholiadau Safon Uwch.
96 O bapur newydd y Daily Mirror, 30 Mawrth 1964, fel y dyfynnwyd yn Dominic Sandbrook, White Heat – A History of Britain in the Swinging Sixties (Llundain, 2006), tudalen 203. 97 Gweler http://goo.gl/oV4djY/ lle mae rhaglen 45 munud o hyd am mods a rocwyr hefyd. 98 Dyfynnwyd hyn o Faniffesto’r Blaid Lafur 1966 sydd ar gael yn http://goo.gl/iIdDPU 40 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Roedd llawer o bobl ifanc wedi’u dadrithio yn yr 1970au. Roedd cyflogaeth lawn wedi bod ers yr Ail Ryfel Byd, ac roedd swyddi i bawb a oedd eisiau swydd. Wrth i economi’r DU gael trafferthion ddechrau’r 1970au, dechreuodd diweithdra gynyddu. Erbyn 1977 roedd 252,328 o bobl o dan 20 oed yn ddi-waith. Roedd hyn dair gwaith yn fwy nag yn yr 1960au. Erbyn 1979, roedd pedwar person ifanc o bob deg o dan 25 oed yn ddi-waith. Fel i The Sex Pistols ganu yn ‘God Save The Queen’, roedd yn edrych fel nad oedd ganddyn nhw ‘ddim dyfodol’. Roedd rhai o’r bobl ifanc di-waith hyn a oedd wedi diflasu yn cael eu denu at y symudiad pync treisgar a nihilaidd. Fel y dyweddod erthygl olygyddol ym mhapur newydd y Daily Mirror ym mis Mehefin 1977 o’r enw ‘Punk Future’99:
Ffynhonnell 18: Dau bync yn Llundain
Nid yw’n llawer o hwyl bod yn ifanc heddiw... Mae 104,000 o blant ifanc sydd wedi gadael yr ysgol wedi mynd yn syth o’r ystafell ddosbarth i fywyd diog a dibwrpas ar y dôl... A oes syndod bod pobl ifanc yn teimlo eu bod wedi’u dadrithio a’u bradychu? A oes syndod eu bod yn troi at arwyr anarchaidd fel Johnny Rotten?... Mae pync roc wedi’i deilwra ar gyfer pobl ifanc sy’n meddwl mai dyfodol pync sydd o’u blaenau.
Weithiau, roedd rhwystredigaethau dynion ifanc yn yr 1970au’n arwain at hwliganiaeth hefyd. Roedd sawl enghraifft nodedig o hyn:
yn 1975, fe wnaeth cefnogwyr Tottenham Hotspur a Chelsea ymladd ar y cae chwarae ar • ddiwedd gêm100
yng ngêm bêl-droed Pencampwriaeth y Gwledydd Cartref 1977 yn Wembley rhwng Lloegr • a’r Alban, enillodd yr Alban 2-1 a rhedodd cefnogwyr yr Alban ar y cae chwarae, gan ddifrodi’r pyst gôl101
dechreuodd cefnogwyr ymladd yn y terasau yn y gêm gogynderfynol rhwng Millwall ac • Ipswich ym Mhencampwriaeth Cwpan FA 1978, ac anafwyd dwsinau o bobl.
99 Dominic Sandbrook, Seasons in the Sun (Llundain, 2012), tudalen 556. 100 Gallwch weld y digwyddiad hwn yn http://goo.gl/xnGa49 101 Gallwch weld y cefnogwyr yn rhedeg ar y cae chwarae yma: http://goo.gl/fcz7cA 41 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
4) Isddiwylliannau pobl ifanc
Roedd nifer o isddiwylliannau penodol ar gyfer pobl ifanc yn eu harddegau rhwng 1951 ac 1979. Nid oedd yr un o’r grwpiau hyn yn tra-arglwyddiaethu ar unrhyw un adeg, ac roedd llawer o bobl ifanc nad oedden nhw’n ystyried eu bod yn perthyn i ddim un o’r grwpiau hyn.
TEDI BOIS102 ROCWYR103 Gan ddechrau yn yr 1950au cynnar, roedden Yn hwyrach ymlaen yn yr 1950au, aeth y tedi nhw’n gwisgo gwisgoedd steil Edwardaidd bois yn llai poblogaidd ymhlith pobl ifanc yn eu a roddodd eu henw iddyn nhw (mae ‘teddy/ harddegau. Daeth y rocwyr i’r amlwg, gan reidio tedi’ yn ffurf fyrrach o ‘Edward’). O’u cymharu beiciau modur (fel y Nortons a oedd yn cael eu ag isddiwylliannau ieuenctid eraill, roedden gwneud ym Mhrydain), gwisgo dillad lledr a theithio nhw’n edrych yn drwsiadus gyda’u siacedi mewn gangiau i gyfarfod mewn caffis ar ochr hir a lliwgar, trowsusau main ac esgidiau y ffordd. O’u cymharu â’r ‘teds’, roedd y rocwyr gwadnau crêp o’r enw brothel creepers. yn llawer mwy blêr gyda’u siacedi lledr, a’u jîns, Roedd ganddyn nhw wallt hirach na’r arfer crysau-t, festiau ac esgidiau budr. Ysbrydolwyd wedi’i iro (greased) gyda chudyn (quiff) ar y nhw gan gangiau o America fel yr Hells Angels top a rhaniad DA [cwt hwyaden (duck’s arse)] a’r beicwyr yn y ffilm The Wild One (1953) a oedd yn y cefn. Roedd y ‘teds’ yn gwrando ar yn cael eu harwain gan Marlon Brando. Roedd y recordiau roc a rôl cynharach gan gantorion rocwyr yn gwrando ar genhedlaeth fwy newydd o fel Bill Haley. Roedden nhw’n cael eu beio sêr roc a rôl fel Gene Vincent ac Eddie Cochran. am fandaliaeth pobl ifanc mewn sinemâu pan oedd y ffilmiau Blackboard Jungle (1955) a Rock Around The Clock (1956) yn cael eu dangos. MODS104 HIPIS105 Daw gwreiddiau’r ‘mods’ o’r 1960au cynnar, Daw eu henw o fratiaith pobl dduon America a chawson nhw eu henwi ar ôl eu hoffter am – ‘hipster’. Daeth y syniad ‘hipi’ o UDA yn haf jazz ‘modern’ yn lle jazz ‘traddodiadol’. Roedd 1967. Roedd hipis yn gwisgo dillad mwy naturiol gan y mods steil llawer taclusach na grwpiau fel cotiau carthen flewog, ac roedd ganddyn eraill fel y rocwyr. Roedden nhw’n gwisgo nhw wallt hir iawn, yn aml heb ei olchi. Roedden siacedi Eidalaidd trwsiadus heb goler, ac yn nhw’n ymwrthod â chymdeithas draddodiadol, gwisgo parcas, trowsusau main, crysau polo yn cefnogi’r amgylchedd, cymryd cyffuriau a neu siwmperi gwddf polo gydag esgidiau chariad rhydd. Roedden nhw’n cymryd cyffuriau swêd. Cafodd eu steiliau gwallt twt, fel steil fel canabis ac LSD i geisio dod o hyd i oleuni dysgl bwdin (pudding basin cuts), ddylanwad ysbrydol, ac roedd cyfriniaeth ‘ddwyreiniol’ yn mawr ar edrychiad The Beatles ar ddechrau apelio’n fawr atynt. Roedd hipis yn gwrando ar eu gyrfaoedd. Yn ogystal â gwrando ar gerddoriaeth seicedelig er mwyn ailadrodd eu gerddoriaeth jazz fodern cŵl, roedd y mods profiadau ar gyffuriau. Roedd bandiau fel Pink yn hoffi bandiau roc newydd fel The Who Floyd a Procul Harem yn chwarae’r gerddoriaeth a Small Faces hefyd, ac roedd ganddyn hon, ac yn fuan iawn daeth bandiau mwy nhw ddiddordeb mewn cerddoriaeth R&B poblogaidd i ddefnyddio’r sŵn hipi, fel albwm Sgt pobl dduon America a miwsig yr enaid. Yn Pepper’s Lonely Hearts Club Band The Beatles. ogystal â’u dillad nodweddiadol, byddai pobl hefyd yn gweld mods allan yn reidio sgwteri, yn enwedig brandiau Eidalaidd fel Vespa a Lambretta.
102 Mae crynodeb da o dedi bois ar gael mewn ffilm fer y gellir ei gwylio yma: http://goo.gl/RYK8n4 103 Dyma rociwr yn disgrifio gwrthnawsedd (antipathy) tuag at mods: http://goo.gl/gDzP8m a gallwch weld carfan rocwyr y DU yr Hells Angels yma: http://goo.gl/uy7DfI 104 Caiff steil y mods ei ddisgrifio ar The People’s Songs Stuart Maconie http://goo.gl/IkqKfp ac yn http://goo.gl/Xrfy1a 105 Gallwch wylio clip o Learning Zone y BBC am hipis yn http://goo.gl/u61kEW 42 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
PENNAU CRWYN (SKINHEADS)106 PYNCS108 Gan ddechrau yn yr 1960au hwyrach, Mae’r enw ‘pync’ yn fratiaith o America am berson roedd y pennau crwyn yn fersiwn dosbarth ifanc dibrofiad. Roedd y bobl ifanc hyn o’r 1970au gwaith o’r mods. Roedd eu gwalltiau’n fyr yn ymosodol iawn. Roedden nhw’n gwisgo mewn iawn iawn ac roedden nhw’n gwisgo bresys, ffyrdd a fyddai’n cynhyrfu pobl, gan wisgo pob math crysau Ben Sherman, jîns wedi’u rholio o gêr fel coleri ci, symbolau Natsïaidd, pinnau, ac esgidiau Dr Marten. I lawer o’r pennau stydiau, sipiau a lledr. Fel arfer, roedd lliw eu gwallt crwyn, roedd yn ymateb macho iawn i’r yn llachar iawn – a’r steil yn fyr iawn iawn i ferched, mudiad hipi mwy merchetaidd. Roedden ac yn bigog neu mewn mohican i fechgyn.Trwy eu nhw’n gwrando ar gerddoriaeth ska a oedd gwisg a’u hagwedd, roedd pyncs yn bwrpasol yn yn cael ei dylanwadu gan reggae Caribïaidd rhoi’r ymdeimlad eu bod yn ffieiddio, a’u bod yn artistiaid fel Desmond Dekker. Fe wnaeth fygythiad. Roedden nhw’n gwneud hyn hefyd yn y label recordiau 2 Tone yr 1970au wneud ska ffyrdd roedden nhw’n mwynhau eu hunain – neidio yn fwy poblogaidd gyda cherddoriaeth gan i fyny ac i lawr i gerddoriaeth fyw, poeri ac ymladd. fandiau fel The Specials. Erbyn yr 1970au, Roedd y pyncs yn bryfoclyd iawn, ond roedden roedd rhai pennau crwyn yn ymladd mewn nhw’n credu bod artistiaid gwrywaidd a benywaidd gemau pêl-droed ac aeth rhai yn eu blaenau yr un mor bwysig – roedd gan fandiau fel The Slits i gymryd rhan mewn trais wedi’i gymell gan a The Banshees brif gantorion a cherddorion a hiliaeth. Fel y dywedodd un pen croen, “Beth oedd yn fenywod. rydyn ni o’i blaid? Dim byd”.107
106 Gallwch wylio ffilm fer sy’n cynnwys crynodeb da o’r pennau crwyn yn http://goo.gl/dLVA2n 107 Alwyn W. Turner, Crisis? What crisis? Britain in the 1970s (Aurum, 2008), tudalen 62. 108 Gallwch wylio ffilm fer sy’n cynnwys darn bach da am y pyncs yn http://goo.gl/WI9jvr 43 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Geirfa ymddygiad tramgwyddus pobl pobl ifanc yn eu harddegau yn troseddu ifanc swyddi proffesiynol cymwysterau da, tâl da teulu cnewyllol gŵr, gwraig, plant stigma cymdeithasol anghymeradwyaeth gan bobl eraill cyd-fyw byw gyda’i gilydd genedigaethau anghyfreithlon lle nad yw’r rhieni wedi priodi agweddau rhywiaethol gwahaniaethu yn erbyn menywod oherwydd eu rhyw ffeministiaeth hyrwyddo cydraddoldeb menywod ymysg dynion eunuchiaid gair sydd fel arfer yn golygu dynion sydd wedi cael eu hysbaddu (castrated) neillrywiol ar gyfer bechgyn a merched sialc a siarad yr athro yn sefyll o flaen y dosbarth yn siarad ac yn ysgrifennu pethau ar y bwrdd du roedd rhaid i ddisgyblion eu rhoi yn eu llyfrau elfennol cynradd tridarn tair rhan cosb gorfforol cosbi plentyn trwy achosi poen corfforol ysgolion cyhoeddus ysgolion preifat roedd rhaid i chi dalu i’w mynychu bwlch y cenedlaethau gwahaniaethau yn agweddau pobl ifanc a phobl hŷn y Sefydliad y bobl hŷn, fwy breintiedig, a oedd yn rhedeg y wlad gwrthddiwylliannol yn erbyn diwylliant eu rhieni nihilaidd ymwrthod ag egwyddorion crefyddol a moesol a chredu nad oes ystyr i fywyd hwliganiaeth ymladd a bod yn dreisgar yn gyhoeddus isddiwylliannau grwpiau o bobl gyda diddordebau tebyg cariad rhydd cael rhyw gyda phwy bynnag roeddech chi eisiau, heb berthynas ffurfiol 44 Caledi, Cyfoeth ac Anniddigrwydd yn y Deyrnas Unedig, tua 1951–1979: Rhan 4
Deunydd wedi’i argymell
FIDEO: ‘1960s – the Me generation’ yng nghyfres ysgolion Landmarks Andrew Marr’s History of Modern Britain: pennod 2 ‘The Land of Lost Content’ Mae’r ffilmiau hyn ar gael ar DVD: Made in Dagenham Quadrophenia
DEUNYDD DARLLEN: Colin P. F. Hughes, Catrin Stevens ac R. Paul Evans, Y newid yn Rôl a Statws Menywod yn ystod yr 20fed Ganrif (Aberystwyth, 2012)
Cydnabyddiaethau
Ffynhonnell 1: © Wikimedia http://goo.gl/E5vRIi Ffynhonnell 2: © MARKA Alamy Ffynhonnell 3: © MARKA Alamy Ffynhonnell 4: © MARKA Alamy Ffynhonnell 5: © Getty images Ffynhonnell 6: © MARKA Alamy Ffynhonnell 7: © Wikimedia http://goo.gl/FwtXvz Ffynhonnell 8: © Flickr http://goo.gl/vGzVyQ Ffynhonnell 9: © Flickr http://goo.gl/A8SVcn Ffynhonnell 10: © Flickr http://goo.gl/O4U7rI Ffynhonnell 11: © Flickr http://goo.gl/6ch3rM Ffynhonnell 12: © Sioned V Hughes – Canolfan Peniarth http://goo.gl/iGso0R Ffynhonnell 13: © Wikimedia http://goo.gl/AfOpve Ffynhonnell 14: © Getty images Ffynhonnell 15: © Flickr http://goo.gl/LS0rlh Ffynhonnell 16: © Flickr http://goo.gl/uJyhdm Ffynhonnell 17: © Flickr http://goo.gl/KIH3C6 Ffynhonnell 18: © Flickr http://goo.gl/wKikUk
Mae’r adnodd hwn wedi’i ddarparu i gefnogi’r broses o addysgu a dysgu TGAU Hanes. Mae’r deunyddiau’n rhoi cyflwyniad i’r prif agweddau ar hanes y cyfnod a dylid eu defnyddio ar y cyd ag adnoddau eraill yn ogystal ag addysgu cadarn yn yr ystafell ddosbarth.