Een Gronings kanaal in Drenthe
Het kanaal van Annerveenschekanaal
Na jaren van achterstelling en onbegrip voor het zo bijzondere veenkoloniale winningslandschap en haar nederzettingstype neemt de belangstelling van overheid en particulier voor de veenkoloniale nederzetting weer toe. Vooral in Groningen en Drenthe. Een belangrijke rol In dit proces van herwaardering speelt natuurlijk het werk van de Commissie Herinrichting Drents-Groningse Veenkoloniën. Complete dorpsaanzichten hebben een transformatie ondergaan, waarbij van een opmerke- lijke vitalisering sprake is. Reden genoeg om deze wel zeer grootschalige landinrichtingsoperatie in de volgende nummers van Noorderbreedte regelmatig onder de aandacht te brengen. De Veenkoloniën zijn er weer.
Jan van Dijk, Willem Foorthuis
Regelmatig hebben de ingenieurs van santer dan de onderhandelingen leek ons in Drenthe. Er was dus toestemming van de de Herinrichting te maken met curieuze, his- de vraag hoe het mogelijk is geweest dat dit provinciale overheid nodig voor de afvoer torisch gegroeide, situaties. Een goed voor- Groningse kanaal in Drenthe is gegraven. van de Drentse turf via de Groninger kana- beeld hiervan zijn de verwikkelingen rond Waarom geen 300 meter verderop aan de len. Toch niet zo'n probleem zult u zeggen, het Grevelingskanaal. Dit kanaal loopt door oostzijde van de Semslinie (Drents-Groning- maar turf was toentertijd een kostbaar goed. het voormalig veengebied van de gemeente se grens)? Tijd dus voor een nauwgezet Op tal van plaatsen dienden de transpor- Anloo, langs de dorpen Annerveenscheka- onderzoekje in de Drentse en Groningse teurs belasting en tolgeld te betalen, wat tot naal en Eexterveenschekanaal. Dit vaarwater archieven. hoge bedragen kon oplopen. De Drentse is de laatste jaren bij voortduring onder- bestuurders zagen de inkomsten dan ook in werp van gesprek. Een ingewikkelde zaak, De Annerveensche Heerencompagnie de schatkisten van de Groningers verdwij- zo zou je de situatie rond het Grevelingska- In het begin van de jaren zestig van de acht- nen. naal nog wel het best kunnen omschrijven. tiende eeuw gonsde het van de activiteiten Om het probleem op te lossen vond er in Gedurende het afgelopen jaar kwamen er in in de Annervenen. Naast de toename van 1764 een conferentie plaats in Eelde. Voor- de media voortdurend berichten naar voren nering en nijverheid, werd er in toenemen- uitlopend op het resultaat kocht Grevijlink die betrekking hadden op de problematiek de mate turf gestoken. Hiertoe werd in 1764 voor hem en zijn medeparticipanten weder- rond het kanaal. Eén van deze artikelen zelfs een compagnie opgericht: de Anner- om percelen veen. Het optimisme omtrent droeg de kop: 'Koloniale erfenis twistpunt veensche Heerencompagnie. Deze onderne- de goede afloop van de conferentie in Eelde tussen Groningen en Anloo'. Een kop die je ming werd opgericht omdat de turfproduktie bleek echter voorbarig. Een regeling voor de toch wel nieuwsgierig maakt. De inzet van in de 'velden' Veendam en Sappemeer snel afvoer van de Drentse turf vanuit het gehele de discussie was, en is, het gebruik en het afnam en er behoefte bestond aan nieuwe Oostermoer (het convenant) kwam niet tot onderhoud van het Grevelingskanaal en het venen. De veenkoloniale infrastructuur met stand. Het overleg liep vast. De Groninger herstel en onderhoud van de verschillende haar kanalen, wijken en diepen was het stadsbestuurders weigerden een overeen- bruggen. Het onderhouden van zo'n kanaal Annerveen genaderd, waardoor de ontgin- komst te sluiten, bang als zij waren voor een met haar bruggen is natuurlijk een kostbare ning van dit veengebied een logische keuze te hoge produktie van turf waardoor de zaak. In het kader van de Herinrichting zal leek. De 'manager' van de Annerveensche marktwaarde zou dalen. De Drenten wilden de stad Groningen het kanaal aan de Heerencompagnie, Lambartus Grevijlink, evenwel een garantie voor inkomsten geba- gemeente Anloo overdragen. Hoewel de kocht op voortvarende wijze diverse veen- seerd op het gehele veengebied. Het zou onderhandelingen ver gevorderd zijn blij- percelen in het Annerveen aan. Er was ech- dan ook nog 50 jaar duren voor de Gronin- ven er natuurlijk knelpunten over. Interes- ter een groot obstakel: de Annervenen lagen gers onder dwang van Koning Willem I zou-
Noorderbreedte 95 1164 •- ju**» ' -
Vanuit het noorden komt het Klelsterhoofddiep. In het verlengde is de raai al gegraven. De loop van het Greveiingskanaal was duidelijk volgens een ander tracé gepland, foto Aerophoto Belde
den instemmen met een convenant met het voorstel niet het gehele Oostermoer te politieke kopstukken, zoals de Ontvanger- Drenthe over het gehele veengebied van ontginnen, maar slechts het Annerveen. Gre- Generaal Johannes van Lieren de Secretaris AnloototEmmen(18i7). vijlink was dus uit op zijn eigen privé-conve- van de Landschap Drenthe, Coenraad Wolter Met deze patstelling was niemand gelukkig. nant. Dit voorstel viel bij het Groninger Ellents. Grevijlink en zijn medeparticipanten ston- stadsbestuur in goede aarde. Op 29 augustus den te trappelen om hun bedrijf te begin- 1766 dienden Grevijlink en zijn medepartici- Voorwaarden nen, Groningen wilde graag nieuwe aanvoer panten in de Annervenen officieel een ver- De onderhandelingen met de stad Gronin- van turf, zij het op een kleinere schaal, en zoek in bij de stad Groningen. Zij verzochten gen werden in korte tijd afgerond. De Gro- Drenthe wilde haar venen graag in de wel- vrijheid van doorvaart door het hoofddiep in ningers stelden evenwel een paar voorwaar- vaart van de Groninger Veenkoloniën laten de Kijl, in de Kijlcompagnie, het verlaat op den vooraf. Zo moesten in de op te richten delen. Hoe actueel is deze situatie als we dit Martenshoek en verdere wateren van de compagnie enige hooggeplaatste Drenten vergelijken met de huidige problematiek stad. De heren van het Annerveen hadden participeren! Blijkbaar waren zij niet op de langs de Semslinie! (vergelijk het thema- blijkbaar een goed vertrouwen in het toeken- hoogte van de inmiddels bestaande samen- nummer van Noorderbreedte Hunzelaagte, nen van het verzoek. Nog in 1766 kochten de werking van Grevijlink met Ellents en Van Identiteit en ontwikkeling). participanten stukken veen parallel aan de Lier. Grevijlink opereerde slim. De Gronin- Semslinie. In de koopakten van deze perce- gers echter ook. Uit een intern stuk blijkt hun Een privé-convenant len veen komen ook de namen van de parti- motivatie:'(...) groote quantiteit veen jaar- Grevijlink nam het heft in eigen handen. Hij cipanten naar voren. Grevijlink had zich ver- lijks wordende vergraven en de geringe benaderde de stedelijke bestuurders met zekerd van de steun van enkele Drentse quantiteit der zelve de welke in deze Pro-
Noorderbreedte?5Mo5 vincie gevonden word, het natuurlijk gevolg delijk kreeg Grevijlink een concept-contract voren, als zij de veeneigenaren van de daar van moet zijn, dat de veengraveri) en ter bestudering mee. Dit concept is op het Annervenen produktiebeperkingen oplegt. het gevolg van dien de navigatie en com- rijksarchief in Drenthe nog aanwezig. Met Ook hier maakte Grevijlink driftig aanteke- mercie door de Stadt binnen korten jaaren rood potlood heeft Grevijlink het stuk van ningen in de kantlijn. niet alleen merkelijk moet afvallen maar commentaar voorzien. Uit het contract blijkt eindelijk geheel komen te vervallen (...) ten dat de stad Groningen van zins was het Kiel- Een wonderlijk spel nadeel op het inkomen der Stadt en verlies sterhoofddiep te laten verlengen: 'Die van Opmerkelijk in de verdere discussie is de van kostwinning veler inwoners (...)' Dit is Annerveen moeten op hunne kosten opleg- plotselinge eis van de participanten in de een wat vreemde klaagzang, als men gen en verlengen het hooftdiep in de Kijl Annerveensche Heerencompagnie dat het bedenkt dat de Groningers twee jaar eerder op tegenwoordige lengte en diepte.' Bij dit kanaal niet in Groningen maar in Drenthe met geen mogelijkheid te bewegen waren de artikel maakte Grevijlink de aantekening dat gegraven moest worden. Wellicht spreekt Oostermoerse turf langs haar kanalen te het kanaal rechtdoor zuidwaarts zou lopen hier de regionale Drentse politiek. Gek laten afvoeren. waardoor het in Groninger grond gelegd zou genoeg verschijnt juist op dit moment een De gesprekken verliepen vlot. De Gronin- worden. Een artikel dat de aandacht ver- nieuwe speler op het toneel: de gezworene gers presenteerden de Drentse onderne- diend is artikel 27. Hierin komt wederom de Nauta. Deze Groninger raadsheer(l) bezat de mers verschillende overeenkomsten. Uitein- veenpolitiek van de stad Groningen naar venen waardoor het nieuwe kanaal volgens
Noorderbreedte 951166 het Groninger voorstel geprojecteerd was, waarts lopen, dwars door de Anner- en Eex- gegraven. Een vreemde zaak toch die hou- Nauta weigerde medewerking aan de Gro- tervenen. De uitvoering van dit werk zou ding van Nauta. De stad Groningen moet ninger plannen: geen kanaal door zijn veen- ongeveer tien jaar in beslag nemen. Binnen toch een grote druk op hem hebben uitgeoe- percelen. Hoewel hij verbonden was aan het deze tijd, zo redeneerde men, zou Nauta zijn fend. Het is niet ondenkbaar dat de vroede Groninger stadsbestuur en hoewel de aanleg houding misschien bijstellen. Het Kielster- vaderen hem aanzienlijke bedragen hebben van dit kanaal door zijn venen een belangrij- hoofddiep zou dan alsnog verlengd kunnen aangeboden, zij waren immers voorstanders ke waardevermeerdering betekende weiger- worden. In de tussentijd kregen Grevijlink van de aanleg in Groninger grond. Hierbij de hij resoluut. De onderzoeker kan zich niet en consorten evenwel de mogelijkheid de moet men bedenken dat aan weerszijden van het gevoel bevrijden dat de manager Annervenen te ontginnen. van de kanalen vaak volkrijke nederzettin- Grevijlink hier de hand in had. Het is dan De Groningers zagen het liever anders, maar gen ontstonden, wat op zich natuurlijk een ook Grevijlink die kort op de reactie van Nauta bleef weigeren. In een gesprek met belangrijke bedrijvigheid en belastingop- Nauta met een alternatief plan komt: graaf een Groninger delegatie liet hij zijn mening brengst garandeerde. de bovenste wijk van het Kielsterhoofddiep duidelijk blijken. De houding van Nauta liet Gaan we ervan uit dat Nauta niet geestesziek verder tot twintig roeden door de Semslinie. de Groningers geen andere keus dan toch was, dan is zijn gedrag allerminst normaal te Vervolgens zou deze wijk aan de Drentse maar te kiezen voor het plan van Grevijlink. noemen. Het is mogelijk dat we Grevijlink In kant parallel aan de venen van Nauta zuid- Het kanaal zou in Drentse grond worden de besluitvorming moeten betrekken. Het
Noorderbreedte 951167 ritselen en regelen was hem niet vreemd. geld toegekend, waardoor hij zijn eigen scheepvaartfunctie kreeg, jaarlijks passeer- Een bevredigend antwoord op deze kwestie belastingparadijsje aan de boorden van het den ruim twintigduizend schepen de sluis. kunnen we echter uit de archiefstukken niet nieuwe kanaal creëerde. Dit intensieve verkeer gaf een belangrijke afleiden. De tweede stap was de eigendomskwestie impuls aan de jonge nederzetting. Een groot over het te graven kanaal. In februari 1771 aantal winkels en industrieën en vooral veel Belastingparadijs richtte Grevijlink zich tot de Drentse Land- cafés verrezen bij de sluis. Grevijlink had Het plan van Grevijlink was aldus het beste dag. Een besluit werd echter aangehouden zijn zin gekregen: een eigen vermogen, sta- alternatief. Het probleem van de Groningers omdat de Drenten eerst het overleg in Eelde tus, aanzien en de bouw van een eigen bloei- was dat zij het te graven kanaal als een ver- nieuw leven wilden inblazen. In Assen had ende nederzetting. In het spel tussen de bindingsschakel wilden gaan gebruiken tus- men liever een convenant voor het gehele provinciale belangen op de Semsiinie had sen het Kieldiep en het toekomstige Stads- Oostermoer. De Groningers hielden voet bij hij behendig de krachten bespeeld. kanaal; regeren is vooruit zien. Een belang- stuk. En tot verbijstering van de betrokke- rijke voorwaarde die de stad dan ook bij de nen stemde het provinciaal bestuur kort Een dynamische erfenis Annerveensche heren bedong, was dat het te daarop in met het bezitsrecht van de stad Het huidige dorp toont nog veel van deze graven kanaal in bezit zou komen van de Groningen over het nieuwe kanaal in Dren- dynamische historie. Hoewel een aantal stad. Op 20 februari 1771 werd een voorlopi- the. behuizingen en boerderijen onderhoudspro- ge overeenstemming bereikt. In het verdrag blemen heeft lijkt ook hier de vitalisering te omschreef de stad haar verlangen als volgt: Het kanaal als levensader zijn ingetreden. Het huidige Annerveensche- 'De remonstranten zullen moeten bewerken Zodoende was er een solide basis gelegd kanaal mag zich rekenen tot de fraaiste en dat de Heeren Staten van het Landschap voor een grootschalige exploitatie van de meest complete veenkoloniën van Drenthe. Drenthe de directie over gemelte canaal Annervenen. Niet lang daarna vestigden zich Grevijlinks erfenis wordt nog steeds gedomi- geheellijk zullen gelieven af te staan aan de eerste bewoners langs het kanaal. De neerd door het huis dat de manager van de Heeren Borgemeesteren ende Raedt der compagnie stimuleerde de aanleg van een Annerveensche Heerencompagnie op de kop stad Groningen in dien verstande, dat hoogst nederzetting en zij financierde dan ook de van het Grevelingskanaal liet bouwen. Boven deselve de scheepvaart, 't zij door eenlge bouw van een school, van de kerk en zij de deur prijkt nog steeds de gevelsteen Impost te leggen op de uitgaande turf, 't zij betaalde het salaris van een arts. Binnen zoals Lambartus die liet plaatsen: door tollen op de schepen te stellen.' korte tijd verrees een nieuw dorp met Het slagen van het convenant hing nu af van scheepswerven, smederijen, een kalkoven, Dit huis gebouwt de mogelijkheid van de 'Annerveense Hee- een molen, een stelmakerlj en een groot door ren' om toestemming van de Landschap aantal andere bedrijven. Binnen een periode Lambartus Grevijlink Drenthe te krijgen. Dit plaatste Grevijlink in van dertig jaar vestigden zich een kleine & zijn vrouw een goede positie ten opzichte van de Gro- zestig huishoudens met een totaal van 318 Grietijn Eppinge ningers. Hij kon zijn eisenpakket aanscher- personen in de nieuwe Veenkolonie. Pas Anno 1785 pen. Het gevolg hiervan was dat de stedelij- gedurende de tweede helft van de negen- in XVI dagen ke bestuurders een groot deel van de kosten tiende eeuw vestigden zich ook boeren in dit voor de aanleg van het kanaal voor hun reke- gebied waardoor het dorp langzamerhand Grevijlink bouwde zijn herenhuis in zestien ning namen. Het daarop volgende overleg het aanzien kreeg van een volwaardige Veen- dagen, een verpletterend argument voor een ' met de - normaal nooit zo slagvaardige - Rid- kolonie. ieder die aan de bebouwde dynamiek van derschap en Eigenerfden van Drenthe, ver- De bedrijvigheid in het dorp, dat in de een Veenkolonie als Annerveenschekanaal liep opmerkelijk vlot. Al in 1768 had Grevij- archiefstukken steeds vaker als Annerveen- durft te twijfelen. Zo'n nederzetting heeft een link een verzoek ingediend om vrijheid van schekanaal wordt aangeduid, kreeg een rijk verleden en verdiend een rijke toekomst. turftol te verkrijgen voor turf die langs Gro- belangrijke impuls in 1872. In dat jaar werd Nb ninger kanalen zou worden afgevoerd. Gre- de dam bij Bareveld geslecht waardoor het vijlink vond begrip. Vrijheid van turftol werd Grevelingskanaal in open verbinding kwam dii ilil ui-bicd 7ii:i li- undcri in hc 1 in eerste instantie voor een periode van 25 met het Stadskanaal. Het Grevelingskanaal jaar verleend. Kort daarop kreeg hij ook het was een aanmerkelijke verkorting van de ni Hunzelaagte, identiteit en ontwikkeling octrooi op hoofd-, hoorn- en haardsteden- reisduur waardoor dit kanaal een belangrijke JI/ i!, .!i on»!. i.7|
Noorderbreedte 951168