Kultura Fizyczna 12 01-59

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D áugosza w Cz Ċstochowie Kultura Fizyczna 2013, t. XII, nr 1

Miros áaw PONCZEK *

Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku do 1945 roku

Streszczenie

W pracy przedstawiono genez Ċ i rozwój polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku do 1945 r. Znacz ący udzia á w rozwoju polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku wnios áo Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”. Pierwsze gniazda „Soko áa” na tym terenie zosta áy za áoĪone w ostatniej dekadzie XIX w. Towarzystwo prowadzi áo m.in. dzia áalno Ğü niepodleg áoĞciow ą, patriotyczn ą, na polu aktywno Ğci fizycznej, kulturaln ą i o Ğwiatow ą. W okresie mi Ċdzywojennym na Górnym ĝląsku nast ąpi á dalszy rozwój kultury fizycznej. Obok dzia áalno Ğci Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” powstawa áy polskie towarzystwa, organizacje i kluby prowadz ące dzia áalno Ğü sportow ą, a tak Īe prac Ċ na polu wychowania fizycznego, rekreacji fizycznej i turystyki oraz przysposobienia wojskowego. Na obszarze Górnego ĝląska prowadzi áy dzia áalno Ğü struktury administracyjne Polskich Zwi ązków Sportowych. Po wybuchu II wojny Ğwiatowej i wkroczeniu wojsk niemieckich na Górny ĝląsk dzia áalno Ğü spo áeczno Ğci polskiej na polu kultury fizycznej zosta áa zakazana przez w áadze okupacyjne. Sáowa kluczowe: wychowanie fizyczne, sport, Górny ĝląsk, II Rzeczpospolita

I. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”

Pierwsze organizacje kultury fizycznej na ĝląsku powsta áy z pocz ątkiem XIX w. (by áy to stowarzyszenia pruskie, pojawiaj ące si Ċ oko áo 80 lat wcze Ğniej od tego rodzaju organizacji proweniencji polskiej). W interesie Prus nie le Īaáo popieranie kultury fizycznej pa Ĕstwa, które rozebrane zosta áo pod koniec XVIII stulecia przez Rosj Ċ, Prusy i Austri Ċ. W dniu 13 pa Ĩdziernika 1895 r. Józef Tucholski (mieszkaniec Poznania) za- áoĪyá w Bytomiu gniazdo polskiego „Soko áa”. By áa to pierwsza tego typu struk-

* Prof. dr hab. Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katedra Humanistycznych Podstaw Kultury Fizycznej. 60 Miros áaw PONCZEK tura Towarzystwa Gimnastycznego (TG) na Górnym ĝląsku. W okresie organizowania si Ċ gniazdo liczy áo od 20 do 25 cz áonków, a jego prezesem zosta á Stani- sáaw Sztykowski. W ci ągu trzech miesi Ċcy liczba cz áonków wzros áa do 56, a w po áowie nast Ċpnego roku wynosi áa ju Ī 70 osób 1. Fakt ten Ğwiadczy á o atrak- cyjno Ğci ruchu sokolego, o du Īym zapotrzebowaniu ludno Ğci Ğląskiej na tego typu organizacj Ċ. Ochotnicy wst Ċpuj ący do Towarzystwa Gimnastycznego rekru- towali si Ċ przede wszystkim spo Ğród rzemie Ğlników i robotników fabrycznych. Dzia áaj ący ci ągle jako emisariusz „Soko áa”, Józef Tucholski wraz z Aleksan- drem Lewandowskim 15 marca 1896 r. za áoĪyá gniazdo w Katowicach. W dwa lata pó Ĩniej podobne gniazdo „Soko áa” powsta áo w Rybniku (23 lutego), gdzie pionierami dzia áalno Ğci organizacyjnej byli: Florian Piecha, pierwszy prezes gniazda, oraz Józef Chudoba – powstaniec z 1863 r., naczelnik „Soko áów” ryb- nickich. Przy wydatnej pomocy Józefa Tucholskiego powo áano tak Īe do Īycia – 15 maja 1896 r. – gniazdo „Soko áa” w Ro Ĩdzieniu. Prezesem gniazda Sokolstwa Polskiego w Katowicach by á – na prze áomie ostatnich stuleci – czo áowy dzia áacz narodowy, zwi ązany pó Ĩniej z chrze Ğcija Ĕsk ą demokracj ą, Wojciech Korfanty 2 oraz Piotr Plewniak 3. Rok 1901 przyniós á ze sob ą organizacj Ċ kolejnych struktur: gniazda „Soko- áa” w Królewskiej Hucie – 21 listopada (Tytus Jaszkowski, Jan Wieczorek), oraz gniazda w Lipinach – 22 grudnia (Franciszek Kowol, Karol Plewi Ĕski). Do tego roku Īadne z gniazd Ğląskich nie przyst ąpi áo do Zwi ązku Soko áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim. ĝląski „Sokó á” post ąpi á w tym wzgl Ċdzie inaczej ni Ī Towarzystwo Gimnastyczne w Wielkopolsce. Oczywi Ğcie faktu powy Īszego nie nale Īy rozpatrywa ü w kategoriach niech Ċci górno Ğląskich struktur sokolich do Wielkopolskiego Zwi ązku Sokolego. Przyczyn tego stanu rzeczy nale Īy szuka ü raczej w polityce germanizacyjnej pa Ĕstwa polskiego. W áaĞnie na Górnym ĝlą- sku organizacja Sokola, propaguj ąca ruch gimnastyczno-sportowy, ucz ąca szczególnego umi áowania j Ċzyka, historii oraz polskiej pie Ğni narodowej, by áa

1 W. Wieczorek, Ruch Sokoli na Górnym ĝląsku w latach 1895–1914 , [w:] Towarzystwo Gimna- styczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , pod red. H. Przybylskiego i J. ĝlĊĪ yĔskiego, Katowice 1986; Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” w procesie unarodowienia Górno Ğlązaków na prze- áomie XIX i XX wieku , [w:] Wybrane zagadnienia kultury fizycznej na ĝląsku i w Zag áĊ biu D ą- browskim , pod red. H. Przybylskiego, Katowice 1984, s. 12–13; H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku Górnym i Cieszy Ĕskim , Katowice 1991, s. 18–19. 2 Zob. M. Ponczek, Wojciech Korfanty , „Sokó á”, kwiecie Ĕ, maj, czerwiec 1992, nr 2/9, s. 3, oraz tego Ī, Katowickie gniazda „Soko áa” , „Katowicki Informator Kulturalny” 1986, nr 9, s. 55–56; tego Ī, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”. Zarys aktualnego stanu bada Ĕ na przyk áadzie Górnego ĝląska , „ àódzkie Zeszyty Historyczne” 1987, z. 1/9, s. 157–158, i tego Ī, O stanie bada Ĕ nad dziejami „Soko áa” na Górnym ĝląsku , [w:] Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , s. 135–136. 3 Piotr Plewniak (1877–1964), [w:] M. Ponczek, Ludzie „Soko áa” w s áuĪbie Polsce na Górnym ĝląsku , [w:] Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 100 lat Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” w Zakopanem , pod red. A. àopaty, Kraków 2004, s. 130–132. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 61 nara Īona najbardziej na bezwzgl Ċdny terror oraz antypolsk ą dzia áalno Ğü admini- stracji pruskiej. Przy najmniejszym nawet cieniu podejrzenia, towarzystwa sokole mog áy by ü uznane – specjalnym wyrokiem s ądu pruskiego – za „polityczne” i tym samym oficjalnie rozwi ązane. Prawd ą jest tak Īe i to, Īe z inicjatyw ą przy- áą czenia tych gniazd do zwi ązku nie wyst ąpi áa administracja centralna ani te Ī przedstawiciele sokolich gniazd Ğląskich 4. Pewnym usprawiedliwieniem takiej sytuacji by á brak na Górnym ĝląsku do Ğwiadczonych dzia áaczy i rodzimej inteli- gencji. W 1901 r. do Zwi ązku Soko áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim przyst ąpi áy tylko, uznane wtedy za legalne, dwa gniazda – w Bytomiu i Ro Ĩdzieniu. Jak wspomina Anna Ryfowa w pracy Dzia áalno Ğü „Soko áa” polskiego w zaborze pruskim i w Ğród wychod Ĩstwa w Niemczech (1884–1914 ), Zwi ązek Soko- áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim – pod koniec 1901 r. – wyst ąpi á z propo- zycj ą utworzenia osobnego okr Ċgu dla trzech gniazd Ğląskich, powierzaj ąc reali- zacj Ċ przedsi Ċwzi Ċcia Józefowi Tucholskiemu 5. W oficjalnym pi Ğmie z dnia 22 grudnia tego roku pisa á on do Poznania: „[…] stosuj ąc si Ċ do rozporz ądzenia Szanownego Wydzia áu, urz ądzamy w przysz áą niedziel Ċ, to jest 29 grudnia, zjazd prezesów i naczelników do Bytomia w celu utworzenia okr Ċgu. Okr Ċg b Ċ- dzie sk áada á si Ċ z gniazd: Bytom, Wroc áaw, Królewska Huta i Lipiny; gniazd Katowice i Rybnik nie mo Īna chwilowo bra ü pod uwag Ċ. Jest jednakowo Ī naszym staraniem, aby tam Īycie na nowo wzbudzi ü […]” 6. Tak wi Ċc ostatecznie w grudniu 1901 r. powsta á Okr Ċg VI ĝląski „Soko áa”. W momencie zorganizo- wania liczy á on 214 cz áonków. Liczb Ċ cz áonków przytaczam za kronikarzem dziejów „Soko áa” dzielnicy Ğląskiej, Wincentym Ogrodzi Ĕskim, który poda á tak- Īe sk áad pierwszego Zarz ądu Okr Ċgu: prezes – Józef Tucholski, zast Ċpca prezesa – Tytus Jaszkowski 7, naczelnik – Andrzej Demarczyk, zast Ċpca naczelnika – Kazimierz Rak, sekretarz – Józef Krzy Īanowski 8. Od 26 pa Ĩdziernika 1908 r., na mocy specjalnej uchwa áy Wydzia áu Okr Ċgo- wego, postanowiono przyjmowa ü do gniazd Ğląskiego „Soko áa” kobiety, oczywi Ğcie tam, gdzie istnia áy ku temu „odpowiednie warunki kadrowe i sprz Ċtowe”. Tu Ī przed wybuchem I wojny Ğwiatowej Okr Ċg VI ĝląski liczy á 24 gniazda z oko áo 490 cz áonkami 9. Prowadz ące o Īywion ą dzia áalno Ğü polityczn ą oraz spor- towo-o Ğwiatow ą Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku zosta- áo na pocz ątku XX wieku opanowane przez endecj Ċ (Narodow ą Demokracj Ċ).

4 M. Ponczek, Udzia á „Soko áów” wielkopolskich w rozwoju organizacyjnym Towarzystwa Gim- nastycznego „Sokó á” na Górnym ĝląsku (1895–1914), „Z Dziejów Ruchu M áodzie Īowego” 1988/1989, nr 12/13, s. 20–22. 5 A. Ryfowa, Dzia áalno Ğü „Soko áa” polskiego w zaborze pruskim w Ğród wychod Ĩstwa w Niem- czech 1884–1914 , Warszawa – Pozna Ĕ 1976, s. 48–49. 6 Cyt. za A. Ryfowa, dz. cyt., s. 49. 7 Tytus Jaszkowski (1870–1963), [w:] M. Ponczek, Ludzie „Soko áa” …, s. 126–127. 8 W. Ogrodzi Ĕski, Dzieje Dzielnicy ĝląskiej …, s. 65 i n. 9 Tam Īe, s. 85–89. 62 Miros áaw PONCZEK

W konsekwencji miejscowy polski obóz zosta á rozbity na dwa zwalczaj ące si Ċ skrzyd áa: ugodowe „Katolika” i narodowo-radykalne Wojciecha Korfantego 10 . Dlatego uwa Īam, i Ī do rangi istotnego problemu badawczego powinny by ü pod- niesione istotne zwi ązki mi Ċdzy dzia áalno Ğci ą endecji i chadecji, dotycz ące po- czyna Ĕ organizatorskich Sokolstwa Polskiego, szczególnie na wschodnim pograniczu niemieckim, z prze áomu XIX i XX stulecia. Zale Īno Ğci powy Īsze mo- gáyby stanowi ü ciekawe t áo do wykazania nie tylko emocjonalnych powi ąza Ĕ wielu górno Ğląskich dzia áaczy niepodleg áoĞciowych z „Soko áem”. Uwagi te dotycz ą nie tylko tak znanych postaci jak Wojciech Korfanty, ale tak Īe Józefa Dreyzy, Maksymiliana Wilimowskiego, Edmunda Grabianowskiego, Augustyna ĝwidra 11 , Albina Koczura, Alojzego Budnioka, Jana Jakuba Kowalczyka czy Karola Ko Ĩlika 12 . Jak zauwa Īa w swej rozprawie doktorskiej Bogus áawa Grusiewicz, wybuch I wojny Ğwiatowej unieruchomi á na pewien czas gniazda Ğląskie, „powoduj ąc ich ca ákowit ą dezorganizacj Ċ”. By áo to wynikiem trzech jednocze Ğnie dzia áaj ących przyczyn: masowego poboru do wojska cz áonków „Soko áa”, zak áadania gniazd na wychod Ĩstwie (Zwi ązek Soko áów Je Ĕców-Polaków we Francji w 1916 r.), uczestnictwo Soko áów na frontach oraz polach bitewnych I wojny Ğwiatowej 1914–1918 13 . Oceniaj ąc pierwszy i zarazem zasadniczy okres dzia áalno Ğci „Soko áa” gór- no Ğląskiego do 1914 r., nale Īy stwierdzi ü za Wincentym Ogrodzi Ĕskim, i Ī spo- áeczny ruch Sokolstwa Polskiego na ziemi Ğląskiej wynika á ze stale zwi Ċkszaj ą- cej si Ċ liczby dzia áaczy rodzimych 14 . Impuls do podj Ċcia dzia áalno Ğci przyszed á jednak z zewn ątrz. ĩaden z organizatorów Ğląskich nie mia á – za wyj ątkiem Wojciecha Korfantego – cech jednostki wybitnej, chocia Ī w sprzyjaj ących wa- runkach mogli takimi by ü Józef Tucholski, Józef Dreyza i Tytus Jaszkowski. Oczywi Ğcie by áy i b áĊ dy w pracy organizacyjnej, na przyk áad ma áy udzia á robot- ników w szeregach Sokolstwa ĝląskiego oraz, mimo wszystko, zbyt s áabe prze- ciwdzia áanie wst Ċpowaniu m áodzie Īy polskiej do niemieckich turnvereinów 15 .

10 F. Hawranek (red.), Dzieje Górnego ĝląska w latach 1816–1947 , Opole 1981, s. 217–218. 11 M. Ponczek, Dopisek do biografii Augustyna ĝwidra z „Soko áa” górno Ğląskiego , „Zeszyty Me- todyczno-Naukowe”, nr 15, Katowice 2005, s. 165–175. 12 Por. ten Īe, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku …, s. 6. Zob. te Ī tego Ī, Lu- dzie „Soko áa” w s áuĪbie Polsce na Górnym ĝląsku , [w:] 110 lat Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” w Zakopanem , s. 125–132. 13 M. Szczerbi Ĕski , Dzia áalno Ğü Sokolstwa Polskiego na obczy Ĩnie w latach 1887–1918 (praca doktorska), WSWF, Kraków 1982, s. 97 i n.; tego Ī, Zarys dzia áalno Ğci Zwi ązku „Soko áów” Je Ĕców-Polaków we Francji w latach I wojny Ğwiatowej , „Zaranie ĝląskie” 1978, z. 2, s. 271–289. 14 W. Ogrodzi Ĕski, Dzieje dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” , Katowice 1937, s. 105–114. Por. T. Po- widzki, „Sokó á” Wielkopolski w d ąĪ eniu do niepodleg áoĞci. Z dziejów Zwi ązku „Soko áów” Pol- skich w Pa Ĕstwie Niemieckim , Pozna Ĕ 1934, s. 14 i n. 15 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , „ ĩycie i My Ğl” 1988, nr 12, s. 44–47. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 63

W listopadzie 1918 r. w tworzonych na ĝląsku Radach Ludowych – b Ċdą- cych komórkami organizacyjnymi Komisariatu Rad Ludowych dla Górnego ĝlą- ska, podleg áych Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu – uczestniczyli Sokoli. Zaostrzenie si Ċ walki narodowej na tym terenie, nasilenie si Ċ równie Ī ekscesów antypolskich ze strony bojówek niemieckich, spowodowa áo tworzenie organizacji zabezpieczaj ących wiece, zebrania i manifestacje ludno Ğci polskiej. 16 pa Ĩ- dziernika 1918 r. w Katowicach-Za áĊĪ u odby áo si Ċ zebranie Grona Techniczne- go Okr Ċgu VI ĝląskiego „Soko áa”, w sk áadzie: naczelnik okr Ċgu – Józef Dreyza, naczelnik dru Īyn m áodzie Īowych, maszynista – Jan Przyby áek, naczelnik gniazda Bogucice, Ğlusarz – Henryk M Ċkinia, naczelnik gniazda Brzeziny, górnik – Jerzy Król, naczelnik gniazda Gliwice – Stanis áaw Mastalerz, druhowie z gniazda Piekary – Jan Baron i Wincenty Renka 16 . Na zebraniu tym utworzono Stra Īe Obywatelskie, które po zdekonspirowaniu z inicjatywy Józefa Dreyzy, przekszta ácone zosta áy (12 grudnia) w legalnie dzia áaj ące Zwi ązki Wojackich Pola- ków. Cz áonkami ich mogli by ü tylko Īoánierze narodowo Ğci polskiej. Pierwsze próby zbrojnego przeciwstawienia si Ċ, podj Ċte przez ludno Ğü polsk ą na Górnym ĝląsku w latach 1918–1919, wysz áy zatem z „Soko áa”. Inicjatorami tych poczy- na Ĕ byli ówcze Ğni naczelnicy gniazd „Soko áa”. Podstaw Ċ kadry powsta áej pó Ĩ- niej Polskiej Organizacji Wojskowej stanowili tak Īe Sokoli. Z powodu niemal Īe zupe ánego braku oficerów w Ğród Polaków-Górno Ğlązaków, stanowiska komen- dantów POW obejmowali przewa Īnie cz áonkowie „Soko áa”. I tak funkcje pierwszych komendantów okr Ċgów pe ánili wtedy Sokoli: Adam Ga áka – okr Ċg I – powiat bytomski, Adam Postrach – okr Ċg II – powiat katowicki, Jan Pyka – okr Ċg III – powiat zabrza Ĕski, Janusz Hager – okr Ċg IV – powiat gliwicki, W áa- dys áaw Wróblewski – okr Ċg V – powiat toszecki, Jan Zajer – okr Ċg VI – powiat tarnogórski, Józef Gniatczy Ĕski – okr Ċg VII – powiat lubliniecki, Alojzy Fizia – okr Ċg VIII – powiat pszczy Ĕski, Józef Bu áa – okr Ċg IX – powiat rybnicki, Alfons Zgrzebniok – okr Ċg X – powiat kozielski, Jan Wygl Ċda – okr Ċg XI – powiat ra- ciborski, Kazimierz Leciejski – okr Ċg XII – powiat strzelecki, Teodor Kulik – okr Ċg XIII – powiat opolski 17 . Utworzony w Sosnowcu – w czerwcu 1919 r. – G áówny Komitet Opieki nad Uchod Ĩcami dzia áaá równie Ī w oparciu o górno Ğląskich „Soko áów” (Wiktor Po- lak, Augustyn ĝwider, Jan Mrozek) 18 . Przyk áadem patriotyczno-charytatywnej postawy by áa m.in. dzia áalno Ğü delegatki Komisariatu Plebiscytowego w Byto- miu, Sokolicy druhny Marii Szukalskiej, która zorganizowa áa w Królewskiej Hucie (dzisiejszym Chorzowie) – Polski Czerwony Krzy Ī. Kierowa áa nim przez ca áy okres powsta Ĕ i plebiscytu. Bra áa tak Īe udzia á w akcjach sprowadzania do Sosnowca broni i amunicji z Niemiec. Nale Īy wspomnie ü, i Ī przy Komisariacie Plebiscytowym dla Górnego ĝląska dzia áaá Wydzia á Wychowania Fizycznego,

16 Ten Īe, Katowickie gniazda „Soko áa” …, s. 55–56. 17 Ten Īe, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku …, s. 7–8. 18 Tam Īe s. 8. 64 Miros áaw PONCZEK którego wspó áorganizatorami byli m.in. znani Ğląscy Sokoli: Augustyn ĝwider i Józef Dreyza 19 . Jak pisze we Wspomnieniach sportowych Rudolf Wacek, inspektorem sportu w tym wydziale by á znany Ğląski dzia áacz ruchu sportowego, zwolennik idei sokolej – Alojzy Budniok 20 . By á on wed áug relacji autora pami Ċt- nika – „[…] praw ą r ĊkĊ Wojciecha Korfantego, a tak Īe kierownika Referatu WF – dra Maksymiliana Wilimowskiego” 21 . W okresie mi Ċdzywojennym sport na podzielonym ĝląsku sta á si Ċ wi Ċc swego rodzaju spraw ą polityczn ą. Niemcy bowiem wykorzystywali swoje zwyci Ċ- stwa na boiskach do podkre Ğlenia wy Īszo Ğci sportu germa Ĕskiego nad s áowia Ĕ- skim, a tak Īe w ten sposób oddzia áywali na nastroje mniejszo Ğci niemieckiej w województwie Ğląskim. W rozwoju polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝlą- sku oraz w d ąĪ eniach ludu polskiego do zachowania – m.in. poprzez t Ċ kultur Ċ – Ğwiadomo Ğci narodowej i samodzielnego bytu narodowego niepo Ğledni ą rol Ċ odegra á zwi ązek „Soko áa” polskiego. Okres powsta Ĕ i plebiscytu skoncentrowa á prace „Soko áa” na sprawach organizacyjnych, szczególnie w zakresie szkolenia i üwicze Ĕ wojskowych. Dopie- ro po ustaleniu granic i podziale Górnego ĝląska organizacja rozpocz Ċá a powoli sw ą dzia áalno Ğü podstawow ą. Stanowi áa j ą przede wszystkim gimnastyka przy- rz ądowa oraz praca o Ğwiatowa. Powsta áy tak Īe sokole kluby sportowe. W latach 1935–1937 istnia áo ogó áem 150 sokolich sekcji sportowych, w tym lekkoatletyka uprawiana by áa w 65 gniazdach Ğląskich (1165 cz áonków), gry sportowe w 42 (919 cz áonków), narciarstwo w 12 gniazdach (285 cz áonków). Istnia áy te Ī 4 sekcje ci ĊĪ koatletyczne, 3 akrobatyczne, 2 bokserskie, 2 áyĪwiarskie, 3 tenisa ziemnego i 1 tenisa sto áowego oraz 4 strzeleckie (razem ponad 1000 cz áonków), 9 gniazd posiada áo w áasne sokolnie, czyli przystosowane do uprawiania powy Ī- szych dyscyplin sportowych sale wraz ze sprz Ċtem. O ile w 1929 r. „Sokó á” Ğlą- ski liczy á 112 gniazd w 13 okr Ċgach, z liczb ą 6510 cz áonków, to w 1937 r. posiada á ich 114 z t ą sam ą liczb ą okr Ċgów, ale z 9355 druhami. W roku nast Ċpnym dzielnica Ğląska „Soko áa” powi Ċkszy áa si Ċ o kolejne sekcje: p áywack ą, siatków- ki, kolarsk ą i zapasów. Na rozgrywanych w Pradze mistrzostwach Ğwiata

19 Ten Īe, Glosa do pocz ątków dzia áalno Ğci Józefa Greyzy w górno Ğląskim „Sokole” (1901–1914), [w:] Z dziejów TG „Sokó á” w Polsce w 135 rocznic Ċ powstania , pod red. W.J. Cynarskiego i K. Obody Ĕskiego, Rzeszów 2004., s. 54-60. Zob. dodatkowo tego Ī, Z dzia áalno Ğci „Soko áów” górno Ğląskich w okresie I wojny Ğwiatowej oraz powsta Ĕ Ğląskich i plebiscytu , „Prace Naukowe WSP w Cz Ċstochowie, seria Kultura Fizyczna” 1997, z. 1, s. 49–50 i n. 20 Budniok Alojzy (1896–1942), [w:] B. Tuszy Ĕski, Ksi Ċga sportowców polskich ofiar II wojny Ğwiatowej 1939–1945 , Warszawa 1999, s. 32; A. Steuer, Rola Polskiego Komisariatu Plebiscy- towego w rozwoju sportu i kultury fizycznej na Górnym ĝląsku , [w:] Powstania Ğląskie i plebiscyt z perspektywy 60-lecia , Opole 1981, passim, i M. Ponczek, Przyczynek do studiów nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego w dzia áalno Ğci niektórych polskich organizacji paramilitarno-wojskowych na Górnym ĝląsku w okresie mi Ċdzywojennym , „Rocz- nik Naukowy” 1996, nr 24, AWF Katowice, s. 81–82. 21 Cyt. za R. Wacek, Wspomnienia sportowe , Opole 1948, s. 75–76. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 65 w gimnastyce w reprezentacji Polski znalaz áy si Ċ mi Ċdzy innymi zawodniczki Ğląskiego „Soko áa”: Kostkówna, Majowska, Osadnikówna, Wajsówna, Bregu áa, ĝlosarek, Oradela i ĝladek. Gimnastyczka Majowska z „Soko áa” w Katowicach zdoby áa na tych mistrzostwach z áoty medal. Ka Īdego roku organizowano tak Īe gimnastyczne mistrzostwa Ğląskich „Soko áów”. W 1938 r. zawody gimnastyczne odby áy si Ċ w Katowicach. Pierwsze miejsce zaj ąá w nich „Sokó á” z Rybnika, drugie – z Katowic, a trzecie – z Szarleja 22 . Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na ĝląsku prowadzi áo tak Īe intensywn ą prac Ċ szkoleniow ą, przygotowywa áo kadry do prowadzenia zaj Ċü wychowania fizycznego i gimnastyki. W tym celu organizowano kursy dzielnicowe i centralne dla instruktorów (te ostatnie w o Ğrodku na Bielanach w Warszawie). Du Īe za- sáugi organizacyjne w krzewieniu sportu w „Sokole” Ğląskim po áoĪyli tacy jego dzia áacze, jak: Józef Dreyza, Alfred Hamburger, Tomasz Kowalczyk oraz Win- centy Spaltenstein 23 . Konkluduj ąc, nie sposób pomin ąü wk áadu „Soko áa” górno Ğląskiego lat 1895–1939 w proces kszta átowania Ğwiadomo Ğci narodowej i poczucia patrioty- zmu, zarówno w pó Ĩnym okresie rozbiorowym, jak i w trakcie odzyskania i rozwoju pa Ĕstwowo Ğci polskiej w latach II Rzeczypospolitej. Istotny jest te Ī bez w ątpienia wk áad tej organizacji do genezy polskiego ruchu sportowego Gór- nego ĝląska, który rywalizowa á od ko Ĕca lat dziewi Ċü dziesi ątych XIX stulecia do Ğü skutecznie z – maj ącym wcze Ğniejsz ą tradycj Ċ – trenerstwem i sportem niemieckim 24 . ĝwiadectwem by áa chocia Īby wydana w styczniu 1922 r. odezwa dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” zatytu áowana U progu nowego Īycia 25 . Autorzy do- kumentu opublikowanego w pierwszym numerze katowickiego „Soko áa” na ĝlą- sku pisali wówczas: „[…] decyzja genewska z 20 pa Ĩdziernika 1921 r., prze- ci ąwszy sw ą linie graniczn ą Ğląsk ą krain Ċ na dwie cz ĊĞ ci, roz áoĪyáa tak Īe nasz ą Ğląsk ą organizacj Ċ sokol ą na dwie po áowy. Sokolstwo nasze w przysz áym Wo- jewództwie ĝląskim, które niebawem ma rozpocz ąü swój prawny Īywot, oddy- cha ü zacznie pe áni ą Īycia i wolno Ğci politycznej… Inaczej, niestety, ma si Ċ sprawa z naszymi dru Īynami sokolimi po tamtej stronie ziemi Ğląskiej. Wróc ą znowu do tej cz ĊĞ ci w áadze niemieckie, a wraz z nimi razem zapewne wszcz Ċte

22 Por. B. Cima áa, A. Stauer, Miejsce i rola „Soko áa” w latach powsta Ĕ Ğląskich i plebiscytu, [w:] Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku, pod red. H. Przybylskiego i J. ĝlĊĪ yĔ- skiego, Katowice 1986, s. 43–65. 23 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów …, s. 11, oraz H. Rechowicz, Zas áugi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fizycznej na Górnym ĝląsku (do 1939 r. ), [w] Z dziejów kultury fizycznej na Górnym ĝląsku i w Zag áĊ biu , Katowice 1990, s. 52–56 i in. 24 Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku , pod red. Miros áawa Ponczka „Zeszyty Metodyczno-Naukowe”, nr 18, wyd. AWF, Katowice 2005, s. 1–315. 25 M. Ponczek, „Sokó á” na ĝląsku 1922–1939 – próba materia áu publicystycznego , [w:] Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce po 1918 roku , pod red. E. Ma áolep- szego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka, Cz Ċstochowa 1997, s. 87–106. 66 Miros áaw PONCZEK zostan ą usi áowania Īelaznej pi ĊĞ ci […]” 26 . Obawy te nie by áy pozbawione podstaw, o czym przekonano si Ċ w okresie przed najazdem na Polsk Ċ we wrze Ğniu 1939 r. oraz w czasie wojny obronnej 27 . Liczba rewizjonistycznych deklaracji polityków i wysokich urz Ċdników niemieckich wzros áa, szczególnie z chwil ą opuszczenia przez oddzia áy sojuszni- cze ostatniej strefy okupacyjnej w Nadrenii (30 czerwca 1930 r.). Minister ziem okupowanych w rz ądzie Rzeszy – Gotfried Treviranus, podczas zjazdu rewizjonistycznych organizacji w Berlinie, 10 sierpnia tego roku, powiedzia á m.in.: „[…] My Ğlimy o tym, pod jakim niegodziwym naciskiem Wilson by á zmuszony do nienaturalnego odci Ċcia Prus Wschodnich, na jak ą dziwn ą pozycj Ċ skazany zosta á niemiecki Gda Ĕsk. Przysz áoĞü s ąsiada polskiego, który sw ą pot ĊgĊ pa Ĕ- stwow ą zawdzi Ċcza w niema áej mierze krwi niemieckiej, mo Īe by ü dopiero wtedy zorganizowana, kiedy Polska i Niemcy nie b Ċdą trzymane w wiecznym nie- pokoju przez niesprawiedliwe wyznaczone granice […]” 28 . Podobnie wypowie- dzia á si Ċ nieco pó Ĩniej prezydent Rzeszy – Paul von Hindenburg, oraz przedsta- wiciel soldateski niemieckiej – Hans von Seeckt. Zakwestionowali oni status prawno-pa Ĕstwowy Górnego ĝląska, szczególnie przy áą czenie znacznej jego cz ĊĞ ci w 1922 r. do Polski. Ostatecznie doj Ğcie Adolfa Hitlera do w áadzy w 1933 r. oĪywi áo tylko skrajnie nacjonalistyczne si áy mniejszo Ğci niemieckiej na Górnym ĝląsku do prowokacyjnych dzia áaĔ. Znalaz áo to tak Īe swój wyraz w kulturze fizycznej, szczególnie w sporcie. Jak donosi áa katowicka „Polonia” z dnia 5 czerwca 1938 r., dru Īyny niemieckie rozgrywaj ące spotkanie pi ákarskie z polskimi dru Īynami z Górnego ĝląska ko Ĕczy áy mecze okrzykiem: „Sieg Heil” i podnosi áy r Ċce w hitlerowskim pozdrowieniu. Szczególnie w latach trzydziestych wzmóg á si Ċ na ĝląsku ruch na rzecz organizowania niemieckich stowarzysze Ĕ sportowych. Przeciwstawia á si Ċ tym zjawiskom „Sokó á” Ğląski, daj ąc temu wyraz podczas VIII Zlotu Sokolstwa Polskiego w Katowicach, w czerwcu 1937 r. 29 Edward Kubalski, prezes okr Ċgu I dzielnicy krakowskiej „Soko áa”, w „Wiado- mo Ğciach Zlotowych” z tego samego roku, tak oto oceniaá organizacyjne przedsi Ċwzi Ċcia swoich Ğląskich kolegów: „[…] To jeden z tych wielkich i cichych wysi áków w zmaganiu si Ċ z o Ğciennymi zap Ċdami, pokojowa forma tej odwiecz- nej walki, jak ą naród polski prowadzi bez przerwy o sw ą ca áoĞü i bezpiecze Ĕ- stwo granic […]” 30 .

26 Cyt. za M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku …, s. 8–9. 27 Tam Īe. 28 Cyt. za M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”..., passim. 29 M. Ponczek, Ko Ğció á katolicki a „Sokó á” na Górnym ĝląsku 1922–1939 , „Wychowanie Fizycz- ne i Sport” 1993, nr 4, s. 191–196. 30 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”..., s. 9–10, por. B. Woltmann, Polska kultura fizyczna na wschodnim pograniczu niemieckim (1919–1939 ), Pozna Ĕ 1980, s. 73 i n. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 67

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku w okresie mi Ċdzy- wojennym (1922–1939) 31 prowadzi áo tak Īe o Īywion ą dzia áalno Ğü kulturalno- oĞwiatow ą. Na uwag Ċ zas áuguje wspieranie propagandowe i finansowe idei bu- dowy gmachu Muzeum ĝląskiego w Katowicach oraz pa Ĕstwowego Archiwum i Biblioteki Sejmowej, organizowanie kursów j Ċzyka polskiego, animowanie ruchu Ğpiewaczego i teatrów amatorskich (Towarzystwo Przyjació á Teatru Pol- skiego). Propagowano tak Īe rodzim ą twórczo Ğü sokol ą. Dorobkiem literackim wyró Īnia á si Ċ Augustyn ĝwider, samorodny poeta Ğląski, sekretarz dzielnicy Ğlą- skiej „Soko áa”, cz áonek redakcji „Or Ċdzia Sokolego”. Popularyzowa á on w swoich utworach takie cechy charakteru, jak: hart ducha i cia áa, odwag Ċ, zaradno Ğü , mĊstwo, wytrwa áoĞü w d ąĪ eniu do celu, karno Ğü , zdyscyplinowanie, patriotyzm. Tak Īe publicystyka ĝwidra w „Or Ċdziu Sokolim” nacechowana by áa dydakty- zmem obywatelsko-patriotycznym, propaguj ącym sokol ą ide Ċ w Ğród szerokich rzesz spo áecze Ĕstwa Ğląskiego 32 . Interesuj ącym przedsi Ċwzi Ċciem organizacyjno-popularyzatorskim by áo równie Ī zak áadanie przy gniazdach w áasnych bibliotek sokolich. Do sta áych uro- czysto Ğci i obchodzonych rocznic nale Īaáy wieczory ku czci patrona ruchu sokolego – Tadeusza Ko Ğciuszki, wybuchu powstania listopadowego i ustanowienia Konstytucji 3 maja. Ze szczególnym jednak pietyzmem Ğwi Ċtowano rocznic Ċ odzyskania niepodleg áoĞci przez Polsk Ċ, powsta Ĕ Ğląskich oraz przy áą czenia ĝlą- ska do Macierzy. Ka Īda tego typu impreza wzbogacana by áa programem spor- towo-artystycznym i o Ğwiatowym, przygotowywanym przez poszczególne gniazda, okr Ċgi czy dzielnice. Nie przesz áa te Ī bez echa 250 rocznica przejazdu przez ziemi Ċ Ğląsk ą wojsk króla Jana III Sobieskiego na odsiecz Wiednia. Zor- ganizowana w Katowicach przez Przewodnictwo dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” – 25 listopada 1933 r. – uroczysta akademia mia áa interesuj ący program z prze- mówieniem wiceprezesa Wincentego Spaltensteina oraz z wyst Ċpami sporto-

31 Zob. Zwi ązek Towarzystw Gimnastycznych „Sokó á”. Dzielnica ĝląska – stowarzyszenie sportowe i spo áeczno-wychowawcze áą cz ące wychowanie fizyczne, oparte przede wszystkim na üwiczeniach gimnastycznych z dzia áalno Ğci ą kulturalno-o Ğwiatow ą”. Cyt. za: Polskie organizacje spo áeczno-polityczne na Górnym ĝląsku w latach 1918–1939 , „Leksykon ĝląski”, t. 4, z. 1, Katowice 1988, s. 79–80. Prezesami dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” byli: Stanis áaw Kobyli Ĕski (1922–1923), Józef Dreyza (1923–1932), Tomasz Kowalczyk (1932–1939). Funkcj Ċ naczelni- ków dzielnicowych pe ánili wówczas: Alfred Hamburger (1922–1932), Henryk Boryczka (1932– 1939). Organem prasowym „Soko áa” by á „Sokó á na ĝląsku” wydawany od 1922 do 1939 r. w Kato- wicach. Poprzednikiem tego pisma by áo „Or Ċdzie Soko áa”, wydawane w pocz ątku lat 20. XX w. w Bytomiu (redaktorem odpowiedzialnym pisma – Augustyn ĝwider), za Ğ redaktorem tech- nicznym – Józef Dreyza). W autonomicznym województwie Ğląskim redaktorem odpowiedzialnym „Soko áa na ĝląsku”, wydawanego w Katowicach, by á najpierw w okresie 1922–1928 Albin Koczur, a od 1928 do 1937 r. Karol Ko Ĩlik. Natomiast w latach 1938–1939 funkcj Ċ re- daktorów odpowiedzialnych pisma pe ánili – Karol Ko Ĩlik i Jan Jakub Kowalczyk. Por. M. Pon- czek, M. Szczerbi Ĕski, Z dziejów prasy sportowej na Górnym ĝląsku i w Zag áĊ biu (1920–1986), Katowice 1988, s. 4–5. 32 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów …, s. 11. 68 Miros áaw PONCZEK wymi i artystycznymi 33 . Dzielnica Ğląska „Soko áa” prowadzi áa równie Ī prac Ċ uĞwiadamiaj ącą o zgubnych skutkach nadu Īywania alkoholu przez m áodzie Ī, o obowi ązku czysto Ğci moralnej druhów – cz áonków zwi ązku 34 . Nawi ązuj ąc do ostatecznego podzia áu Górnego ĝląska w 1922 r., dokonano zmian strukturalno-organizacyjnych dzielnicy Ğląskiej „Soko áa”, tworz ąc nast Ċ- puj ące okr Ċgi: I – piekarsko-nowobytomski, II – katowicki, III – królewsko- -hucki, IV – tarnogórski, V – lubliniecki, VI – miko áowski, VII – mys áowicki, VIII – rybnicki, IX – wodzis áawski, X – pszczy Ĕski. Najbardziej znanymi dzia- áaczami „Soko áa” Ğląskiego w okresie mi Ċdzywojennym byli: prezesi dzielnicy Ğląskiej – Józef Dreyza i Tomasz Kowalczyk 35 , wiceprezesi – Karol Ko Ĩlik i Wincenty Spaltenstain, naczelnik – Alfred Humburger, sekretarze – Józef ĝwi- ta áa, Andrzej Zontek, Jan Brzeskot i Zygmunt Wójcik, zast Ċpcy naczelnika okr Ċgu, ewentualnie delegaci Naczelnictwa do Przewodnictwa Dzielnicy – Pa- we á Jarczyk 36 , Jerzy Król, Juliusz Szyd áo, Józef Weso áy. Kapelanem diecezjal- nym dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” by á ks. Jan Brandys z Chorzowa II 37 . W latach dwudziestych „Sokó á” znajdowa á si Ċ pod znacznym wp áywem Ligi Narodowej. Jej cz áonkowie byli cz Ċsto animatorami, organizatorami i przywód- cami wielu gniazd zwi ązku, decydowali o takim czy innym jego kszta ácie, utrzymaniu wi Ċzi gniazd Ğląskich z innymi dzielnicami czy regionami kraju, przede wszystkim z Galicj ą oraz Wielkopolsk ą. Na ĝląsku jednak Īe Īywe by áy tradycje katolickie, dlatego te Ī „Sokó á” by á popularny w Ğrodowiskach zwi ąza- nych z oddzia áywaniem i polityk ą chrze Ğcija Ĕskiej demokracji. Jeszcze jesieni ą 1925 r. w numerze 10–11 „Soko áa na ĝląsku”, w artykule Sokolstwo a militaryzm , pi Ċtnowano przedk áadanie przysposobienia obronnego nad wychowanie fizyczne i ideowo-moralne w dzia áalno Ğci organizacji. „Pewne pr ądy polityczne […] chc ą stworzy ü z nas wojsko, sportowców czy co Ğ podobnego, a samo wf spychaj ą na sam koniec. Nie jestem wcale przeciwnikiem wyszkolenia wojskowego – pisa á autor A. Zontek – ograniczy ü go trzeba jednak do tego wyszkolenia, które jest niezb Ċdne dla ka Īdego obywatela tak, jak to pisa á onegdaj E. Ku- balski w numerze 5 «Przegl ądu Sokolego» z 1922 r. «Militaryzm jako taki nie jest naszym zadaniem. Celem sokolstwa by áo i pozostanie na zawsze pe áne wychowanie, w szczególno Ğci pod wzgl Ċdem fizycznym i moralnym»” 38 .

33 Tam Īe, s. 12. 34 Tam Īe. 35 Ludzie „Soko áa” w s áuĪbie Polsce na Górnym ĝląsku , [w:] Kraków–Zakopane 11–13 czerwca 2004 r. Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 110 lat TG „Sokó á” w Zakopanem , Kraków 2004, s. 125–132. 36 M. Ponczek, Dzia áalno Ğü niepodleg áoĞciowa i sokola Paw áa Jarczyka na Górnym ĝląsku , „Ze- szyty Metodyczno-Naukowe” 1993, nr 4, wyd. AWF, Katowice, s. 113–122. 37 Tam Īe, k. 8. Por. M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku …, s. 13. 38 Cyt. za M. Ponczek, jw., s. 13. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 69

Ten sam autor w numerze czerwcowym, w roku zamachu majowego, pisa á w „Sokole na ĝląsku”: „Musimy teraz zda ü sobie spraw Ċ, dok ąd d ąĪ ymy, jakie s ą nasze drogi, by nie zboczy ü z obranego kierunku, realizuj ąc program na ca áej li- nii. Musimy sobie tak Īe uzmys áowi ü nasze pos áannictwo w wychowaniu fizycznym, dostosowa ü go do obecnych warunków i po áoĪenia politycznego pa Ĕstwa […]”. Józef Dreyza, w tym samym wydaniu pisma, odwaĪnie skonstatowa á, i Ī „rok 1926 wyrz ądzi á Polsce najwi Ċksz ą krzywd Ċ, wprowadzaj ąc rozdwojenie i rozd Ĩwi Ċki w narodzie oraz wojsku. Sokoli i kardynalna cnota, pos áuch i karno Ğü ! «Sokó á» sta á zawsze na stra Īy niepokalanej czysto Ğci ducha i cia áa narodu i granic Rzeczypospolitej, dochowania wiary has áem sokolim, praworz ądno Ğci i Ğwi Ċto Ğci z áoĪonej przysi Ċgi. Czuj duch sokoli!” 39 Ostatecznie w o Ğwiadczeniu czerwcowym z 1926 r. dzielnica Ğląska „Soko áa” opowiedzia áa si Ċ za obron ą áa- du i porz ądku w pa Ĕstwie. Wezwa áa sokol ą bra ü do rozwagi, pos áusze Ĕstwa przysi Ċdze i niedzia áania na w áasn ą r ĊkĊ40 . Mimo oficjalnych deklaracji i wypowiedzi czo áowych przedstawicieli zwi ązku ruch sokoli pozostawa á pod organizacyjnymi i ideologicznymi wp áy- wami zarówno endecji, chadecji, a nawet Narodowej Partii Robotniczej. Rol Ċ jednak nadrz Ċdn ą, nadzoruj ącą, odgrywa áa Narodowa Demokracja 41 . Z chwil ą ugruntowania si Ċ rz ądów sanacji Towarzystwa Gimnastyczne wraz z ca áym obozem narodowym przesz áy do tzw. pasywnej opozycji, która utrzymywa áa si Ċ a Ī do wrze Ğnia 1939 r. Jak pisze Bogus áaw Grusiewicz: „[…] zda- rzaj ące si Ċ ekscesy «Soko áa» z praworz ądnymi organizacjami dotyczy áy przewa Īnie jego zatargów z sanacyjnym «Strzelcem». Na ĝląsku, mi Ċdzy wojewod ą Micha áem Gra ĪyĔskim a stronnictwami opozycyjnymi dochodzi áo do wyra Ĩnej konfrontacji. Uwidoczni áo si Ċ to w Sejmie ĝląskim. Dzi Ċki swej polityce Gra- ĪyĔski by á przyczyn ą roz áamu zarówno w szeregach chadecji, jak i PPS. Spowo- dowa áo to w rezultacie odsuni Ċcie wszystkich organizacji, niemaj ących programu prosanacyjnego, od wp áywu na Īycie polityczne w tym regionie kraju […]”. Taka polityka nie sprzyja áa spo áecze Ĕstwu polskiemu na ĝląsku. Pomaga áa odra- dzaniu si Ċ wrogich Polsce niemieckich si á nacjonalistycznych. „Sokó á” na ĝląsku widzia á gro Īą ce Polsce niebezpiecze Ĕstwo ze strony Nie- miec. Druhowie Sokoli protestowali przeciwko germa Ĕskim zakusom na rdzen- nie polskie ziemie, szczególnie tu – na ziemi górnoĞląskiej. W „Odezwie Prezesa Zwi ązku Sokolstwa Polskiego” p ák. dypl. F. Arciszewskiego, wydanej w styczniu 1937 r., wyra Ĩnie podkre Ğlono zwi ązek tej piastowskiej dzielnicy z Macie- rz ą. „[…] 15 lipca 1937 r. – czytamy w dokumencie – koĔczy si Ċ okres przej- Ğciowy i Górny ĝląsk pozostanie bez kontroli mi Ċdzynarodowej pod wy áą czn ą opiek ą Polski […]. Wraca wi Ċc ziemia Piastów, ju Ī ca ákiem ostatecznie – bez

39 „Sokó á na Górnym ĝląsku” 1926, nr 6, s. 3. 40 Tam Īe s. 3–4. 41 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów …, s. 14. 70 Miros áaw PONCZEK zastrze ĪeĔ, do Polski […]” 42 . Gro Īą ce Polsce niebezpiecze Ĕstwo ze strony Nie- miec w latach mi Ċdzywojennych nie by áo pozbawione podstaw. Przekona áo si Ċ o tym spo áecze Ĕstwo II Rzeczypospolitej 1 wrze Ğnia. Oceniaj ąc zwi ązki „Soko- áa” górno Ğląskiego z geografia polityczn ą Polski Niepodleg áej, nale Īy stwierdzi ü, i Ī w okresie mi Ċdzywojennym obejmuj ącym w polskiej cz ĊĞ ci Górnego ĝląska lata 1922–1939 nie zatraci á on swego narodowo-chrze Ğcija Ĕskiego charakteru. Stara á si Ċ by ü wierny pryncypialnym za áoĪeniom ideowym towarzystwa, które od 1895 r. podstaw ą swej dzia áalno Ğci uczyni áo walk Ċ o polsko Ğü , j Ċzyk i kultur Ċ narodow ą, o zorganizowany system kultury fizycznej 43 .

II. Sport i wybrane formy kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w latach II Rzeczypospolitej (1922–1939)

1 W okresie mi Ċdzywojennym patronaty sportowe Polskiego Komisariatu Ple- biscytowego i Naczelnej Rady Ludowej na Górnym ĝląsku 44 „[…] zast ąpione zosta áy mecenatem w áadz miejskich (ich cz áonkowie zasiadali w zarz ądach po- wstaj ących klubów sportowych KS «Pogo Ĕ» Katowice, KS «Poniatowski» Go- dula, Nowomiejskim Klubie Tenisowym). Dotyczy áo to równie Ī mecenatu przemys áowego (zapocz ątkowanego przez kopalni Ċ «Giesche» w Janowie – nad Towarzystwem P áywackim «23» Giszowiec-Nikiszowiec, kontynuowanego przez Polskie Kopalnie Skarbowe – nad Federacj ą Towarzystw Gimnastyczno- Sportowych). Do tej federacji nale Īaáo 9 kó á zak áadowych. Odnosi áo si Ċ to tak Īe do mecenatu ko Ğcielnego (od 1925 i 1926 r. – w Stowarzyszeniach M áodzie Īy Polskiej, organizacji za áoĪonej wcze Ğniej przez ks. Wawrzy Ĕca Puchera (1871– 1941), proboszcza z D ąbrówki Ma áej) i mecenatu partii politycznych (Polskiej Partii Socjalistycznej – nad Stowarzyszeniem Kulturalno-O Ğwiatowym M áo- dzie Īy Robotniczej «Si áa» oraz Narodowej Partii Robotniczej – nad Zwi ązkiem Máodzie Īy Polskiej «Jedno Ğü »)” 45 . Mecenaty – w áadz miejskich Katowic, ko-

42 Por. tam Īe, s. 15, oraz relacj Ċ Paw áa Chrószcza, dzia áacza górno Ğląskiego „Soko áa” z 1986 r. [w:] Sk áadnica Akt Zak áadu Historii Fizycznej Katedra Humanistycznych Podstaw Kultury Fi- zycznej AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. 43 Por. M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów …, s. 15; tego Ī, Znaczenie niektórych Ĩróde á ko Ğcielnych dla cz ĊĞ ciowego odtwarzania historii „Soko áa” (na ĝląsku, Ziemi Pszczy Ĕskiej i àódzkiej ), [w:] Z dziejów Towarzystw Gimnastycznych „Sokó á”, pod red. Z. Pawluczuka, s. 270–273. 44 Przed I wojn ą Ğwiatow ą na ĝląsku nie istnia áy jeszcze polskie kluby sportowe. Por. M. Pon- czek, Pocz ątki sportu na Górnym ĝląsku do zako Ĕczenia I wojny Ğwiatowej , [w:] Studia i materia áy do üwicze Ĕ i seminariów dla studentów AWF. Historia i organizacja kultury fizycznej , pod red. L. Gondka, Gda Ĕsk 1996, s. 22–23. 45 Cyt. za A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku 1896–1996 , Katowice 1997, s. 18. Wcze Ğniej w 1920 r. – w Bytomiu, dzia áacze „Soko áa” (z Edmundem Grabianowskim) za áoĪyli Towarzy- Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 71

Ğcielny i partii politycznych, przyczyni áy si Ċ w latach mi Ċdzywojennych II Rze- czypospolitej do zaj Ċcia przez województwo Ğląskie czo áowego miejsca w sporcie (po Warszawie) 46 . Niemieckie organizacje sportowe (w tym pi áki no Īnej) po wkroczeniu na polski ĝląsk – Zwi ązku By áych Powsta Ĕców (boisko KS „Diana” Katowice) rozwi ąza áy si Ċ (wiosn ą 1923 r.). Kluby niemieckie (zw áaszcza pi ákarskie) spo- lszczy áy si Ċ b ądĨ te Ī zmienia áy swoje nazwy. W rezultacie po áą czy áy si Ċ z Gór- no Ğląskim Okr Ċgowym Zwi ązkiem Pi áki No Īnej. Na prze áomie 1923 i 1924 r. nast ąpi áa odbudowa futbolu w powiecie tarnogórskim (KS „ ĝląsk” Tarnowskie Góry, „Ruch” Radzionków, „Odra” Miasteczko ĝląskie), pszczy Ĕskim (KS „Na- przód” – obecnie AKS „Miko áów”, „Pogo Ĕ” Ornontowice, „Orze á” Mokre) i w rybnickim (KS „Naprzód”, „23” Rydu átowy, „Concordia” Knurów, „23 Czerwionka”) 47 . W 1924 r. (przed VIII Letnimi Igrzyskami Olimpijskimi w Pa- ry Īu) Amatorski Klub Sportowy (z Królewskiej Huty) zdoby á Puchar Plebiscy- towy, a Emil Görlitz (bramkarz („1FC” Katowice) otrzyma á nominacj Ċ do polskiej kadry olimpijskiej. W igrzyskach paryskich nie wyst ąpi á. By á bramkarzem rezerwowym 48 . Casus Görlitza – jak podaje Antoni Steuer – wyzwoli á u niemieckich dzia áaczy sportowych ch Ċü przej Ċcia katowickiej centrali pi ákarskiej w swoje r Ċce. Kres temu po áoĪyá prezes GOZPN Stanis áaw Flieger. Wstrzyma á on tendencj Ċ mniejszo Ğci niemieckiej do kontrolowania op áat skarbowych w zwi ązku 49 . Z innego Ĩród áa wynika áo, Īe Policyjny Klub Sportowy (powsta áy w 1924 r.) posiada á jedyny w Katowicach stadion z krytymi trybunami. Szermierze tego klubu (Antoni Sobik, Rajmund Karwicki, Teodor Zaczyk) byli reprezentantami Polski (w pó Ĩniejszym okresie nawet olimpijczykami) 50 . W kwietniu 1923 r. (podczas otwarcia boiska KS „Jedno Ğü ” Micha ákowice) zorganizowano turniej futbolowy z udzia áem m.in. KS „Wawel” Kraków, „Pogo Ĕ” Katowice, „Zgoda” Brzeziny, „Orze á” Józefowiec i KS „Huta Laura” 51 . Zapa Ğnicy górno Ğląscy (m.in. Ryszard B áaĪyca, Jan Ga áuszka, Leon Mazurek) byli mistrzami Polski w latach 1925–1926 52 . W boksie wyró Īnia áy si Ċ kluby Ğląskie, m.in. Bokserski Klub Sportowy Katowice, „06” Mys áowice, „Slavia” Ruda ĝląska i „Ruch” Chorzów 53 .

stwo Sportowe „Polonia”. W 1922 r. klub ten zosta á zlikwidowany przez Niemców. Por. W. ĩele Ğkiewicz, Historia polskiego hokeja , Krynica Zdrój 2006, s. 312. 46 Tam Īe. 47 A. Steuer, op. cit., s. 20. Zob. te Ī P. Czado, Pocz ątki pi áki no Īnej w Katowicach , [w:] M. Pon- czek (red.), Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w XIX i XX wieku , „Zeszyty Metodyczno-Naukowe” nr 18, AWF Katowice 2005, s. 53–54. 48 Por. A. Steuer , XXII Kultura fizyczna …, s. 544. 49 Tam Īe. 50 H. Rechowicz, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 143. 51 „Sportowiec Zag áĊ bia” 1923, passim. 52 Równie Ī w pó Ĩniejszym okresie 1927–1928 (R. B áaĪeja), w latach 1927–1934 J. Ga áuszka i H. Ganzera (1927–1931). Zob. A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 23. 53 Czo áowi Ğląscy pi ĊĞ ciarze – Jan Górny, Stanis áaw Pi áat w pó Ĩniejszym okresie (pod koniec lat 20. i w latach 30.) byli mistrzami Polski. Górny braá udzia á w mistrzostwach Europy (1930) 72 Miros áaw PONCZEK

W polskiej cz ĊĞ ci ĝląska popularna by áa lekkoatletyka. Do 1924 r. w Górno- Ğląskim Zwi ązku LA i Palanta zrzeszonych by áo 30 klubów. W 1925 r. powsta á w Katowicach Polski Zwi ązek Palanta i Gier Ruchowych (od 1926 r. dzia áaá on w ramach nowej ogólnopolskiej centrali sportowej – pod nazw ą Zwi ązku Pol- skich Zwi ązków Sportowych w Warszawie) 54 . Coraz wi Ċcej zwolenników w Ğród górno Ğląskiej m áodzie Īy zyskiwa áa (od 1922 r.) pi áka r Ċczna. T Ċ dyscyplin Ċ sportu, zwan ą przez Polaków szczypiorniakiem, sprowadzi áy na ĝląsk niemieckie organizacje turnerskie. Pi áka r Ċczna (do 1926 r.) najlepiej rozwija áa si Ċ w re- jonie Tarnowskich Gór 55 . Od 1 wrze Ğnia 1925 r. w Pa Ĕstwowym Seminarium Nauczycielskim M Ċskim w Tarnowskich Górach rozpocz ąá prac Ċ W áadys áaw Babirecki – absolwent Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w War- szawie (dzisiaj AWF), znany w polskiej cz ĊĞ ci Górnego ĝląska popularyzator tej dyscypliny sportu 56 . Poziom wyczynowy w województwie Ğląskim prezentowa áy tak Īe sporty wodne: Ruttowitzer Schwimmen Verein 1912 Katowice; Towarzystwo P áywac- kie „23” Giszowiec-Nikiszowiec oraz sekcja ĩydowskiego Klubu Sportowego „Hakoah” Bielsko. By áy one (od 1923 r). cz áonkami Krakowskiego Okr Ċgowego Zwi ązku P áywackiego. Od 1926 r. w Katowicach dzia áaá samodzielnie ĝląski Okr Ċgowy Zwi ązek P áywacki (z 8 sekcjami i klubami p áywackimi) 57 . Najbar- dziej znan ą Ğląsk ą p áywaczk ą w tym czasie by áa Rozalia Kajzer-Piesiur, która bĊdąc cz áonkini ą Towarzystwa P áywackiego „23” Giszowiec-Nikiszowiec, zdoby áa tytu á mistrzyni Polski w 1925 i 1926 r. 58 Na ĝląsku rozwija áo si Ċ równie Ī kajakarstwo. Przyk áadem tego mo Īe by ü fakt, i Ī pierwszym klubem kajakowym w Polsce by á za áoĪony w 1924 r. w Mys áowiach Klub Sk áadakowców i Kaja- kowców „Helkas” 59 . Ta sama uwaga dotyczy ü mo Īe kolarstwa. W 1923 r. powsta á Zwi ązek Cyklistów i Motocyklistów Województwa ĝląskiego, który w 1924 r. zrzesza á 14 towarzystw. Od 1922 r. Ğląska centrala kolarska wesz áa w sk áad Polskiego Zwi ązku Towarzystwa Kolarskiego 60 . W polskiej cz ĊĞ ci ĝląska prowadzi á dzia áalno Ğü (od 1925 r.) Klub Motocy- klowy (z siedzib ą w Katowicach) 61 . Od 1926 r. w stolicy województwa Ğląskie- go funkcjonowa áa te Ī pierwsza strzelecka jednostka sportowa (w Polsce) dzi Ċki aktywno Ğci Jana Hlonda, Jana Fliegera, ks. Franciszka ĝciga áy, Karola Ko Ĩlika,

i w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie (1928), a Pi áat uczestniczy á w mistrzostwach Europy (w 1934, 1937 i 1939 r.). 54 A. Steuer, dz. cyt., s. 26. 55 Tam Īe. Zob. te Ī A. Zach, Pocz ątki pi áki r Ċcznej na ĝląsku , [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce , t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlkp. 2002, s. 149–150. 56 Por. A. Zach, dz. cyt., s. 150. 57 A. Steuer, dz. cyt., s. 31. 58 Por. H. Rechowicz, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 172. 59 A. Steuer, dz. cyt., s. 32. 60 Tam Īe. 61 Tam Īe, s. 33. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 73

Jana Widucha i Jana Czaplickiego. Od 1925 r. funkcjonowa á w Katowicach tak- Īe Harcerski Klub Narciarski 62 . W tym samym roku powsta áa te Ī sekcja lawn- -tenisa (usytuowana przy KS „Pogo Ĕ” Katowice) 63 . Od 1922 r. (przy katowickiej „Pogoni”) istnia áa sekcja bokserska oraz sekcje – lekkoatletyczna, futbolowa, páywacka i pi áki r Ċcznej 64 . W 1924 r. w Katowicach utworzony zosta á przez Sta- nis áawa Nogaja Klub Sportowy Urz Ċdników Kolejowych i Celnych. Od tego roku dzia áaá te Ī KS „Ro Ĩdzie Ĕ” Katowice i Zwi ązek Szachistów. Dwa lata wcze- Ğniej (od 1922 r.) widoczny by á w Katowicach równie Ī KS „D ąb” (dawniej Ei- che”) 65 . W latach 1922–1926 uwidoczni áa si Ċ wi Ċc aktywno Ğü organizacyjna ró Īnorodnych klubów i towarzystw sportowych, rozwijaj ących sekcje futbolo- we, bokserskie, zapa Ğnicze, lekkoatletyczne, p áywackie, kolarskie, motocyklo- we, strzeleckie i tenisowe. Województwo Ğląskie zacz Ċá o liczy ü si Ċ w rywaliza- cji sportowej na obszarze II Rzeczypospolitej. Tradycje paramilitarno-wojskowe kultury fizycznej na Górnym ĝląsku okresu mi Ċdzywojennego si Ċgaj ą dzia áalno Ğci Wydzia áu Kulturalno-O Ğwiatowego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego (z siedzib ą w Bytomiu), a pó Ĩniej Wy- dzia áu Wychowania Fizycznego (z Maksymilianem Wilimowskim, Józefem Dreyz ą, Paw áem Jarczykiem, Augustynem ĝwiderskim i Alojzym Budniokiem na czele) 66 . W województwie Ğląskim rozwin ąá dzia áalno Ğü Zwi ązek Harcerstwa Polskiego, Zwi ązek Strzelecki „Strzelec”, Zwi ązek Towarzystw Gimnastycz- nych „Sokó á” w Polsce. Dzia áaá te Ī Zwi ązek Powsta Ĕców ĝląskich, Zwi ązek Máodzie Īy Wiejskiej, Zwi ązek Osadników Wojskowych, Zwi ązek Ochotniczych Stra Īy Po Īarnych oraz Katolickie Zjednoczenie Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy Pol- skiej i Komitet Spo áeczny Przysposobienia Wojskowego dla Obrony Kraju 67 . Na podzielonym ĝląsku w (latach 1922–1939) kultura fizyczna by áa nie- rzadko narz Ċdziem polityki. Niemcy wykorzystywali swoje zwyci Ċstwa na boiskach i na arenach sportowych do podkre Ğlenia przewagi nad Polakami. Ode- zwa dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” z 1922 r. Ğwiadczy áa o tym, Īe obawy te nie by- áy pozbawione podstaw 68 . Dzielnica ĝląska „Soko áa” w ko Ĕcu 1923 r. liczy áa 10

62 Tam Īe, s. 36. 63 Tam Īe, s. 38. 64 H. Rechowicz, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 154. 65 Tam Īe, s. 40. 66 M. Ponczek, Przyczynek do studiów nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego w dzia áalno Ğci niektórych polskich organizacji paramilitarno-wojskowych na Górnym ĝląsku w okresie mi Ċdzywojennym , „Rocznik Naukowy”, nr 24 (AWF), Katowice 1996, s. 81–82. 67 Archiwum Akt Nowych. Federacja Polskich Zwi ązków Obro Ĕców Ojczyzny, sygn. 140/1 oraz 251-258 i 321-300, k. 64. 68 M. Ponczek, „Sokó á” na ĝląsku” 1922–1933 – próba syntezy materia áu publicystycznego , [w:] Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (po 1918 roku ), pod red. E. Ma áolepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka, Cz Ċstochowa 1997, s. 95–97. Por. M. Ponczek , Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku ..., s. 8–9. Por. tego Ī, TG „Sokó á” na Górnym ĝląsku ..., s. 9–10. 74 Miros áaw PONCZEK okr Ċgów, 128 gniazd i 7649 cz áonków – w tym 6501 m ĊĪ czyzn i 1148 kobiet (z tego üwicz ących 2017 m ĊĪ czyzn, 831 kobiet i 3354 m áodzie Īy) 69 . Prezesem Ğląskiej centrali sokolej by á w tym czasie Józef Dreyza, wiceprezesem – Tomasz Kowalczyk, a naczelnikiem – Alfred Hamburger. W „Sokole” uprawiano g áów- nie gimnastyk Ċ (równie Ī gry sportowe, zabawy ruchowe, kolarstwo, szermierkĊ, zapasy, sporty zimowe, lekkoatletyk Ċ, p áywanie). W województwie Ğląskim w dziedzinie kultury fizycznej (do 1926 r.) widoczny by á Zwi ązek Harcerstwa Polskiego. W Katowicach dzia áaá od 1922 r. inspektorat harcerski. W marcu 1924 r. harcerstwo Ğląskie podzielone zosta áo na chor ągiew m Ċsk ą i ĪeĔsk ą (przy szko áach powszechnych aktywno Ğü przejawia áo 12 dru Īyn, za Ğ przy gimnazjach 6, a w szko áach rzemie Ğlniczych 14, natomiast w miejskich 7) 70 . Zaowocowa áo to powstaniem, z inicjatywy Gustawa Rokity, Harcerskiego Klubu Sportowego. Utworzono te Ī Harcerski Klub Narciarski 71 . Du Īą popularno Ğci ą w Ğród m áodzie Īy Ğląskiej skupionej wokó á Ko Ğcio áa rzymskokatolickiego cieszy áa si Ċ kultura fizyczna. Uprawiana by áa w ramach dzia áalno Ğci Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej i Katolickich Stowa- rzysze Ĕ M áodzie Īy ĩeĔskiej (w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska skupiona zosta áa w ramach ogólnopolskiej katolickiej centrali wyst Ċpuj ącej pod nazw ą Zjednoczenia Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy Polskiej – zwanej inaczej Zjednoczeniem M áodzie Īy Polskiej) 72 . M áodzie Ī katolicka zrzeszona w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska (od 1920 r.) w ĝląskim Zwi ązku M áodzie Īy Polskiej liczy áa oko áo 3,3 tys. cz áonków. Rozwi- ja áa si Ċ dzi Ċki naczelnikom sportowym (m.in. K. Krawczykowi z Królewskiej Huty, F. Swobodzie z Katowic, J. Knapikowi z Mys áowic, W. Madeji z Ko- ch áowic, J. G áombicy z Tarnowskich Gór, W. Kani z Miko áowa i M. Czaplic- kiemu z Rybnika). Aktywnie anga Īowa áa si Ċ w organizacj Ċ zawodów sportowych i urz ądzanie wycieczek oraz budow Ċ w áasnych boisk (w ramach obcho- dów Dni M áodzie Īy) 73 . Dane dotycz ące diecezji Ğląskiej z 1926 r. wskazywa áy na to, i Ī w katolickich organizacjach m áodzie Īy m Ċskiej polskiej cz ĊĞ ci ĝląska by áy 22 kó áka o Ğwiatowe, 11 religijnych, 33 Ğpiewacze, 60 sportowych, 10 abs- tynenckich, 9 zawodowych, 6 muzycznych i 3 robót r Ċcznych (zorganizowano

69 H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku. .., s. 113. 70 Aktywno Ğü przejawia áy równie Ī gromady zuchowe, których by áo raptem 4. Dane za H. Recho- wicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku... , s. 118–119. 71 Tam Īe, s. 120–121. 72 Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (dalej: AAKat.). Protoko áy i sprawozdania ĝląskie- go Zwi ązku M áodzie Īy Polskiej, bez sygn., bez pag.; M. Ponczek, Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach m áodzie Īowych II Rzeczypospolitej , Katowice 1997, s. 89–96. Zob. tego Ī, Glosa Ĩród áowa o miejscu kultury fizycznej w polskich i niemieckich organizacjach m áo- dzie Īowych Górnego ĝląska w II Rzeczypospolitej , [w:] Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w XIX i XX wieku... , s. 125–137. 73 AAKat. Spis Stowarzysze Ĕ ĝląskiego Zwi ązku M áodzie Īy Polskiej, bez sygn., b. pag. Zob. M. Ponczek, Kultura fizyczna w polskich Katolickich organizacjach m áodzie Īowych... , s. 89–90. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 75 te Ī 227 wycieczek) 74 . Istnienie 60 kó áek sportowych w diecezji katowickiej Ğwiadczy áo o rosn ącej roli szeroko poj Ċtej kultury fizycznej w Ğrodowisku m áo- dzie Īowym Ko Ğcio áa rzymskokatolickiego na Górnym ĝląsku. W województwie Ğląskim (od 1924 r.) dzia áaáy Stowarzyszenia Kulturalno- -O Ğwiatowe M áodzie Īy Robotniczej oraz okr Ċgi i gniazda TG „Sokó á” i oddzia áy Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego 75 (b Ċdące pod wp áywem polityczno- ideologicznym Polskiej Partii Socjalistycznej). W Zawodziu (obecnej dzielnicy Katowic od 1922 r.) rozpocz Ċá o statutow ą aktywno Ğü Stowarzyszenie M áodzie Īy Robotniczej „Si áa” (dzia áaj ące m.in. w ramach sekcji gimnastycznych, paramilitarno-sportowych, szachowych i krajoznawczych) 76 . W cieniu Narodowej Partii Robotniczej rozpoczyna á dzia áalno Ğü Zwi ązek M áodzie Īy Pracuj ącej Jedno Ğü (od 1923 r.). Kultura fizyczna stanowi áa w pracy organizacyjnej tego stowarzyszenia licz ący si Ċ element aktywno Ğci 77 . W maju 1926 r. marsza áek Józef Pi ásudski przej ąá ponownie w áadz Ċ w II Rzeczypospolitej. W polskiej cz ĊĞ ci ĝląska zacz Ċto odt ąd zwraca ü baczniej- sz ą uwag Ċ na konieczno Ğü kszta átowania t ĊĪ yzny fizycznej spo áecze Ĕstwa (szczególnie w aspektach utylitarno-obronnych). ĝwiadczy áa o tym m.in. publicystyka miesi Ċcznika dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” – „Sokó á na ĝląsku”. Zmiana sytuacji politycznej w Polsce (spowodowana wydarzeniami politycznymi 1926 r.) sta áa si Ċ przyczyn ą istotnych przewarto Ğciowa Ĕ w Ğród spo áeczno Ğci polskiej ĝlą- ska. Zwrot polityczny 1926 r., a wraz z nim doj Ğcie do w áadzy kr Ċgów wojskowych (zwi ązanych z Józefem Pi ásudskim) spowodowa áy, Īe odt ąd sprawy dotycz ące kultury fizycznej (szeroko pojmowanego wychowania fizycznego) zale Īne by áy bardziej od sprawuj ącej w áadz Ċ sanacji oraz sympatyzuj ącego z ni ą obozu legionowego 78 . Kultura fizyczna sta áa si Ċ odt ąd narz Ċdziem wychowania obywa- telskiego i patriotycznego Polaków 79 (co znajdzie swój wyraz w prowadzonej polityce pa Ĕstwa polskiego po roku 1926 80 – do wybuchu II wojny Ğwiatowej wáą cznie). Dodajmy, Īe od 1926 r. w województwie Ğląskim ukszta átowa á si Ċ pa Ĕstwowy mecenat sportowy. Reprezentowa á go WUWFiPF. Instytucj ą t ą kie-

74 AAK. Spis stowarzysze Ĕ ĝZMP (1926) bez sygn., bez pag., M. Ponczek, Glosa Ĩród áowa , s. 125–126. 75 H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku ..., s. 129–130. 76 Tam Īe, s. 130. 77 Tam Īe, s. 135. 78 M. Ponczek, „Sokó á na ĝląsku” 1922–1939 ..., s. 96–97. Por. E. D áugajczyk, Sanacja ĝląska (1926–1939). Zarys dziejów politycznych , Katowice 1983, s. 83 i n., oraz B. Grusiewicz, Dzia- áalno Ğü Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” na Górnym ĝląsku w latach 1918–1939 , (praca doktorska) AWF Kraków 1981, s. 179–180 i n. 79 Zob. D. Dudek, Józef Pi ásudski wobec kultury fizycznej (1910–1935), Kraków 2004, s. 39–50 oraz 51–66 i 67–89. 80 L. Szyma Ĕski, Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej , Wroc áaw 1995, s. 7–27 oraz 69– 88 i 89–96. 76 Miros áaw PONCZEK rowa á wojewoda Ğląski Micha á Gra ĪyĔski 81 . Z kolei ĝląskiej Radzie Sportowej przewodniczy á dr Tadeusz Saloni. Nale Īy te Ī zgodzi ü si Ċ z tez ą, i Ī demokra- tyczny w swej formie model kultury fizycznej umo Īliwia á dzia áalno Ğü i funkcjo- nowanie pozosta áych mecenatów sportowych (miejskiego, przemys áowego, ko- Ğcielnego i partii politycznych). Najbardziej jednak aktywn ą form Ċ kultury fizycznej stanowi á (w tym okresie i na wspomnianym obszarze) sport (przede wszystkim pi áka no Īna, boks, zapasy, strzelectwo, tenis, p áywanie, pi áka r Ċczna, lekkoatletyka, cz ĊĞ ciowo sporty motorowe, kolarstwo i kajakarstwo). W upowszechnianiu poszczególnych dyscyplin sportowych (rozwijanych w klubach) du Īą rol Ċ (od 1922 do 1926 r.) odegra á mecenat w áadz miejskich oraz mecenat przemys áowy i ko Ğcielny. Zauwa Īalne Ğlady kultury fizycznej (cho ü w wyra Ĩnie mniejszym stopniu ni Ī w klubach sportowych) widoczne by áy w dzia áalno Ğci niektórych organizacji spo áecznych (m.in. m áodzie Īowych). Du Īą rol Ċ na tym polu odegra áo TG „Sokó á” oraz niektóre organizacje paramilitarne i kombatanckie, wreszcie harcerstwo i stowarzyszenia skupione wokó á Ko Ğcio áa rzymskokatolickiego, w pewnym stopniu równie Ī partii politycznych (przede wszystkim PPS i Narodowej Partii Robotniczej). Zwrot polityczny roku 1926 zwi ązany z ponownym przej Ċciem w áadzy przez marsza áka Józefa Pi ásudskiego wp áyn ąá stymuluj ąco na rozwój polskiej kultury fizycznej w II Rzeczypospolitej. Sta áa si Ċ ona bardziej widoczna tak Īe i na polskim ĝląsku. W rozwoju mi Ċdzywojennego sportu szkolnego województwa Ğlą- skiego zas áuĪyli si Ċ nauczyciele wychowania fizycznego – W áadys áaw Babirecki (z Tarnowskich Gór), Franciszek Huczarek, Stefan Kisieli Ĕski, Janusz Szeliga- ĩuáawski, Cecylia Malczykówna (z Katowic), Henryk Szymo Ĕski (z Chorzowa), Pawe á Krawczyk (z Pszczyny). W latach szkolnych 1926/1927 i 1934/1935 sport zorganizowany by á w 8 mi Ċdzyszkolnych klubach sportowych. Posiada áy one swoje siedziby w Katowicach, Chorzowie, Rudzie ĝląskiej, Tarnowskich Gó- rach, Pszczynie, Cieszynie i Bielsku 82 . Od 1927 r. Zwi ązek Pi áki No Īnej przemianowany zosta á w ĝląski Okr Ċgowy Zwi ązek Pi áki No Īnej (dalej: ĝl. OZPN). W 1938 r. powsta á Autonomiczny Podokr Ċg Robotniczych Klubów Sportowych Województwa ĝląskiego. W 1938 r. Ğląska centrala futbolowa liczy áa ponad 300 klubów 83 . Klubami, które gra áy w ekstraklasie lub te Ī szczyci áy si Ċ reprezentantami Polski, by áy: „Naprzód” Lipiny, „D ąb” Katowice, „ ĝląsk” ĝwi Ċtoch áowice, AKS Chorzów, Policyjny KS „Pogo Ĕ” Katowice i „1 FC” Katowice. Z klubów tych wywodzi áo si Ċ kilku olimpijczyków (Ewald Dytko „D ąb” Katowice, reprezentant Polski, uczestnik XI Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 r. i mistrzostw Ğwiata w 1938 r.; Hubert God „ĝląsk” ĝwi Ċtoch áowice, reprezentant Polski z 1936 r.; Teodor Peterek – „ ĝląsk” ĝwi Ċtoch áowice, reprezentant Polski,

81 H. Rechowicz, Wojewoda ĝląski Micha á Gra ĪyĔski , Kraków 1988, passim; A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 18–19. 82 A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku 1896–1996 , Katowice 1997, s. 19. 83 W 1925 r. by áo ich 101. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 77 uczestnik igrzysk berli Ĕskich; Ryszard Piec – „Naprzód” Lipiny, reprezentant Polski, olimpijczyk z 1936 r.; Gerard Wodarz 84 – „Ruch” Chorzów, reprezentant Polski i olimpijczyk z 1936 r. 85 Przyczynili si Ċ oni do zaj Ċcia przez Polsk Ċ w 1936 r. 4 miejsca podczas XI Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie 86 . Polski Zwi ązek Ci ĊĪ kiej Atletyki (z siedzib ą w Katowicach) zapewni á udane starty Ğląskim zapa Ğnikom i ci ĊĪ arowcom na arenie mi Ċdzynarodowej (od 1927 r. – zapa Ğnikom w mistrzostwach Europy; od 1937 r. – sztangistom w pierwszych mi Ċdzynarodowych meczach ci ĊĪ arowców) 87 . W mistrzostwach Europy w zapa- sach uczestniczyli nadto (z województwa Ğląskiego) – Jan Breitkopf, Ryszard Dworak, Teodor Krysmalski, Pawe á Ruda, Henryk Staniczek. W mistrzostwach Europy ci ĊĪ arowców wzi Ċli udzia á dodatkowo Ernest Frychel i Wilhelm Ma Ĕka. Do czo áowych sztangistów Polski nale Īeli ĝlązacy: Józef Russek, Wilhelm Au- gustyn, Stefan Niedziela, Ludwik i Franciszek Stylc oraz Jan Kopton 88 . Sportowcy województwa Ğląskiego (po 1926 r.) odnotowali ponadregionalne osi ągni Ċcia w sportach wodnych, przede wszystkim w p áywaniu. Helmut Barysz (zawodnik „Pogoni’’ Katowice) i Joachim Karliczek („EKS” Katowice) wyst ą- pili podczas igrzysk berli Ĕskich 1936 r., a Rozalia Kajzer-Piesiur (sportsmenka

84 W 100-lecie Mi Ċdzynarodowego Komitetu Olimpijskiego i 75-lecie Polskiego Komitetu Olim- pijskiego , pod red. J. Lipca, Kraków 1994, s. 144–145. Zob. te Ī J. Waloszek, Udzia á sportow- ców z Górnego ĝląska w igrzyskach olimpijskich i w pi ákarskiej reprezentacji Polski w okresie mi Ċdzywojennym , [w:] Logos i etos polskiego olimpizmu ..., passim. 85 Dodajmy nadto, Īe reprezentantami Polski podczas pi ákarskich mistrzostw Ğwiata (1938) byli ĝlązacy – Ewald Dytko, Wilhelm Góra, Leonard Pi ątek, Ryszard Piec, Erwin Nyc, Gerard Wo- darz, Ernest Wilimowski. Por. D. Smolorz, P. Czado, J. Waloszek, G. B Ċbnik, W. àastowiecki, Górno Ğlązacy w polskiej i niemieckiej reprezentacji narodowej w pi áce no Īnej – wczoraj i dzi Ğ. Sport i polityka na Górnym ĝląsku w XX wieku , Gliwice-Opole 2000, s. 21 i n. 86 Zob. A. Steuer, dz. cyt., s. 20–22 oraz W. Klimontowicz, Ruch olimpijski na terenie ĝląska i Zag áĊ bia. Leksykon Olimpijczycy 1924–1994 , Katowice 1996, passim. „Ruch” Chorzów zdoby á pi Ċciokrotnie tytu á mistrza Polski w pi áce no Īnej (1934, 1935, 1936, 1938). W latach mi Ċ- dzywojennych w ekstraklasie futbolowej wyst Ċpowa áy jeszcze cztery kluby sportowe – „D ąb” Katowice, „1FC” Katowice i „ ĝląsk” ĝwi Ċtoch áowice, „AKS” Chorzów. 87 Por. A. Steuer, Dzieje Ğląskiej atletyki na Górnym ĝląsku 1878–1945 , Katowice 1986, passim. Dodajmy w tym miejscu, Īe w okresie 1930–1939 prezesem Ğląskiej i ogólnopolskiej centrali ci ĊĪ kiej atletyki by á prezydent Katowic, dr Adam Kocur. Zapa Ğnik Ryszard B áaĪyca by á 2-krotnym uczestnikiem mistrzostw Europy w 1927 i w 1931 r. 5-krotnym reprezentantem Polski 1927–1933, równie Ī uczestnikiem IX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w 1928 r. (zob. dodatkowo M. Ponczek, Sportowcy z województwa Ğląskiego w polskiej reprezentacji olimpijskiej okresu mi Ċdzywojennego , [w:] Z najnowszych dziejów kultury fizycznej i turystyki, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1994, s. 39); zapa Ğnik Jan Ga áuszka (z „Soko áa” Katowice) by á 9-krotnym reprezentantem Polski 1927–1937, uczestnikiem mistrzostw Europy w 1927 r. (4 miejsce) oraz olimpijczykiem z Amsterdamu – 1928; zapa Ğnik Leon Mazurek – by á mistrzem Polski w 1925 r. oraz olimpijczykiem z Amsterdamu (1928); Henryk Ganzera – zapa- Ğnik (z „Soko áa” Katowice) – uczestnikiem IX Letnich Igrzysk w Amsterdamie (1928); 5- -krotnie zdoby á tytu á mistrza Polski 1927–1931. 88 A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 23. 78 Miros áaw PONCZEK

Towarzystwa P áywackiego „23” Giszowiec-Nikiszowiec) by áa reprezentantk ą Polski w mistrzostwach Europy (1927) oraz uczestniczk ą zawodów olimpijskich w Berlinie (1936). Pi Ċciokrotnie zwyci ĊĪ yáa w mistrzostwach Polski w 1927 r., trzykrotnie w 1928 r. i jeden raz w 1929 r. Do polskiej czo áówki p áywackiej nale Īeli – Magdalena Jarkulisz, Oskar Hallor, Adam i Zofia Szczepa Ĕscy, Jan J Ċ- drysek, Ewald Heidrich, Rudolf März i Wilhelm Breguáa. Wyró Īniaj ącymi si Ċ dzia áaczami (w p áywaniu) byli: Feliks Berlik, Karol Skupin, Leon Kazimierczak i Stefan Ja Ğkiewicz 89 . W województwie Ğląskim popularne by áo kolarstwo. W 1934 r. Zwi ązek Cyklistów Województwa ĝląskiego przemianowany zosta á w ĝląski Okr Ċgowy Zwi ązek Kolarski. Sekcje rowerowe rozwija áy si Ċ przy Policyjnym Klubie Spor- towym w Katowicach, w KS „D ąb” Katowice, w KS Kopalnia „Pokój” Nowy Bytom i w KS „Slavia” Ruda ĝląska 90 . Widoczne by áy tak Īe sporty motorowe. Od 1931 r. dzia áaá tam ĝląsko-D ąbrowski Okr Ċg Polskiego Zwi ązku Motocy- klowego. Dzia áalno Ğü statutow ą zaktywizowa áy kluby i sekcje Stowarzyszenia Robotniczych Klubów Sportowych. Utrzymywa áy one kontakt i wspó áprac Ċ z innymi robotniczymi stowarzyszeniami i zwi ązkami sportowymi w kraju i za granic ą. Robotnicze Kluby Sportowe (RKS) dzia áaáy m.in. w Katowicach, Cho- rzowie, Radzionkowie, Nowym Bytomiu, Koch áowicach, Szarleju, ĝwi Ċtoch áo- wicach, Hajdukach Wielkich i Bytkowie 91 . Wraz z wybudowaniem sztucznego toru áyĪwiarskiego w Katowicach (1930) coraz bardziej rozwijaj ącą si Ċ dyscyplin ą sportow ą w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska sta- wa á si Ċ hokej na lodzie ( ĝląski Okr Ċgowy Zwi ązek Hokeja na Lodzie zrzesza á od 1931 r. 6 klubów). ĝlązak Lucjan Kulej oraz pochodz ący ze ĝląska Zaolzia Ĕ- skiego Mieczys áaw Kasprzycki – byli polskimi olimpijczykami w tej dyscyplinie sportu (1936) 92 . Pierwszy klub hokeja na trawie powsta á w Katowicach (1927– 1928). Przy Zwi ązku Nauczycielstwa Polskiego w Siemianowicach utworzony zosta á (1934) KS „Ognisko” (wszed á on w sk áad Polskiego Zwi ązku Hokeja na Trawie). Klub ten w latach 1927 i 1930 by á mistrzem Polski (pi Ċciu jego cz áon- ków wyst ąpi áo w mi Ċdzypa Ĕstwowym meczu z Czechos áowacj ą w 1929 r.) 93 . W województwie Ğląskim (do 1939 r.) rozwija áa si Ċ równie Ī lekkoatletyka. Uprawiana by áa g áównie w Zwi ązku Strzeleckim „Strzelec”, Towarzystwie Gimnastycznym „Sokó á” i w Katolickich Stowarzyszeniach M áodzie Īy M Ċskiej i ĩeĔskiej 94 , jak te Ī w klubach ĝląskiego Okr Ċgowego Zwi ązku Lekkoatletycz-

89 Tam Īe, s. 31. 90 Tam Īe, s. 33. 91 Tam Īe, k. 24–25. 92 Tam Īe. APKat, ĝląski Okr Ċgowy Zwi ązek Hokeja na Lodzie, sygn. 115, k. 10. Zob. dodatkowo Zimowe Igrzyska Olimpijskie 1924 –1988, Zabrze 1991 r., s. 20–26. 93 Por. A. Steuer, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 37. 94 M. Ponczek, Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach m áodzie Īowych II Rzeczy- pospolitej , Katowice 1997, s. 89 i k.; Dzia áalno Ğü Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 79 nego 95 . W 1937 r. na obszarze polskiego ĝląska dzia áaáo 37 klubów lekkoatle- tycznych. Gimnastyka towarzyszy áa sportowi na ĝląsku do wybuchu II wojny Ğwiatowej. Dzia áo si Ċ to dzi Ċki sekcjom gimnastycznym „Soko áa” dzia áaj ących na ĝlasku. W 1934 r. w Budapeszcie Klara Siero Ĕska zdoby áa w üwiczeniach na por Ċczach z áoty medal. Gimnastyczki z „Soko áa” by áy uczestniczkami XI Let- nich Igrzysk Olimpijskich (1936). Zdoby áy one w berli Ĕskich zawodach szóste miejsce 96 . W Ğród m ĊĪ czyzn – osi ągni Ċcia sportowe w gimnastyce lat mi Ċdzywo- jennych odnotowali: Wilhelm Bregu áa, Pawe á Gaca, Bernard Gryszka i Wilhelm Szlosarek 97 . Rozwija áo si Ċ równie Ī strzelectwo. Bractwa kurkowe z tego regionu wzi Ċá y udzia á w IV Ogólnopolskim Kongresie Kurkowym Bractw Strzeleckich w Polsce (na strzelnicy w parku Ko Ğciuszki w Katowicach). Now ą strzelnic Ċ wybudowano na basenie Buglowizna (w okresie 1937–1938) 98 . Od 1938 r. przy Chor ągwi ĝląskiej ZHP w Katowicach dzia áaá Klub Strzelecko- àuczniczy. W 1930 r. utworzone zosta áo w Katowicach ĝląskie Towarzystwo àyĪwiar- skie. Znanymi áyĪwiarzami Ğląskimi byli w tym czasie m.in. – Edyta Popowicz, Artur i Pawe á Breslauerowie, Stefania i Erwin Klausowie, Walter Grobert, Erna Schreibert. Stefania i Erwin Klausowie zaj Ċli 4 miejsce podczas mistrzostw Eu- ropy juniorów (1938) i 5 – miejsce w mistrzostwach Europy seniorów 99 . Szer- mierze – Antoni Sobik, Teodor Zaczyk oraz Jerzy Snopek nale Īeli do czo áówki tej dyscypliny sportu w Polsce. Istniej ąca w latach dwudziestych XX w. sekcja tenisa ziemnego przekszta ácona zosta áa w 1935 r. w Klub Tenisowy „Pogo Ĕ” (Katowice). W 1929 r. utworzono Zrzeszenie ĝląskich Stowarzysze Ĕ Teniso- wych, które zosta áo (w 1931 r.) przekszta ácone w ĝląski Okr Ċgowy Lawn- Tenisowy (zrzeszaj ący w 1939 r. 19 klubów). W 1938 r. zwi ązek ten w trakcie Pucharu Davisa by á organizatorem meczu Polska–Dania (na kortach Klubu Te- nisowego „Pogo Ĕ”). Tenis sto áowy uprawiany by á przewa Īnie w oddzia áach Ka- tolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej oraz w Īydowskich i niemieckich klubach sportowych. Od 1931 do 1939 r. oddzia á ĝląski Okr Ċgowego Zwi ązku

i ĩeĔskiej w dziedzinie kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w II Rzeczypospolitej Polskiej , [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce , t. 3, pod red. B. Woltmanna. Polskie Towarzy- stwo Naukowe Kultury Fizycznej. Sekcja Historii Kultury Fizycznej. Instytut Wychowania Fi- zycznego Pozna Ĕskiej AWF w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. 1998, s. 66–67. Zob. te Ī H. Rechowicz, Sport na Górnym ĝląsku do 1939 roku , Katowice 1997, s. 162–163. 95 H. Rechowicz, Sport na Górnym ĝląsku ..., s. 163. 96 By áy to zawodniczki „Soko áa” Za áĊĪ e (Katowice): A. Cichocka, S. Krupowa, M. Majowska, W. Noskiewiczówna, J. Skirli Ĕska i J. Wojciechowska. Zob. J. Gaj, K. H ądzelek, dz. cyt., s. 148–149. 97 Na kolejnych mistrzostwach Ğwiata (1938) polskie gimnastyczki zdoby áy br ązowy medal. Por. J. Gaj, K. H ądzelek, dz. cyt., s. 148 i n. Zob. te Ī B. Woltmann, J. Gaj, Sport w Polsce 1919– 1939, Gorzów Wlkp. 1997, passim. 98 Tam Īe, s. 35. Por. te Ī APKat. Zwi ązek Strzelecki „ ĝląsk”. Sprawozdanie Zarz ądu Komendy Podokr Ċgowego Zwi ązku Strzeleckiego za lata 1937–1939, sygn. r. k. 1–32. 99 Tam Īe, s. 36–37. Z. G áuszek, Polscy olimpijczycy. Leksykon 1924–1972 , Warszawa 1976, passim. 80 Miros áaw PONCZEK

Table-Tenisa organizowa á zawody okr Ċgowe w ramach mistrzostw tej dyscypliny sportowej 100 . W województwie Ğląskim popularne by áy tak Īe bryd Ī, szachy i kr Ċglar- stwo 101 . Ta sama uwaga dotyczy równie Ī narciarstwa. Harcerski Klub Narciarski w Katowicach przy áą czy á si Ċ w 1927 r. do sekcji narciarskiej Polskiego Towa- rzystwa Tatrza Ĕskiego w Katowicach. Strukura ta da áa (w 1928 r.) pocz ątek ĝlą- skiemu Klubowi Narciarskiemu. W 1930 r. zrzesza á on 909 cz áonków (by á najwi Ċksz ą tego rodzaju jednostk ą na terenie II Rzeczypospolite)j 102 . Podczas IV Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Garmisch-Partenkirchen (1936) wyst ąpi á Teodor Weinschenk oraz Jan Czepczor (z ko áa ĝląskiego Klubu Narciarskiego w Jaworzynce). W rok pó Ĩniej (1937) – jako pierwszy ĝlązak – zdoby á on mistrzostwo Polski w narciarstwie (w biegu na 50 km). W 1939 r. by á te Ī br ązowym medalist ą w biegu patrolowym podczas mistrzostw Ğwiata w Zakopanem (wraz z pochodz ącymi równie Ī ze ĝląska – Janem Haratykiem i Janem Wawrzaczem). Sport na ĝląsku (w jego polskiej cz ĊĞ ci 1927–1939) rozwija á si Ċ intensyw- nie. Stanowi á on najatrakcyjniejsz ą form Ċ kultury fizycznej. Przyci ąga á do niej máodzie Ī zarówno polsk ą, jak i proweniencji niemieckiej oraz cz ĊĞ ciowo Īy- dowskiej. Wspomnianemu kultywowaniu sportu towarzyszy á równie Ī (w woje- wództwie Ğląskim) instytucjonalny rozwój olimpizmu. Przyk áadem tego by áo utworzenie w 1928 r. Podkomitetu Olimpijskiego na ĝląsku (z drem Tadeuszem Salonim – prezesem ĝląskiej Rady Sportowej w latach 1927–1930 – jako prze- wodnicz ącym). W czerwcu 1936 r. ukonstytuowa áo si Ċ gremium Regionalnego Komitetu Olimpijskiego w Katowicach (z Micha áem Gra ĪyĔskim – wojewod ą Ğląskim, bpem Ğląskim Stanis áawem Adamskim, gen. Józefem Zaj ącem – dowo- dz ącym dywizj ą Ğląsk ą, Karolem Grzesikiem – marsza ákiem Sejmu ĝląskiego – jako cz áonkami Komitetu Honorowego) 103 . Regionalnemu Komitetowi Olimpij- skiemu w Katowicach przewodniczy á prezydent Katowic – dr Adam Kocur. Komitet upowszechnia á w spo áecze Ĕstwie Ğląskim ide Ċ olimpijsk ą. Wspiera á te Ī materialnie start sportowców (z województwa Ğląskiego) w igrzyskach berli Ĕ- skich 1936 r. 104 Znacz ący rozg áos w skali mi Ċdzynarodowej (w latach trzydziestych XX wieku) przynios áa kariera ówczesnego pi ákarza i reprezentanta Polski – ĝlązaka Ernesta Wilimowskiego. By á on bohaterem legendarnego meczu mistrzostw Ğwiata we Francji (1938) Brazylia–Polska. W przegranym wówczas przez Pol- sk Ċ w dramatycznych okoliczno Ğciach spotkaniu 6 : 5, E. Wilimowski zdoby á

100 A. Steuer, dz. cyt., s. 38. 101 Tam Īe, s. 38–39. 102 Tam Īe, s. 36. 103 Zob. M. Ponczek, Regionalny Komitet Olimpijczyków w Katowicach (1936), [w:] Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (po 1918 roku ), pod red. E. Ma áo- lepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka. WSP, Cz Ċstochowa 1997, s. 107–113. 104 Tam Īe, s. 115. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 81

4 bramki 105 . Nale Īaá obok Brazylijczyka Leonidasa do najlepszych pi ákarzy tych zawodów. E. Wilimowski w polskiej reprezentacji futbolowej wyst ąpi á 22 razy, zdobywaj ąc 21 bramek. W ramach dzielnicy Ğląskiej „Soko áa” w latach 1935–1937 dzia áaáo ogó áem 150 sokolich sekcji sportowych. Lekkoatletyka by áa widoczna w 60 gniazdach „Soko áa” (1165 cz áonków). Gry sportowe uprawiano w 42 sekcjach (919 cz áon- ków), narciarstwo w 12 gniazdach (285 cz áonków). Istnia áy te Ī 4 sekcje ci ĊĪ koatletyczne, 3 akrobatyczne, 2 bokserskie, 2 áyĪwiarskie, 3 tenisa ziemnego i 1 tenisa sto áowego oraz 4 strzeleckie (razem ponad 1000 cz áonków). 9 gniazd Ğląskiego „Soko áa” posiada áo w áasne sokolnie, przystosowane do uprawiania ró Īnych dyscyplin sportowych 106 . O ile w 1929 r. „Sokó á” górno Ğląski liczy á 112 gniazd w 13 okr Ċgach – z liczb ą 6510 cz áonków, to w 1937 r. posiada á ich 114 – z t ą sam ą liczb ą okr Ċgów, ale z 9355 druhami. W 1938 r. dzielnica Ğląska „Soko- áa” powi Ċkszy áa si Ċ o kolejne sekcje – p áywack ą, siatkówki, kolarsk ą i zapasów. „Sokó á” na ĝląsku w latach 30. XX w. prowadzi á intensywn ą prac Ċ szkoleniow ą. Przygotowa á kadry do prowadzenia zaj Ċü z wychowania fizycznego i gimnastyki. W tym celu organizowano kursy dzielnicowe i centralne – dla instruktorów (centralne w o Ğrodku na Bielanach w Warszawie). Du Īe zas áugi organizacyjne w „Sokole” Ğląskim na tym polu po áoĪyli dzia áacze – Józef Dreyza, Alfred Ham- burger, Tomasz Kowalczyk i Wincenty Spaltenstein 107 . Od 1927 r. (kiedy harcerstwem Ğląskim zaopiekowa á si Ċ wojewoda Ğląski dr Micha á Gra ĪyĔski) zaznaczy á si Ċ rozwój ZHP (chor ągiew harcerek liczy áa oko áo 940 osób, a chor ągiew m Ċska ponad 4000 ch áopców). W latach trzydziestych XX stulecia (w 1936 r.) m Ċska chor ągiew harcerzy obj Ċá a na ĝląsku oko áo 12 250 máodzie Īy108 . Sport oraz gry i zabawy ruchowe by áy licz ącymi si Ċ komponentami kultury fizycznej w aktywno Ğci Ğląskich harcerek i harcerzy lat mi Ċdzywojen- nych (szczególnie od 1927 do 1939 r.) 109 .

105 E. Wilimowski, zarówno przez polskich, jak i niemieckich znawców futbolu zaliczany by á do czo áowych napastników europejskich. W reprezentacji Niemiec wyst Ċpowali jeszcze w latach mi Ċdzywojennych ĝlązacy – Kurt Hanke (1932), Richard Malik (1932–1933) i Reinhard Scha- letzki (1939) oraz w latach II wojny Ğwiatowej – Richard Kubus (1939), Ernest Plener (1940). Zob. dodatkowo ĝląscy pi ákarze w reprezentacji Niemiec , „Gazeta Wyborcza” (Katowice- Bielsko-Bia áa), 31 grudnia 2003, nr 303, s. 22. Por. te Ī A. Gowarzewski (red.), Encyklopedia pi ákarska FUJI. Dzieje reprezentacji Polski (1), Katowice 1991, passim i D. Smolorz, P. Cza- do, J. Waloszek, G. B Ċbnik, W. àastowiecki, dz. cyt., s. 14–19. 106 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów (1895– 1939), Katowice 1987, s. 9–10. 107 Tam Īe, s. 10–11. Por. H. Rechowicz, Zas áugi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fizycznej na Górnym ĝląsku… , s. 51–77. 108 Zob. H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna …, Katowice 1991, s. 118–120. 109 Por. M. Ponczek, Ko Ğció á katolicki a „Sokó á” (1922–1939), „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1993, nr 4, s. 193–196. 82 Miros áaw PONCZEK

W upowszechnianiu kultury fizycznej harcerstwo i „Soko áa” wspiera áa kuria diecezjalna w Katowicach (z bpem Stanis áawem Adamskim na czele, interesuj ą- cym si Ċ te Ī organizacjami m áodzie Īowymi i sportem) 110 . W II po áowie lat dwudziestych XX w. (szczególnie od 1927 r.) ĝląski Zwi ązek M áodzie Īy Polskiej (jako m áodzie Īowa centrala katolicka) z parafialnymi, dekanalnymi i diecezjal- nymi oddzia áami Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej i Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy ĩeĔskiej – upowszechnia á szeroko poj Ċtą kultur Ċ fi- zyczn ą – m.in. wychowanie fizyczne i sport. W 1934 r. w diecezji Ğląskiej II Rzeczypospolitej uprawiano ró Īne sporty i formy wychowania fizycznego (6376 ch áopców – z czego wf – 602, wio Ğlarstwo – 14, gry sportowe – 1596, pa- lant – 296, lekkoatletyka – 358, tenis sto áowy – 1758 i narciarstwo – 1758) 111 . Niewielkie Ğlady kultury fizycznej – dotycz ące dzia áalno Ğci niemieckich organizacji katolickich w diecezji Ğląskiej II Rzeczypospolitej – wyst Ċpowa áy spora- dycznie. Dotyczy áo to Katholischer Deutsche Jungenband „Ritter Treu” (Kato- lickiego Niemieckiego Zwi ązku M áodzie Īy „Riga”, istniej ącego do 1934 r.) oraz Katholischer Verband Für Die Weibliche Jugend (czyli Katolickiego Zwi ązku dla M áodzie Īy ĩeĔskiej, utworzonego w 1932 r.) w sk áadzie Misji Wewn Ċtrznej Akcji Katolickiej diecezji katowickiej (5 towarzystw z Helene Beger, jako prze- wodnicz ącą na czele do 1928 r.) 112 . Dzia áalno Ğü w dziedzinie szeroko pojmowanej kultury fizycznej w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska (do 1939 r.) prowadzi á równie Ī Zwi ązek Hallerczyków 113 , Zwi ązek Powsta Ĕców ĝląskich, Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz Legion ĝląski Federacji Polskich Zwi ązków Obrony Ojczyzny 114 . Dzia áalno Ğü ta dotyczy áa popularyzacji strzelectwa oraz elementów wychowania fizycznego i nie- których dyscyplin sportowych (w obywatelskim przygotowaniu paramilitarno- wojskowym – szczególnie od 1933 r., gdy Adolf Hitler obj ąá w áadz Ċ w Niem- czech) 115 . Niewielk ą dzia áalno Ğü w dziedzinie kultury fizycznej prowadzi áy wiej-

110 Tam Īe. 111 M. Ponczek, Z dzia áalno Ğci Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej i ĩeĔskiej w dziedzinie kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w II Rzeczypospolitej , [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce , t. 3, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlkp. 1998, s. 66–67. Por. AAKat., Sprawozdanie z dzia áalno Ğci Katolickiego Stowarzyszenia M áodzie Īy M Ċskiej za rok 1934, bez sygn. i pag. Zob. te Ī M. Ponczek, Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach m áo- dzie Īowych II Rzeczypospolitej , Katowice 1997, s. 89–95; tego Ī, Glosa Ĩród áowa o miejscu kultury fizycznej w polskich i niemieckich katolickich organizacjach m áodzie Īowych Górnego ĝlą- ska w II Rzeczypospolitej , [w:] Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku z XIX i XX wieku , pod red. M. Ponczka, „Zeszyty Metodyczno-Naukowe”, t. 18, AWF, Katowice 2005, s. 125–136. 112 Por. M. Ponczek, Glosa ..., s. 130–131. 113 APKat., Stowarzyszenia. Zwi ązek Hallerczyków 1939, sygn. 14, k. 1. 114 M. Ponczek, Przyczynek do studiów nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego w dzia áalno Ğci niektórych polskich organizacji paramilitarno-wojskowch na Górnym ĝlą- sku… , s. 83–84. 115 Tam Īe, s. 84–85. Zob. te Ī Akt. Stowarzyszenia Zwi ązek Strzelecki „Strzelec”..., sygn. 12, k. 4–5. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 83 skie organizacje m áodzie Īowe. Nie ma ich nawet w wykazach Ĩród áowych przy- toczonych przez badacza przedmiotu – Eligiusza Ma áolepszego. Je Ğli s ą, to dotycz ą one kó á Zwi ązku M áodzie Īy Ludowej (9 kó á z 350 osobami) 116 . W okresie 1927–1939 w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska na obszarze II Rzeczypospo- litej Polskiej, najintensywniej ze wszystkich dost Ċpnych form kultury fizycznej rozwija á si Ċ sport (gimnastyka, pi áka no Īna, ci ĊĪ ka i lekka atletyka, p áywanie, boks, szermierka, cz ĊĞ ciowo równie Ī narciarstwo, hokej na lodzie i na trawie, tenis ziemny oraz tenis sto áowy, strzelectwo). W kszta átowaniu sportu w tym regionie ziem polskich zaanga Īowane by á podmioty (mecenaty): pa Ĕstwowy, okr Ċgowych zwi ązków sportowych, organizacji m áodzie Īowych, Ko Ğcio áa rzymskokatolickiego, mniejszo Ğci niemieckiej i prywatny. Formy kultury fizycznej kultywowane by áy w niektórych organizacjach m áodego pokolenia (najwyra Ĩniej w Katolickich Stowarzyszeniach M áodzie Īy M Ċskiej i ĩeĔskiej) oraz w organizacjach paramilitarno-sportowych (TG „Sokó á”, Zwi ązku Strzeleckim „Strze- lec”, Zwi ązku Hallerczyków, Zwi ązku Powsta Ĕców ĝląskich i ĝląskim Legionie Federacji Polskich Zwi ązków Obro Ĕców Ojczyzny). Dzia áalno Ğü popularyzator- sko-propagandow ą prowadzono równie Ī w niektórych Ğląskich organizacjach i instancjach szeroko pojmowanej kultury fizycznej (m.in. w Radzie Sportowej Województwa ĝląskiego, ĝląskim Okr Ċgowym Zwi ązku Pi áki No Īnej, ĝląskim Zwi ązku M áodzie Īy Polskiej i TG „Sokó á” oraz w Podokr Ċgu Olimpijskim i w Regionalnym Komitecie Olimpijskim w Katowicach). Uaktywni á si Ċ tak Īe miejski, pa Ĕstwowy, przemys áowy i ko Ğcielny mecenat sportowy.

2 Wychowanie fizyczne istnia áo (jako przedmiot obowi ązkowy) we wszystkich szko áach Ğrednich i zawodowych (w pierwszych programach wyst Ċpowa áo ono pod nazw ą gimnastyki, a pó Ĩniej üwicze Ĕ cielesnych) 117 . Nauk Ċ w pierwszym polskim roku szkolnym na Górnym ĝląsku 5 wrze Ğnia 1922 r. rozpocz Ċá y dzieci obj Ċte obowi ązkiem szkolnym w placówkach województwa Ğląskiego (na terenie dzisiejszego Chorzowa by áo ich 29, w tym 16 – w Królewskiej Hucie, 7 – w Hajdukach Wielkich, 3 – w dzielnicy Chorzów i po 1 – w Nowych Hajdu- kach, Maciejkowicach i Szarloci Ĕcu) 118 . W pocz ątkowym okresie w ramach üwicze Ĕ cielesnych w szko áach powszechnych prowadzono gry, zabawy i gim-

116 Por. E. Ma áolepszy, Kultura fizyczna w dzia áalno Ğci wiejskich organizacji m áodzie Īowych II Rzeczypospolitej , Cz Ċstochowa 2004, s. 24–25 oraz 32–33. 117 L. Nowak, Wychowanie fizyczne i sport w pa Ĕstwowym szkolnictwie ogólnokszta ácącym w Pol- sce w latach 1918–1939 , Pozna Ĕ 1996, s. 123–160; H. Pietrzak, Warunki prowadzenia i rozwoju szkolnego wychowania fizycznego w województwie Ğląskim w okresie 1922–1939 , [w:] Pod- stawowe problemy badawcze w naukach kultury fizycznej , pod red. J. Raczka, Katowice 1991, s. 165–166. 118 A. Glimos-Nadgórska, Zarys monograficzny chorzowskich szkó á powszechnych (1922–1939), Toru Ĕ 2006, s. 8–9. 84 Miros áaw PONCZEK nastyk Ċ. ûwiczenia porz ądkowe s áuĪyáy g áównie wspomaganiu dyscypliny podczas zaj Ċü (w prowadzonych üwiczeniach fizycznych wykorzystywano wydany w 1918 r. w Warszawie popularny podr Ċcznik J. Gebethnerówny i A Filipowi- cza, Gimnastyka metodyczna dla szkó á pocz ątkowych )119 . W II Rzeczypospolitej w programie nauczania siedmioletniej szko áy powszechnej III stopnia z lat 20. liczba godzin gimnastyki w klasach od I do II wynosi áa 3 godziny lekcyjne, a w klasach od IV do VII – 2 godziny (uczniowie w roku szkolnym w klasach od I do VII realizowali áą cznie 17 jednostek lekcyjnych gimnastyki). W szko áach Ğrednich program nauczania üwicze Ĕ cielesnych, na przyk áad w 5-letnim gimnazjum pa Ĕstwowym – wy Īszym – opiera á si Ċ na siedmioletniej szkole powszechnej lub na 3-letnim gimnazjum ni Īszym. Od 1922 r. wszed á w Īycie projekt Ministerstwa Wyzna Ĕ Religijnych i O Ğwiecenia Publicznego w formie tzw. ustawy o szkolnictwie Ğrednim ogólnokszta ácącym 120 . Program üwicze Ĕ cielesnych (z 1922 r.) zawiera á szeroki zasób materia áu üwiczebnego i szczegó áowe instrukcje jego realizacji. Urzeczywistnienie tego programu napo- tyka áo na wiele trudno Ğci, zwi ązanych g áównie z brakiem kwalifikowanej kadry, bazy i Ğrodków finansowych, hamuj ących rozwój tego przedmiotu. Po utworzeniu Urz Ċdu Wojewódzkiego ĝląskiego (UW ĝl.) – Wydzia á OĞwiecenia Naczelnej Rady Ludowej przekszta áci á si Ċ w Wydzia á O Ğwiecenia Publicznego UW ĝl. W áadz ą szkoln ą 1 instancji pozostawa áy w cz ĊĞ ci górno Ğlą- skiej – Powiatowy Urz ąd Szkolny (kierowany przez inspektora szkolnego po- wiatowego), a w cz ĊĞ ci cieszy Ĕskiej województwa – Rada Szkolna Powiatowa (z inspektorem szkolnym na czele). Odmienno Ğü nazwy tego rodzaju „[...] wynika áa z ró Īnych dróg rozwojowych dwóch partii województwa Ğląskiego nale Īą - cych dot ąd do Polski [...]” 121 . W polskiej cz ĊĞ ci Górnego ĝląska liczba nauczycieli w szko áach powszechnych wynosi áa oko áo 3 tys., a uczniów oko áo 193 tys. 122 ûwi- czenia cielesne realizowane by áy (do roku 1926) w wymiarze w áaĞciwym dla pozosta áych województw II Rzeczypospolitej, to znaczy w skali 2 lub 3 godzin lekcyjnych (w zale Īno Ğci od poziomu i rodzaju szkó á). Poziom nauczania wychowania fizycznego w szko áach województwa Ğląskiego (do 1926 r.) by á wy Ī- szy na ĝląsku Cieszy Ĕskim 123 . Region ten mia á ju Ī bowiem za sob ą (przed cezu- rą roku 1922) ponad trzyletni, a pó Ĩniej dziewi Ċcioletni okres integracji. W polskiej cz ĊĞ ci Górnego ĝląska (w roku szkolnym 1926/1927) üwiczenia fizyczne kontynuowa áo 12 325 m áodzie Īy, za Ğ zwolnionych od nich by áo 349

119 L. Nowak, dz. cyt., s. 125. 120 Tam Īe, s. 129. 121 A. Glimos-Nadgórska, Szkolnictwo i o Ğwiata pozaszkolna , [w:] Województwo Ğląskie (1922– 1939)..., s. 469–470. 122 Tam Īe, s. 474–475. 123 H. Pietrzak, Wybrane problemy szkolnej kultury fizycznej województwa Ğląskiego w latach 1922–1939, [w:] Z dziejów kultury fizycznej na ĝląsku i w Zag áĊ biu D ąbrowski m, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1989, s. 65–66. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 85 dziewcz ąt i ch áopców 124 . W 1929 r. w czterech okr Ċgach szkolnych Katowic na 89 szkó á powszechnych – lekcje wychowania fizycznego (gimnastyki i tzw. üwi- cze Ĕ cielesnych) realizowane by áy tylko w 17 (przewa Īnie przez nauczyciela bez fachowego przygotowania) 125 . O ile w latach 1934–1935 na obszarze II Rzeczy- pospolitej by áo od 1046 do 1100 sal gimnastycznych oraz od 535 do 852 boisk gimnastycznych 126 , to w województwie Ğląskim (w 689 szko áach powszechnych) uĪytkowano tylko 37 sal gimnastycznych i 212 boisk. Wed áug za áoĪeĔ reformy szkolnej ministra Wac áawa J Ċdrzejewicza (og áo- szonej ustaw ą sejmow ą z 11 marca 1932 r.) w szkolnictwie powszechnym (I, II i III stopnia) oraz Ğrednim (gimnazjalnym i licealnym) realizowano w tygodniu obligatoryjnie 2 godziny wf plus 2 godziny zabaw, gier i üwicze Ĕ polowych. Oprócz tego w programach szkolnych obowi ązywa áa gimnastyka Ğródlekcyjna (codziennie 10 min.) 127 .W roku szkolnym 1934–1935 w województwie Ğląskim – na 17 pa Ĕstwowych gimnazjów ogólnokszta ácących – 15 posiada áo sale gimnastyczne. Wi Ċkszo Ğü gimnazjów komunalnych i szkó á zawodowych posiada áa sale gimnastyczne. Z 6 seminariów nauczycielskich jedynie pszczy Ĕskie by áo bez sali gimnastycznej. W pa Ĩdzierniku 1935 r. – na 765 szkó á woj. Ğląskiego – wáasnymi salami gimnastycznymi dysponowa áo zaledwie 64 (44 sale przypad áy na szko áy powszechne, 17 na Ğrednie ogólnokszta ácące, a 3 na szko áy zawodo- we) 128 . Ta niekorzystna tendencja szkolnej bazy sportowej utrzymywa áa si Ċ w polskiej cz ĊĞ ci ĝląska do wrze Ğnia 1939 r.

III. Sport polski w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej w rejencji katowickiej w Ğwietle udokumentowanych faktów

Po wcieleniu by áego województwa Ğląskiego do Rzeszy (prowincja górno- Ğląska, rejencja katowicka) sportowcy polscy ze ĝląska rozpocz Ċli dzia áalno Ğü konspiracyjn ą, nie rezygnuj ąc z czynnego uprawiania sportu. Nie doczeka á tego jednak pionier pi ákarstwa Ğląskiego, Alojzy Budniok, który zgin ąá w nocy z 5 na 6 wrze Ğnia 1939 r. To samo dotyczy áo m.in. Józefa Kowola, by áego prezesa AKS Chorzów, który zgin ąá z r ąk gestapo w lipcu 1940 r. Podobny los spotka á Stanis áawa Fliegera, w latach 1925–1932 prezesa ĝląskiego Okr Ċgowego Zwi ązku Piki No Īnej, aresztowanego przez gestapo, a nast Ċpnie zmar áego z wy- czerpania 2 sierpnia 1941 r. Niemcy przeprowadzili w pierwszych miesi ącach okupacji oko áo 60 egzekucji, w których zgin Ċá o ponad 2 tysi ące osób, w tym wielu bezimiennych sportowców polskich, m.in. cz áonków „Soko áa” na ĝląsku 129 .

124 H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku Górnym i Cieszy Ĕskim do 1939 roku… , s. 66–67. 125 Ma áy Rocznik Statystyczny 1939 , Warszawa 1939, s. 304. 126 H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna ..., s. 67. 127 L. Nowak, dz. cyt., s. 22–23 i n. 128 Tam Īe. 129 M. Ponczek, Z przesz áoĞci polskiej pi áki no Īnej na Górnym ĝląsku (1943–1944), „Studia Histo- ryczne”, z. 2, s. 126–127. Zob. tego Ī, The Upper Silesia „Falcons” in the period of World War 86 Miros áaw PONCZEK

We wrze Ğniu 1939 r. 130 , zarz ądzeniem z 26 pa Ĩdziernika w áadz hitlerow- skich, Zag áĊ bie D ąbrowskie, z by áym województwem Ğląskim i zachodnimi po- wiatami by áego województwa ma áopolskiego, zosta áo si áą wcielone do III Rze- szy. Wesz áy w sk áad powsta áej rejencji katowickiej Obwodu Górnego ĝląska (Gau Oberschlesien), a od 1 stycznia 1940 r. s ąsiaduj ące rejencje katowicka oraz opolska „[...] sta áy si Ċ cz ĊĞ ciami sk áadowymi prowincji górno Ğląskiej ze stolic ą w Katowicach” 131 . W áadze hitlerowskie zgadza áy si Ċ, aby ĝlązacy traktowani teraz byli jako „spolszczony od áam narodu niemieckiego”. Niemcy akceptowali udzia á Ğląskich zawodników w futbolowych oficjalnych rozgrywkach i mi- strzowskich pucharach 132 . Pi ákarze sosnowieccy nie zgodzili si Ċ na udzia á w na- zistowskim ruchu sportowym. Tak sta áo si Ċ na przyk áad z futbolistami przedwo- jennego AKS „Niwka”. Za áoĪyli oni w mieszkaniu Antoniego Szczypi Ĕskiego (cz áonka lokalnej siatki Armii Krajowej) klub pod nazw ą „Niweczanka” (1942). By á on zakonspirowany. Klub niegdy Ğ za áoĪony przez K. Ber Īowskiego, W. Fajkisza, Z. Nowakowskiego, M. Stelmacha i H. Ziákowskiego, w latach okupacji hitlerowskiej funkcjonowa á dzi Ċki staraniom A. Szczypi Ĕskiego i A. Krysiaka oraz F. Skalbmierskiego i W. Juszczaka 133 . Polscy pi ákarze, mieszka Ĕcy Sosnowca, uczestniczyli w latach 1943–1944 w tajnych rozgrywkach futbolowych o mistrzostwo ZagáĊ bia D ąbrowskiego. Mecze rozgrywano w przeró Īnym sprz Ċcie. Obok bowiem przedwojennych bu- tów pi ákarskich, tenisówek (tak zwanych pepegów), by áy te Ī przys áowiowe kalo- sze. Gra á w nich L. Szlauer, pi ákarz „Niweczanki”. Matka jednego z pi ákarzy niweckich (M. Fajkoszowa) szy áa kostiumy dla futbolistów 134 . W 1943 r. w okresie letnim na polach Upadowej, „Niweczanka” pokona áa „Uni Ċ” Sosno- wiec 2 : 1 (bramki dla zwyci Ċzców strzelili: M. àuczy Ĕski i M. Ryba). Pi ákarze z Niwki wyst ąpili w sk áadzie: M. Saternus, J. Hernas, P. Paduch, H. Derela, E. B ąk, T. Jonkosz. M. àuczy Ĕski, M. Ryba (pó Ĩniejszy w czasach PRL gen.

II, the Nazi Occupation and the first years after W W II , [in:] From the Most Recent History of Physical Culture in Poland , Vol. 9, ( Physical culture in Poland between 1945 and 2009 , edited by L. Nowak and R. Urban), Gorzów Wlkp. 2010, p. 13–28. 130 Okupacyjna prasa niemiecka (1939), m.in. „Dziennik Urz Ċdowy Miasta Sosnowca”, podkre Ğla- áa, i Ī „[…] wszelkie istniej ące na terenie miasta i okolicy organizacje podlegaj ące prawu o obowi ązkach zawodowych i stowarzyszeniowych powinny natychmiast powstrzyma ü si Ċ od wszelkiej dzia áalno Ğci. Jedynie istniej ące zwi ązki Stra Īy Po Īarnych mog ą prowadzi ü dzia áal- no Ğü w zakresie koniecznym […]”. Cyt. za M. Ponczek, Kultura fizyczna w my Ğli narodowej, demokratyczno-mieszcza Ĕskiej i ch áopskiej lat wojny i okupacji hitlerowskiej , „Rocznik Na- ukowy” 2007, t. 7, s. 199–200. 131 Cyt. za M. Ponczek, A. Fryc, Dzieje pi áki no Īnej m ĊĪ czyzn w Sosnowcu , Sosnowiec 2006, s. 43. 132 P. Czado, B.T. Wieli Ĕski, Szwaczka spru áa swastyki... Futbol na ĝląsku w 1945 r ., „Gazeta Wyborcza” (Katowice) 2005, nr 27, s. 14–15. 133 Z dziejów pi áki no Īnej w Zag áĊ biu D ąbrowskim podczas II wojny Ğwiatowej , Sosnowiec 1992, s. 5–22. 134 M. Ponczek, Kostiumy szy áa matka Fajkiszowa , „Pi áka No Īna na Stadionach Polski i ĝwiata” 1986, nr 17, s. 8. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 87

WP, prezes PZPN), A. Wilczek, A. Boro Ĕ, J. Puszyk 135 . W roku 1944 futboli Ğci z Niwki powtórzyli swe osi ągni Ċcie. Ponownie pokonali pi ákarzy sosnowieckiej „Unii" na boisku przy al. Mireckiego w stosunku 3 : 0; bramki zdobyli wówczas: Ples, Fajkisz i Szlauer. Gra á wtedy te Ī Kazimierz Pietranek, ówczesny kapitan „Unii”, tak Īe Zygmunt Kozdro Ĕ z tej dru Īyny. Mecz s Ċdziowa á Kuc 136 . W „Unii” grali wtedy m.in.: Strzemi Ĕski, Wi Ğniewski, Pa Ğko, Ga ákowski, Zy- chla, Dudek, Siech, Skwara, Cerek. W gettach B Ċdzina i Sosnowca gin Ċli podczas II wojny Ğwitowej równie Ī zag áĊ biowscy futboli Ğci, obywatele polscy pochodzenia Īydowskiego, m.in. He- rec oraz Gutman, tak Īe Szteren z B Ċdzina. ĩydowscy zawodnicy uprawiali sport w Sosnowcu na przyk áad z Īydowskiej partyzantki Cwi Du Ĕski (trenuj ący boks), pi ákarze Lipek Minc i Kalman Tencer, równie Ī Tenwurcel, Diamand, Ksenha- endler, Glicensztajn i bracia Ko Īuchowie. Z broni ą w r Ċku poleg á w walce na terenie sosnowieckiego getta Katz („Hakoach”). Z „Niwki” gin Ċli bezimienni ki- bice Īydowscy i polscy 137 . Polski ruch pi ákarski lat wojny i okupacji hitlerowskiej – wedle Karola Rod- ka z Klimontowa (dzielnicy Sosnowca) – by á manifestacj ą polsko Ğci 138 . Pi ákarze tego okresu byli „partyzantami sportu” 139 . Odznaczali si Ċ niezwyk áym bohater- stwem. Za uprawianie polskiego sportu grozi áa bowiem utrata Īycia 140 . W II Korpusie Polskim walcz ącym podczas II wojny Ğwiatowej we W áoszech zauwa Īyü mo Īna by áo ĝlązaków – uprzednio zdemobilizowanych, którzy prze- szli z Wehrmachtu (jako ĝlązacy polscy – do Wojska Polskiego). Byli w Ğród nich m. in. znani Ğląscy pi ákarze: Ewald Cebula, Edmund Giemza, Herbert Ku- lawik 141 .

Bibliografia

A. ħród áa I. ħród áa archiwalne 1. Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach 2. Archiwum Akt Nowych. Federacja Polskich Zwi ązków Obro Ĕców Ojczyzny 3. Archiwum Pa Ĕstwowe w Katowicach. Urz ąd Wojewódzki ĝląski

135 Tam Īe, s. 14. 136 Relacja Kazimierza Pietranka z pocz ątku lat 80. XX w. (zapis w áasny). 137 Relacja Antoniego Szczypi Ĕskiego z pocz ątku lat 80. XX wieku (zapis w áasny). 138 M. Ponczek, Playing football in the Sosnowiec area during the period of Word War II (1943– 1944), „Studies in Physical Culture and Tourism” 2002, vol. 9, p. 87. 139 Ten Īe, Z dziejów pi áki no Īnej w Zag áĊ biu D ąbrowskim podczas II wojny Ğwiatowej , Sosnowiec 1992, s. 16–17. 140 Tam Īe, s. 17. 141 Ten Īe, Z przesz áoĞci pi áki no Īnej ..., s. 258. 88 Miros áaw PONCZEK

II. ħród áa drukowane Ma áy Rocznik Statystyczny 1939 , Warszawa 1939. III. Prasa „Gazeta Wyborcza” 2003 „Sokó á” 1992 „Sokó á na Górnym ĝląsku” 1926 „Sportowiec Zag áĊ bia” 1923 „Zaranie ĝląskie” 1978 „ĩycie i My Ğl” 1988

B. Literatura Budniok Alojzy (1896–1942 ), [w:] B. Tuszy Ĕski, Ksi Ċga sportowców polskich ofiar II wojny Ğwiatowej 1939–1945 , Warszawa 1999. Cima áa B., Stauer A., Miejsce i rola „Soko áa” w latach powsta Ĕ Ğląskich i plebiscytu , [w:] Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , pod red. H. Przybylskiego i J. ĝlĊĪ yĔskiego, Katowice 1986, s. 43–65. Czado P., Pocz ątki pi áki no Īnej w Katowicach , [w:] M. Ponczek (red.), Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w XIX i XX wieku , „Zeszyty Metodyczno-Naukowe”, nr 18, AWF, Katowice 2005. Dudek D., Józef Pi ásudski wobec kultury fizycznej (1910–1935 ), Kraków 2004. Hawranek F. (red.), Dzieje Górnego ĝląska w latach 1816–1947 , Opole 1981. Glimos-Nadgórska A., Zarys monograficzny chorzowskich szkó á powszechnych (1922–1939 ), Toru Ĕ 2006. Gáuszek Z., Polscy olimpijczycy. Leksykon 1924–1972 , Warszawa 1976. Grusiewicz B., Dzia áalno Ğü Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” na Górnym ĝląsku w latach 1918–1939 , (praca doktorska) AWF Kraków 1981. Klimontowicz W., Ruch olimpijski na terenie ĝląska i Zag áĊ bia. Leksykon Olim- pijczycy 1924–1994 , Katowice 1996. Ma áolepszy E., Kultura fizyczna w dzia áalno Ğci wiejskich organizacji m áodzie- Īowych II Rzeczypospolitej , Cz Ċstochowa 2004. Nowak L., Wychowanie fizyczne i sport w pa Ĕstwowym szkolnictwie ogólno- kszta ácącym w Polsce w latach 1918–1939 , Pozna Ĕ 1996. Ogrodzi Ĕski W., Dzieje dzielnicy ĝląskiej „Soko áa” , Katowice 1937. Pietrzak H., Warunki prowadzenia i rozwoju szkolnego wychowania fizycznego w województwie Ğląskim w okresie 1922–1939 , [w:] Podstawowe problemy badawcze w naukach kultury fizyczne j, pod red. Joachima Raczka, Katowice 1991. Pietrzak H., Wybrane problemy szkolnej kultury fizycznej województwa Ğląskie- go w latach 1922–1939 , [w:] Z dziejów kultury fizycznej na ĝląsku i w Za- gáĊ biu D ąbrowski m, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1989. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 89

Ponczek M., Dopisek do biografii Augustyna ĝwidra z „Soko áa” górno Ğląskiego , [w:] „Zeszyty Metodyczno-Naukowe”, nr 15, Katowice 2005, s. 165–175. Ponczek M., Dzia áalno Ğü niepodleg áoĞciowa i sokola Paw áa Jarczyka na Gór- nym ĝląsku , „Zeszyty Metodyczno-Naukowe”, nr 4, wyd. AWF, Katowice 1993, s. 113–122. Ponczek M., Fryc A., Dzieje pi áki no Īnej m ĊĪ czyzn w Sosnowcu , Sosnowiec 2006. Ponczek M., Glosa do pocz ątków dzia áalno Ğci Józefa Greyzy w górno Ğląskim „Sokole” (1901–1914 ), [w:] Z dziejów TG „Sokó á” w Polsce w 135 rocznic Ċ powstania , pod red. W. J. Cynarskiego i K. Obody Ĕskiego, Rzeszów 2004, s. 54–60. Ponczek M., Glosa Ĩród áowa o miejscu kultury fizycznej w polskich i niemieckich katolickich organizacjach m áodzie Īowych Górnego ĝląska w II Rzeczy- pospolitej , [w:] Z dziejów polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku z XIX i XX wieku , pod red. M. Ponczka, „Zeszyty Metodyczno- Naukowe”, t. 18, AWF, Katowice 2005, s. 125–136. Ponczek M., Ko Ğció á katolicki a „Sokó á” na Górnym ĝląsku 1922–1939 , „Wy- chowanie Fizyczne i Sport” 1993, nr 4, s. 191–196. Ponczek M., Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach m áodzie Īo- wych II Rzeczypospolitej , Katowice 1997. Ponczek M., Kultura fizyczna w my Ğli narodowej, demokratyczno-mieszcza Ĕskiej i ch áopskiej lat wojny i okupacji hitlerowskiej , „Rocznik Naukowy” 2007, t. 7. Ponczek M., Ludzie „Soko áa” w s áuĪbie Polsce na Górnym ĝląsku , [w:] 110 lat To- warzystwa Gimnastycznego „Sokó á” w Zakopanem , Kraków 2004, s. 125–132. Ponczek M., Playing football in the Sosnowiec area during the period of Word War II ( 1943–1944 ), „Studies in Physical Culture and Tourism” 2002, vol. 9. Ponczek M., Pocz ątki sportu na Górnym ĝląsku do zako Ĕczenia I wojny Ğwiato- wej , [w:] Studia i materia áy do üwicze Ĕ i seminariów dla studentów AWF. Historia i organizacja kultury fizycznej , pod red. L. Gondka, Gda Ĕsk 1996, s. 22–23. Ponczek M., Przyczynek do studiów nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego w dzia áalno Ğci niektórych polskich organizacji paramilitarno-wojskowych na Górnym ĝląsku w okresie mi Ċdzywojennym , „Rocznik Naukowy”, nr 24, AWF, Katowice 1996. Ponczek M., Regionalny Komitet Olimpijczyków w Katowicach (1936 ), [w:] Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (po 1918 roku ), pod red. E. Ma áolepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka. WSP, Cz Ċstochowa 1997, s. 107–113. Ponczek M., „Sokó á” na ĝląsku 1922–1939 – próba materia áu publicystycznego , [w:] Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce po 1918 roku , pod red. E. Ma áolepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka, Cz Ċstochowa 1997, s. 87–106. 90 Miros áaw PONCZEK

Ponczek M., Sportowcy z województwa Ğląskiego w polskiej reprezentacji olimpijskiej okresu mi Ċdzywojennego , [w:] Z najnowszych dziejów kultury fizycznej i turystyki , pod red. H. Rechowicza, Katowice 1994. Ponczek M., Szczerbi Ĕski M., Z dziejów prasy sportowej na Górnym ĝląsku i w Zag áĊ biu (1920–1986 ), Katowice 1988. Ponczek M., Udzia á „Soko áów” wielkopolskich w rozwoju organizacyjnym To- warzystwa Gimnastycznego „Sokó á” na Górnym ĝląsku (1895–1914 ), „Z Dziejów Ruchu M áodzie Īowego 1988–1989”, nr 12–13. Ponczek M., The Upper Silesia „Falcons” in the period of World War II , the Nazi Occupation and the first years after W W II , [in:] From the Most Recent History of Physical Culture in Poland , Vol. 9, ( Physical culture in Poland between 1945 and 2009 , edited by L. Nowak and R. Urban), Gorzów Wlkp. 2010, p. 13–28. Ponczek M., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”. Zarys aktualnego stanu bada Ĕ na przyk áadzie Górnego ĝląska , „ àódzkie Zeszyty Historyczne” 1987, z. 1/9. Ponczek M., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku. Zarys dziejów (1895–1939 ), Katowice 1987. Ponczek M., Z dzia áalno Ğci Katolickich Stowarzysze Ĕ M áodzie Īy M Ċskiej i ĩeĔ- skiej w dziedzinie kultury fizycznej na Górnym ĝląsku w II Rzeczypospolitej , [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce , t. 3, pod red. Bernarda Woltmanna, Gorzów Wlkp. 1998. Ponczek M., Z dzia áalno Ğci „Soko áów” górno Ğląskich w okresie I wojny Ğwiato- wej oraz powsta Ĕ Ğląskich i plebiscytu , „Prace Naukowe WSP w Cz Ċsto- chowie, seria Kultura Fizyczna” 1997, z. 1. M. Ponczek, Z dziejów pi áki no Īnej w Zag áĊ biu D ąbrowskim podczas II wojny Ğwiatowej , Sosnowiec 1992. Powidzki T., „Sokó á” Wielkopolski w d ąĪ eniu do niepodleg áoĞci. Z dziejów Zwi ązku „Soko áów” Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim , Pozna Ĕ 1934. Rechowicz H., Polska kultura fizyczna na ĝląsku Górnym i Cieszy Ĕskim , Kato- wice 1991. Rechowicz H., Sport na Górnym ĝląsku do 1939 roku , Katowice 1997. Rechowicz H., Wojewoda Ğląski Micha á Gra ĪyĔski , Kraków 1988. Rechowicz H., Zas áugi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fizycznej na Górnym ĝląsku (do 1939 r. ), [w:] Z dziejów kultury fizycznej na Górnym ĝląsku i w Zag áĊ biu , Katowice 1990. Ryfowa A., Dzia áalno Ğü „Soko áa” polskiego w zaborze pruskim w Ğród wychod Ĩ- stwa w Niemczech 1884–1914 , Warszawa – Pozna Ĕ 1976. Smolorz D., Czado P., Waloszek J., B Ċbnik G., àastowiecki W., Górno Ğlązacy w polskiej i niemieckiej reprezentacji narodowej w pi áce no Īnej – wczoraj i dzi Ğ. Sport i polityka na Górnym ĝląsku w XX wieku , Gliwice – Opole 2000. Steuer A., Dzieje Ğląskiej atletyki na Górnym ĝląsku 1878–1945 , Katowice 1986. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 91

Steuer A., Rola Polskiego Komisariatu Polskiego w rozwoju sportu i kultury fizycznej na Górnym ĝląsku , [w:] Powstania Ğląskie i plebiscyt z perspektywy 60-lecia , Opole 1981. Steuer A., Sport na Górnym ĝląsku 1896–1996 , Katowice 1997. Szczerbi Ĕski M., Dzia áalno Ğü Sokolstwa Polskiego na obczy Ĩnie w latach 1887– 1918 (praca doktorska), WSWF Kraków 1982. Szyma Ĕski L., Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej , Wroc áaw 1995. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” w procesie unarodowienia Górno Ğlązaków na prze áomie XIX i XX wieku , [w:] Wybrane zagadnienia kultury fizycznej na ĝląsku i w Zag áĊ biu D ąbrowskim , pod red. H. Przybylskiego, Katowice 1984. Wacek R., Wspomnienia sportowe , Opole 1948. Wieczorek W., Ruch Sokoli na Górnym ĝląsku w latach 1895–1914 , [w:] Towa- rzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , pod red. H. Przybylskie- go i J. ĝlĊĪ yĔskiego, Katowice 1986. W 100-lecie Mi Ċdzynarodowego Komitetu Olimpijskiego i 75-lecie Polskiego Komitetu Olimpijskiego , pod red. Józefa Lipca, Kraków 1994. Woltmann B., Polska kultura fizyczna na wschodnim pograniczu niemieckim (1919–1939 ), Pozna Ĕ 1980. Woltmann B., Gaj J., Sport w Polsce 1919–1939 , Gorzów Wlkp. 1997. Zach A., Pocz ątki pi áki r Ċcznej na ĝląsku , [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce , t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlkp. 2002. ĩele Ğkiewicz W., Historia polskiego hokeja , Krynica Zdrój 2006.

Abstract

Origins and development of physical education in Upper Silesia before 1945 The paper presents the origins and development of physical education in Upper Silesia before 1945. A significant part in the development of physical education in Upper Silesia was played by the Gymnastic Society “Sokó á” [“ Falcon ”]. The first nests of “Sokó á” in the area were established in the last decade of the 19th century. The society, among others, was engaged in independence and patriotic activity, as well as in the field of physical, cultural and educational activity. The interwar period in Upper Silesia saw further development of physical education. Apart from the activity of the Gymnastic Society “Sokó á”, Polish societies, organizations and clubs con- ducting sports activity, as well as working in the field of physical education, physical recreation, tourism and military training, were set up. In the area of Upper Silesia administrative structures of Polish Sports Associations operated. After the outbreak of World War II and the German invasion of Upper Silesia, the Polish community activities in the field of physical education were banned by the occupation authorities. Keywords : physical education, sport, Upper Silesia, the Second Republic.