PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D áugosza w Cz Ċstochowie Kultura Fizyczna 2013, t. XII, nr 1 Miros áaw PONCZEK * Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku do 1945 roku Streszczenie W pracy przedstawiono genez Ċ i rozwój polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku do 1945 r. Znacz ący udzia á w rozwoju polskiej kultury fizycznej na Górnym ĝląsku wnios áo Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”. Pierwsze gniazda „Soko áa” na tym terenie zosta áy za áoĪone w ostatniej dekadzie XIX w. Towarzystwo prowadzi áo m.in. dzia áalno Ğü niepodleg áoĞciow ą, patriotyczn ą, na polu aktywno Ğci fizycznej, kulturaln ą i o Ğwiatow ą. W okresie mi Ċdzywojennym na Górnym ĝląsku nast ąpi á dalszy rozwój kultury fizycznej. Obok dzia áalno Ğci Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” powstawa áy polskie towarzystwa, orga- nizacje i kluby prowadz ące dzia áalno Ğü sportow ą, a tak Īe prac Ċ na polu wychowania fizycznego, rekreacji fizycznej i turystyki oraz przysposobienia wojskowego. Na obszarze Górnego ĝląska prowadzi áy dzia áalno Ğü struktury administracyjne Polskich Zwi ązków Sportowych. Po wybuchu II wojny Ğwiatowej i wkroczeniu wojsk niemieckich na Górny ĝląsk dzia áalno Ğü spo áeczno Ğci pol- skiej na polu kultury fizycznej zosta áa zakazana przez w áadze okupacyjne. Sáowa kluczowe: wychowanie fizyczne, sport, Górny ĝląsk, II Rzeczpospolita I. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” Pierwsze organizacje kultury fizycznej na ĝląsku powsta áy z pocz ątkiem XIX w. (by áy to stowarzyszenia pruskie, pojawiaj ące si Ċ oko áo 80 lat wcze Ğniej od tego rodzaju organizacji proweniencji polskiej). W interesie Prus nie le Īaáo popieranie kultury fizycznej pa Ĕstwa, które rozebrane zosta áo pod koniec XVIII stulecia przez Rosj Ċ, Prusy i Austri Ċ. W dniu 13 pa Ĩdziernika 1895 r. Józef Tucholski (mieszkaniec Poznania) za- áoĪyá w Bytomiu gniazdo polskiego „Soko áa”. By áa to pierwsza tego typu struk- * Prof. dr hab. Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katedra Humanistycznych Podstaw Kultury Fizycznej. 60 Miros áaw PONCZEK tura Towarzystwa Gimnastycznego (TG) na Górnym ĝląsku. W okresie organi- zowania si Ċ gniazdo liczy áo od 20 do 25 cz áonków, a jego prezesem zosta á Stani- sáaw Sztykowski. W ci ągu trzech miesi Ċcy liczba cz áonków wzros áa do 56, a w po áowie nast Ċpnego roku wynosi áa ju Ī 70 osób 1. Fakt ten Ğwiadczy á o atrak- cyjno Ğci ruchu sokolego, o du Īym zapotrzebowaniu ludno Ğci Ğląskiej na tego ty- pu organizacj Ċ. Ochotnicy wst Ċpuj ący do Towarzystwa Gimnastycznego rekru- towali si Ċ przede wszystkim spo Ğród rzemie Ğlników i robotników fabrycznych. Dzia áaj ący ci ągle jako emisariusz „Soko áa”, Józef Tucholski wraz z Aleksan- drem Lewandowskim 15 marca 1896 r. za áoĪyá gniazdo w Katowicach. W dwa lata pó Ĩniej podobne gniazdo „Soko áa” powsta áo w Rybniku (23 lutego), gdzie pionierami dzia áalno Ğci organizacyjnej byli: Florian Piecha, pierwszy prezes gniazda, oraz Józef Chudoba – powstaniec z 1863 r., naczelnik „Soko áów” ryb- nickich. Przy wydatnej pomocy Józefa Tucholskiego powo áano tak Īe do Īycia – 15 maja 1896 r. – gniazdo „Soko áa” w Ro Ĩdzieniu. Prezesem gniazda Sokolstwa Polskiego w Katowicach by á – na prze áomie ostatnich stuleci – czo áowy dzia áacz narodowy, zwi ązany pó Ĩniej z chrze Ğcija Ĕsk ą demokracj ą, Wojciech Korfanty 2 oraz Piotr Plewniak 3. Rok 1901 przyniós á ze sob ą organizacj Ċ kolejnych struktur: gniazda „Soko- áa” w Królewskiej Hucie – 21 listopada (Tytus Jaszkowski, Jan Wieczorek), oraz gniazda w Lipinach – 22 grudnia (Franciszek Kowol, Karol Plewi Ĕski). Do tego roku Īadne z gniazd Ğląskich nie przyst ąpi áo do Zwi ązku Soko áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim. ĝląski „Sokó á” post ąpi á w tym wzgl Ċdzie inaczej ni Ī Towarzystwo Gimnastyczne w Wielkopolsce. Oczywi Ğcie faktu powy Īszego nie nale Īy rozpatrywa ü w kategoriach niech Ċci górno Ğląskich struktur sokolich do Wielkopolskiego Zwi ązku Sokolego. Przyczyn tego stanu rzeczy nale Īy szuka ü raczej w polityce germanizacyjnej pa Ĕstwa polskiego. W áaĞnie na Górnym ĝlą- sku organizacja Sokola, propaguj ąca ruch gimnastyczno-sportowy, ucz ąca szczególnego umi áowania j Ċzyka, historii oraz polskiej pie Ğni narodowej, by áa 1 W. Wieczorek, Ruch Sokoli na Górnym ĝląsku w latach 1895–1914 , [w:] Towarzystwo Gimna- styczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , pod red. H. Przybylskiego i J. ĝlĊĪ yĔskiego, Katowice 1986; Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” w procesie unarodowienia Górno Ğlązaków na prze- áomie XIX i XX wieku , [w:] Wybrane zagadnienia kultury fizycznej na ĝląsku i w Zag áĊ biu D ą- browskim , pod red. H. Przybylskiego, Katowice 1984, s. 12–13; H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na ĝląsku Górnym i Cieszy Ĕskim , Katowice 1991, s. 18–19. 2 Zob. M. Ponczek, Wojciech Korfanty , „Sokó á”, kwiecie Ĕ, maj, czerwiec 1992, nr 2/9, s. 3, oraz tego Ī, Katowickie gniazda „Soko áa” , „Katowicki Informator Kulturalny” 1986, nr 9, s. 55–56; tego Ī, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á”. Zarys aktualnego stanu bada Ĕ na przyk áadzie Górnego ĝląska , „ àódzkie Zeszyty Historyczne” 1987, z. 1/9, s. 157–158, i tego Ī, O stanie ba- da Ĕ nad dziejami „Soko áa” na Górnym ĝląsku , [w:] Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku , s. 135–136. 3 Piotr Plewniak (1877–1964), [w:] M. Ponczek, Ludzie „Soko áa” w s áuĪbie Polsce na Górnym ĝląsku , [w:] Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 100 lat Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó á” w Zakopanem , pod red. A. àopaty, Kraków 2004, s. 130–132. Pocz ątki i rozwój polskiej kultury fizycznej… 61 nara Īona najbardziej na bezwzgl Ċdny terror oraz antypolsk ą dzia áalno Ğü admini- stracji pruskiej. Przy najmniejszym nawet cieniu podejrzenia, towarzystwa soko- le mog áy by ü uznane – specjalnym wyrokiem s ądu pruskiego – za „polityczne” i tym samym oficjalnie rozwi ązane. Prawd ą jest tak Īe i to, Īe z inicjatyw ą przy- áą czenia tych gniazd do zwi ązku nie wyst ąpi áa administracja centralna ani te Ī przedstawiciele sokolich gniazd Ğląskich 4. Pewnym usprawiedliwieniem takiej sytuacji by á brak na Górnym ĝląsku do Ğwiadczonych dzia áaczy i rodzimej inteli- gencji. W 1901 r. do Zwi ązku Soko áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim przy- st ąpi áy tylko, uznane wtedy za legalne, dwa gniazda – w Bytomiu i Ro Ĩdzieniu. Jak wspomina Anna Ryfowa w pracy Dzia áalno Ğü „Soko áa” polskiego w za- borze pruskim i w Ğród wychod Ĩstwa w Niemczech (1884–1914 ), Zwi ązek Soko- áów Polskich w Pa Ĕstwie Niemieckim – pod koniec 1901 r. – wyst ąpi á z propo- zycj ą utworzenia osobnego okr Ċgu dla trzech gniazd Ğląskich, powierzaj ąc reali- zacj Ċ przedsi Ċwzi Ċcia Józefowi Tucholskiemu 5. W oficjalnym pi Ğmie z dnia 22 grudnia tego roku pisa á on do Poznania: „[…] stosuj ąc si Ċ do rozporz ądzenia Szanownego Wydzia áu, urz ądzamy w przysz áą niedziel Ċ, to jest 29 grudnia, zjazd prezesów i naczelników do Bytomia w celu utworzenia okr Ċgu. Okr Ċg b Ċ- dzie sk áada á si Ċ z gniazd: Bytom, Wroc áaw, Królewska Huta i Lipiny; gniazd Katowice i Rybnik nie mo Īna chwilowo bra ü pod uwag Ċ. Jest jednakowo Ī na- szym staraniem, aby tam Īycie na nowo wzbudzi ü […]” 6. Tak wi Ċc ostatecznie w grudniu 1901 r. powsta á Okr Ċg VI ĝląski „Soko áa”. W momencie zorganizo- wania liczy á on 214 cz áonków. Liczb Ċ cz áonków przytaczam za kronikarzem dziejów „Soko áa” dzielnicy Ğląskiej, Wincentym Ogrodzi Ĕskim, który poda á tak- Īe sk áad pierwszego Zarz ądu Okr Ċgu: prezes – Józef Tucholski, zast Ċpca prezesa – Tytus Jaszkowski 7, naczelnik – Andrzej Demarczyk, zast Ċpca naczelnika – Kazimierz Rak, sekretarz – Józef Krzy Īanowski 8. Od 26 pa Ĩdziernika 1908 r., na mocy specjalnej uchwa áy Wydzia áu Okr Ċgo- wego, postanowiono przyjmowa ü do gniazd Ğląskiego „Soko áa” kobiety, oczy- wi Ğcie tam, gdzie istnia áy ku temu „odpowiednie warunki kadrowe i sprz Ċtowe”. Tu Ī przed wybuchem I wojny Ğwiatowej Okr Ċg VI ĝląski liczy á 24 gniazda z oko áo 490 cz áonkami 9. Prowadz ące o Īywion ą dzia áalno Ğü polityczn ą oraz spor- towo-o Ğwiatow ą Towarzystwo Gimnastyczne „Sokó á” na Górnym ĝląsku zosta- áo na pocz ątku XX wieku opanowane przez endecj Ċ (Narodow ą Demokracj Ċ). 4 M. Ponczek, Udzia á „Soko áów” wielkopolskich w rozwoju organizacyjnym Towarzystwa Gim- nastycznego „Sokó á” na Górnym ĝląsku (1895–1914), „Z Dziejów Ruchu M áodzie Īowego” 1988/1989, nr 12/13, s. 20–22. 5 A. Ryfowa, Dzia áalno Ğü „Soko áa” polskiego w zaborze pruskim w Ğród wychod Ĩstwa w Niem- czech 1884–1914 , Warszawa – Pozna Ĕ 1976, s. 48–49. 6 Cyt. za A. Ryfowa, dz. cyt., s. 49. 7 Tytus Jaszkowski (1870–1963), [w:] M. Ponczek, Ludzie „Soko áa” …, s. 126–127. 8 W. Ogrodzi Ĕski, Dzieje Dzielnicy ĝląskiej …, s. 65 i n. 9 Tam Īe, s. 85–89. 62 Miros áaw PONCZEK W konsekwencji miejscowy polski obóz zosta á rozbity na dwa zwalczaj ące si Ċ skrzyd áa: ugodowe „Katolika” i narodowo-radykalne Wojciecha Korfantego 10 . Dlatego uwa Īam, i Ī do rangi istotnego problemu badawczego powinny by ü pod- niesione istotne zwi ązki mi Ċdzy dzia áalno Ğci ą endecji i chadecji, dotycz ące po- czyna Ĕ organizatorskich Sokolstwa Polskiego, szczególnie na wschodnim po- graniczu niemieckim, z prze áomu XIX i XX stulecia. Zale Īno Ğci powy Īsze mo- gáyby stanowi ü ciekawe t áo do wykazania nie tylko emocjonalnych powi ąza Ĕ wielu górno Ğląskich dzia áaczy niepodleg áoĞciowych z „Soko áem”. Uwagi te do- tycz ą nie tylko tak znanych postaci jak Wojciech Korfanty, ale tak Īe Józefa Dreyzy, Maksymiliana Wilimowskiego, Edmunda Grabianowskiego, Augustyna ĝwidra 11 , Albina Koczura, Alojzego Budnioka, Jana Jakuba Kowalczyka czy Karola Ko Ĩlika 12 .