Dissectiekamer

anatomie werkbij eierstok van de koningin Oude bijenkast + girlpower + carnicabij

JAN SWAMMERDAM (1637-1680)

Na het bestuderen van bijenvolkeren kwam voederen. Bovendien hebben ze een vernuftig en Oost- en West-Indië. Bij het aanmeren de oude Griekse wijsgeer Aristoteles tot de navigatiesysteem om in elk seizoen de meest verruilde Swammerdam die curiosa tegen conclusie dat hun onderlinge organisatie een stuifmeel- en nectarrijke bloemen op te spo- medicijnen of klinkende munt. na te streven voorbeeld was voor de ideale ren. Kortom, Swammerdam vond de werkbijen mensengemeenschap. Aan het hoofd stond een stelletje supervrouwen. De bijenkorf was Maar voor de jonge Jan die opgroeide in die een koning (de grootste bij) en het vloeibare geen patriarchaat, maar ‘girlpower’. exotische pracht waren de dieren het meest goud (de honing) werd verdedigd door gewa- fascinerend. Het naturaliënkabinet bevatte pende krijgers (met angel). Voor het poetsen Koloniale waren ook tal van insecten, torren, vlinders, Molukse van de cellen en het pamperen van de larfjes De liefde voor insecten en andere ‘Bloedeloose krabben, paradijsvogels met poten (want dienden ontelbaar veel werksters. Dierkens’ had Jan met de paplepel binnen die waren vroeger als pootloos beschreven, gekregen. Vader Swammerdam was een ge- vandaar hun Latijnse naam Apoda), een Girlpower respecteerde Amsterdamse apotheker die in indiaanse neushoorntor, allerlei schelpen, Na microscopisch onderzoek op individuele zijn apotheek een naturaliënkabinet had. In zeesterren en een ‘Eenhoorn’ van zes voet bijen kwam Jan Swammerdam tot een heel dit rariteitenkabinet had hij de meest bizarre lang en drie duim breed. andere vaststelling. De grootste bij heeft geen curiosa van over de hele wereld verzameld: testikels maar eierstokken. Het is dus geen een Chinese mandarijn uit zilver, een gouden De belangstelling van de zoon voor die exo- koning maar een koningin. De gewapende Japans afgodsbeeldje, een ijzeren muis die tische fauna beviel de streng calvinistische krijgers van Aristoteles (darren) hebben wel met koperen radertjes vanzelf kon lopen, vader echter niet. Jan zou protestants pre- testikels maar geen angel. Het zijn vetgemeste puimsteen uit IJsland, gestremde melk van dikant worden. Daar had hij echter geen nietsnutten die geen moer uitsteken in de de Maagd Maria (een soort mergel), de roos zin in en kon zijn vader overhalen om ge- korf en voornamelijk in de weg lopen. De van Jericho en nog ontelbaar veel parafernalia neeskunde te studeren. Aan de vermaarde meest vlijtige bijen zijn de duizenden vrou- die vermeld stonden in zijn ‘Catalogus van universiteit van Leiden kwam Jan al snel in welijke werksters. Gewapend met een angel een seer wel gestoffeerde Konstkamer’. De contact met een microscoop. Het was een verdedigen ze de nectar en het bijenvolk truc om die kostbaarheden te bemachtigen pas uitgevonden instrument en nog vrij pri- tegen indringers. Daarenboven maken ze de was een regelmatig bezoek aan de Amster- mitief, maar het fascineerde hem mateloos. wasraten aan en verzamelen stuifmeel en damse haven. Aan de kade kwamen wekelijks Hij wou op slag geen dokter meer worden, nectar om de larven en de vadsige darren te zeilschepen aan uit de Kaap, China, Japan maar wetenschapper. Opnieuw was zijn va-

26 Ziekenhuis Oost-Limburg | ZOLarium 2018 nr. 69 Dissectiekamer

handschrift Swammerdam + titelpagina anatomie dikkopje uterus met eierstokken + Historia Insectorum Generalis, ofte Swammerdam instrumenten Algemeene Verhandeling van de Bloedeloose Dierkens

der vierkant tegen want wat verdient een bevatten vandaag niet de Swammerdamse documenteerde elke ontleding uitvoerig en wetenschapper? En is ‘microspist’ eigenlijk maar de Graafse follikels genoemd. maakte er een nauwkeurige tekening van. wel een beroep? Maar na het zien van de verbluffende anatomische tekeningen die Jan Het stemde Jan Swammerdam bitter dat een In 1669 verscheen het eerste deel van zijn van insecten maakte, stemde hij uiteindelijk andere Nederlander met de eer was gaan ‘Historia Insectorum Generalis, ofte Algemee- toe. Één voorwaarde: hij moest eerst zijn lopen maar dat belette hem niet zijn onder- ne Verhandeling van de Bloedeloose Dierkens’. geneeskundige studies afmaken. zoek op nieuwe domeinen verder te zetten. Het wordt beschouwd als het eerste stan- Bij het opensnijden van kikkers deed hij nog daardwerk in de entomologie (insectenkun- Allround onderzoeker belangrijke ontdekkingen op het gebied van de). In een brief aan een vriend kondigde Tijdens zijn doktersopleiding kon enkel de de ademhaling, de spiercontractie en het hij zijn boek zo aan: ‘Ik presenteer U Edele anatomie hem boeien. Met professor Johan- zenuwstel. alhier den Almaghtigen Vinger GODS in de nes van Horne deed Swammerdam meerdere Anatomie van een Luys; waarin Gy wonder autopsies en op 21 januari 1667 vonden ze Bloedeloose Dierkens op wonder opeen gestapelt sult vinden, en in een vrouwelijk lijk iets waar wetenschap- Hoe boeiend het opensnijden van mensen en de Wysheid Gods in een kleen puncte klaarlyk pers al lang op zoek waren: de plaats waar kikkers ook was, Jan Swammerdam’s voor- sien tentoon gestelt’. Na de ontdekking van de menselijke eitjes gestockeerd lagen. In keur ging uit naar de allerkleinste dieren. de ingewikkelde inwendige structuur van een de eierstokken troffen ze met het blote oog Hij bestudeerde copulerende hermafrodiete piepkleine luis viel Jan Swammerdam zowaar meerdere kleine vochtblaasjes aan. De jonge huisslakken, rupsen die zich ontpopten tot in aanbidding voor het grote wonder van God’s student maakte er een mooie tekening van vlinders en onderzocht de inwendige ana- Schepping. Plinius had reeds opgemerkt dat maar de professor stuurde die pas 5 jaar tomie van bijen, muggen en luizen. Zo zag ‘de natuur op haar grootst is in het kleinste’ later op naar de Royal Society in Londen, het hij dat een insect geen zak is zonder inge- en Swammerdam vond het nog zoveel groter toenmalige epicentrum van de wetenschap- wanden, vet en beenderen, en gevuld met in het microscopisch kleine. pelijke publicatie. Ondertussen had de Delftse iets dat het midden houdt tussen vlees en geneesheer Reinier de Graaf ook de kleine zenuwen. Zo hadden geleerden het voor hem Apis mellifera vochtblaasjes in de eierstok ontdekt en zijn beschreven. Onder zijn microscoop zag hij een Het insect dat Swammerdam het grondigst be- vondst onmiddellijk wereldkundig gemaakt. spijsverteringsstelsel, een hart, lymfevaten en studeerde was de honingbij. Om die overlangs Zo worden de cystjes die de menselijke eicel voortplantingsorganen. Jan Swammerdam door te snijden was het scalpel waarmee hij

2018 nr. 69 ZOLarium | Ziekenhuis Oost-Limburg 27 Dissectiekamer

samengesteld oog dar anatomie muggenlarve anatomie steekmug anatomie van de luis

mensen en kikkers ontleedde, té bot. Daarom vervaardigde hij minus- Malaria en dood cule ontleedmessen en schaartjes, die alleen onder vergroting konden Experimenteren met muggen, en ze daarbij bloed op je arm laten worden geslepen. Om zijn preparaten nog aanschouwelijker voor te zuigen, is een gevaarlijke bezigheid maar dat wist Jan Swammerdam stellen, spoot hij diverse onderdelen in met vloeibare was of gekleurde toen nog niet. Pas in 1880 zou de Franse arts Alphonse Laveran de vloeistoffen. Hij experimenteerde ook met diverse bewaarmiddelen. link leggen tussen de Anopheles mug en malaria. En dat enkel de vrouwtjes steken. Girlpower, ook hier, maar nu keerde die zich tegen Op basis van hun uitwendige en inwendige anatomie maakte Swam- Swammerdam. Meermaals tijdens zijn leven moest hij zijn onderzoeks- merdam onderscheid tussen drie soorten bijen: de koningin, de vrou- werk onderbreken wegens hoge koorts. Op de jonge leeftijd van 43 welijke werksters en de mannelijke darren. Hoe ze ontstonden wist jaar overleed hij aan malaria. hij niet. De gangbare theorie was dat ze plots massaal tevoorschijn kwamen na het begraven en wegrotten van een dode stier. En dat Jan Swammerdam heeft zijn laatste ontdekkingen over bijen en andere de zogezegde ‘koning’ als edelste uit de hersenbrei kwam. Maar dat ‘Bloedeloose Dierkens’ niet meer kunnen publiceren. Maar zestig jaar geloofde hij niet. Zoals bij de meeste dieren moest er een eitje en na zijn dood doorbladerde professor Herman Boerhaave uit Leiden sperma zijn, maar copulerende bijen had Swammerdam nooit gezien. zijn aantekeningen en schetsen en vond ze de moeite waard om in Nochtans had hij onder zijn microscoop een duidelijke penis gezien boekvorm uit te geven. Via deze ‘Bybel der nature, of Historie der bij de mannetjes en eierstokken bij de koningin. Het mysterie van de insecten’ is het levenswerk van Jan Swammerdam aan ons overgele- bevruchting verklaarde hij dan maar met de theorie van de ‘aura semi- verd. Een werk dat later zowel door Erasmus als door Charles Darwin nalis’. De gezamenlijke spermageur van honderden darrentestikels in de hoog werd geprezen. korf, leek hem voldoende ‘penetrant’ om een koningin te bevruchten. Zo, nu weet u waarom patholoog Van Robays na zijn pensioen imker Bruidsvlucht en kwispeldans is geworden. Darren copuleren wel degelijk. Dat ontdekte een halfblinde Zwitser, François Huber, een eeuw later. Niet in de korf, maar tijdens een een- malige bruidsvlucht. Daarbij paren een tiental macho-darren met de koningin, conform Darwin’s evolutiewet van ‘the survival of the fittest’. Ze doen het daarbij zo ‘penetrerend’ dat hun edele delen afbreken en ze post coitum levenloos ter aarde storten. Ziedaar het roemloze einde van Aristotels’ krijgers. Girlpower, we zegden het al. Hoe bijen zich oriënteren op een bloemenweelde ontdekte Karl von Frisch in 1948. Met een kwispel- en rondedans geven verkenner-bijen de afstand aan van de nectar- en stuifmeelbron, én de hoek ten opzichte van de zon. Dr. Johan Van Robays Anatomopatholoog

28 Ziekenhuis Oost-Limburg | ZOLarium 2018 nr. 69