Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusze SEJNY (110); VEISIEJAI (111)

Warszawa 2012 r.

Autorzy planszy A: Bogusław B ąk*, Adam Szel ąg*, Autorzy planszy b: Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek *

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 11 1. Kopaliny okruchowe ...... 11 2. Kreda jeziorna i torfy ...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg...... 19 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 22 1. Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 26 1. Gleby – P. Kwecko ...... 26 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 33 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska...... 36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 45 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 54 XIII. Podsumowanie – – A. Szel ąg, B. B ąk, K. Wojciechowska ...... 56 XIV. Literatura ...... 57

I. Wst ęp

Arkusze Sejny i Veisiejai Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Sejny i Veisiejai Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ę- biorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (Kwaśny, Ni źnik, 2006). Opracowa- nie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Przedstawione na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowa- nia odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć moŜe instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Białymstoku, Wojewódzkiego Inspekto- ratu Ochrony Środowiska w Białymstoku, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Sejny wyznaczaj ą współrz ędne: 23°15’ –23°30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°00’ –54°10’ szerokości geograficznej północnej, natomiast arkusza Veisiejai 23°30’ –23°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°00’ –54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkuszy poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci wo- jewództwa podlaskiego, w powiecie sejne ńskim, obejmuj ąc fragmenty gmin Giby i Krasnopol oraz miasta i gminy Sejny. Od wschodu opisywany obszar graniczy z Litw ą. W granicach Polski znajduje si ę ponad 95% powierzchni arkusza Sejny i tylko około 5% terenu arkusza Veisiejai. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy naleŜy do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego i podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie (Kondrac- ki, 2002) (fig. 1). W granicach arkusza wyró Ŝnia si ę dwa mezoregiony: Pojezierze Wschod- niosuwalskie i Równin ę Augustowsk ą wchodz ących w skład makroregionu Pojezierze Litew- skie. Pojezierze Wschodniosuwalskie zajmuje północn ą i środkow ą cz ęść arkusza Sejny oraz zachodni ą arkusza Veisiejai. Jego powierzchnia uformowana w czasie ostatniego zlodowacenia charakteryzuje si ę bardzo urozmaicon ą rze źbą terenu wznosz ącą si ę generalnie 135– 150 m n.p.m. Najwy Ŝej poło Ŝony jest rejon wzgórz moren czołowych mi ędzy jeziorami Gała- du ś i Hołny z kulminacj ą 173,6 m n.p.m. Najni Ŝej poło Ŝone (około 125 m n.p.m) s ą tarasy zalewowe rzeki Marychy w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza Sejny. Wyst ępuj ą tu wały moren czołowych, kemy, ozy oraz gł ęboko wci ęte rynny. Wały morenowe maj ą generalnie przebieg północny zachód – południowy wschód, zmieniaj ący si ę na wschodni od Jeziora Wigry. W obr ębie rynien znajduj ą si ę jeziora poł ączone korytami strumyków i rzek. Najwi ęk- sze z nich to Gaładu ś, Hołny i Pomorze.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Sejny i Veisiejai na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica podprowincji; 2 − granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora i rzeki, 4 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski. Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.73 – Pojezierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska. Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.32 – Kotlina Biebrza ńska

Równina Augustowska rozci ąga si ę na południe od linii Pogorzelec – jezioro Wiere śnie – Giby – Ber Ŝniki (arkusz Sejny) i Markiszki (arkusz Veisiejai). Jest to równina sandrowa poprzecinana dolinami rzek i cieków oraz obni Ŝeniami wytopiskowymi, cz ęś ciowo zaj ętymi przez jeziora b ądź zastoiska, obni Ŝaj ąca si ę w kierunku południowym. Jej charakterystycz- nym elementem s ą liczne jeziora rynnowe. Du Ŝą cz ęść równiny zajmuje Puszcza Augustow- ska. Południow ą i południowo-zachodni ą cz ęść arkuszy Sejny i Veisiejai pokrywa Puszcza Augustowska. Zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą tak Ŝe na północ i północny zachód od Sejn. Jest to bór świe Ŝy z dominacj ą sosny.

5 Łąki na glebach pochodzenia organicznego znajduj ą si ę na wysoczy źnie w zagł ębie- niach bezodpływowych oraz w dolinach Marychy, Helnianki i Kunisjanki. Na glinach wytwo- rzyły si ę gleby brunatne, natomiast terenom le śnym towarzysz ą gleby bielicowe i rdzawe. Omawiany obszar poło Ŝony jest w Mazursko-Podlaskim regionie klimatycznym (Wo ś, 1999). Cały ten region, pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje pod wpływem rozci ągaj ącego si ę na wschód bloku kontynentalnego. Sprawia to, Ŝe panuj ą tutaj najsurowsze warunki klimatyczne całej nizinnej cz ęś ci kraju. Krótkie, ciepłe lato trwa około trzech miesi ęcy. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą oko- ło 17° C. Jesie ń trwa niespełna dwa miesi ące, a temperatura spada w tym okresie do około 6°C. Surowa zima rozpoczyna si ę zwykle w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia temperatura powietrza waha si ę w tym okresie od –6,7 do –2,7°C, cz ęsto spada poni Ŝej –20°C. Zwarta pokrywa śnie Ŝna zalega około 2,5 miesi ąca, a ilo ść dni mro źnych lub z przymrozkami wynosi około 150. Roczne opady atmosferyczne, których najwi ęcej przypada na okres czerwiec–sierpie ń osi ągaj ą 550–600 mm (Lorenc (red), 2005). Lo- kalny wpływ na klimat maj ą du Ŝe jeziora i du Ŝe kompleksy lasów. Objawia si ę to mniejszymi amplitudami temperatury oraz wy Ŝszymi średnimi temperaturami roku. Jest to teren słabo zurbanizowany i zaludniony. Brak tu du Ŝych ośrodków miejskich i przemysłowych. Najwi ększ ą miejscowo ści ą są Sejny licz ące około 6000 mieszka ńców. Peł- ni ą one na tym terenie funkcje administracyjne (siedziba starostwa, miasta, gminy), usługo- wo-handlowe i centrum społeczno-kulturalnego dla regionu. W Sejnach, ze wzgl ędu na mniejszo ść litewsk ą zamieszkuj ącą miasto i okolice, znajduje si ę konsulat Republiki Litew- skiej. Walorami tych terenów s ą przede wszystkim zasoby przyrodnicze: lasy, liczne jeziora, zró Ŝnicowany polodowcowy krajobraz, które sprzyjaj ą rozwojowi turystyki. Wiod ącą gał ęzi ą gospodarki na tych terenach jest rolnictwo, a tak Ŝe gospodarka le śna. W strukturze u Ŝytków rolnych przewa Ŝają grunty orne oraz ł ąki i pastwiska. W produkcji ro ślinnej dominuj ą zbo Ŝa i rośliny pastewne, a w produkcji zwierz ęcej – chów bydła, trzody chlewnej oraz drobiu. Do- minuje typ małych, rodzinnych gospodarstw, opieraj ących swoj ą działalno ść głównie na naturalnych metodach uprawy ro ślin i hodowli. Korzystne warunki środowiskowe oraz struktura obszarowa indywidualnych gospodarstw rolnych daje mo Ŝliwo ść produkcji rolnej metodami ekologicznymi i ł ączenia jej z agroturystyk ą. Najwi ększym zakładem w Sejnach i w całym powiecie sejne ńskim jest mleczarnia „SejnMlek” produkuj ąca m.in. twarde sery i mleko w proszku. Ponadto mieści si ę tu gorzel-

6 nia i zakłady drzewne. Funkcjonuj ą tu tak Ŝe drobne zakłady rolno-spo Ŝywcze i handlowo- usługowe. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętego arkuszami Sejny i Veisiejai. Układ komu- nikacyjny oparty jest o drog ę krajow ą nr 16 ł ącz ącą przej ście graniczne z Litw ą w Ogrodni- kach z reszt ą kraju. Droga ta ma dwie odnogi w kierunku Sejn (drogi krajowe nr 653 i 663) i dalej do Suwałk (nr 653) i Gołdapi (nr 651). Uzupełnieniem jest sie ć dróg gminnych i lokalnych ł ącz ących miejscowo ści regionu.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszami Sejny i Veisiejai przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze: Sejny (Lisicki, 1990a) i Veisiejai (Lisicki, 1990b) wraz z obja śnieniami (Lisicki, 1994). Obszar omawianych arkuszy znajduje si ę na wyniesieniu mazursko-suwalskim, w obr ę- bie prekambryjskiej platformy wschodnio-europejskiej. W trzech otworach – na południe od Sejn i w Po ćkunach, przewiercono utwory mezozoiczne i na gł ęboko ści 547–559 m osi ągni ę- to podło Ŝe krystaliczne. S ą to prekambryjskie skały magmowe (granitoidy) i metamorficzne poprzecinane skałami Ŝyłowymi. Na fundamencie krystalicznym wyniesienia mazursko- suwalskiego zalegaj ą skały osadowe, l ądowe triasu dolnego (piaskowce, pstre mułowce i iłowce), a na nich morskie skały jury środkowej (mułowce i łupki ilasto-piaszczyste) i gór- nej (wapienie ilaste) oraz kredy górnej (piaskowce glaukonitowe, wapienie margliste). Osady mezozoiczne maj ą mi ąŜszo ść od 330 do 350 m. Osady trzeciorz ędowe (paleogen) zostały nawiercone w 7 otworach. S ą to datowane na dolny paleocen gezy mułowcowo-piaszczyste z glaukonitem o mi ąŜ szo ści od 74 do 108 m, których strop obni Ŝa si ę w kierunku południowym. Wskutek intensywnych procesów erozji i denudacji w okresie przedglacjalnym brak jest młodszych osadów trzeciorz ędu. Cały omawiany obszar jest przykryty warstw ą osadów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści od 120 do ponad 180 m (fig. 2). Sp ąg osadów czwartorz ędowych le Ŝy na gł ęboko ści od poniŜej 40 m p.p.m. do 18 m n.p.m. W śród osadów plejstoce ńskich wyró Ŝniono osiem poziomów glin zwałowych. Odpowiadaj ą one kolejno zlodowaceniom południowopolskim (dwa poziomy zlodowacenia nidy, jeden wilgi), zlodowaceniom środkowopolskim (jeden poziom zlodowacenia odry, dwa warty), zlodowaceniom północnopolskim (dwa poziomy zlodowacenia wisły bałtyc- kiego). Tylko w jednym otworze natrafiono na osady świadcz ące o ocieplaniu klimatu

7 w plejstocenie. Osady te odpowiadaj ą interglacjałom mazowieckiemu i lubawskiemu. Po- wierzchnie równowiekowych osadów plejstocenu opadają łagodnie w kierunku południowym.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Sejny i Veisiejai na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Mark- sa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północ- no-polskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, b – kry utworów kredowych; Ci ągi drobnych form rze źby: c – kemy; d – jeziora, e – rzeki; f – granica pa ństwa.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych (2006) Najstarszym osadem czwartorz ędowym stwierdzonym na omawianym obszarze s ą piaski wodnolodowcowe stadiału dolnego zlodowacenia nidy (zlodowacenia południowopol- skie). Nawiercono je w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. Maj ą mi ąŜ szo ść 3,1 m. Ze stadiałem tym zwi ązane s ą jeszcze piaski i mułki zastoiskowe dolne – 3,8 m, gliny zwałowe,

8 o maksymalnej stwierdzonej mi ąŜ szo ści 10,3 m oraz piaski i mułki zastoiskowe górne, wyst ępuj ące lokalnie. Osady stadiału górnego zlodowacenia nidy wyst ępuj ą powszechnie na obszarze omawianych arkuszy i osi ągaj ą wi ększe mi ąŜ szo ści. Piaski wodnolodowcowe 31 m, gliny zwałowe – 11,4 do 30 m, a mułki i piaski zastoiskowe 5 do 23 m. Gliny zwałowe zlodowacenia wilgi i towarzysz ące im osady wodnolodowcowe i zastoiskowe wyst ępuj ą prawdopodobnie na całym omawianym obszarze i maja mi ąŜ szo ść od 5 do 35 m. Z okresem interglacjału mazowieckiego (dolna cz ęść interglacjału wielkiego) wi ązana jest głównie akumulacja piasków i mułków jeziornych z humusem w zbiornikach wodnych. Osady takie, o mi ąŜ szo ści 6,4 m nawiercono w okolicach Gryszka ńców (na północ od Sejn). Z okresu zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty) pochodz ą trzy poziomy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady zastoiskowe i wodnolodowcowe. Kompleks glacjalny zlodowacenia odry składa si ę z glin zwałowych oraz iłów i mułków zastoiskowych. Nato- miast gł ębokie rynny kopalne wypełniaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść osa- dów tego zlodowacenia waha si ę od 6,5 do 65 m, a ich strop zalega na rz ędnych od 20 m n.p.m. w rejonie Gib do około 65 m n.p.m. w pobli Ŝu Sejn. Osady interglacjału lubawskiego, rozdzielaj ące utwory l ądolodów odry i warty, reprezentowane s ą przez mułki i piaski jeziorne z torfami o mi ąŜ szo ści 4 m. Nawiercono je w Gryszka ńcach na północ od Sejn. Z l ądolodem warty zwi ązane s ą dwa stadiały. Osady dolnego (stadiał Rogowca) tworz ą prawdopodobnie ci ągł ą pokryw ę na omawianym terenie. S ą to mułki, iły i piaski zastoiskowe dolne o mi ąŜ szo ści od 2,4 m do 13 m; gliny zwałowe (6,5–15,5 m), szare, piaszczyste, w par- tii stropowej silnie wapniste, z du Ŝą ilo ści ą Ŝwirów, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (2,7– 25,5 m), mułki, iły i piaski zastoiskowe górne (o maksymalnej mi ąŜ szo ści 27 m). Do stadiału środkowego (wkry) zaliczony został jeden poziom glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 1,0–12,5 m i przykrywaj ące go lokalnie piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 15 m. Osady stadiału górnego nie zachowały si ę. Utwory zlodowacenia wisły (bałtyckiego) wyst ępuj ą na całej powierzchni omawianych arkuszy. Nale Ŝą one do stadiału górnego (leszczy ńsko-pomorskiego). Mi ąŜ szo ść tych osadów waha si ę w granicach 15–62 m i podzielono je na dwie serie – osady fazy leszczy ńskiej i fazy pomorskiej. Osady fazy leszczy ńskiej to dwa poziomy (dolny i górny) piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, rozdzielone kompleksem glin zwałowych i ich rezyduami oraz mułki i piaski zastoiskowe. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść wymienionych osadów stwierdzono w kopalnych ryn-

9 nach jezior Hołny – 50 m i Gaładu ś – 56 m. Pozycja stratygraficzna osadów fazy leszczy ń- skiej nie jest pewna (Lisicki, 1994). By ć mo Ŝe s ą to osady stadiału górnego (Mławy) l ądolodu warty, lub stadiału środkowego ( Świecia) l ądolodu wisły. Utwory fazy pomorskiej odsłaniaj ą si ę na powierzchni arkuszy Sejny i Veisiejai lub lokalnie le Ŝą bezpo średnio pod osadami holocenu. Ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 5 do prawie 45 m w okolicach jeziora Gaładu ś. Profil rozpoczynaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne (pierwszy poziom sandrowy), których maksymaln ą mi ąŜ szo ść – 14,3 m stwierdzono w okolicach Olszanki. Nad nimi zalegaj ą gliny zwałowe dolne lub dolne i górne nierozdzielone, zbudowane z bardzo wapnistych i piaszczystych glin, przewa Ŝnie bogatych w Ŝwiry. Zwi ązane s ą z nimi osady kemów o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 10 m. S ą to drobno- lub ró Ŝnoziarniste mułki, piaski i miejscami gliny zwałowe w spływach kemów, odsłaniające si ę w okolicach Gib oraz Ŝwiry, piaski i głazy lodowcowe. Wody płyn ące pod lodem formowały osady pó źniejszych ozów (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) o mi ąŜ szo ści 15 m wyst ępuj ące w północno-wschodniej i wschodniej cz ęś ci arkuszy, od jeziora Hołny do jeziora Łempis oraz w w ąskim pasie od jeziora Szejpliszki a Ŝ do jeziora Wier śnie. Wokół jezior na północnym wschodzie obszaru arkuszy oraz w pasie Pogorzelec- Pomorze-Bier Ŝałowice wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych, tak Ŝe gliny zwało- we moren czołowych. Podczas chwilowej recesji l ądolodu nast ępuje akumulacja piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych środkowych, które buduj ą drugi poziom sandrowy Równiny Augustowskiej. Z najmłodsz ą oscylacj ą l ądolodu wi ąŜ e si ę wyst ępowanie kredy pisz ącej wieku dolnotu- ro ńskiego, jako kry w glinach zwałowych. Wyst ępuje ona we wsi Rachelany, na powierzchni około 2 tys. m 2. Maksymalna grubo ść kry wynosi 2,3 m. Gliny zwałowe górne, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 3 m, wyst ępuj ą tylko na wschód od Pogorzelca, na zachód i wschód od Gib oraz na północ od Ber Ŝnik. Towarzysz ą im Ŝwiry, piaski i głazy lodowcowe o mi ąŜ szo ści do 2 m wyst ępuj ące na powierzchni w rejonie jezior Gaładu ś i Hołny. Mi ędzy jeziorami Pomorze i Zelwa, a tak Ŝe w północnej cz ęś ci arkusza Sej- ny wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej o mi ąŜ szo ści do 20 m. Z górnymi glinami zwałowymi zwi ązane s ą równie Ŝ młodsze gliny wodnomorenowe o mi ąŜ szo ści do 3 m, jak równie Ŝ piaski mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści ponad 2 m zajmuj ące najwi ększe powierzchnie na północny zachód od Sejn i na południowy wschód od Gib. Na wysoczy źnie polodowcowej powszechnie wyst ępuj ą pagórki i wzgórza zbudowane z piasków, Ŝwirów, głazów i glin zwałowych w spływach kemów, a tak Ŝe piasków, Ŝwirów, głazów i glin zwałowych w spływach moren martwego lodu, o mi ąŜ szo ści ponad 8 m stwier-

10 dzonej w odkrywkach wzdłu Ŝ drogi Sejny–Giby. Wysoczyzn ę polodowcow ą przecinaj ą ci ągi moren czołowych spi ętrzonych. Najlepsze odsłoni ęcia osadów je buduj ących znajduj ą si ę we wsi Karolin (na NE od Pogorzelca), koło Ogrodnik w skarpach szosy do Sejn oraz w du Ŝej odkrywce we wsi Pawłówka. Osady moren spi ętrzonych osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 8 m. Na północ od Sejn oraz na obszarze Równiny Augustowskiej wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne buduj ące trzy młodsze poziomy sandrowe; trzeci o mi ąŜ szo ści 1– 2 m, czwarty o grubo ści do 17 m i pi ąty osi ągaj ący 10 m. W górnym plejstocenie i holocenie powstawały rezydua glin zwałowych zło Ŝone przewa Ŝnie ze Ŝwirów i piasków zawieraj ących znaczne domieszki pyłów o mi ąŜ szo ści do 1,5 m oraz piaski i gliny deluwialne o mi ąŜ szo ści do 2 m, wyst ępuj ące przy kraw ędziach, rozci ę- ciach i zagł ębieniach terenowych. Kompleks najmłodszych osadów (holocen) tworz ą na omawianym terenie piaski rzeczne le Ŝą ce w dolinie Marychy, oraz lokalnie mułki, piaski i iły jeziorne, piaski humusowe i namuły torfiaste. Mi ąŜ szo ści tych osadów wahaj ą si ę od 1 do maksymalnie 4 m. Gytie, w tym gytie wapienne, wyst ępuj ą na powierzchni mi ędzy jeziorami Wier śnie i D ąbie, na pół- wyspie jeziora Zelwa i na południe od Ber Ŝałowic. Osi ągaj ą mi ąŜ szo ści nawet do 9 m (w Du- bowie) i mog ą by ć przydatne do wzbogacania gleb. Torfy niskie, przejściowe i wysokie spo- tykane s ą powszechnie w obni Ŝeniach na wysoczy źnie i dolinach cieków powierzchniowych. Osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 7,5 m. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą mi ędzy miejscowo ści ą Po- morze a jeziorem Białym, na zachód od jeziora Białego (Bobrowe Bagno), na północny wschód od Sejn (Bagno śegarskie) oraz w dolinie Kunisianki.

IV. Zło Ŝa kopalin

Kopaliny wyst ępuj ące na obszarze arkuszy Sejny i Veisiejai nale Ŝą do pospolitych i ma- ją tylko znaczenie lokalne. Na obszarze arkusza Sejny udokumentowano lub zarejestrowano jedena ście złó Ŝ kopalin: osiem złó Ŝ kopalin okruchowych oraz trzy zło Ŝa kredy jeziornej i torfów (tabela 1). Na terenie arkusza Veisiejai nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin.

1. Kopaliny okruchowe Zlokalizowane na omawianym terenie zło Ŝa kopalin okruchowych to trzy zło Ŝa pia- sków: „Sztabinki”, „Posejanka” i „Kukle”, cztery zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Posejanka II”, „Kukle II”, „Giby” i „Konstantynówka” oraz jedno zło Ŝe piasków ze Ŝwirami i piasków – „Ber Ŝniki”. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze tych złó Ŝ i jako ściowe ich kopalin przedstawiono w tabeli 2.

11 Zło Ŝe piasków „Sztabinki” (Sadowski, 1994a) udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 1,56 ha. Kopalin ą s ą piaski średnioziarniste z niewielk ą domieszk ą Ŝwiru zło Ŝone w wyniku akumulacyjnej działalno ści l ądolodu fazy pomorskiej (morena czołowa). Przykry- wa je gleba, piaski za Ŝelazione oraz glina piaszczysta i piaski gliniaste. Zło Ŝe jest suche. W roku 1987 w obr ębie ozu udokumentowano kart ą rejestracyjn ą zło Ŝe piasków i Ŝwi- rów akumulacji lodowcowej i piasków akumulacji wodnolodowcowej „Ber Ŝniki” (Sadowski, 1987). Zlokalizowane jest ono w bezpo średnim s ąsiedztwie rozległego wyrobiska po wcze- śniejszej eksploatacji. Na powierzchni 1,87 ha wydzielono dwa rodzaje kopaliny: kopalin ę główn ą – piaski i Ŝwiry, oraz kopalin ę towarzysz ącą – piaski zalegaj ące w osobnym pokła- dzie, w południowo-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa. Całe zło Ŝe przykrywa warstwa gleby i piasków drobno- i średnioziarnistych, za Ŝelazionych. ZłoŜe jest suche. Przy drodze z Gib do Sejn zarejestrowano w obszarze moren martwego lodu zło Ŝe pia- sków „Posejanka” (Rukszto-Chmielewska, Bo Ŝyński, 1980) oraz piasków i Ŝwirów „Posejan- ka II” (Sadowski, 1988). Powierzchnia złó Ŝ wynosi odpowiednio 0,85 ha i 0,89 ha. W ich nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysta oraz piaski za Ŝelazione, w sp ągu piaski i Ŝwiry z gła- zami o średnicy do 1,5 m. Du Ŝe nagromadzenie głazów wyst ępuje w obr ębie serii zło Ŝowej, w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa „Posejanka”. Oba zło Ŝa s ą suche. W obszarze wyst ępowania piasków, Ŝwirów, głazów i glin zwałowych moren czoło- wych, na północny-zachód od wioski Kukle, zlokalizowane s ą dwa s ąsiaduj ące ze sob ą zło Ŝa: zarejestrowane – piasków „Kukle” (Wojciechowski, Dunin, 1982) i udokumentowane – pia- sków i Ŝwirów „Kukle II” (Ceckowski, 2005). Pierwsze o powierzchni 4,2 ha, drugie 0,5 ha. W nadkładzie obu złó Ŝ wyst ępuje gleba, miejscami glina zwałowa i piaski gliniaste, w sp ągu glina zwałowa i piaski pylaste. Seri ę zło Ŝow ą cechuje du Ŝa zmienno ść składu uziarnienia, przewarstwienia gliniaste i spora domieszka ró Ŝnej wielko ści głazów. Obydwa zło Ŝa s ą suche. Na zachód od Gib, przy drodze do Pogorzelca, na powierzchni 1,57 ha poło Ŝone jest zarejestrowane zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Giby” (Sadowski, 1991). Seria zło Ŝowa składa si ę z naprzemianległych warstw piasków oraz piasków i Ŝwirów z głazikami zło Ŝonych w wyniku działalno ści wód lodowcowych. Kopalina przykryta jest gleb ą, piaskami pylastymi i drob- noziarnistymi ze Ŝwirem. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Kategoria Stan zagospo- Nr Wiek geologiczne Wydobycie Zastosowanie rozpozna- darowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. t) kopaliny nia zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i inni, 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Sztabinki p Q 253 C1 Z – Skb, Sd 4 B K, G kj 933,3 2 Ber Ŝniki Q C N – Sr 4 C K, G, N t* 430,5* 2

3 Ber Ŝniki pŜ, p* Q 147 C1* Z – Skb 4 B K, N

4 Posejanka p Q 102 C1* Z – Skb, Sd 4 C Z

13 13 5 Posejanka II pŜ Q 65 C1* Z – Skb, Sd 4 B K, G

6 Kukle II pŜ Q 72 C1 Z* – Sd 4 A –

7 Kukle p Q 321 C1* N – Skb, Sd 4 A – kj 3 273,0 8 Dubowo Q C N – Sr 4 C K, G, N t* 1 055,0* 2

9 Giby pŜ Q 2 C1* G 2 Skb, Sd 4 B K, G, N kj 883,1 10 Zelwa Q C N – Sr 4 C K, N t* 290,7* 2

11 Konstantynówka pŜ Q 194 C1 G** – Skb, Sd 4 A –

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna, t – torfy, * – kopalina towarzysz ąca Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – eksploatacja zaniechana w 2009 r., **eksploatowane od 2008 r. Rubryka 9: Skb – kruszywa budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, G – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu, N – NATURA 2000

Tabela 2 Parametry geologiczno – górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych Nr Rodzaj Grubo ść Średni stosunek Zawarto ść od–do (%) Gęsto ść nasypowa Po- Mi ąŜ szo ść zło Ŝa kopaliny nadkładu grubo ści nadkła- w stanie utrz ęsio- Nazwa zło Ŝa wierzchnia od–do/ śr. na od–do/ śr. du do mi ąŜ szo ści ziaren do pyłów zanieczysz- nym (ha) (m) mapie (m) zło Ŝa (N/Z) 2 mm * mineralnych cze ń obcych od–do (Mg/m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 p 4,3–11,4 0,3–2,1 86,0–92,0 2,4–8,0 0,09–0,20 1,78–1,83 1 Sztabinki 1,56 0,19 9,4 1,5 87,3 5,2 0,13 1,79 pŜ, p pŜ–1,07 pŜ:2,0–6,2/4,1 pŜ:0,8–2,4/1,4 pŜ–0,4 pŜ:50,2–73,8/63,0 pŜ:2,0–3,0/2,6 pŜ: ślady pŜ: 1,94–2,07/1,97 3 Ber Ŝniki p–0,80 p: 2,0–6,7/4,1 p–0,6–1,8/1,4 p–0,4 p: 82,3–96,7/87,2 p: 1,3–3,2/2,3 p: ślady p: 1,76–1,85/1,81

p 4,5–14,2 0,2–0,3 4 Posejanka 0,85 0,04 śr. 76,0 śr. 7,0 nie badano nie badano 7,35 0,3 pŜ 2,9–4,7 0,5–1,1 47,4–68,0 1,8–6,0 0,0–0,12 1,99–2,12 5 Posejanka II 0,89 0,20 3,7 0,7 60,7 3,1 0,07 2,04 14 14 pŜ 2,0–10,5 0,3–0,5 61,2–62,5 1,9–2,3 6 Kukle II 0,50 0,06 1,90–1,91 7,2 0,45 61,9 2,1 – p 1,9–7,8 0,2–3,0 52,0–98,0 5,1–16,5 0,0–0,1 1,66–2,12 7 Kukle 4,15 0,22 3,81 0,85 80,5 10,3 0,02 1,85

pŜ 2,5–5,7 0,3–1,6 51,5–74,3 2,0–6,0 0,05–0,19 2,00–2,10 9 Giby 1,57 0,2 4,4 0,7 57,5 3,7 0,11 2,04 pŜ 2,1 – 14,5 0,3 – 0,6 61,4 – 77,8 0,7 – 2,3 11 Konstantynówka 1,72 0,06 nie badano średnio 1,87 5,9 0,4 70,3 1,5 Rodzaj kopaliny: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 7:* – punkt piaskowy

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Konstantynówka” (Ceckowski, Tatarata, 2007) udokumentowano na obszarze moren martwego lodu, na powierzchni 1,72 ha. Zlokalizowane jest 1 km na południe od zło Ŝa „Posejanka”, w bezpo średnim s ąsiedztwie du Ŝego (około 1 ha), obecnie ju Ŝ zaniechanego punktu, w którym eksploatowano kopalinę bez koncesji. Zło Ŝe było dokumen- towane tylko do gł ęboko ści 0,5 m poni Ŝej poziomu zwierciadła wód gruntowych, tak wi ęc seria piaskowo-Ŝwirowa nie została przewiercona. W serii zło Ŝowej wyst ępuj ą głazy. Nadkład stanowi gleba piaszczysta. Według klasyfikacji sozologicznej zło Ŝa kopalin okruchowych połoŜone w granicach obszaru arkusza Sejny zawieraj ą kopaliny powszechne, łatwo dost ępne i licznie wyst ępuj ące w całym kraju – klasa 4. Uwzgl ędniaj ąc stopie ń konfliktowo ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝnych kom- ponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (In- strukcja..., 2005), zło Ŝe „Posejanka” uznano za bardzo konfliktowe ze wzgl ędu na ustanowio- ne w jego obr ębie stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej. Za konfliktowe uznano zło Ŝa „Giby” i „Be Ŝniki” ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenie obszarów NATURA 2000, a tak Ŝe zło Ŝa „Sztabinki” i „Posejanka II” (ochrona krajobrazu i gleb). Zło Ŝa „Kukle”, „Kukle II” i „Konstantynówka” zaliczono do małokonfliktowych.

2. Kreda jeziorna i torfy

Na obszarze arkusza Sejny udokumentowano w kategorii C 2 trzy zło Ŝa kredy jeziornej i towarzysz ących im torfów: „Ber Ŝniki”, „Dubowo”, i „Zelwa”. Ich parametry geologiczno- górnicze i jako ściowe przedstawiono w tabeli 3. Zło Ŝe „Ber Ŝniki” poło Ŝone jest w dolinie rzeczki Kunisianki, na północ od wsi Ber Ŝni- ki. Rejon zło Ŝa ma charakter rynny, której gł ębsz ą cz ęść zajmuje jezioro Pilwie. Kopalin ą jest kreda jeziorna i gytia wapienna, wapienno-ilasta, sporadycznie ilasto-wapienna i ilasta. Nad kred ą jeziorn ą wyst ępuje torf, który uznano za kopalin ę towarzysz ącą. Powierzchnia złoŜa wynosi 13,80 ha. Poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 0,1-0,5 m (Bandurska- Kryłowicz, 1997a). Na przedłu Ŝeniu tej samej rynny erozyjnej, przy północnym brzegu jeziora Kunis, na obszarze 43,30 ha udokumentowano zło Ŝe „Dubowo”. Kopalin ą główn ą jest kreda jeziorna, w niewielkim stopniu gytia wapienna. Torf, uznany za kopalin ę towarzysz ącą, wyst ępuje w nadkładzie zło Ŝa. Swobodne zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,1 do 0,8 m (Bandurska-Kryłowicz, 1997b).

15 Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kredy jeziornej i torfu

Kreda jeziorna Torf Mi ąŜ- Wilgot- Mi ąŜ- Nr Po- Grubo ść Stopie ń szo ść Zasadowo ść Zawarto ść no ść natu- szo ść Popielno ść Siarka całkowita zło Ŝa wierzch- nadkładu* pH rozkładu Nazwa zło Ŝa zło Ŝa ogólna CaO ralna zło Ŝa od–do od–do na nia od–do od–do od–do od–do od–do śr od–do śr od–do od–do śr śr mapie (ha) śr śr śr śr (%) (%) śr śr (%) (%) (%) (m) (m) (%) (m) 1,4–6,1 40,13–51,91 39,48–48,20 7,07–7,2 45,6–74,7 2,2–4,0 6,8–23,9 70–70 0,30–0,97 2 Ber Ŝniki 13,80 * 3,9 – 46,92 43,79 7,12 59,7 3,1 15,3 70 0,60

37,78–50,81 46,04–48,38 7,0–7,28 45,8–75,2 1,0–4,8 7,2–16,1 70–70 0,26–1,02 8 Dubowo 43,30 1,3–9,0 * – 47,59 47,17 7,17 63,6 2,5 12,2 70 0,59 39–57 Zelwa pole I 11,53 1,0–7,2 46,29–48,10 7,12–7,3 51,1–78,1 1,3–2,7 15,36–16,95 70–70 0,58–0,82 10 *– 49,61

16 16 pole II 3,00 1,1–6,5 43,34–43,34 7,2–7,28 38,3–75,2 1,0–2,3 21,9–21,9 70–70 1,08–1,08 35,30–51,53

*– nadkładem dla kredy jeziornej jest kopalina towarzysz ąca – torf

W rejonie wsi Zelwa, w dolinie rzeki Marychy, poło Ŝone jest zło Ŝe kredy jeziornej i torfu „Zelwa”. Zło Ŝe wyst ępuje w dwóch polach o powierzchni 11,53 i 3,0 ha. Kopalin ą główn ą jest kreda jeziorna i gytia wapienna (w polu wi ększym) oraz gytia wapienna w polu mniej- szym. W obu polach, w nadkładzie wyst ępuje torf uznany za kopalin ę towarzysz ącą. Zło Ŝe jest zawodnione, zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści 0,05-0,2 m (Bandurska- Kryłowicz, 1997c). Kopalina główna – kreda jeziorna i gytia wapienna mog ą by ć przeznaczone do wapnowania gleb. Wysoki stopie ń rozkładu torfu nie pozwala na jego wykorzystanie do celów ogrodniczych, mo Ŝe by ć jednak przydatny do produkcji mieszanek nawozowo-mineralnych. Nadaje si ę tak Ŝe do celów energetycznych. Powy Ŝsze zło Ŝa uznano za bardzo konfliktowe ze wzgl ędu na ich poło Ŝenie w obszarach NATURA 2000 („Pojezierze Sejne ńskie” (PLH 200007), „Puszcza Augustowska” (PLB 200002), „Ostoja Augustowska” (PLH 200005) oraz w obszarze chronionego krajobrazu Pojezierza Sejne ńskiego. Na obszarze złó Ŝ „Ber Ŝniki” i „Dubowo” wyst ępuj ą równie Ŝ ł ąki na podło Ŝu organicznym. Ponadto w obszarach chronionego krajobrazu na terenie wojewódz- twa podlaskiego obowi ązuje zakaz eksploatacji torfów (Rozporz ądzenie nr 19/05…, 2005).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Na obszarze arkusza Sejny obecnie zagospodarowane są dwa zło Ŝa piasków i Ŝwirów – „Konstantynówka” i „Giby”. Koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa „Konstantynówka, wa Ŝną na 10 lat, wydał Starosta sejne ński w roku 2008. U Ŝytkownikiem jest prywatny przedsi ębiorca. Wyznaczony został obszar i teren górniczy o powierzchni odpowiednio 1,72 ha i 2,24 ha. Zło Ŝe udost ępnione jest wyrobiskiem stokowym i obejmuje wi ększ ą cz ęść udokumentowanego zło Ŝa. Eksploatacja prowadzona jest przy u Ŝyciu koparki i ładowarki na kołach. Kopalina, bez przeróbki wykorzystywana jest do budowy dróg, a tak Ŝe w budownictwie. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Giby”, udokumentowane na gruntach prywatnych u Ŝytkowane było przez Urz ędy Gmin w Sejnach i Gibach. Wydobycie prowadzone było bez koncesji w latach 1991-2005, zarówno z terenu zło Ŝa jak z jego bliskiego s ąsiedztwa. Wyrobiska te były na bie Ŝą co rekultywowane w kierunku rolnym (ł ąka ko śna i pola uprawne). Obecnie trudno oceni ć w jakim stopniu zasoby zło Ŝa zostały wyeksploatowane. Aktualnie gmina Giby wznowiła wydobycie (bez uzyskania koncesji) na potrzeby własne. Na terenie zło Ŝa „Giby” znajduj ą si ę dwa małe (kilkuarowe) wyrobiska stokowo–wgł ębne, a za rok 2010 i 2011 wła- ściciel gruntów zgłosił do systemu ewidencji zasobów kopalin i „Bilansu zasobów…”, wydobycie kopaliny w wysoko ści, odpowiednio 2,0 i 0,5 tys. ton.

17 Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Kukle II” było eksploatowane do 2009 r., kiedy to sko ńczyły si ę zasoby kopaliny mo Ŝliwej do wydobycia We wrześniu 2009 roku koncesja na wydobycie została wygaszona, a obszar górniczy zniesiony. Wyrobisko stokowo wgł ębne o powierzchni około 0,5 ha, zrekultywowano w kierunku rolnym. W przeszło ści na obszarze arkusza były tak Ŝe eksploatowane zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Ber Ŝniki”, „Posejanka II” i piasków „Sztabinki” i „Posejanka”. Wydobycie z tych złó Ŝ prowadzone było głównie na potrzeby drogowe i budowlane gmin Sejny i Giby, a takŜe przez okoliczn ą ludno ść . Zasoby kopaliny Ŝadnego z wymienionych złó Ŝ nie zostały rozliczone. Zło Ŝe piasków „Sztabinki” udokumentowano na zlecenie Urz ędu Gminy w Sejnach. W „Bilansie zasobów…” figuruj ą zasoby identyczne z zasobami zatwierdzonymi w 1994 r. Według wizji terenowej zasoby kopaliny ze zło Ŝe zostały w wi ększo ści wyeksploatowane w latach 1995-2002. Suche, miejscami zaro śni ęte traw ą wyrobisko stokowe obejmuje prawie cał ą powierzchni ę zło Ŝa. S ą tu ślady bie Ŝą cej eksploatacji prowadzonej na mał ą skal ę. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów oraz piasków „Ber Ŝniki” eksploatowane było od 1987 roku, przez wła ściciela gruntów w porozumieniu urz ędem miasta i gminy w Sejnach. Na cz ęś ci udokumentowanego obszaru powstało wyrobisko stokowe, suche, poł ączone z wcze śniejszy rozległym wyrobiskiem u Ŝytkowanym przez gmin ę w Sejnach. Od 2000 roku eksploatacja zło Ŝa „Ber Ŝniki” jest zaniechana. Oba wyrobiska ulegaj ą samorekultywacji, s ą za śmiecone i w dalszym ci ągu prowadzona jest na ich terenie „dzika” eksploatacja na potrzeby lokalne. Zło Ŝe piasku „Posejanka” udokumentowano na gruntach prywatnych. Od 1981 roku Urz ąd Miasta i Gminy w Sejnach okresowo eksploatował zło Ŝe. Kopalin ę wykorzystywała równie Ŝ okoliczna ludno ść . Od 1996 r. eksploatacja nie jest prowadzona ze wzgl ędu na wy- czerpanie zasobów kopaliny. Wyrobisko stokowo-wgł ębne ulega samorekultywacji, obecnie rosn ą w nim spore drzewa. W roku 2001 ustanowiono w nim geologiczne stanowisko dokumentacyjne (forma morfologiczna – morena martwego lodu). Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Posejanka II” było eksploatowane na mał ą skal ę, na przełomie lat 1980/90 ubiegłego wieku. Niewielkie wyrobisko stokowe w północnej cz ęś ci zło Ŝa uległo samorekultywacji i obecnie jest mało czytelne w terenie. Zło Ŝa kredy jeziorne i torfu „Ber Ŝniki”, „Dubowo” i „Zelwa” oraz piasku „Kukle” nie zostały dot ąd zagospodarowane. Trzy pierwsze z powodu wymogów ochrony środowiska nie zostan ą prawdopodobnie nigdy zagospodarowane Punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów, a tak Ŝe głazów polodow- cowych, znajduj ą si ę w kilku miejscach na obszarze arkusza Sejny (najwięcej przy drodze z Gib do Sejn). Wykorzystywane s ą przez gminy, a tak Ŝe miejscow ą ludno ść na cele lokalne.

18 Zaznaczono je na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Ze wzgl ędu na mał ą skal ę wydobycia nie opracowano dla nich kart informacyjnych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszami Sejny i Veisiejai mog ą by ć wi ązane z dwoma kompleksami litologiczno surowcowymi: okruchowym – pia- sków i Ŝwirów plejstoce ńskich, stanowi ących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz biogenicznym – holoce ńskich torfów i kredy jeziornej, mog ących mie ć zastosowanie w rolnictwie. Bez znaczenia praktycznego jest kompleks ilasty – iłów zastoiskowych i glin zwałowych. Na obszarze arkusza Veisiejai nie wyznaczono obszarów perspektywicznych oraz prognostycznych dla Ŝadnych kopalin ze wzgl ędu na znaczne zalesienie terenu, a tym samym niewystarczaj ące rozpoznanie geologiczne. Na obszarze arkusza Sejny wyznaczono dziesi ęć małych obszarów prognostycznych (tabela 4) i jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów. Obszary prognostyczne wyst ępowania torfów wyznaczono w centralnej cz ęś ci arkusza, mi ędzy Sejnami, Posejank ą i Bier Ŝałowicami. Zajmuj ą one niewielkie powierzchnie od 2 do 7 ha i s ą najcz ęś ciej zlokalizowane w dolinach niewielkich cieków lub w lokalnych obni Ŝe- niach terenu (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to torfowiska w przewadze niskie, rzadziej przej- ściowe (obszary VIII, IX, X). Wyst ępuje tutaj torf rodzaju mechowiskowo-olesowego (I, VI), turzycowiskowo-olesowego (II, IV, V), mechowiskowo-turzycowiskowego (III) i szuwaro- wo-mechowiskowego (VII). W torfowiskach przej ściowych wyst ępuje torf mszarny. W sp ągu torfów zalega gytia wapienna lub organiczna, sporadycznie gytia krzemionkowa (VII, X). W obszarach VIII i IX gytia nie wyst ępuje. Mi ąŜ szo ść gytii waha si ę od 0,6 do 2,05 m. Gytia wapienna mo Ŝe by ć wykorzystywana w rolnictwie do wapnowania gleb, a torf w zale Ŝno ści od popielno ści i stopnia rozkładu – w ogrodnictwie i rolnictwie, a tak Ŝe do mieszanek torfo- wo-mineralnych. W północnej cz ęś ci województwa podlaskiego, w roku 1995, prowadzone były poszu- kiwania złó Ŝ kredy jeziornej (Liwska, 1995). Pozwoliły one na udokumentowanie na terenie arkusza Sejny trzech złó Ŝ. Pozostałe tereny były negatywne dla wyst ępowania kredy jeziornej, ale perspektywiczne dla torfów i obszary te (8) na mapie geologiczno-gospodarczej zosta- ły zaznaczone jako perspektywiczne dla torfów (Kwa śny, Ni Ŝnik, 2006). Siedem z nich zlokalizowanych jest jednak w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pojezierza Sejne ńskiego – obowi ązuje w nim zakaz eksploatacji torfów (Rozporz ądzenie Nr 19/05…, 2005) i obszarach

19 NATURA 2000, niektóre znajduj ą si ę w bliskim s ąsiedztwie rezerwatów przyrody. Z powy Ŝ- szych powodów w niniejszej mapie zrezygnowano z ich wyznaczenia. Zaznaczono natomiast obszary negatywne dla kredy jeziornej: Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Wiek kom- grubo ść Numer Po- pleksu Średnia Zasoby Rodzaj Średnie parametry kompleksu Zastoso- obszaru wierzch- litologicz- grubo ść w kategorii kopa- jakościowe litologiczno- wanie na nia no- nadkładu D liny (%) surowcowe- 1 kopaliny mapie (ha) surowco- (m) (tys. m 3) go wego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 8,0 I 4,5 t Q 2,75 124 Sr stopie ń rozkładu – 30 – popielno ść – 17,0 II 2,0 t Q 3,68 71 Sr stopie ń rozkładu – 40 – popielno ść – 13,0 III 2,8 t Q 3,07 84 Sr stopie ń rozkładu – 30 – popielno ść – 10,8 IV 7,0 t Q 2,0 140 Sr stopie ń rozkładu – 45 – popielno ść – 13,0 V 3,5 t Q 2,37 83 Sr stopie ń rozkładu – 40 – popielno ść – 10,0 VI 2,0 t Q 2,85 57 Sr stopie ń rozkładu – 30 – popielno ść – 13,0 VII 2,5 t Q 2,84 71 Sr stopie ń rozkładu – 45 – popielno ść – 8,0 VIII 5,0 t Q 3,86 193 Sr stopie ń rozkładu – 40 – popielno ść – 7,0 IX 2,2 t Q 6,25 141 Sr stopie ń rozkładu – 30 – popielno ść – 3,2 X 6,0 t Q 3,22 193 Sr stopie ń rozkładu – 25 –

Rubryka 3: t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

− na zachód od miejscowo ści Klejwy, wyst ępuje torf ciemnobrunatny o mi ąŜ szo ści 1,5–3,8 m, pod nim zalega gytia o mi ąŜ szo ści do 7 m, jednak zawarto ść CaO jest w niej mniejsza od 40%; − w rejonie wsi Markiszki do gł ęboko ści 5,0 m wyst ępuje torf, stwierdzony jedn ą sondą, która nie osi ągn ęła podło Ŝa; − koło wsi Ber Ŝniki torf osi ąga mi ąŜ szo ść 2,0–3,4 m, pod nim zalega gytia o mi ąŜ szo- ści zaledwie 1,3–2,2 m; − w dolinie Marychy koło Gib wyst ępuje torf o mi ąŜ szo ści 1,6–4,2 m. W jednej sondzie stwierdzono 3,5 m kredy jeziornej o zawarto ści CaO 45,7%. W pozostałych son- dach pod torfem stwierdzono gyti ę torfiast ą i torf z gyti ą o mi ąŜ szo ści 1,0–3,4 m;

20 − w dolinie Kunisianki koło Dubowa stwierdzono tylko torf słabo rozło Ŝony o mi ąŜ- szo ści 4,0 m; − na południe od miejscowo ści Zelwa stwierdzono wyst ępowanie torfu o mi ąŜ szości 1,6–3,2 m, pod którym zalega 0,8–0,9 m gytii; − koło jeziora Wiłkokuk torf ma mi ąŜ szo ść od 3,4 do 3,9 m. W jednej sondzie stwierdzono 2,1 m kredy jeziornej o zawarto ści CaO 48,16%, pod któr ą zalega seria gytii wapiennej. Dla torfów, poza obszarami chronionymi, wyznaczono jeden obszar perspektywiczny na zachód od wsi Bose (Dziak, 1968; Liwska 1995). Nawiercono tu torf i torf z gyti ą o mi ąŜ- szo ści 6,0–7,2 m. Kredy pisz ącej poszukiwano mi ędzy Hołnami Mejera a Rachelanami. Wyst ępuje tam ona w formie kry turo ńskiej w przypowierzchniowej cz ęś ci wzgórza morenowego. Mała mi ąŜ szo ści kredy ( średnio 1,6 m, maksymalnie 2,3 m) i jej niska zasadowo ść ogólna nie stwarza perspektyw do udokumentowania tu nawet małego zło Ŝa (Liwska, 1982). Na terenie arkusza Sejny przeprowadzono szereg prac geologicznych w celu udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów. Na omawianym terenie brak jest du Ŝych, a nawet śred- nich złó Ŝ kopalin okruchowych i niewiele jest te Ŝ obszarów perspektywicznych dla nich. Ty- powe dla omawianego obszaru jest wyst ępowanie utworów piaskowo-Ŝwirowych, cz ęsto z głazami, pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego. S ą one niestety zazwyczaj za- glinione, czasem z przerostami mułkowymi lub nadmiern ą zawarto ści ą pyłów mineralnych. Wśród tego typu osadów trafiaj ą si ę odosobnione soczewy piasków i Ŝwirów o dobrej jako ści i korzystnych parametrach geologiczno-górniczych. Wyznaczanie obszarów perspektywicznych w tego rodzaju osadach, nastr ęcza szereg trudno ści, a cz ęsto jest niecelowe, poniewa Ŝ mo Ŝliwo ści udokumentowania małych złó Ŝ dotycz ą całej jednostki litologiczno surowcowej. Praktyka poszukiwawcza złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych na takich terenach cz ęsto ogranicza si ę do badania niewielkich obszarów w miejscach, gdzie znajduj ą si ę „dzikie” wyrobiska tych kopalin. Na obszarze moren martwego lodu w rejonie miejscowości Pomorzanka – Konstanty- nówka wyznaczono obszar perspektywiczny piasków ze Ŝwirem. Znajduje si ę on w bezpo- średnim s ąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ „Konstantynówka” i „Posejanka II” i punktów eksploatacyjnych. W rejonie wsi Pawłówka piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą jedynie w formie przewarstwie ń w piaskach pylastych i drobnoziarnistych (Sadowski, 1985).

21 Na południe od Sejn, w dolinie Marychy, koło Gib, stwierdzono piaski i Ŝwiry o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści i pod do ść du Ŝym nadkładem. Rejon uznano za negatywny (Staniszew- ska, 1960). W obszarze przebadanym na północ od miejscowo ści Pomorze stwierdzono znaczne zró Ŝnicowanie utworów czwartorz ędowych i brak szans na wydzielenie bilansowego pokładu piasków i Ŝwirów (Sadowski, 1994b). W rejonie Gib badaniami obj ęto du Ŝy obszar piasków akumulacji wodnolodowcowej. Stwierdzono wyst ąpienie piasków drobnoziarnistych, miejscami gliniastych z przewarstwie- niami lub gniazdami piasków i Ŝwirów. Rejon uznano za negatywny (Andrzejak, 1972). Na omawianym terenie prowadzono tak Ŝe prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ kopalin ilastych. W pobli Ŝu jeziora Gaładu ś przebadano fragment moreny czoło- wej w celu udokumentowania glin do produkcji ceramiki budowlanej. Ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść piasku i margla, a tak Ŝe głazów, teren ten uznano za negatywny (Salachna, 1969). W pobli Ŝu jeziora Płaskiego i miejscowo ści Radziuszki poszukiwano złó Ŝ glin do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej. W pierwszym rejonie stwierdzono wyst ę- powania piasków zaglinionych, w drugim utwory ilaste na niewielkich obszarach, w obni Ŝe- niach terenu i o mi ąŜ szo ści do 1,4 m. Wyniki prac uznane za negatywne(Gradys, 1972). Przeprowadzone w latach 80. ubiegłego wieku prace zwiadowcze w celu wst ępnego zlokalizowania obszarów wyst ępowania kopalin ilastych w rejonie Sejn zako ńczyły si ę nie- powodzeniem, bowiem w obszarze wytypowanym na południowy-wschód od miasta nie zna- leziono pokładów iłów zastoiskowych na gł ęboko ści umo Ŝliwiaj ącej ich opłacalne wydobycie (Samocka, Zembrzycka, 1983).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym arkusze Sejny i Vieisiejai le Ŝą w dorzeczu Niemna, który nale Ŝy do zlewni Morza Bałtyckiego. Najwi ększ ą rzek ą na tym terenie jest Marycha (Czarna), która wraz ze swoimi najwi ększymi dopływami – Rubiczank ą i Kunisjank ą oraz du Ŝą ilo ści ą mniejszych, bezimiennych cieków odwadnia niemal cały obszar arkuszy. Źródła rzeki znajduj ą si ę rejonie Pu ńska (poza map ą). Na terenie wysoczyzny rzeka ma przebieg południkowy, a poni Ŝej miejscowo ści Giby skr ęca w kierunku wschodnim. Marycha jest le- wobrze Ŝnym dopływem Czarnej Ha ńczy, która odwadnia południowo-zachodni ą cz ęść obszaru i uchodzi do Niemna na terenie Białorusi. Północno-wschodni ą cz ęść obszaru, z Jeziorami Gaładu ś i Hołny, odwadnia Hołnianka, która wpada poza granicami kraju do Białej Ha ńczy.

22 Na obszarze arkusza wyst ępuj ą liczne jeziora o zró Ŝnicowanej wielko ści, gł ęboko ści i genezie. Najwi ększe z nich – Gaładu ś (728,6 ha), Pomorze (295,4 ha) i Hołny (158,1 ha) nale Ŝą do jezior rynnowych. Jeziora tego typu w obr ębie Pojezierza Wschodniosuwalskiego maj ą przebieg południkowy, natomiast na Równinie Augustowskiej równole Ŝnikowy. Wyst ę- puj ą tutaj tak Ŝe mniejsze jeziora o charakterze wytopiskowym lub zaporowym. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Białymstoku zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne (Prawo…, 2001). Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. W 2010 r. wykonano cz ąstkow ą ocen ę stanu/potencjału ekologicznego jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowi- ska z dnia 20.08.2008 r. w Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, Ŝe w ciekach naturalnych, jeziorach lub innych zbiornikach naturalnych, na podstawie zbada- nych elementów biologicznych, fizykochemicznych i hydromorfologicznych klasyfikuje si ę stan ekologiczny wód, a okre śla go gorszy ze stanów. Elementy hydromorfologiczne i fizyko- chemiczne spełniaj ą rol ę elementów wspieraj ących. W granicach arkusza Sejny wst ępnej ocenie poddano wody Marychy monitorowane w punktach pomiarowo-kontrolnych Aleksiejówka i Zelwa (Ocena…, 2011). W punktach tych rzeka prowadzi wody, których stan ekologiczny/potencjał ekologiczny oceniono jako umiarkowany. Badania wód Czarnej Ha ńczy prowadzone były w punktach monitoringu operacyjnego wodowskaz Sobolewo oraz śluza Kudrynki (poza arkuszem). W Sobolewie okre ślono jedynie stan chemiczny wody (poni Ŝej dobrego). Stan ekologiczny wody w punkcie pomiarowo- kontrolnym Kudrynki oceniono jako dobry, a elementy fizyko-chemicznych zaliczono do II klasy wska źnika jako ści wód. W latach 2006–2010 r. nie prowadzono monitoringu jezior znajduj ących si ę w granicach omawianego arkusza.

2. Wody podziemne Arkusze Sejny i Veisiejai, pod wzgl ędem hydrogeologicznym, nale Ŝą do regionu ma- zowiecko-mazursko-podlaskiego (II), subregionu pojeziernego (II 2) (Paczy ński (red), 1995). W podziale wg. jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region Na- rwi, Pregoły i Niemna (RNPN) (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007).

23 Obszar ten jest nierównomiernie rozpoznany pod względem hydrogeologicznym. Wody podziemne zwykłe wyst ępuj ą tu w osadach kenozoiku i mezozoiku, jednak Ŝe rozpoznanie hydrogeologiczne obejmuje jedynie górne partie utworów czwartorz ędowych (Bieniaszewska i inni, 1986). Wszystkie studnie zlokalizowane w obr ębie arkusza ujmuj ą pierwszy od powierzchni, zasobny w wod ę, poziom czwartorz ędowy. W osadach czwartorz ędu wydzielono trzy poziomy wodono śne o charakterze u Ŝytkowym (Nowakowski i inni, 2004 a,b) zwi ązane z osadami zlodowace ń środkowo- i północnopolskich: – poziom wód gruntowych w obr ębie sandru augustowskiego, – mi ędzymorenowy górny poziom wodono śny w obszarze wysoczyzny polodowcowej, – mi ędzymorenowy dolny poziom wodono śny. W południowej cz ęś ci obszaru, w obr ębie sandru augustowskiego, wyst ępuje przypo- wierzchniowy poziom wodono śny (sandrowy). Jest on zwi ązany z wyst ępowaniem piaszczystych i Ŝwirowych osadów fluwioglacjalnych, zaliczanych do zlodowace ń północno- i środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść serii piaszczystej jest zmienna w granicach 35–45 m, a strefa zawodniona wynosi od 23 do 36 m. Wyst ępuj ą w nim wody o charakterze swobodnym na gł ęboko ści od 1,5 do 14,0 metrów p.p.t, których zasilanie odbywa si ę przez bezpo średni ą in- filtracj ę opadów atmosferycznych. Wydajno ści studni wierconych z tego poziomu s ą zró Ŝni- cowane, wahaj ą si ę od 16 do 120 m 3/h. Wydajno ści potencjalne kształtuj ą si ę tutaj na poziomie 30–70 m3/h. Poziom ten eksploatowany jest studniami uj ęć wiejskich, o środków wypo- czynkowych oraz indywidualnych u Ŝytkowników. W północnej i środkowej cz ęś ci omawianego terenu, na obszarze wysoczyzny morenowej, wyst ępuje mi ędzymorenowy poziom wodono śny. Poziom jest dwudzielny, rozdziela go nieci ągła, kilkumetrowa warstwa glin. W miejscach kopalnych dolin lub rynien przecinaj ą- cych gliny zlodowacenia środkowopolskiego obydwa poziomy wyst ępuj ą ł ącznie, a mi ąŜ- szo ść kompleksu piaszczysto-Ŝwirowego si ęga wówczas 80 m. Mi ędzymorenowy górny poziom wodono śny wykształcony jest w postaci piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (sandr kopalny). Ci ągła, szeroko rozprzestrzeniona warstwa wodono śna, o mi ąŜ szo ści od 12 do ponad 40 m wyst ępuje na gł ęboko ści od 10 m do 50 m. Przykrywa j ą seria glin zwałowych zmiennej mi ąŜ szo ści, od kilku metrów w cz ęś ci połu- dniowej i centralnej do 50 m w cz ęś ci północnej. Zwierciadło wody mo Ŝe mie ć w nim charakter napięty lub swobodny. Zasilanie tego poziomu wodono śnego odbywa si ę przez przes ącza- nie wód opadowych przez utwory słaboprzepuszczalne lub w drodze bezpo średniej infiltracji. W północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Sejn, w otworach zlokalizowanych w dolinie rzeki Marychy i w niektórych obni Ŝeniach wytopiskowych, wyst ępuj ą samowypływy wody.

24 Współczynnik filtracji wynosi – od 6,0 do 30,0 m/24h, a wydajno ść potencjalna studni – od kilku do 80 m 3/h. Mi ędzymorenowy dolny poziom wodono śny zwi ązany jest z seri ą piasków wodnolodowcowych i rzecznych wyst ępuj ących mi ędzy glinami zlodowace ń środkowopolskich i po- łudniowopolskich. Warstwa wodono śna, której mi ąŜ szo ść dochodzi do 20 m, wyst ępuje jedynie lokalnie. Wody opisywanego poziomu maj ą bezpo średni kontakt hydrauliczny z pozio- mem nadległym. Zasilanie wód tego poziomu nast ępuje przez okna hydrogeologiczne i prze- sączanie wody z wy Ŝszego, mi ędzymorenowego górnego poziomu wodono śnego. Parametry hydrogeologiczne tego najni Ŝszego poziomu czwartorz ędowego nie s ą rozpoznane. Z uwagi na brak rozpoznania hydrogeologicznego w spągowych partiach utworów czwartorz ędowych i starszych osadach – paleocenu i kredy nie wydzielono w ich obr ębie uŜytkowego poziomu wodono śnego W obr ębie czwartorz ędowego głównego poziomu u Ŝytkowego wyst ępuj ą wody słodkie (zwykłe), o suchej pozostało ści w granicach 253–812 mg/dm 3. Zaliczono je do wód o średniej jako ści (klasa IIb), wymagaj ące prostego uzdatnienia. Jedynie w okolicach Sejn, Klejw i Pomorza s ą one niskiej jako ści (klasa III) i wymagaj ą skomplikowanego uzdatniania. Zwi ą- zane jest to głównie z wysokim st ęŜ eniem jonów Ŝelaza w okolicach Sejn i Pomorza oraz manganu w Klejwach, a tak Ŝe wysokimi warto ściami barwy i m ętno ści. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania, obecno ść lasów i gruntów u Ŝytkowanych rolniczo, a tak Ŝe obszarów prawnie chronionych s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ą- cymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ębie arkuszy Sejny i Vieisiejai stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego poziomu wodono śnego jest zró Ŝnicowany. Bardzo wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyznaczono na terenach miejskich i podmiejskich Sejn. Zwi ązany jest on z zagospodarowaniem i u Ŝytkowaniem terenu (zakłady mleczarskie, gorzelnia, stacje paliw, oczyszczalnia ścieków). Wysoki stopie ń zagro Ŝenia, ze wzgl ędu na brak lub słab ą izolacj ę warstwy wodono śnej, wyst ępuje w północno-wschodniej i środkowej cz ęś ci arkusza. Potencjalnymi źródłami zanieczyszcze ń s ą rolnicze u Ŝytkowanie terenu, lokalna zabudowa wiejska oraz gospodarstwa ho- dowlane. Na pozostałym obszarze, z uwagi na lepsz ą izolacj ę zewn ętrzn ą, ograniczon ą dost ępno ść (masywy le śne i rezerwaty przyrody), niewielk ą ilo ść potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń – wyst ępuje średni i niski stopie ń zagro Ŝenia. Głównym źródłem zaopatrzenia ludno ści, przemysłu i rolnictwa w wod ę s ą uj ęcia wód podziemnych z poziomu czwartorz ędowego (wód gruntowych i poziomu mi ędzymorenowego

25 górnego). Do najwi ększych uj ęć nale Ŝy uj ęcie komunalne dla Sejn, uj ęcia wiejskie w Ber Ŝni- kach, Gibach, Pogorzelcu i Pomorzu oraz uj ęcie przemysłowe dla mleczarni w Sejnach. Lud- no ść wiejska oraz cz ęść o środków turystycznych korzysta z lokalnych uj ęć i sieci wodoci ą- gowych. Cz ęść indywidualnych gospodarstw, a w szczególno ści gospodarstwa w zabudowie kolonijnej u Ŝytkuje studnie kopane, sporadycznie studnie wiercone. Na obszarze arkusza Sejny zaznaczono wi ększe uj ęcia wód czwartorz ędowych o jed- nostkowej wydajno ści powy Ŝej 50 m 3/h. W granicach arkusza Veisiejai nie ma uj ęć wód podziemnych. Według regionalizacji (Kleczkowski, red., 1990) na obszarze arkuszy Sejny i Veisiejai i sąsiednich, brak jest głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Sejny, umiesz- czono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

26 trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru chromu, kadmu, kobaltu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść : cynku, miedzi oraz niklu. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

27 Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Zakresy zawar- Warto ść przeci ętnych ci ętnych (me- to ści w glebach (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie dian) na arkuszu Sejny obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra w glebach na dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu Sejny

N=9 N=6522 Metale N=9 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–44 27 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–9 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–56 32 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–8 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–8 4 3 Pb Ołów 50 100 600 6–14 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Sejny 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 9 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 9 – – ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 9 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 9 – – szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 – – 2) Pb Ołów 9 – – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 9 – – rowami, grunty le śne oraz zadrzewione Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- i zakrzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowa- sza Sejny do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść ne i zurbanizowane z wył ączeniem terenów prze- próbek) mysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- – 9 – – ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych

28 oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i inni, 2004; Reiss i inni, 2004; Birch i inni, 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i inni, 2001; Lindström, 2001; Pulford i inni, 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i inni, 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i inni, 1999; Liu i inni, 2005; Šmejkalová i inni, 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjal- nym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i inni, 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i inni, 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bo- jakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i inni, 1995; Miller i inni, 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa-

29 dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichloro- wanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC- ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę-

30 dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego, ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* 1 2 3 4 Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 – * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i inni, 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu Sejny zbadane zostały osady jezior: Długie- go, Gieret, Hołny, Pomorza, Sejny, Wiłkokuk, Tobolinka, Łempis, Stulpieniuk, Zelwa, Gremzdel, Gremzdy i Mulicznego. Osady jezior Gieret, Pomorze, Sejny, Wiłkokuk, Zelwa, Gremzdy charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pier- wiastków, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 7). W osadach jeziora Tobolinka stwierdzono znacznie podwy Ŝszone zawarto ści kadmu, cynku, rt ęci oraz ołowiu. W osadach jezior Długiego, Łempis, Gremzdel, Tobolinka i Stul- pieniuk odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści ołowiu, a w osadach jezior Długiego, Zelwa, Gremzdel i Hołny – rt ęci. Odnotowane zawarto ści WWA i PCB w osadach jezior Pomorze i Zelwa s ą zbli Ŝone do przeci ętnie spotykanych zawarto ści tych zwi ązków organicznych

31 w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach jezior są ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia M Ś, a tak Ŝe, za wyj ątkiem zawarto ści ołowiu w osadach jeziora Tobolinka, ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Okr ągłe Parametr Długie Gieret Hołny Łempis Pomorze Sejny Wigierskie 2009 2001 2007 2003 2009 1996 2007 Arsen (As) 6 3 10 3 6 10 <5 Chrom (Cr) 20 7 12 4 5 16 4 Cynk (Zn) 123 64 81 90 52 84 84 Kadm (Cd) 1,5 <0,5 <0,5 1 <0,5 1,1 1,1 Mied ź (Cu) 21 11 15 7 10 11 9 Nikiel (Ni) 16 5 12 3 5 10 3 Ołów (Pb) 56 25 37 52 22 19 41 Rt ęć (Hg) 0,228 0,079 0,155 0,087 0,133 0,13 0,157 * WWA 11 WWA 1,354 n.o. n.o. n.o. 0,924 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 1,264 n.o. n.o. n.o. 0,717 n.o. n.o. PCB *** 0,00125 n.o. n.o. n.o. < 0,0007 n.o. n.o. Stulpieniuk Tobolinka Wiłkokuk Zelwa Gremzdel Gremzdy Muliczne Parametr 2003 2002 1995 2009 2009 2007 2007 Arsen (As) 6 10 11 16 9 6,5 11 Chrom (Cr) 3 9 9 9 10 4 9 Cynk (Zn) 98 246 37 56 220 47 98 Kadm (Cd) 1,3 3,5 1,2 0,6 0,6 0,6 1,3 Mied ź (Cu) 6 17 6 11 27 11 12 Nikiel (Ni) 2 8 4 6 14 4 8 Ołów (Pb) 48 136 21 40 26 19 63 Rt ęć (Hg) 0,097 0,221 0,03 0,172 0,222 0,116 0,202 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. 0,620 0,406 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. 0,481 0,493 n.o. n.o. PCB *** n.o. n.o. n.o. 0,00085 0,0007 n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu Veisiejai zbadany został osad jeziora Boto- nie (tabela 8). Osady jeziora charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ą- dzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

32 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Botonie Parametr (Bał ędzis) (2004 r.) 1 2 Arsen (As) 10 Chrom (Cr) 6 Cynk (Zn) 39 Kadm (Cd) 0,5 Mied ź (Cu) 6 Nikiel (Ni) 6 Ołów (Pb) 11 Rt ęć (Hg) 0,03 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Wspólnie opisano wyniki pomiarów dla dwóch s ąsiaduj ących arkuszy (Sejny i Veisieja- i), gdy Ŝ zdecydowana wi ększo ść obszaru obj ętego arkuszem Veisiejai le Ŝy poza granicami Polski. Wschodni profil arkusza Sejny jest jednocześnie zachodnim (i jedynym) profilem pomiarowym arkusza Veisiejai. Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej

33 (fig. 3, 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy Sejny (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ą- siaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 22 do około 46 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 36 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 27 do około 44 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 32 nGy/h. W zachodnim profilu pomiarowym obserwuje si ę pewn ą dwudzielno ść . Ni Ŝsze dawki zarejestrowane w południowej cz ęś ci profilu (22-35 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodno- lodowcowymi (piaskami i Ŝwirami) oraz z holoce ńskimi torfami, a nieco wy Ŝsze w północ- nym odcinku profilu (40-45 nGy/h) – z osadami zastoiskowymi (piaski, mułki i iły). W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrówna- ne (przewa Ŝaj ą warto ści około 30 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ utworów: utwory wodnolodowcowe (sandrowe) zlodowace ń północnopolskich. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,5 do 6,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,0 do 5,1 kBq/m 2.

34 110 W PROFIL ZACHODNI 110 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6006918 6000723

6005086 5999238

5995779 6002743 m m 5993795 5990736 5992182

5988735 5989747 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 35 35 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6006918 6000723

6005086 5999238

5995779 6002743 m m 5993795 5990736 5992182

5988735 5989747 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Sejny (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

111 W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

m 5996711

0 10 20 30 40 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

m 5996711

0 1 2 3 4 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Vieisiejai (na osi rz ęd- nych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych

36 wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony.

37 Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 9). Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] Filtracji k [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 9), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Sejny i Veisiejai Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowakowski i inni, 2004a,b). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy-

38 dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Sejny i Veisiejai bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Augustowska” PLB200002 (ochrona ptaków), „Ostoja Augustowska” PLH200005, „Pojezierze Sejne ńskie” PLH 200007 (ochrona siedlisk), − zabudowa Sejn b ędących siedzib ą urz ędów miasta, gminy i starostwa powiatowego oraz miejscowo ści gminnej Giby, − zabytkowy zespół architektoniczny w Sejnach, − rezerwaty przyrody: „Pomorze”, „Łempis” (le śne), „Ostoja bobrów Marycha” (faunistyczny), „Tobolinka” (wodny), „Kukle” (krajobrazowy), − tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − obszary podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − strefa ochronna Wigierskiego Parku Narodowego, − obszary płytkiego (do 5 m) wyst ępowania głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go: Romanowce – Pawłówka, Hołny Wolmera, Orzechowo – Pogorzelec, Lasanka – Podgibki, Iwanówka, Sejny – Giby, Posejnele – Markiszki, Gulbin, Wier śnie, Wier- śnianka, Białorzeczka, Zelwa, Wiłkokuk, Budwie ć, − ci ągi wałów i wzniesie ń zbudowanych z zaburzonych osadów czwartorz ędowych i przedczwartorz ędowych oraz wzgórza i wały zbudowane z zaburzonych osadów czwartorz ędowych i przedczwartorz ędowych (Ber, 2007), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Czarnej Ha ńczy, Marychy, Kunisianki, Hołnianki, Rudawki, Pawłówki, Bubie Ŝanki, Czarnej i pozostałych cieków, − strefy (do 250m) wokół jezior: Przystajnie, Bołonie, Szejpiski, Kłejwy, Płaskie, Białe, Sejny, Ingiel, Dmitrowo, Sumowo, Druce, Gawinia ńskie, Rejslle, Gała, Dusajtis, Szta- binki, Dubelek, Gaładu ś, Per ć, Samania, Ber Ŝnik, Akmieniaj, Hołny, Perc Gajlek, Ke- lig, Aszyryn, Karolinek, Pilwie, Gieret, Igielnik, Kunis, Stulpien, Szulpienik, Lempis, Zelwa, Wiłkokuk, Pomorze, Świerszcze ń, D ąbel, Heret, Wier śnie, Kieresne, Okunió- wek, Czarne, Białe, Budziewizna, Samas, Dowcie ń i pozostałych akwenów,

39 − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (na wschód od Dubowa, zachodni brzeg jeziora Perc, na południowy wschód od Ber Ŝnik), − obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi- rejon Radziuci, brze- gi jeziora Gaładu ś, wschodni brzeg jeziora Dusajtis, wschodni i zachodni brzeg jeziora Sztabinki, zachodni brzeg jeziora Dubelek, zachodni brzeg jeziora Perc, rejon Półkoty, wschodni brzeg jeziora Ber Ŝnik, północno-zachodni brzeg jeziora Kunis (Grabowski i in., 2007). Obszary wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą cało ść terenu w granicach Polski arkusza Veisiejai i ponad 95% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Sejny.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 1) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów wskazano na wysoczy źnie morenowej falistej, w obr ębie powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych (górnych) fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Maj ą one br ązowoczerwonaw ą barw ę, s ą wapniste, piaszczyste, miejscami wykształcone w postaci piasków pyłowo-Ŝwirowych. Poło Ŝone s ą bezpo średnio na osadach piaszczysto-Ŝwirowych, ich mi ąŜ szo ść nie przekracza na ogół 3 m (Lisicki, 1994). Obszary wskazane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na terenie gminy Sejny, w rejonie miejscowo ści Hołny Mejera (przy granicy z Litw ą), Nowosa- dy i na wschód od Sejn. W rejonie Nowosadów w gliny wysoczyznowe wł ączono niewielkie wydzielenia glin zwałowych w spływach martwego lodu. Ze wzgl ędu na bardzo niejednorodne wykształcenie litologiczne glin oraz ich niewielk ą miąŜ szo ść wła ściwo ści izolacyjne okre ślono na mniej korzystne (zmienne). Jak wynika z przekrojów hydrogeologicznych istnieje mo Ŝliwo ść , Ŝe lokalnie górne gliny fazy pomorskiej mog ą by ć poło Ŝone bezpo średnio na glinach starszych, tworz ąc wspólny pakiet izola- cyjny. W rejonie Posejnele – Kukle, Pawłówki i Skusteli wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa składowisk odpadów wi ąŜ e si ę z konieczno- ści ą wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektów – mineralnej lub syntetycznej.

40 Warunkowym ograniczeniami dla budowy składowisk odpadów w granicach obszaru wskazanego w rejonie Sejn jest blisko ść zabudowy, dla obszaru w rejonie miejscowo ści Hoł- ny Mejera poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Sejne ńskie. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indy- widualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Obszary wytypowane w rejonie Nowosadów i Hołn Mejera s ą terenami, na których uŜytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami ró Ŝnoziarnistymi wyst ępuj ącymi pod kompleksem glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od 18 m do 50 m ( średnio 25 m), lokalnie mniej- szej. Odporno ść głównego u Ŝytkowego poziomu wodonośnego mo Ŝe by ć niska lub średnia, niski stopie ń zagroŜenia wód wynika z braku ognisk zanieczyszcze ń na tych terenach. W rejonie Sejn główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest przykryty warstw ą osadów słabo przepuszczalnych o zmiennej mi ąŜ szo ści (od 4 m do około 20 m, średnio 11 m). Sto- pie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki. Główne zagro Ŝenia dla wód podziemnych tego obszaru wynikaj ą z zagospodarowania i u Ŝytkowania terenu – zwarta zabudowa miejska i wiejska, gospodarstwa rolne i o środki wypoczynkowe.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) Na powierzchni terenów, na których mo Ŝliwe jest składowanie odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Budowa tego typu obiektów w granicach POLS wytypowanych do składowa- nia odpadów oboj ętnych wymaga ć b ędzie zastosowania dodatkowych przesłon podło Ŝa, w celu wyeliminowania zagro Ŝenia ska Ŝenia odciekami wód powierzchniowych i podziemnych. Składowisko odpadów w Konstantynówce w gminie Sejny przyjmuje odpady komunalne z terenów obj ętych arkuszem. Obiekt ma wa Ŝne pozwolenie zintegrowane, prowadzony jest monitoring wód podziemnych, opadowych i odcieków, w najbli Ŝszym czasie ma zosta ć zainstalowana aparatura odgazowuj ąca. Przewidziany termin zako ńczenia eksploatacji skła- dowiska to lata 2014–2015.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Na analizowanym terenie warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów w granicach wytypowanych obszarów s ą podobne. Gliny zwałowe (górne) fazy po-

41 morskiej, które stanowi ą naturaln ą barier ę geologiczn ą s ą niejednorodnie wykształcone, głównie jako gliny piaszczyste, miejscami wr ęcz jako piaski pyłowo-piaszczyste. Według danych z przekroju hydrogeologicznego wykonanego dla MhP gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (rz ędu 30–35 m) mog ą wyst ępowa ć w granicach obszaru wytypowanego w okolicach Hołn Mejera, w rejonie Sejn gliny mog ą mie ć 10–20 m mi ąŜ szo ści. Bardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maj ą obszary wskazane w okolicy Nowosadów i Hołn Mejera, gdzie uŜytkowy poziom wodono śny jest izolowany kompleksem glin zwałowych o mi ąŜ szo ściach rz ędu 18–50 m. Jego odporno ść okre ślono na średni ą (lokalnie nisk ą), a stopie ń zagro Ŝenia wód na niski. W pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć obszar wytypowany w okolicy Hołn Meje- ra, gdzie warstwa izoluj ąca glin zwałowych ma prawdopodobnie najwi ększ ą mi ąŜ szo ść , a stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszyw naturalnych oraz punkty lokalnego poboru kopalin poło Ŝone s ą na obszarach wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 roku wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝy- nierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę-

42 powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Sejny i Veisiejai opracowano na podstawie Szczegółowych map geologicznych tego terenu (Lisicki, 1990 a,b, 1994) oraz Atlasu geologiczno-in Ŝynierskiego rejonu Suwałk (Jakubicz, 1989). Dotyczy około 40 % powierzchni arkusza Sejny i około 10% arkusza Veisiejai w granicach Polski. Z waloryzacji wył ączono tereny: gleb chronionych (kl. I-IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, lasów oraz rezerwatów, złó Ŝ kopalin i zwartej zabudowy Sejn. Wyró Ŝniono dwa zasadnicze rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i głęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Zagadnienia zabudowy i zagospodarowania tego obszaru zwi ązane s ą z charakterem osadów czwartorz ędo- wych, generalnie ostatniego zlodowacenia, szczególnie fazy pomorskiej oraz holoce ńskich. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich korzystnych dla budownictwa na omawianym terenie to te, na których wyst ępuj ą grunty spoiste – zwarte, półzwarte i twardopla- styczne lub grunty niespoiste (sypkie) – średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Zwierciadło wód gruntowych jest poni Ŝej 2 m p.p.t., brak jest zjawisk geodynamicznych (kąt nachylenia terenu nie przekracza 12%). Obejmuj ą one głównie obszary wyst ępowania glin zwałowych oraz pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych i lodowcowych. Na powierzchni terenu zaznacza si ę du- Ŝe zró Ŝnicowanie pod wzgl ędem rozprzestrzenienia oraz uziarnienia zarówno gruntów syp- kich jak i spoistych. Zwi ązane to jest urozmaicon ą genez ą tych osadów jak i formami geomorfologicznymi. Grunty niespoiste średnio zag ęszczone – piaski i Ŝwiry głównie wodno-lodowcowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły wyst ępuj ą na tarasach sandrowych, rozprzestrzenionych na południe od wsi Pogorzelec i od jeziora Heret oraz na wschód od jezior Zelwa i Kunis. Utwo- ry te znajduj ą si ę równie Ŝ na wschód od jeziora Płaskiego i Białego, w rejonie wsi Łumbie oraz na północny wschód od Sejn. Korzystne dla budownictwa piaski i Ŝwiry moren czoło- wych wyst ępuj ą w pobli Ŝu jezior: Gaładu ś, Sztabiki i Ber Ŝnik, piaski i Ŝwiry form szczelino- wych (na północ od jeziora Zelwa) oraz ozów (na wschód od rzeczki Kunisianki i w pobliŜu jeziora Hołny i Gaładu ś). W opisywanych wy Ŝej obszarach woda gruntowa wyst ępuje na gł ę- boko ści wi ększej ni Ŝ 2,0 m.

43 Gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, dominuj ą w środkowej i północnej cz ęś ci omawianego terenu, buduj ąc wysoczyzny morenowe. Są to grunty spoiste, nieskonso- lidowane, reprezentowane głównie przez glin ę piaszczyst ą, cz ęsto spoist ą zwi ęzł ą, nierzadko przechodz ące w piasek gliniasty. Zawierają one domieszki frakcji Ŝwirowej i kamienistej oraz warstewki piasków. Gliny zwałowe s ą na ogół mało ści śliwe, niep ęczniej ące i stanowi ą do ść dobre podło Ŝe budowlane. Nale Ŝy je jednak chroni ć przed dodatkowym zawodnieniem w czasie budowlanych prac ziemnych, gdy Ŝ pod wpływem wody i obci ąŜ enia nast ępuje zmiana ich konsystencji (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Szczególnie wa Ŝne jest to na obszarach gruntów zastoiskowych pylastych i ilastych. Przy posadowieniu budynków wymagaj ących wi ększej no śno ści gruntów konieczne b ędzie wykonanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych dla zabudowy to te, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne, do których nale Ŝą grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne oraz niespoiste, lu źne. S ą to głównie osady najmłodsze – holoce ńskie, które le Ŝą przede wszystkim w dolinach rzek i mniejszych cieków, rynnach jeziornych oraz w licznych zagł ębieniach bezodpływowych na wysoczy źnie. Niekorzystne dla zabudowy s ą obszary o spadkach terenu powy Ŝej 12%, tereny zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi, obszary podmokłe i zabagnione oraz obszary wyst ępowania wód agre- sywnych. Grunty organiczne – torfy i namuły, wyst ępuj ą powszechnie na omawianym terenie. Osady te, zwykle zawodnione, pod wpływem obci ąŜ enia oddaj ą wod ę, co w sposób zasadni- czy wpływa na przebieg osiadania gruntu. Grunty organiczne s ą charakterystyczne dla dolin jezior rynnowych i rzecznych oraz w licznych na całym opisywanym terenie zagł ębieniach bezodpływowych. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą na obszarze Bobrowego Bagna na północ od Karolina, na wschód od jeziora Białego, na północ od Stabieniszczyzny i na obszarze Bagna śegarskiego. W rejonach wyst ępowania gruntów organicznych woda przewa Ŝnie wykazuje agresywno ść w stosunku do stali i betonu. Grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne to mady, gliny, iły i mułki o ró Ŝnej genezie. Luźne grunty niespoiste to piaski drobne lub pylastych oraz mułki piaszczyste. Utwory te wypełniaj ą doliny rzek i licznych drobnych cieków, z których najwi ększa to Marycha płyn ąca z północnego zachodu ku południowemu wschodowi oraz mniejsze Kunisianka, Bubie Ŝanka, Hołnianka, a tak Ŝe obni Ŝenia bezodpływowe na wysoczy źnie morenowej powstałe po wyto- pieniu si ę martwego lodu. W okolicach jezior Płaskie i Białe wyst ępuj ą osady zastoiskowe wykształcone w postaci gruntów małospoistych: mułków, glin pylastych i iłów, w stanie plastycznym, a tak Ŝe lu źnych

44 piasków pylastych. Zarówno w dolinach cieków jak i w obni Ŝeniach na wysoczy źnie wyst ę- puj ąca płytko (w granicach 0–2,0 m) woda gruntowa tworzy liczne podmokło ści i zabagnie- nia. Zaznacza si ę tu te Ŝ du Ŝa zmienno ść warunków gruntowo-wodnych w zale Ŝno ści od waha ń poziomu zwierciadła wody. Niekorzystne warunki dla budownictwa stwarza urozmaicona powierzchnia terenu. Czynnikiem niekorzystnym jest wyst ępowanie obszarów o spadkach terenu powy Ŝej 12%. Znajduj ą si ę one w strefie granicznej mi ędzy morenow ą wysoczyzn ą polodowcow ą, a powierzchni ą sandrow ą, gdzie wyst ępuj ą wzgórza morenowe cz ęsto o charakterze spi ętrzonym. Podwy Ŝszone spadki notuje si ę tak Ŝe na brzegach jezior rynnowych: Gaładu ś, Hołny, Szta- binki, Ber Ŝniki i Iłgiełk oraz na stromych zboczach w dolinie Marychy, w okolicach wsi Po- morze. Urozmaicona rze źba młodoglacjalna sprzyja tu rozwijaniu si ę powierzchniowych ru- chów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów) (Grabowski (red). i inni, 2007). Wi ększo ść zboczy nie wykazuje tendencji osuwiskowych dzi ęki zalesieniu, pokryciu darniną, naturalnemu drena Ŝowi i małej ingerencji człowieka. Niemniej nieudolna działalno ść czło- wieka mo Ŝe sprzyja ć ich powstaniu. Niekorzystne warunki dla budownictwa stwarzaj ą równie Ŝ zaburzenia osadów zaobser- wowane w licznych odsłoni ęciach na omawianym terenie. Zwi ązane s ą one z ci ągami moren spi ętrzonych i moren z wyci śni ęcia. Zjawiska te mog ą by ć powszechniejsze ni Ŝ to dotychczas stwierdzono, a ich przyczyn ą s ą procesy glacitektoniczne lub wytapianie lodu. Stwierdzono je w okolicach wsi Karolin, Pawłówka, Giby, Ogrodniki i w rejonach jezior Gaładu ś, Hołny, Dmitrowo i Białe. Tak skomplikowane warunki gruntowo-wodne i urozmaicona morfologia analizowane- go obszaru sugeruj ą du Ŝą ostro Ŝno ść przy podejmowaniu decyzji budowlanych, a sporz ądze- nie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej powinno poprzedza ć wa Ŝniejsze projektowane inwestycje budowlane. Obraz graficzny wyznaczonych warunków budowlanych jest bardzo ogólny i uprosz- czony w stosunku do zło Ŝonej morfologii i geologii tego obszaru. W obr ębie wytypowanych obszarów o warunkach korzystnych nale Ŝy spodziewa ć si ę szeregu miejsc (lokalnych obni Ŝeń i stromych zboczy) o warunkach utrudniaj ących budownictwo, które ze wzgl ędu na skal ę opracowania musiały zosta ć zgeneralizowane

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusze Sejny i Vieisiejai poło Ŝone są w jednym z najpi ękniejszych i najatrakcyjniej- szych regionów Polski, które obejmuj ą obszary o wybitnych walorach przyrodniczych i kra-

45 jobrazowych. Ochrona tych dóbr ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Naj- cenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą, poddane są ochronie prawnej. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu spe- cjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ró Ŝnych ekosystemów o walorach wymagaj ących szczególnej ochrony. W granicach omawianego arkusza nale Ŝą do nich obszary chronionego krajobrazu, obszary NATURA 2000 i rezerwaty przyrody. Ponadto indywidu- aln ą form ą ochrony obj ęto pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej. Obszary chronionego krajobrazu (OChK) obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Du Ŝa cz ęść terenu arkuszy pokrywa, utworzony w 1998 r. Obszar Chronionego Krajo- brazu „Pojezierze Sejne ńskie”. Na powierzchni 37 880 ha ochron ą obj ęto urozmaicony krajobraz, z licznymi jeziorami, kemami, ozami i wzniesieniami morenowymi Pojezierza Sejne ń- skiego. Kontynuuje si ę on na s ąsiednie arkusze Krasnopol i Widugiery. Fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie” pokrywa południowo-zachodni ą cz ęść arkusza Sejny. Został on ustanowiony w 1998 r. celu ochrony i zachowania jednego z najwi ększych i najcenniejszych pod wzgl ędem przyrodniczym kompleksu le śnego Puszczy Augustowskiej oraz warto ści kulturowych i historycznych Kanału Augustowskiego. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 65 475 ha. Kontynuuje si ę on na sąsiednich arkuszach (Krasnopol i Rygol). W zachodniej cz ęś ci arkusza Sejny, w rejonie Pogorzelca, znajduje się niewielki fragment otuliny Wigierskiego Parku Narodowego. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi rezerwat przyrody. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawa- nych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorodno ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. Pi ęć takich obiektów wyst ępuje w granicach omawianych arkuszy. Rezerwat faunistyczny „Ostoja Bobrów Marycha” poło Ŝony jest w lasach, około 4 km na północny wschód od Krasnopola, w górnym biegu rzeki Marycha. Został utworzony w 1960 roku w celu ochrony stanowisk bobra europejskiego. Pierwotnie jego powierzchnia liczyła 208,5 ha (w tym rezerwat ścisły 43,4 ha). Na podstawie Zarz ądzenia Nr 20/09 Regio-

46 nalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 13.08.2009 r. powierzchnia ta uległa zmianie i wynosi obecnie 55,83 ha. Kontynuuje się on na arkuszu Krasnopol. Rezerwat le śny „Pomorze” został utworzony w 1983 r. na powierzchni 20,45 ha. w celu ochrony i zachowania ekosystemów le śnych charakterystycznych dla Puszczy Augustowskiej, w tym najstarszego drzewostanu puszcza ńskiego, a tak Ŝe pozostało ści dawnego grodziska. Fragment starodrzewu sosnowego w wieku około 200 lat jest unikalny w skali regionu. Gro- dzisko obronne poło Ŝone jest w południowej cz ęś ci rezerwatu, w zakolu rzeki Marycha, na wysokim wzniesieniu otoczonym z trzech stron depresjami bagiennymi. Rezerwat wraz z grodziskiem stanowi cenny obiekt przyrodniczy o wybitnych walorach dydaktycznych. Rezerwat wodny „Tobolinka” utworzono w 1959 roku na powierzchni 4,62 ha. Celem ochrony jest zachowanie jeziora śródbagiennego (dystroficznego) z pływaj ącymi wyspami torfowców. Wyodr ębniono w nim dwa zespoły ro ślinne. Jednym jest zbiorowisko z przygieł- ką biał ą, które rozwija si ę na zarastaj ącym spleja torfowiskowym, a drugim bór sosnowy siedlisk torfowych. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza Sejny znajduje si ę rezerwat le śny „Łempis”. Został on utworzony w 1983 roku na powierzchni 132,21 ha w celu zachowania ekosystemów le śnych, torfowiskowych i wodnych. Obejmuje on trzy dystroficzne jeziora (Łempis, Stulpie- niuk, Stulpie) wraz z szuwarami i otaczaj ącymi lasami poło Ŝonymi w zatorfionej rynnie polodowcowej. Rezerwat jest miejscem wyst ępowania szeregu gatunków ptaków wodno-błotnych oraz rzadkich gatunków ro ślin i zwierz ąt charakterystycznych dla Pojezierza Suwalsko – Au- gustowskiego. W celu zachowania swoistych cech krajobrazu oraz naturalnych ekosystemów le śnych, bagiennych i wodnych utworzono w 1983 r. rezerwat krajobrazowy „Kukle”. Jego powierzchnia wynosi 354,41 ha obejmuj ąc pi ęciokilometrowy odcinek rzeki Marychy wraz jej dolin ą, dwoma dystroficznymi jeziorkami oraz fragmentami zalesionych wyniesie ń otaczaj ą- cych dolin ę. Rezerwat charakteryzuje si ę wysokim stopniem naturalno ści zbiorowisk le śnych i ró Ŝnorodno ści ą form krajobrazowych. Daje przegl ąd składu gatunkowego i struktury głów- nych typów zbiorowisk le śnych i niele śnych, charakterystycznych dla Puszczy Augustow- skiej. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 10). Są to pojedyncze okazy przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. S ą nimi szczególnie okazałe drzewa ( lipy drobnolistne, dęby szypułkowe i bezszypułkowe, sosny pospolite), świadcz ące o niedzisiej- szej świetno ści tutejszych lasów, a tak Ŝe głazy narzutowe.

47 Stanowiskami dokumentacyjnymi s ą wa Ŝne pod wzgl ędem naukowym i dydaktycznym miejsca wyst ępowania formacji geologicznych, nagromadze ń skamieniało ści lub tworów mineralnych. W celu prezentacji utworów morenowych stanowisko takie utworzono w wyrobi- sku poeksploatacyjnym zło Ŝa „Posejanka” (tabela 10). Tabela 10 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej Gmina Rok Nr obiektu Forma Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwierdze- na mapie ochrony Powiat (powierzchnia w ha) nia 1 2 3 4 5 6 Arkusz Sejny Krasnopol Fn – „Ostoja bobrów Mary- 1 R* Romanowce 1960 sejne ński cha” (55,83)* Giby 2 R Pomorze 1983 L – „Pomorze” (20,45) sejne ński Giby 3 R Zelwa 1959 W – „Tobolinka” (4,62) sejne ński Sejny 4 R Wigra ńce 1983 L – „Łempis” (132,21) sejne ński Giby 5 R* Zelwa 1983 K – „Kukle” (354,41)* sejne ński Sejny 6 P Nowosady 1978 PŜ – 2 lipy drobnolistne sejne ński Sejny 7 P Bubele 1978 PŜ – sosna pospolita sejne ński Sejny 8 P Gawinia ńce 2004 PŜ – brzoza brodawkowata sejne ński Sejny 9 P Sztabinki 1953 Pn, G – granitognejs sejne ński Sejny 10 P Sztabinki 1953 Pn, G – granitognejs sejne ński Sejny 11 P Ogrodniki 1978 PŜ – d ąb szypułkowy sejne ński Sejny 12 P Ogrodniki 2001 PŜ – grusza pospolita sejne ński Sejny 13 P Ogrodniki 2001 PŜ – grusza pospolita sejne ński Sejny 14 P Ogrodniki 1978 PŜ – jałowiec pospolity sejne ński Sejny 15 P Świackie 1965 Pn, G – granitognejs sejne ński Sejny 16 P Ber Ŝniki 1978 PŜ – jesion wyniosły sejne ński Giby 17 P Posejnele 1980 PŜ – lipa drobnolistna sejne ński Giby 18 P Kukle 2011 PŜ – 2 lipy drobnolistne sejne ński Giby 19 P Posejnele 1999 PŜ – sosna pospolita sejne ński Giby 20 P Giby 1961 PŜ – d ąb bezszypułkowy sejne ński

48 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Pomorze, Giby 21 P 1993 PŜ – 2 d ęby bezszypułkowe obr ęb 445 sejne ński Nadle śnictwo Pomorze, Giby 22 P 1986 PŜ – 3 d ęby bezszypułkowe obr ęb 473 sejne ński Nadle śnictwo Pomorze, Giby 23 P 1986 PŜ – 3 d ęby bezszypułkowe obr ęb 473 sejne ński Nadle śnictwo Pomorze, Giby 24 P 1993 PŜ – d ąb szypułkowy obr ęb 473 sejne ński Nadle śnictwo Pomorze, Giby 25 P 1993 PŜ – 2 d ęby szypułkowe obr ęb 588 sejne ński Giby 26 P Budwie ć 2011 PŜ – 2 d ęby szypułkowe sejne ński Sejny Wr – wyrobisko poeksplo- 27 S Posejanka 2001 atacyjne kopalni piasków sejne ński i Ŝwirów (0,3) Arkusz Veisiejai Nadle śnictwo Sejny 1 R* 1983 K – „Kukle” (354,41)* Pomorze sejne ński Nadle śnictwo Sejny 2 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 808 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 3 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 808 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 4 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 808 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 5 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 808 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 6 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 807 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 7 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 807 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 8 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 807 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 9 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 807 sejne ński Nadle śnictwo Sejny 10 P 1994 PŜ – sosna pospolita Pomorze, obr ęb 807 sejne ński Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej * – rezerwat cz ęś ciowo poło Ŝony na s ąsiednim arkuszu Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy, Fn – faunistyczny, W – wodny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: Wr – wyrobisko, G – głaz narzutowy; * – powierzchnia całkowita rezerwatu W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro (red), 1998). Jest to wielkoprzestrzenny system obszarów w ęzłowych i korytarzy ekologicznych. Obszary w ęzłowe to jednostki najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrodniczym, re- prezentatywne dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju, które s ą ekstensywnie u Ŝytkowa- ne. Korytarze ekologiczne s ą strukturami przestrzennymi umo Ŝliwiaj ącymi rozprzestrzenianie si ę gatunków pomi ędzy obszarami w ęzłowymi oraz terenami do nich przylegaj ącymi. Cały obszar arkuszy Sejny i Vieisiejai znajduje si ę w granicach mi ędzynarodowego obszaru w ę- złowego – 16M – Obszar Suwalski (fig. 5). Obejmuje on dna dolin rzecznych, jezior (w tym

49 najwi ększe jezioro Gaładu ś), równiny wodnolodowcowe i wysoczyzny polodowcowe z cenn ą faun ą i flor ą, a tak Ŝe liczne obszary bezodpływowych depresji oraz głazy narzutowe.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkuszy Sejny i Veisiejai na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 16M – Suwalski, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym: 9m – Szeszupy; 3 – wi ększe jeziora i rzeki; 4 – granica pa ństwa

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest spójn ą sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników róŜnorodno ści biologicznej. Sie ć NA- TURA 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach omawianych arkuszy utworzono trzy takie obszary (tabela 11).

50 Tabela 11 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkuszy Sejny i Viesiejai Typ Kod obsza- obszaru Lp. i symbol oznaczenia na nia obszaru obszaru ru Szeroko ść Kod mapie Długo ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Puszcza Augustowska Giby 1 J 23°10’49’’ E 53°54’46’’ N 134 377,7 PL 345 podlaskie sejne ński 200002 (P) Sejny PLH Giby 2 K Ostoja Augustowska ( S) 22°09’57’’ E 53°45’58’’ N 107 068,7 PL 345 podlaskie sejne ński 200005 Sejny PLH Pojezierze Sejne ńskie Sejny 3 K 23°18’40’’ E 54°02’14’’ N 13 630,9 PL 345 podlaskie sejne ński 200007 (S) Krasnopol

Rubryka 2: J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

51 51

Obszar ochrony ptaków „Puszcza Augustowska” (PLB 2000002) obejmuje kompleks le śny Puszczy Augustowskiej. Około 90% jego powierzchni porastaj ą urozmaicone drzewo- stany, które w wielu fragmentach zachowały naturalny charakter. Dominuj ą bory, w tym dobrze zachowane bory wilgotne i bory bagienne. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą olsy, miejscami wyst ępuj ą dobrze zachowane gr ądy. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E24. Wyst ępu- je tu co najmniej 40 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) m. in. b ąk, błotniak stawowy, błotniak ł ąkowy, bocian czarny, cietrzew, dzi ęcioł białogrzbiety, dzi ęcioł trójpalczasty dzi ęcioł zielonosiwy, gado Ŝer, głuszec, kania czarna i ruda, kraska, orlik krzykliwy, Ŝuraw, włochatka. Południow ą cz ęść arkusza Sejny i niemal cały obszar arkusza Vieisiejai zajmuje „Ostoja Augustowska” (PLH00005), kontynuuj ąca si ę na s ąsiedni arkusz (Rygol). Swym zasi ęgiem obejmuje ona jeden z najwi ększych i najlepiej zachowanych kompleksów le śnych Europy środkowo-wschodniej – polskiej cz ęś ci Puszczy Augustowskiej. Dominuj ą bory sosnowe i sosnowo-świerkowe, o cz ęś ciowo zachowanym charakterze naturalnym. Mniejsz ą powierzchni ę zajmuj ą bory mieszane, w tym ciepłolubne. Na terenie ostoi znajduje si ę wiele dystroficznych jezior z otaczaj ącymi je torfowiskami przej ściowymi. Cz ęść terenów wodo- działowych zajmuj ą torfowiska wysokie, a w dolinach cz ęś ci rzek i nad niektórymi jeziorami wykształciły si ę rozległe torfowiska niskie mechowiskowe, zasilane przez wody bogate w zwi ązki wapnia, w tym torfowiska nakredowe (w ęglanowe) . Jest to ostoja wielu zagro Ŝo- nych gatunków, przede wszystkim rysia i wilka a, tak Ŝe wydry i bobra. Ogółem stwierdzono tu 10 gatunków zwierz ąt obj ętych Zał ącznikiem II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Teren ostoi jest najwa Ŝniejszym obszarem wyst ępowania siedlisk lasów bagiennych i bagiennych lasów sosnowo-brzozowych w Polsce (I Zał ącznik Dyrektywy Rady 92/43/EWG). Oprócz lasów szczególn ą warto ść przedstawiaj ą zagro Ŝone ekosystemy otwartych torfowisk ró Ŝnego typu. Wyst ępuje tu 7 gatunków ro ślin z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, z czego aldro- wanda pęcherzykowata, skalnica torfowiskowa, lipiennik Loesela i sasanka otwarta maj ą za sadnicze znaczenie w skali Polski. Liczne s ą stanowiska rzadkich i zagro Ŝonych w skali kraju gatunków ro ślin naczyniowych (35 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi i Czerwonej Li- sty). Obszar ochrony siedlisk „Pojezierze Sejne ńskie” (PLH 200007) to tereny o wyra źnej polodowcowej rze źbie, z licznymi formami geomorfologicznymi z tym zwi ązanymi (moreny, kemy, ozy, jeziora rynnowe i wytopiskowe), charakteryzuj ące si ę wyj ątkowym w skali polskiej cz ęś ci Pojezierza Litewskiego nagromadzeniem jezior i wyj ątkowych walorach przyrodniczych. Wyst ępuje tu czterna ście typów siedlisk z Zał ącznika I, a tak Ŝe sze ść gatunków ro-

52 ślin oraz dziewi ęć gatunków zwierz ąt kr ęgowych z Zał ącznika II „Dyrektywy Siedliskowej”. Obszar pełni szczególn ą rol ę dla ochrony lipiennika. Spo śród siedlisk przyrodniczych, najwi ększe znaczenie maj ą siedliska jeziorne oraz torfowiskowe, zarówno le śne, jak i otwarte. Obszar pełni tak Ŝe istotn ą rol ę w ochronie ciepłolubnych muraw napiaskowych, która s ą miejscem wyst ępowania gatunków rzadkich i zagro Ŝonych (sasanka ł ąkowa, ostrołódka ko- smata oraz leniec bezpodkwiatkowy). Panuj ący na tych terenach surowy klimat, o cechach kontynentalnych, poci ąga za sob ą obecno ść gatunków borealnych, typowych dla strefy tajgi, które uwa Ŝane s ą za relikty gla- cjalne (chamedafne północna, brzoza niska i wierzba lapo ńska). Na obszarze tym stwierdzono tak Ŝe wyst ępowanie 47 gatunków ro ślin uwzgl ędnionych na Czerwonej Li ście Ro ślin i Grzy- bów Polski, Czerwonej Liście Mchów” oraz w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Ro ślin. Spo śród gatunków zwierz ąt z Zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej, na terenie obszaru stwierdzono obecno ść wydry, bobra, wilka, Ŝółwia błotnego, kumaka nizinnego, traszki grze- bieniastej, piskorza, kozy i ró Ŝanki. Informacje na temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.gdos.gov.pl. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą gleby, o jako ści których decyduje rodzaj skał macierzystych. Na omawianym obszarze przewa Ŝaj ą gleby brunatne wła ściwe wytworzone na glinach, wyst ępuj ące w centralnej i zachodniej cz ęś ci (Dobrza ński i inni, 1973). Terenom le śnym towarzysz ą gleby bielicowe i rdzawe wykształcone na piaskach. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wypełniaj ą doliny Kunisjanki, Marychy i innych cie- ków wodnych oraz dna zagł ębie ń bezodpływowych. Lasy pokrywaj ą około 30% powierzchni arkusza Sejny i około 90% arkusza Vieisiejai. W zdecydowanej wi ększo ści s ą to bory: świe Ŝe, czernicowe, łochyniowe, świerkowe torfow- cowe oraz świerkowe mieszane. Na całym obszarze wyró Ŝniaj ą si ę wysepki gr ądów, obejmu- jących wielogatunkowe lasy li ściaste. W zatorfionych dolinach rzek i strumieni spotyka si ę lasy ł ęgowe (m. in. ł ęg jesionowo-olszowy i świerkowo-olszowy). Najwi ększy kompleks le- śny wyst ępuje w południowej cz ęś ci terenu arkuszy i obejmuje północny fragment Puszczy Augustowskiej. Przez obszar arkuszy przebiegaj ą dwa szlaki turystyczne o znaczeniu europejskim. Pierwszy to „Mi ędzynarodowy szlak rowerowy EuroVelo R-11”. Jest on jednym z w ęzłów europejskich szlaków rowerowych. Prowadzi z Aten, w Grecji do Przyl ądka Północnego w Norwegii (5964 km). Drugi, to fragment „Europejskiego dalekobie Ŝnego szlaku pieszego E 11” prowadz ącego z Amsterdamu przez góry Harzu, Brandenburgi ę, Pomorze, Mazury do

53 Rygi. Na omawianym terenie maj ą one przebieg wspólny. Mijaj ą miejscowo ści: Giby, Zelwa, Ber Ŝniki, wkraczaj ą na obszar arkusza Widugiery i wzdłu Ŝ granicy pa ństwa wracaj ą do przej- ścia granicznego w Ogrodnikach. Ide ą wyznaczania takich szlaków jest rozwój turystyki na kontynencie europejskim.

XII. Zabytki kultury

Pocz ątki osadnictwa na Sejne ńszczy źnie si ęgaj ą paleolitu i wi ąŜą si ę z wyra źnym ocie- pleniem klimatu. Upowszechniły si ę wówczas kultury łowców, rybaków i zbieraczy, bytują- cych w warunkach tundry arktycznej. Notowane s ą tak Ŝe ślady osadnictwa z epoki kamienia, brązu i Ŝelaza, z czasów wpływów rzymskich oraz z czasów, gdy tereny zamieszkiwali Ja- ćwingowie – jedno z plemion zachodniobałtyckich. Stanowisko archeologiczne o du Ŝej war- to ści poznawczej znajduje si ę na terenie rezerwatu „Pomorze”. Jest to ja ćwieskie grodzisko z wczesnej epoki Ŝelaza, u Ŝytkowane powtórnie we wczesnym średniowieczu, prawdopodobnie przez Krzy Ŝaków. Średniowieczne osadnictwo na tych terenach zapocz ątkował Mikołaj Jurewicz Pac, na- miestnik Przełomski i O Ŝski, który od 1510 roku przyst ąpił do kolonizacji tych ziem. Pierw- sze, w latach 1547–1557, powstało miasto Ber Ŝniki. Miasto, które znajdowało si ę na szlaku grodzie ńskim, szybko si ę rozwijało i w roku 1560 liczyło 70 domów. Drugim miastem Sej- ne ńszczyzny s ą Sejny, których pocz ątki si ęgaj ą roku 1522, kiedy Jan Wi śniowiecki za zasługi dla Ojczyzny, otrzymał od Króla Zygmunta I nadanie ziemi z lasami i jeziorami, w dawnej puszczy Olickiej nad rzek ą Sejn ą (obecnie Marycha). Rozwój miasta, jak równie Ŝ całej Ziemi Sejne ńskiej jest ści śle zwi ązany z obecno ści ą dominikanów, którzy weszli w posiadanie Sejn i rozległych dóbr w 1602 r. Dzi ęki dominikanom miasto rozwijało si ę jako miejsce odpusto- we, o środek rzemiosł, handlu oraz o światy na wysokim poziomie. Kasata klasztoru w Sejnach nast ąpiła w 1804 r. Po czterech wiekach pobytu dominikanów w tym mie ście pozostał ko ściół (obecnie bazylika) i klasztor. Pierwsze wzmianki o miejscowo ści Giby pochodz ą z 1594 r. Była to wie ś osoczników, którzy bronili puszcze królewskie przed kradzie Ŝą drewna. Ziemia Sejne ńska w dalszej i bli Ŝszej przeszło ści była aren ą wielu wydarze ń historycznych maj ących istotne znaczenie dla dalszych losów całej Rzeczypospolitej. W niedalekiej przeszło ści (XVIII–XX w.) były one zamieszkane przez wiele narodowo ści: Polaków, Litwi- nów, śydów, Niemców, Rosjan, Białorusinów, Tatarów i Ormian. Mieszały si ę tutaj ró Ŝne kultury i tradycje, które s ą świadectwem bogatej przeszło ści. Spu ścizn ą długiej historii tego regionu s ą zabytki kultury materialnej, których zachowało si ę wiele. Najcenniejsze zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Są to: układ urbanistyczny Sejn (XVI/XVII w.), a tak Ŝe ze-

54 spół klasztorny dominikanów. W jego skład wchodzi ko ściół parafialny pw. Nawiedzenia NMP – trójnawowa bazylika, pierwotnie renesansowa (1610–1706), w 1760 r. rozbudowana w stylu barokowym z bogatym barokowym i rokokowym wyposa Ŝeniem oraz klasztor z lat 1619–1706, przebudowany pod koniec XVIII i XIX w. Najcenniejszym zabytkiem jest gotyc- ka rze źba szafkowa Matki Boskiej Sejne ńskiej łaskami słyn ącej, sprowadzona na pocz ątku XVI w. z Królewca do Sejn, koronowana uroczy ście we wrze śniu 1975 r. Kolejnymi zabyt- kami Sejn s ą: kaplica pw. św. Agaty z 1789 r., neogotycki ko ściół pw. MB Cz ęstochowskiej (d. ewangelicki) z poł. XIX w., dawny pałac biskupi z 2. poł. XIX w., klasycystyczny ratusz z 1840 r., synagoga z lat 1860–1870, dawny dom talmudyczny, murowana kaplica grobowa rodziny Wolmerów z 1830 r. na cmentarzu katolickim, kamieniczki z 2 poł. XIX w. Z pozostałych zabytków sakralnych nale Ŝy wyró Ŝni ć zespół ko ścioła parafialnego pw. Wniebowzi ęcia NMP w Ber Ŝnikach, w skład którego wchodz ą: ko ściół drewniany z XIX w., dwie kaplice, murowano–drewniane i dwie dzwonnice drewniane (poł. XIX w.), ogrodzenie z bram ą i plebania drewniana z pocz ątku XX w., zabytkowa cerkiew jednowierców z połowy XIX w. (obecnie ko ściół rzymsko-katolicki pw. Świ ętej Rodziny) w Karolinie, drewniana molenna staroobrz ędowców z lat 1912–1982, obecnie równie Ŝ ko ściół rzymsko-katolicki pw. św. Anny w Gibach oraz drewniany (1793 r.) ko ściół pw. św. Bartłomieja w śegarach. W rejestrze konserwatora zabytków znajduj ą si ę tak Ŝe zespoły dworskie z parkami. W miejscowo ści Hołny Mejera jest to dwór i park z przełomu XVIII i XIX w., w Klejwach dwór drewniany, stajnia i park z przełomu XIX i XX w., w Łumbiach dwór i park z ko ńca XIX w., a nad jeziorem Hołny, w Krasnogrudzie, znajduje si ę odrestaurowany drewniany dwór, którego pocz ątek datuje si ę na XVII wiek. W okresie mi ędzywojennym sp ędzał tam wakacje Czesław Miłosz, bowiem dwór nale Ŝał do rodziny jego matki. Obecnie znajduje si ę tam Mi ędzynarodowe Centrum Dialogu. W kilku miejscowo ściach na obszarze arkusza Sejny – w Baba ńcach, Gawinia ńcach, Gryszka ńcach, Łubiach i Posejnach na uwag ę zasługuj ą zabytkowe (XIX w.), drewniane za- grody wiejskie, cz ęsto wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Do rejestru zabytków wpisano zabytkowe cmentarze wojenne z I wojny światowej w Ber Ŝnikach, Półkotach i Pawłówku oraz rzymsko-katolicki z około 1846 r. w Sejnach. W latach I wojny światowej tereny te były okupowane przez Niemców, którzy zamie- rzali przył ączy ć j ą do swojego pa ństwa. Po zako ńczeniu działa ń wojennych ziemie te były przedmiotem zatargów polsko-litewskich i sporów mi ędzynarodowych. W latach 1919–1920 w okolicy toczyły si ę walki polsko-litewskie, które zadecydowały o przynale Ŝno ści Sejne ńsz- czyzny do macierzy. Pami ęci tych wydarze ń po świ ęcony jest pomnik Powstania Sejne ńskiego

55 1919 r. znajduj ący si ę w Sejnach. Na cmentarzu parafialnym w Ber Ŝnikach stoi pomnik upa- mi ętniaj ący Ŝołnierzy poległych w bitwie nieme ńskiej w 1920 roku, a w Gibach pomnik po- świ ęcony sze ściuset ofiarom obławy przeprowadzonej przez NKWD w lipcu 1945 roku.

XIII. Podsumowanie

Arkusze Sejny i Vieisiejai poło Ŝone s ą w północnej cz ęś ci województwa podlaskiego na pograniczu Pojezierza Wschodniosuwalskiego i Równiny Augustowskiej. Wybitne walory przyrodnicze tych terenów sprawiaj ą, Ŝe wi ększo ść obszaru podlega prawnej ochronie w formie rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu i obsza- rów NATURA 2000 – „Puszcza Augustowska” (PLB 200002), „Ostoja Augustowska” (PLH 200005) i „Pojezierze Sejne ńskie” (PLH 200007). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Do atutów tego rejonu nale Ŝy zaliczy ć zasoby przyrodnicze sprzyjaj ące rozwojowi turystyki – lasy, liczne jeziora, zró Ŝnicowany polodowcowy krajobraz, brak przemysłu, dobre warunki do ekologicznej produkcji Ŝywno ści i rozwoju agroturystyki, a tak Ŝe dost ępno ść komunikacyjna i po- ło Ŝenie w pobli Ŝu transkontynentalnych szlaków komunikacyjnych. Sprawia to, Ŝe nadaje si ę on doskonale do rekreacji, wypoczynku, Ŝeglarstwa, uprawiania aktywnej turystyki pieszej, kajakowej i samochodowej przyci ągaj ąc wielu turystów z kraju i z zagranicy. Na terenie arkusza Sejny udokumentowano osiem małych złó Ŝ kopalin okruchowych – piasków i piasków ze Ŝwirem. Wst ępnie rozpoznane s ą trzy zło Ŝa kredy jeziornej i torfu. Jed- no zło Ŝe piasku ze Ŝwirem jest zagospodarowane. W oparciu o wykonane w przeszło ści prace poszukiwawczo-rozpoznawcze wytypowano dziesi ęć obszarów prognostycznych i jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów. Obszar perspektywiczny dla piasków ze Ŝwirem wyznaczono w rejonie miejscowo ści Pomorzanka-Konstantynówka, w bezpo średnim s ąsiedz- twie udokumentowanych złó Ŝ. Omawiany obszar jest nierównomiernie rozpoznany pod wzgl ędem hydrogeologicznym. Rozpoznanie obejmuje jedynie górne partie utworów czwartorz ędowych, jakkolwiek wody podziemne zwykłe wyst ępuj ą tu tak Ŝe w osadach kenozoiku i mezozoiku. Wszystkie studnie zlokalizowane w tym terenie ujmuj ą zasobny w wod ę poziom czwartorz ędowy, w obr ębie którego wydzielono trzy poziomy wodono śne o charakterze u Ŝytkowym: wód gruntowych, mi ędzymorenowy górny i mi ędzymorenowy dolny. Na terenie arkuszy Sejny i Veisiejai przewa Ŝaj ą warunki korzystne dla budownictwa, zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów niespoistych, średnio zag ęszczonych oraz gruntów spo-

56 istych. Warunki niekorzystne dla budownictwa dominuj ą w dolinach rzecznych, przedłu Ŝe- niach rynien jeziornych, obni Ŝeniach terenu oraz w bezodpływowych zagł ębieniach. Cały teren w granicach Polski obj ęty arkuszem Vesiejai i ponad 95% powierzchni terenu obj ętego arkuszem Sejny wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na powierzchni terenu nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano cztery niewielkie obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpa- dów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny zwałowe (górne) fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Obszary lokalizowane s ą na terenie gminy Sejny w rejonie Nowosadów, Hołn Mejera i na wschód od miasta Sejny. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów w rejonach Nowosadów i Hołn Mejera s ą korzystne. Wody u Ŝytkowych poziomów wodono śnych s ą izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą glin zwałowych o średniej mi ąŜ szo ści 25 m, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na niski. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono dla obszarów wskazanych w rejonie Sejn, głównie ze wzgl ędu na sposób zagospodarowania (ogniska zanieczyszcze ń). Wyrobiska złó Ŝ oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne zlokalizowane s ą na obszarach wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania od- padów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. ANDRZEJAK Z., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach: Sejny-Smolany, Romanowie, Giby, pow. Sejny. Arch. Geolog. Urz. Marsz. w Białymstoku.

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1997a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej i torfu „Ber Ŝniki”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1997b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej i torfu „Dubowo”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1997c – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej i torfu „Zelwa”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57 BER A., 2007 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1:1 000 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BIENIASZEWSKA H., KRAJEWSKI S., NOWAKOWSKI Cz., 1986 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Sejny. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391- 400.

CECKOWSKI T., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kukle II”. Starostwo Powiatowe w Sejnach.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Konstantynówka”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DZIAK W., 1968 – Dokumentacja torfowisk, obiekt Bose (badania wst ępne). Arch. IMUZ Falenty. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721.

58 GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla poszukiwa ń złó Ŝ iłów do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej przeprowadzonych na terenie powiatów: Sejny i Suwałki. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAKUBICZ B., 1989 – Atlas geologiczno-in Ŝynierski rejonu Suwałk 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowcowych fazy pomorskiej. Inst. Hydrogeologii i Geologii In Ŝynierskiej, Uniwersytet Warszawski. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KWA ŚNY L., NI ŹNIK E., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza polski w skali 1:50 000, arkusze Sejny + Vieisiejai. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI, S, 1990a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sejny. Wyd. Geolog. Warszawa. LISICKI, S, 1990b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Veisieja- i. Wyd. Geolog. Warszawa. LISICKI, S, 1994 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sejny (110) i Veisiejai (111). Wyd. Geolog. Warszawa.

59 LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. LIWSKA H., 1982 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych zło Ŝa kredy pisz ącej w rejonie Rachelany. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej i wschodniej cz ęś ci woj. suwalskiego. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw/Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWAKOWSKI C., śEREBIEC A., W ĘGRZYN A., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Sejny. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., War- szawa. NOWAKOWSKI C., śEREBIEC A., W ĘGRZYN A., 2004b – Mapa hydrogeologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Viesiejai. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. Ocena stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek wojewódz- twa podlaskiego w 2010 roku (ocena w punktach pomiarowo-kontrolnych), 2011 – Woj. Insp. Ochr. Środ., Białystok.

60 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (DzU. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

61 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. Rozporz ądzenie nr 19/05 Wojewody podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie Obsza- ru Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Sejne ńskie”. Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 54, poz. 732 z dnia 8 marca 2005 r. Rozporz ądzenie nr 21/05 Wojewody podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie Obsza- ru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”. Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 54, poz. 734 z dnia 8 marca 2005 r. RUKSZTO-CHMIELEWSKA M., BO śYŃSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Posejanka”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. SADOWSKI W., 1985 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego Pawłówka. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ber Ŝniki” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Posejanka II”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Giby” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sztabinki”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1994b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego Pomorze. Arch. Geolog. Urz. Marsz., Białystok. SALACHNA P., 1969 – Orzeczenie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ce- ramicznym ilastym w powiecie Sejny. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

62 SAMOCKA B., ZEMBRZYCKA D., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu wst ępnego zlokalizowania złó Ŝ surowców ilastych na terenie gmin Suwałki, Krasno- pol, Sejny, Pu ńsk, Wi Ŝajny, Gołdap, Przero śl, Filipów, Bakałarzewo, Raczki i Augu- stów woj. suwalskie. PG-G PMB „Geobud” Warszawa. Maszynopis. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326. STANISZEWSKA Z., 1960 – Orzeczenie geologiczne dla zło Ŝa kruszywa naturalnego Sejny. Arch. Geolog. Urz. Marsz. w Białymstoku. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r.. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75-87.

63 WOJCIECHOWSKI W., DUNIN E., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kukle” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa.