P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusze SEJNY (110); VEISIEJAI (111) Warszawa 2012 r. Autorzy planszy A: Bogusław B ąk*, Adam Szel ąg*, Autorzy planszy b: Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek * * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg.......................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk.................................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ............................................................................ 11 1. Kopaliny okruchowe ............................................................................................ 11 2. Kreda jeziorna i torfy ........................................................................................... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg .......................................... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg....................... 19 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ..................................................................................... 22 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 22 2. Wody podziemne.................................................................................................. 23 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 26 1. Gleby – P. Kwecko ............................................................................................... 26 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................. 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...................................... 33 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska.............................................................. 36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................ 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg.............................................................. 45 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...................................................................................... 54 XIII. Podsumowanie – – A. Szel ąg, B. B ąk, K. Wojciechowska ...................................... 56 XIV. Literatura .................................................................................................................. 57 I. Wst ęp Arkusze Sejny i Veisiejai Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Sejny i Veisiejai Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ę- biorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (Kwaśny, Ni źnik, 2006). Opracowa- nie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Przedstawione na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowa- nia odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, za- liczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospoda- rowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć moŜe instytucjom, samorz ądom terytorialnym i admini- stracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. 3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Białymstoku, Wojewódzkiego Inspekto- ratu Ochrony Środowiska w Białymstoku, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały za- mieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Poło Ŝenie arkusza Sejny wyznaczaj ą współrz ędne: 23°15’ –23°30’ długo ści geograficz- nej wschodniej oraz 54°00’ –54°10’ szerokości geograficznej północnej, natomiast arkusza Veisiejai 23°30’ –23°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°00’ –54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkuszy poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci wo- jewództwa podlaskiego, w powiecie sejne ńskim, obejmuj ąc fragmenty gmin Giby i Krasnopol oraz miasta i gminy Sejny. Od wschodu opisywany obszar graniczy z Litw ą. W granicach Polski znajduje si ę ponad 95% powierzchni arkusza Sejny i tylko około 5% terenu arkusza Veisiejai. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy naleŜy do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego i podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie (Kondrac- ki, 2002) (fig. 1). W granicach arkusza wyró Ŝnia si ę dwa mezoregiony: Pojezierze Wschod- niosuwalskie i Równin ę Augustowsk ą wchodz ących w skład makroregionu Pojezierze Litew- skie. Pojezierze Wschodniosuwalskie zajmuje północn ą i środkow ą cz ęść arkusza Sejny oraz zachodni ą arkusza Veisiejai. Jego powierzchnia uformowana w czasie ostatniego zlodowace- nia charakteryzuje si ę bardzo urozmaicon ą rze źbą terenu wznosz ącą si ę generalnie 135– 150 m n.p.m. Najwy Ŝej poło Ŝony jest rejon wzgórz moren czołowych mi ędzy jeziorami Gała- du ś i Hołny z kulminacj ą 173,6 m n.p.m. Najni Ŝej poło Ŝone (około 125 m n.p.m) s ą tarasy zalewowe rzeki Marychy w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza Sejny. Wyst ępuj ą tu wały moren czołowych, kemy, ozy oraz gł ęboko wci ęte rynny. Wały morenowe maj ą generalnie przebieg północny zachód – południowy wschód, zmieniaj ący si ę na wschodni od Jeziora Wigry. W obr ębie rynien znajduj ą si ę jeziora poł ączone korytami strumyków i rzek. Najwi ęk- sze z nich to Gaładu ś, Hołny i Pomorze. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Sejny i Veisiejai na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica podprowincji; 2 − granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora i rzeki, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski. Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.73 – Pojezierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska. Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.32 – Kotlina Biebrza ńska Równina Augustowska rozci ąga si ę na południe od linii Pogorzelec – jezioro Wiere śnie – Giby – Ber Ŝniki (arkusz Sejny) i Markiszki (arkusz Veisiejai). Jest to równina sandrowa poprzecinana dolinami rzek i cieków oraz obni Ŝeniami wytopiskowymi, cz ęś ciowo zaj ętymi przez jeziora b ądź zastoiska, obni Ŝaj ąca si ę w kierunku południowym. Jej charakterystycz- nym elementem s ą liczne jeziora rynnowe. Du Ŝą cz ęść równiny zajmuje Puszcza Augustow- ska. Południow ą i południowo-zachodni ą cz ęść arkuszy Sejny i Veisiejai pokrywa Puszcza Augustowska. Zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą tak Ŝe na północ i północny zachód od Sejn. Jest to bór świe Ŝy z dominacj ą sosny. 5 Łąki na glebach pochodzenia organicznego znajduj ą si ę na wysoczy źnie w zagł ębie- niach bezodpływowych