100 Vjet Parlamentarizëm Shqipt Arizëm Shqipt
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR vjet 100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR Konferencë shkencore ndërkombëtare 100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR Konferencë shkencore ndërkombëtare Tiranë, 2020 100 vjet parlamentarizëm shqiptar Përgatitur nga Shërbimi i Botimeve Parlamentare 4 Konferencë shkencore ndërkombëtare Përmbajtja Gjurmë të hershme të parlamentarizmit në trojet shqiptare ............................................................................7 Prof. dr. Ksenofon Krisafi, Kejsi Rizo Zhvillimet e hershme parlamentare në Shqipëri, një vështrim i shkurtër .......................................................21 Prof. Bernd Fischer Organizimi dhe funksionimi i parlamentit të parë shqiptar (Këshilli Kombëtar) të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës (viti 1920) .............................................................................................29 Prof. dr. Kaliopi Naska Parlamentarizmi shqiptar dhe Lidhja e Kombeve (1920-1939) ..........................................................................45 Prof. Paskal Milo Sfidat e parlamentarizmit shqiptar në vitet 1920-1924 ...................................................................................59 Akademik Beqir Meta Çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar (1920-1924) ...............................................................................64 Akademik Marenglen Verli Çështja e Kosovës apo çështje lidhur me shqiptarët e Kosovës në parlamentin e Shqipërisë në vitet 1925-1939 ...........................................................................................................................................78 Dr. Emine Arifi (Bakalli) Fryma perëndimore në debatin parlamentar: Kodi Penal dhe Kodi Civil (1927-1939) .................................91 Prof. dr. Valentina Duka Parlamenti në tranzicion, bilanci dhe problematika të aktivitetit përfaqësues ................................................95 Dr. Afrim Krasniqi 5 100 vjet parlamentarizëm shqiptar 6 Konferencë shkencore ndërkombëtare Gjurmë të hershme të parlamentarizmit në trojet iliro-shqiptare Prof. dr. Ksenofon KRISAFI Kejsi RIZO rganizimi politik i shqiptarëve, i shprehur ndër të Në këtë punim nuk do të flitet për disa akte që, për tjera nëpërmjet pranisë së shtetit dhe së drejtës, rrethanat historike në të cilat u ndodhën trojet shqiptare, Osistemit të organeve shtetërore, përfshirë aty u importuan nga pushtuesit e huaj dhe gjetën zbatim parlamentin etj., ka nisur herët. Ai ka përshkuar etapat për periudha të caktuara historike. Në to kishte edhe historike të zhvillimit si dhe ka trashëguar përvojën e dispozita me karakter kushtetues, që parashikonin paraardhësve të tyre - ilirëve. Këta të fundit i ndërtuan veprimtarinë e organeve legjislative të pushtuesve, e cila shtetet e veta jo vetëm sipas specifikave lokale, niveleve të vinte në trojet tona si zgjatim i dhunshëm, i panatyrshëm zhvillimit politik, ekonomik e social, kulturës dhe traditave i pushtetit të huaj. Të tilla ishin Agrotikos Nomos (Ligji vendase, por edhe nëpërmjet adoptimit të elementeve më Agrar), që veproi nga shekulli VIII gjer në shekullin XIV, të avancuara të kohës, të huajtura nga jashtë dhe të si një nga ligjet themelorë, ku mbështeti veprimtarinë e përshtatura me rrethanat dhe veçoritë e tyre specfike. vet, Perandoria e Bizantit. Ishte një akt kompleks, që Banorët e trojeve iliro-shqiptare patën parlamentin e vet, rregullonte veprimtarinë administrative, financiare, njëlloj si popujt e tjerë. Ky element i rëndësishëm i fiskale, penale etj. të territoreve dhe popullsive që strukturave politike, institucionale e juridike është provë e përfshiheshin brenda kufijve të Perandorisë Bizantine, faktit se të parët tanë ishin po aq të zhvilluar sa dhe fqinjët ku bënin pjesë edhe trojet arbërore. Të tillë ishin përreth. Është kjo arsyeja pse në vijim do të përpiqemi të gjithashtu Zakoniku i Stefan Dushanit i mesit të shekullit japim shkurtimisht disa të dhëna, pohime e fakte, që XIV, legjislacioni kushtetues osman: Kanunnameja e tregojnë gjurmë të parlamentarizmit dhe të kushtetutave Përgjithshme, ligji themelor i përgjithshëm, ai organizativ, i në trojet iliro-shqiptare. Në këtë mënyrë dëshmohen edhe hierarkisë etj., që veproi për rreth 5 shekuj mbi trojet në këtë sferë veprimtarie vlerat dhe aftësitë e banorëve të shqiptare etj. Popullsitë shqiptare, kur mundeshin, i këtij vendi, shpeshherë të mohuara, të shtrembëruara dhe sfiduan ato me pushtetin e organeve të tyre kanunore si të nëpërkëmbura nga ata që janë përpjekur për t’ua zhdukur dhe të normave që buronin nga e drejta e tyre zakonore, kombësinë, etninë, gjuhën, toponiminë, historinë. që vepronin në pjesë të ndryshme të Shqipërisë. 7 100 vjet parlamentarizëm shqiptar Ilirët, parlamentarizmi kryesor i zhvillimit të ilirëve, sikurse edhe i gjithë popujve të dhe konstitucionalizmi tjerë përreth, lidhet me faktorin e brendshëm, me zhvillimin dhe progresin ekonomik. Ilirët ishin një popull i madh i antikitetit, që jetoi dhe Në Ilirinë Juglindore, aty nga fundi i shek. V dhe fillimi përparoi krahas popujve të tjerë të rajonit: grekëve, romakëve, i shek. IV para erës së re ishte krijuar një organizatë politike, maqedonasve, dakëve etj. Ata shtriheshin në një nga skajet e cila, për shkak të tipareve më themelore që e verilindore të Mesdheut, në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit. U karakterizonin, konsiderohet si shteti i parë i ilirëve. Aty zhvilluan në këtë basen të qytetërimit njerëzor, ku vepronin organe që kishin tipare të parlamentarizmit dhe ballafaqoheshin ide, kultura dhe qytetërime që ishin krijuar në të konstitucionalizmit. Të tillë ishin Këshilli i Pleqve, i cili brigjet e tij. Aty, brenda hapësirave të një territori të gjerë, nga përbëhej nga kryetarët e familjeve patriarkale ose të Peloponezi deri në Danub, nga vargu i maleve Varnos deri në vëllazërive6. Në kompetencat e tij ishin zgjidhja dhe brigjet e deteve Adriatik e Jon1, zuri fill dhe u zhvillua civilizimi rregullimi i punëve të brendshme të fisit, vendosja e ilir, një ndër qytetërimet e lashtësisë. Akademiku Aleks Buda marrëdhënieve me fiset e tjera etj. Më vonë në burimet thotë se në këto treva qysh në mugëtirat e historisë ishin shfaqur historike ai shfaqet edhe me emërtimin Kuvend. Organ tjetër ilirët, si një popull i madh i antikitetit, i cili ka luajtur një rol me me kompetenca të gjera ishte Mbledhja e Përgjithshme e Popullit, rëndësi në ngjarjet kryesore politike të botës antike të e cila në antikitetin ilir kishte aparencën dhe kompetencat Mesdheut2. Roli i tyre e pati bazën në zhvillimin e brendshëm e një parlamenti. Në punimet e saj merrnin pjesë ekonomik e shoqëror, i cili me kalimin e kohës gjeti shprehje skllavopronarët dhe shtetasit e tjerë të lirë, kurse në Këshill në krijimin e formacioneve të organizuara politike. ose në Kuvend bënin pjesë vetëm krerët e klasës Disa studiues i kanë parë ata si një komunitet popujsh që skllavopronare. nuk kanë pasur ndonjë rol në historinë e botës antike. Të tjerë, Kur flitet për aparat shtetëror, parlament apo në edhe pse nuk e kanë mohuar zhvillimin e tyre politik, ekonomik përgjithësi për shtetin e kësaj periudhe, nuk duhet të e social, janë përpjekur t’i minimizojnë ato, duke thënë se ilirët, nënkuptohet një mekanizëm i plotë, që t’i përgjigjet këtij të kufizuar nga konteksti i përgjithshëm historik3, kanë luajtur nocioni në kuptimin modern të fjalës. Brenda kufizimeve një rol të vogël në skajet e botës greke4. Disa të tjerë i përfshijnë të epokës, ato i posedonin të qarta elementet e duhura, aq ilirët në kategorinë e “popujve të lumtur që nuk kanë histori”5. sa studiuesi Evans, që ka studiuar historinë e zhvillimit Pikëpamje të tilla vijnë në kundërshtim me të vërtetën historike ekonomik, social e politik të ilirëve, ka shprehur bindjen se dhe shfaqen si jehonë e qëndrimit të një historiografie me ato kishin “institucionet më të përparuara për kohën”7. karakter aprioristik antishqiptar. Kjo lloj shkence i ka parë ilirët Pohimet e autorëve antikë grekë e romakë si dhe të dhënat si një popull pa intelekt politik dhe pa aftësi organizuese. e gërmimeve arkeologjike ndër të tjera dëshmojnë për një Procesin e natyrshëm të zhvillimit të tyre dhe shkaqet e tij i ka kulturë të zhvilluar politike e juridike. Ajo shfaqet edhe në konsideruar si pasoja të helenizimit apo të romanizimit. Nuk ekzistencën e akteve të rëndësishme juridike, disa prej të duhen përjashtuar ndikimi grek dhe ai romak ndaj qytetërimit cilave mbanin qartësisht emërtimin “kushtetutë” ose kishin ilir, as ndikimi i këtij të fundit te grekët dhe romakët. Shkaku formën dhe përmbajtjen e akteve me karakter juridiko- 1 Ilirët kanë banuar edhe në Jug të gadishullit të Apenineve, ku ishin vendosur japigët, mesapët etj., dhe në Azinë e Vogël. “Historia e popullit shqiptar”, I, “Ilirët, mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI, vitet 20 të shek. XIX”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 44. Autorët antikë përmendin se kishte rreth 70 fise ilire. Selim Islami, “Historia e ilirëve”, botimet “Toena”, Albanian heritage,Tiranë, 2008, f. 7– 8. 2 A.Buda, “Ilirët e Jugut si problem i historiografisë”, në “Studime historike”, 3/l972, f. 7, botuar edhe në “Kuvendi I i studimeve ilire”, I, Tiranë, 1974. 3 N.G.L. Hammond, cituar nga F.V. Walbank, “Iliria e Jugut në shek. III dhe I p.e.re”, kumtesë e mbajtur në Kuvendin I të studimeve Ilire (broshurë, 1972). 4 F.V.Walbank, po aty. 5 Sipas F.V. Walbank - v.c. 6 Po aty, f. 47. 7 A. Evans, Antiquarian researches in Illyricum, Westminster, 1883, p. 43. 8 Konferencë shkencore ndërkombëtare kushtetues.