100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR
vjet
100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR
Konferencë shkencore ndërkombëtare 100 VJET PARLAMENTARIZËM SHQIPTAR
Konferencë shkencore ndërkombëtare
Tiranë, 2020 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Përgatitur nga Shërbimi i Botimeve Parlamentare
4 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Përmbajtja
Gjurmë të hershme të parlamentarizmit në trojet shqiptare ...... 7 Prof. dr. Ksenofon Krisafi, Kejsi Rizo
Zhvillimet e hershme parlamentare në Shqipëri, një vështrim i shkurtër ...... 21 Prof. Bernd Fischer
Organizimi dhe funksionimi i parlamentit të parë shqiptar (Këshilli Kombëtar) të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës (viti 1920) ...... 29 Prof. dr. Kaliopi Naska
Parlamentarizmi shqiptar dhe Lidhja e Kombeve (1920-1939) ...... 45 Prof. Paskal Milo
Sfidat e parlamentarizmit shqiptar në vitet 1920-1924 ...... 59 Akademik Beqir Meta
Çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar (1920-1924) ...... 64 Akademik Marenglen Verli
Çështja e Kosovës apo çështje lidhur me shqiptarët e Kosovës në parlamentin e Shqipërisë në vitet 1925-1939 ...... 78 Dr. Emine Arifi (Bakalli)
Fryma perëndimore në debatin parlamentar: Kodi Penal dhe Kodi Civil (1927-1939) ...... 91 Prof. dr. Valentina Duka
Parlamenti në tranzicion, bilanci dhe problematika të aktivitetit përfaqësues ...... 95 Dr. Afrim Krasniqi
5 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
6 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Gjurmë të hershme të parlamentarizmit në trojet iliro-shqiptare
Prof. dr. Ksenofon KRISAFI Kejsi RIZO
rganizimi politik i shqiptarëve, i shprehur ndër të Në këtë punim nuk do të flitet për disa akte që, për tjera nëpërmjet pranisë së shtetit dhe së drejtës, rrethanat historike në të cilat u ndodhën trojet shqiptare, Osistemit të organeve shtetërore, përfshirë aty u importuan nga pushtuesit e huaj dhe gjetën zbatim parlamentin etj., ka nisur herët. Ai ka përshkuar etapat për periudha të caktuara historike. Në to kishte edhe historike të zhvillimit si dhe ka trashëguar përvojën e dispozita me karakter kushtetues, që parashikonin paraardhësve të tyre - ilirëve. Këta të fundit i ndërtuan veprimtarinë e organeve legjislative të pushtuesve, e cila shtetet e veta jo vetëm sipas specifikave lokale, niveleve të vinte në trojet tona si zgjatim i dhunshëm, i panatyrshëm zhvillimit politik, ekonomik e social, kulturës dhe traditave i pushtetit të huaj. Të tilla ishin Agrotikos Nomos (Ligji vendase, por edhe nëpërmjet adoptimit të elementeve më Agrar), që veproi nga shekulli VIII gjer në shekullin XIV, të avancuara të kohës, të huajtura nga jashtë dhe të si një nga ligjet themelorë, ku mbështeti veprimtarinë e përshtatura me rrethanat dhe veçoritë e tyre specfike. vet, Perandoria e Bizantit. Ishte një akt kompleks, që Banorët e trojeve iliro-shqiptare patën parlamentin e vet, rregullonte veprimtarinë administrative, financiare, njëlloj si popujt e tjerë. Ky element i rëndësishëm i fiskale, penale etj. të territoreve dhe popullsive që strukturave politike, institucionale e juridike është provë e përfshiheshin brenda kufijve të Perandorisë Bizantine, faktit se të parët tanë ishin po aq të zhvilluar sa dhe fqinjët ku bënin pjesë edhe trojet arbërore. Të tillë ishin përreth. Është kjo arsyeja pse në vijim do të përpiqemi të gjithashtu Zakoniku i Stefan Dushanit i mesit të shekullit japim shkurtimisht disa të dhëna, pohime e fakte, që XIV, legjislacioni kushtetues osman: Kanunnameja e tregojnë gjurmë të parlamentarizmit dhe të kushtetutave Përgjithshme, ligji themelor i përgjithshëm, ai organizativ, i në trojet iliro-shqiptare. Në këtë mënyrë dëshmohen edhe hierarkisë etj., që veproi për rreth 5 shekuj mbi trojet në këtë sferë veprimtarie vlerat dhe aftësitë e banorëve të shqiptare etj. Popullsitë shqiptare, kur mundeshin, i këtij vendi, shpeshherë të mohuara, të shtrembëruara dhe sfiduan ato me pushtetin e organeve të tyre kanunore si të nëpërkëmbura nga ata që janë përpjekur për t’ua zhdukur dhe të normave që buronin nga e drejta e tyre zakonore, kombësinë, etninë, gjuhën, toponiminë, historinë. që vepronin në pjesë të ndryshme të Shqipërisë.
7 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Ilirët, parlamentarizmi kryesor i zhvillimit të ilirëve, sikurse edhe i gjithë popujve të dhe konstitucionalizmi tjerë përreth, lidhet me faktorin e brendshëm, me zhvillimin dhe progresin ekonomik. Ilirët ishin një popull i madh i antikitetit, që jetoi dhe Në Ilirinë Juglindore, aty nga fundi i shek. V dhe fillimi përparoi krahas popujve të tjerë të rajonit: grekëve, romakëve, i shek. IV para erës së re ishte krijuar një organizatë politike, maqedonasve, dakëve etj. Ata shtriheshin në një nga skajet e cila, për shkak të tipareve më themelore që e verilindore të Mesdheut, në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit. U karakterizonin, konsiderohet si shteti i parë i ilirëve. Aty zhvilluan në këtë basen të qytetërimit njerëzor, ku vepronin organe që kishin tipare të parlamentarizmit dhe ballafaqoheshin ide, kultura dhe qytetërime që ishin krijuar në të konstitucionalizmit. Të tillë ishin Këshilli i Pleqve, i cili brigjet e tij. Aty, brenda hapësirave të një territori të gjerë, nga përbëhej nga kryetarët e familjeve patriarkale ose të Peloponezi deri në Danub, nga vargu i maleve Varnos deri në vëllazërive6. Në kompetencat e tij ishin zgjidhja dhe brigjet e deteve Adriatik e Jon1, zuri fill dhe u zhvillua civilizimi rregullimi i punëve të brendshme të fisit, vendosja e ilir, një ndër qytetërimet e lashtësisë. Akademiku Aleks Buda marrëdhënieve me fiset e tjera etj. Më vonë në burimet thotë se në këto treva qysh në mugëtirat e historisë ishin shfaqur historike ai shfaqet edhe me emërtimin Kuvend. Organ tjetër ilirët, si një popull i madh i antikitetit, i cili ka luajtur një rol me me kompetenca të gjera ishte Mbledhja e Përgjithshme e Popullit, rëndësi në ngjarjet kryesore politike të botës antike të e cila në antikitetin ilir kishte aparencën dhe kompetencat Mesdheut2. Roli i tyre e pati bazën në zhvillimin e brendshëm e një parlamenti. Në punimet e saj merrnin pjesë ekonomik e shoqëror, i cili me kalimin e kohës gjeti shprehje skllavopronarët dhe shtetasit e tjerë të lirë, kurse në Këshill në krijimin e formacioneve të organizuara politike. ose në Kuvend bënin pjesë vetëm krerët e klasës Disa studiues i kanë parë ata si një komunitet popujsh që skllavopronare. nuk kanë pasur ndonjë rol në historinë e botës antike. Të tjerë, Kur flitet për aparat shtetëror, parlament apo në edhe pse nuk e kanë mohuar zhvillimin e tyre politik, ekonomik përgjithësi për shtetin e kësaj periudhe, nuk duhet të e social, janë përpjekur t’i minimizojnë ato, duke thënë se ilirët, nënkuptohet një mekanizëm i plotë, që t’i përgjigjet këtij të kufizuar nga konteksti i përgjithshëm historik3, kanë luajtur nocioni në kuptimin modern të fjalës. Brenda kufizimeve një rol të vogël në skajet e botës greke4. Disa të tjerë i përfshijnë të epokës, ato i posedonin të qarta elementet e duhura, aq ilirët në kategorinë e “popujve të lumtur që nuk kanë histori”5. sa studiuesi Evans, që ka studiuar historinë e zhvillimit Pikëpamje të tilla vijnë në kundërshtim me të vërtetën historike ekonomik, social e politik të ilirëve, ka shprehur bindjen se dhe shfaqen si jehonë e qëndrimit të një historiografie me ato kishin “institucionet më të përparuara për kohën”7. karakter aprioristik antishqiptar. Kjo lloj shkence i ka parë ilirët Pohimet e autorëve antikë grekë e romakë si dhe të dhënat si një popull pa intelekt politik dhe pa aftësi organizuese. e gërmimeve arkeologjike ndër të tjera dëshmojnë për një Procesin e natyrshëm të zhvillimit të tyre dhe shkaqet e tij i ka kulturë të zhvilluar politike e juridike. Ajo shfaqet edhe në konsideruar si pasoja të helenizimit apo të romanizimit. Nuk ekzistencën e akteve të rëndësishme juridike, disa prej të duhen përjashtuar ndikimi grek dhe ai romak ndaj qytetërimit cilave mbanin qartësisht emërtimin “kushtetutë” ose kishin ilir, as ndikimi i këtij të fundit te grekët dhe romakët. Shkaku formën dhe përmbajtjen e akteve me karakter juridiko-
1 Ilirët kanë banuar edhe në Jug të gadishullit të Apenineve, ku ishin vendosur japigët, mesapët etj., dhe në Azinë e Vogël. “Historia e popullit shqiptar”, I, “Ilirët, mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI, vitet 20 të shek. XIX”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 44. Autorët antikë përmendin se kishte rreth 70 fise ilire. Selim Islami, “Historia e ilirëve”, botimet “Toena”, Albanian heritage,Tiranë, 2008, f. 7– 8. 2 A.Buda, “Ilirët e Jugut si problem i historiografisë”, në “Studime historike”, 3/l972, f. 7, botuar edhe në “Kuvendi I i studimeve ilire”, I, Tiranë, 1974. 3 N.G.L. Hammond, cituar nga F.V. Walbank, “Iliria e Jugut në shek. III dhe I p.e.re”, kumtesë e mbajtur në Kuvendin I të studimeve Ilire (broshurë, 1972). 4 F.V.Walbank, po aty. 5 Sipas F.V. Walbank - v.c. 6 Po aty, f. 47. 7 A. Evans, Antiquarian researches in Illyricum, Westminster, 1883, p. 43.
8 Konferencë shkencore ndërkombëtare kushtetues. Në këtë drejtim historianët e lashtësisë, që kanë pjesë e të cilave ishte edhe kushtetuta. Disa autorë greko- përshkruar, analizuar e dokumentuar zhvillimet në botën romakë si dhe studiues shqiptarë pohojnë se kolonitë helene helene, romake, ilire etj., sjellin fakte e dëshmi me interes. u ngritën mbi vendbanime ilire, ku grekët gjetën një Nëpërmjet tyre vërtetohet se që në kohën e antikitetit ilir qytetërim dhe kulturë vendase, të cilën e përvetësuan dhe banorët e këtyre trevave ishin organizuar mbi bazën e e bënë pjesë të institucioneve politike, juridike, sociale e strukturave politiko-administrative të njëjta apo të ngjashme kulturore që ndërtuan10. Në shekullin V p.e.s., gjatë luftës me ato të popujve të tjerë. Vend me rëndësi kishin organet së Peloponezit, ilirët taulantë u bënë, siç shënon Tukididi, me karakter ligjvënës. aleatë me aristokracinë helene të Durrësit. Disa prej tyre Arkitektura, funksionet dhe veprimtaria e tyre ishin morën poste të rëndësishme në administratën e qytet- projektuar dhe zhvilloheshin sipas përcaktimeve të akteve shtetit, deri edhe prytanë dhe magjistratë. Durrësi dhe juridiko-kushtetues etj. Ilirët, qofshin të bashkuar në shtetet Apolonia ishin qytet-shtete të pavarura, të lidhura ngushtë e tyre apo të integruar në kolonitë helene të bregdetit të nga pikëpamja ekonomike dhe politike me prapashpinën vet, kishin akte juridike me tiparet e kushtetutave, kishin ilire. I kishin pakësuar lidhjet me qytetet e Heladës dhe po gjithashtu akte juridike penale, civile etj. Nuk ka qenë e shkriheshin dalëngadalë në kozmosin ilir, prandaj ka rëndësi mundur deri më sot që të gjenden akte të plota me karakter të përshkruhen institucionet politike dhe juridike të tyre. konstitucional të shteteve të periudhës së Ilirisë, por në Në fillim në Epidamn qeverisja e qytetit kishte karakter veprat e autorëve antikë, greko-romakë, në punime të aristokratik. Në krye ishte një arhont dhe disa fylarhë (kryetarë studiuesve shqiptarë dhe të huaj, në monedhat e lashtësisë fisesh). Aristoteli shkruan se në dekadat e para të shek. IV si dhe në objekte të tjera të gjetura gjatë gërmimeve p.e.s kushtetuta në Epidamn pësoi një ndryshim të arkeologjike të ndërmarra në vendbanimet iliro-shqiptare pjesshëm, vendin e fylarhëve e zuri bulea (këshilli apo kuvendi janë zbuluar referime ose gjurmë që hedhin dritë për akte i qytetit). Ai zgjidhte çdo vit në krye të qytet-shtetit një juridike, që flasin për organizimin e tyre politiko- prytan, i cili kishte një pushtet më të kufizuar. Më tej administrativ, për format e shtetit dhe evoluimin e tyre, për Aristoteli sqaron se, kur ishte rasti për të zgjedhur ndonjë organet e tij kryesore në qendër dhe në krahina, për zyrtar në helié, që ishte një lloj gjykate supreme, duhej që të funksionet që u ishin ngarkuar si dhe për elemente të tjera merrte pjesë detyrimisht paria. Nga ana tjetër, qenia në krye me interes të posaçëm. e një arhonti ishte shprehje e regjimit oligarkik në këtë Afrim Hoti thotë se në vitet 480–355 para erës sonë shtet11. Epidamni/Dyrrahu kishte kushtetutën e vet, “me Hoti thotë gjithashtu se në periudhën e autonomisë nën institucione politike e juridike mjaft të ngjashme për nga Perandorinë Romake në Epidamn zbatohej “e drejta italike” natyra me ato të Athinës”8. Atë e kishte hartuar Aristoteli, (ius italicum)12. Por edhe për këtë periudhë nuk janë gjetur autori i 158 kushtetutave (politeia) greke e të huaja të kohës fragmente ose gjurmë të kushtetutës apo të akteve të tjera së tij9. Epidamni ishte koloni helene, por kjo nuk i zhbën të së drejtës që janë zbatuar në Epidamnin/Dyrrahun e dhe nuk i zbeh vlerat, aftësitë politike, organizative dhe asaj kohe. Rrjedhimisht nuk jemi në gjendje të gjykojmë shtetformuese të ilirëve, nuk e mohon faktin që në trojet me fakte për organet shtetërore, strukturën dhe ilire jeta politiko-shoqërore rregullohej me akte juridike, kompetencat e tyre.
8 Afrim Hoti, “Durrësi - Epidamni - Dyrrahu, guidë”, CETIS, Tiranë, 2003, f. 21, 111–113. 9 “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 38. Këtë fakt e ripohon edhe Moikom Zeqo te “Portat pa epilog, proza në muzg”, shtëpia botuese “Fan Noli”, Tiranë, 2014, f. 255. 10 Banorët parahelenë ishin ilirët. Ata ndeshen në Durrës edhe pasi aty u vendosën kolonitë helene. Kolonitë helene të Korkyrës nuk themeluan, siç shkruan Tukididi në shek. V p.e.s. (lufta e Peloponezit, I, 24) një qytet të ri, por u vendosën në një vendbanim të themeluar shumë kohë më parë nga ilirët, të cilët supozohet se qenë banorë të fisit të Taulantëve. 11 Referimi është marrë nga botimi “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 38. Te Aristoteli, “Politika”, libri V, f. 126, “Plejad”, Tiranë, 2003, paragrafi i cituar është përkthyer disi më ndryshe, edhe pse përmbajtja e tij nuk ndryshon në thelb nga botimi “”Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”. Midis organeve të ndryshme Durrësi kishte edhe një magjistrat për çështjet financiare, i cili kishte për detyrë të kujdesej dhe të mbikëqyrte prerjen e monedhave. 12 Po aty.
9 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Aristoteli përmend edhe Apoloninë ilire, themeluar po zgjidhte çdo vit me votim të hapur funksionarët nga kolonistët grekë në vitin 588 para erës së re me pëlqimin ushtarakë, nëpunësit shtetërorë dhe ata administrativë18. e taulantëve. Qyteti dhe tregu i tij u shërbenin realizimit të Ajo përcaktonte kompetencat e Bulesë, që konsiderohej interesave ekonomikë të të dyja palëve, vendasve ilirë dhe organi më i lartë i shtetit, si dhe zgjidhte pesë anëtarët e kolonëve grekë, të cilët vendosën dhe mbajtën marrëdhënie saj. Funksiononte në mënyrë kolegjiale. Ajo kryente përgjithësisht të mira. Grekët, duke qenë më të paktë në funksione të administratës shtetërore, përgatiste çështjet numër, nuk mund t’u imponoheshin me forcë vendasve, që do të diskutonte Mbledhja e Popullit dhe zbatonte ndaj ndërtuan marrëdhënie bashkekzistence. Edhe ilirët vendimet e saj. Në krye ishte prytani, njëkohësisht kreu ishin të interesuar të ruanin marrëdhënie të mira me ta i administratës së qytetit19. për arsye ekonomike, kulturore etj.13. Me fuqizimin e Apolonia përmendet jo vetëm për sistemin e shtetit ilir, Apolonia ra nën ndikimin e tij. Popullsia ilire institucioneve shtetërore, përfshirë edhe sistemin gjyqësor, filloi të vendosej masivisht në qytet. por edhe për ligjet që pasqyronin dhe rregullonin juridikisht Në fillimet e saj, në shekullin VI para erës së re, marrëdhëniet ekonomike, politike dhe shoqërore. Straboni Apolonia ishte republikë e tipit oligarkik, e ndërtuar sipas thotë se “Apolonia ishte një qytet me ligje shumë të mira, modelit korintas. Aristoteli, autori i kushtetutës së saj, e ndërtuar nga korintasit dhe korkyrasit”20. Herodoti shprehet quante atë shembullin e një oligarkie klasike14. “Në gjirin se “apoloniatët nxorën në gjyq qytetarin e quajtur Even e Jonit nuk ka demokraci si në rastin e Apolonisë”15, – për moszbatim të detyrës dhe e dënuan me verbim”21. thoshte ai. Gjatë zhvillimeve të mëvonshme brenda Shteti me institucionet e mësipërme ekzistonte në vendit si dhe nën ndikimin e faktorëve të jashtëm u Apoloni edhe në vitin 30 para erës së re, kur Oktaviani shndërrua në demokraci16. Në vijim, si rezultat i luftës erdhi në pushtet dhe i dha qytetit statusin e municipit, së brendshme politike në gjirin e shoqërisë, diku nga bashkisë, formë e organizimit shtetëror, e cila lejonte një gjysma e dytë e shekullit IV para erës së re, sistemi administrim autonom me të drejta të kufizuara. Këtë pozitë qeverisës ndryshoi. politike dhe juridike ajo e ruajti deri në vitin 212, kur me Institucionet më të rëndësishme në Apoloni ishin dekretin e perandorit Karakalla u shndërrua në një qytet Mbledhja e Qytetarëve (ose e Popullit), Këshilli i Qytetit ose Buleja, tipik romak. Institucionet e mëparshme autonome u Gjykata etj. zëvendësuan me ato të Perandorisë. Ky organizim u ruajt Mbledhja e Qytetarëve, që pak më sipër u cilësua si deri në shkatërrimin e saj, diku në shekullin e 5-të. parlamenti antik, ishte organ që thirrej nga prytani17. Në Aristoteli te “Politika” i kushton vëmendje edhe të merrnin pjesë të gjithë burrat që gëzonin qytetarinë/ kushtetutës së Epirit, një tjetër formacion politiko-territorial shtetësinë e Apolonisë. Çdo pjesëmarrës kishte të drejtën ilir, të cilën e cilësonte si të ndryshme nga ajo helene22. Ajo e fjalës për të diskutuar dhe për të votuar miratimin e parashikonte ndërtimin dhe funksionet e asaj që quhej ligjeve. Kishte të drejtë gjithashtu të merrte pjesë në eklesia, në fakt një lloj asambleje/parlamenti me funksione kontrollimin e veprimtarisë së Bulesë dhe në përcaktimin legjislative, që formohej nga qytetarët e lirë të Epirit dhe e drejtimit politik të kolonisë. Mbledhja e Popullit që hera-herës quhej edhe “symahia e epirotëve”. Ajo miratonte
13 Shaban Dervishi,”Greqia e lashtë, Tiranë, “Albapress”, 2001, f. 77. 14 (M. H.) Hansen, (T.H.) Nielsen (edd.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis. An Investigation conducted by the Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation. Pp. xvi + 1396. Oxford: Oxford University Press, 2004. ISBN: 0-19- 814099-1, p. 328. 15 Aristoteli, “Politika”, IV. 16 Po aty. 17 “Histori e Shqipërisë”, USHT, Tiranë, 1959, vëll I, f. 67. 18 Po aty. 19 Herodoti, Historiae, lib IX. 20 Strabonis, Geografia, lib VIII. 21 Herodoti, Historiae, lib IX. 22 Aristoteli, “Politika”, libri V, f. 126, “Plejad”, Tiranë, 2003.
10 Konferencë shkencore ndërkombëtare dekretet shtetërore. Në fillim te molosët dhe më pas te zgjeruan më tej horizontin e njohurive rreth organizimit shteti i Epirit, kjo lloj asambleje quhej edhe Kuvendi i Popullit. politiko-administrativ, parlamentarizmit dhe akteve juridike Në të merrnin pjesë gjithë burrat e lirë të aftë për luftë23. në shërbim të tij. Midis tyre ka pasur nga ato që, edhe pse Në përmbushje të kompetencave të përcaktuara në nuk klasifikohen në grupin e dokumenteve kushtetuese për kushtetutën e vendit, ai mblidhej disa herë në vit në qendra shkak të emërtimit, mënyrës së paraqitjes nga pikëpamja të tilla si Pasaroni, Dodona etj.24. formale dhe objektit të përgjithshëm që kanë, përmbajnë Për të garantuar respektimin e normave që rregullonin çështje që zakonisht janë objekt i rregullimeve juridiko- strukturën, kompetencat dhe funksionimin e organeve kushtetuese. Të tilla ka pasur si gjatë historisë së vonshme që paraqitnin tipare parlamentarizmi, në Iliri vepronte e të ilirëve, ashtu dhe të shqiptarëve. Evidentimi realist i drejta. Burimet kryesore të saj ishin aktet e ndryshme zhvillimit, dinamikës dhe evolucionit të tyre si dhe i ligjore të nxjerra nga organet kompetente shtetërore si institucioneve kushtetuese në trojet iliro-shqiptare pasqyron dhe zakonet, rregulla sjelljeje të trashëguara brez pas të vërtetën e pakontestueshme se shqiptarët, ashtu si dhe brezi, zbatimi i të cilave bëhej në mënyrë të fqinjët, kanë qenë të organizuar politikisht në forma të ndërgjegjshme. Të ardhura nga shoqëria ilire caktuara, kanë ndërtuar dhe kanë vënë në veprim parashtetërore e organizuar në bazë fisesh, vazhduan të institucionet e duhura për të rregulluar juridikisht jetën e ruheshin edhe për disa kohë, me sa duket, si një lëshim përditshme, marrëdhëniet ndërmjet tyre në fusha të që ligji u bënte zakoneve të vjetra. Disa prej tyre u ndryshme të veprimtarisë shoqërore si dhe lidhjet politike, sanksionuan nga shteti dhe morën fuqi të detyrueshme, ekonomike etj. me shtetet e tjera përreth. karakter juridik. Për ekzistencën e ligjeve apo akteve të Në trojet shqiptare ka pasur akte dhe pjesë aktesh, tjera të kësaj natyre mund të mbështetemi te pohimi i produkte juridike të organeve vendase dhe të organeve të Polibit, i cili flet për “bazilika nomine” - të drejtat e forcave pushtuese që kanë shërbyer për të rregulluar mbretërve ilirë të mbështetura në ligj25. As prej tij dhe juridikisht dhe praktikisht regjimin politik, formën e as prej autorëve të tjerë të antikitetit nuk mësojmë dot qeverisjes, organizimin e pushtetit dhe të administratës, si se për çfarë ligjesh e kishte fjalën dhe cila ka qenë në qendër, ashtu dhe në njësitë vendore. Në periudhat e përmbajtja e tyre, sepse nuk janë zbuluar ende ligje apo ndryshimit të pushteteve, çlirimit nga zgjedha e huaj ose akte të tjera të pushtetit shtetëror të shkruara apo të përmbysjet e regjimeve politike, është dashur një punë e sistemuara në kode apo në forma të tjera. Sidoqoftë, madhe për ngritjen ose përshtatjen e sistemit legjislativ të disa të dhëna, ndonëse të zbehta, na japin të kuptojmë vendit. Sepse nuk ka qenë e lehtë që brenda një kohe të se në tërësinë e vet aktet juridike, zakonet dhe praktikat shpejtë dhe të shkurtër, të zëvendësohej struktura politiko- gjyqësore përbënin një korpus normativ. Për të detyruar shtetërore-administrative dhe sistemi legjislativ, duke u shtetasit që t’i respektonin, si dhe për të ndëshkuar përshtatur me ndryshimet e ndodhura. Kjo u bë në kohën shkelësit, u krijuan organe të veçanta, siç ishin gjykatat, e Skënderbeut, në periudhën e pashallëqeve të Shkodrës burgjet, nëpunësit e posaçëm etj. Në fillim ato dhe të Janinës, të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në muajt e funksiononin krahas organeve të tjera, siç ishin Mbledhja parë pas shpalljes së shtetit të pavarur shqiptar. Të njëjtat e Përgjithshme e Popullit, Kuvendi i Pleqve etj., që hera- situata u vërtetuan edhe me mbarimin e Luftës së Parë dhe herës, siç pohojnë autorët antikë, merreshin edhe me të Dytë Botërore dhe në fillim të viteve ’90 të shekullit të funksione të dhënies së drejtësisë. kaluar, pas përmbysjes së regjimit monist, kur fillimisht u operua me një legjislacion të përkohshëm ose me përshtatje Parlamentarizmi dhe legjislacioni dhe rregullime të pjesshme në legjislacionin ekzistues, kushtetues në trojet shqiptare sikurse ishte miratimi i ligjit “Për dispozitat kryesore kushtetuese”, që zuri vendin e Kushtetutës së regjimit të Zhvillimet e mëvonshme në territoret arbërore e mëparshëm.
23 “Hitoria e popullit shqiptar”, vëllimi I, “Toena”, 2002, f. 72. 24 Po aty, f. 77. 25 Citohet nga Ksenofon Krisafi, “Organizimi politik në trojet shqiptare”, “UETPRESS”, Tiranë, 2014, f. 36.
11 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Statutet funksionimin e qytetit, marrëdhëniet midis qytetarëve, midis e qyteteve mesjetare shqiptare tyre dhe qytetit, midis qytetit dhe ambientit rrethues. dhe parlamentarizmi Në statutet e qyteteve mesjetare shqiptare kishte norma me karakter kushtetues që trajtonin dhe rregullonin juridikisht çështje Parlamentarizmi dhe konstitucionalizmi do të gjenin që lidheshin drejtëpërdrejtë ose tërthorazi me mënyrat e krijimit pasqyrim edhe në statutet e qyteteve shqiptare26. Ato ishin dhe të funksionimit të organeve shtetërore, si dhe ato që përmbledhje normash, vendimesh ose urdhëresash që sanksiononin të drejtat dhe liritë e qytetarëve. Ato rregullonin rregullonin jetën e qyteteve dhe të zotërimeve të fisnikërisë. Janë juridikisht ndarjen e shoqërisë në tri shtresa: popullorët cilësuar si “kodi i vetëqeverisjes” së tyre27 dhe hinterlandit arbëror (lat.popolares), qytetarët (it. cittadini) dhe fisnikët (it. nobiles), në shekujt XI–XV. Krijimi u bë sipas modeleve të krisovulave krijimin e komunave qytetare autonome (civitas Scutarensis, civitas të perandorëve bizantinë. Në këtë periudhë ato u konsoliduan, Drivastensis, civitas Dulciniensis), zgjedhjen dhe kompetencat e u kodifikuan dhe morën formën e kushtetutave qytetare, në të cilat qeveritarëve, të drejtat dhe detyrimet e zgjedhësve etj. ishin përfshirë institute, parime e norma nga e drejta bizantine, Aty ka rregullime normative që flasin qartë për ekzistencën e drejta zakonore shqiptare, aktet e këshillave të qyteteve si dhe e elementeve të parlamentarizmit në trojet shqiptare, ka dispozita precedentë gjyqësorë. Në pikëpamje të formës dhe të që trajtojnë juridikisht statusin e të ashtuquajturave “republika strukturës ato ngjasojnë me statutet e republikave tregtare aristokratike”, të këshillave apo senateve të tyre, të quajtura “këshilli mesjetare italiane: Venecia, Milano, Ankona etj. Me sa duket, i madh” dhe “këshilli i vogël”, funksionimi i “shenjtorive” të bashkësive fenomeni ishte rrjedhojë e marrëdhënieve preferenciale që të zanatçinjve (artizanëve)31. Këto janë institute të rëndësishme kishin me to qytetet bregdetare shqiptare. Nuk janë zbuluar të së drejtës kushtetuese. Statutet ishin minikushtetuta të zgjeruara të gjitha statutet e qyteteve mesjetare shqiptare28, por dihet dhe të plotësuara edhe me institute që zakonisht dilnin jashtë se të tilla kanë pasur sidomos ata që gjendeshin në bregdet objektit të tyre. Përmbanin gjithashtu edhe norma juridike me ose afër tij, siç ishin Tivari, Ulqini, Shkodra, Durrësi, Danja, karakter civil, familjar, pronësor, penal, procedural, tregtar e deri Drishti29 si dhe Kruja, Lezha, Shurdhahu, Pulti, Shasi e në ato me karakter kanonik etj. ndonjë tjetër30. Ekzistenca e parimeve të së drejtës publike Statutet provojnë nivelet e zhvilluara të botës qytetare europiane në statutet shqiptare ka lehtësuar drejtpërsëdrejti shqiptare, që në përgjithësi ishte e rregulluar nga një e drejtë ose tërthorazi rregullimin juridik të marrëdhënieve me e konsoliduar. Studiuesi Shaban Sinani i ka quajtur principatat vendase e veçanërisht me republikat më të “përmendore të heshtura të traditës etnozakonore mëdha të kohës, si ajo e Venecies dhe e Raguzës. shqiptare”, që tregojnë një stad të përparuar zhvillimi të Statutet ishin shprehja më e lartë e organizimit të jetës qytetare dhe shprehin rritjen e rolit të faktorëve qyteteve shqiptare në mesjetë. Ato përmblidhnin aktet përbashkues, laikë e fetarë në administrimin e krahinave të normative që rregullonin në tërësinë e tyre organizimin dhe fisnikëve arbër, sidomos të atyre më të ekspozuara ndaj
26 Për studimin e statuteve shqiptare kanë dhënë kontributin e tyre të pamohueshëm studiues vendas dhe të huaj, midis të cilëve meritojnë të përmenden M. Šufflay (“Srbi i arbanasi”, 1926), A. Ducellier (“La façade maritime d’Albanie au Moyen-Age: Durazzo e Valona”, 1981), Luçia Nadin etj. dhe studiuesit vendës I. Zamputi (“Studime për epokën e Skënderbeut” I, Tiranë, 1989, f. 91–111), L. Malltezi (po aty, f. 78–91 dhe 112–130) dhe P. Xhufi (“Statutet e Shkodrës”, 2002), Shaban Sinani, “Statutet e qyteteve mesjetare shqiptare” (në revistën “Ekskluzive”, nr. 28, gusht 2002, f. 88–89), si dhe “Statutet e qyteteve mesjetare shqiptare dhe tradita vendore e së drejtës urbane” (“Arkiva të hapur në shoqëri të hapur”, idem, Tiranë, 2002, f. 128–131.) 27 Moikom Zeqo, “Studimi vendedikas për kanunin e shqiptarëve”, gazeta “Dita”, 2 korrik 2019. 28 Po aty. 29 “Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të kishës katedrale të Drishtit (Statuta et ordinationes kapitulli ecclesiae cathedralis Drivastensis), përgatitur nga Musa Ahmeti dhe Etleva Lala, botuar nga shtëpia botuese “Ombra GVG”, Tiranë, 2009. 30 Statutet e qendrave urbane të vijës bregdetare të Shqipërisë gjenden të përmendura në disa raste në botimin “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. Shih L. Thallóczy, K. Jireèek, M. Šufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, II, ribotim, Tiranë-Prishtinë, 2002, f. 78, 83, 94, 108, 119, 238, 246. 31 Shih”Historia e Shqipërisë”, bot. i USHT, vëll. I, Tiranë, 1967, f. 214–221. 32 Shaban Sinani, “Statutet e qyteteve mesjetare shqiptare”, revista “Ekskluzive”, nr. 28, gusht 2002, f. 89.
12 Konferencë shkencore ndërkombëtare ndikimit të lidhjeve përgjatë vijës bregdetare të Shqipërisë32. traditat e hershme juridike, rregullonin gjithashtu Qytetet shqiptare i shihnin statutet si vlerë dhe organizimin dhe veprimtarinë e zakonshme në qytetin e instrumente efikase juridike për ruajtjen e interesave dhe Drishtit. individualiteteve të tyre33. Kur republika e Venetikut do të Rëndësi të veçantë paraqesin Statutet e Shkodrës38, që vendosej në Durrës dhe në Ulqin, përkatësisht në vitet 1392 ruhen të plota. Ato, sikurse dhe Statutet e Drishtit, dhe 1405, paria e tyre u kërkoi autoriteteve venedikase përfaqësonin një dokument monumental me vlera të ruajtjen dhe respektimin e statutit dhe rregullores së qytetit. rëndësishme historike e juridike, i cili rregullonte Studiuesi Injac Zamputi, për të argumentuar karakterin organizimin e qytetit, veprimtaritë dhe marrëdhëniet e vendas të normave juridike të statuteve shqiptare, përmend qytetarëve në të gjitha fushat e jetës së përditshme. një burim ku bëhet fjalë për kërkesën e bashkësisë së Studiuesja italiane Luçia Nadin, një ndër zbulueset e Drishtit drejtuar venetikasve më 1403 për respektimin e Statuteve të Shkodrës, shprehet: “Statutet e Shkodrës janë një statuteve të tyre antike - “quod obseruentur eis antiqua statuta tekst themelor në historinë e qytetërimit shqiptar; ato janë sua”34. dëshmia e jetës së një qyteti që shikonte detin, brenda një Durrësi kishte kushtetutën (statutes) dhe rregulloret qarku komunikimi nga brendësia e Europës deri në (ordinations), me vlerën e akteve themeltare të organizimit bregdetin e Adriatikut. Ato paraqesin një frymë civilizimi, të tij politiko-administrativ. Fillimet e kodifikimit të statuteve një shembull të çmuar të Shqipërisë që ishte brenda qarkut të Durrësit mendohet se gjenden në vitin 1150. Ato janë mesdhetar. Disa kapituj, që fillojnë nga i pari, janë me një rishikuar të paktën dy herë: në vitin 1297 dhe 1392. Statutet aktualitet tronditës. Një tekst i shkëlqyer, i cili fotografon e Ulqinit u konfirmuan për të fundit herë në vitin 1405, me të vërtetë Shqipërinë mesjetare të krishterë, për të cilën ato të Tivarit në vitet 1405 dhe 445, të Krujës u kodifikuan çdo shqiptar, përtej çdo besimi fetar, duhet të jetë krenar, në vitin 1288, të Danjës në vitin 1316. Ky i fundit, i sepse çdo histori në çdo vend është e sendërtuar dhe e konfirmuar në vitin 1319, përmbante 597 nene35 dhe përbërë, ndaj çdo shtresë, çdo përbërës është pjesë e një të konsiderohet si një prej statuteve më të plota të traditës tëre dhe duhet të njihet dhe të rikonstruktohet saktë nga juridike urbane paraosmane në hapësirën shqiptare dhe atë kërkimet historike”39. ballkanike36. Statutet janë provë e rëndësishme e niveleve të avancuara Statutet e Drishtit (Statuta et ordinationes capituli ecclesiae të emancipimit qytetar e kulturor të shqiptarëve të bregdetit Cathedralis Drivastensis)37 janë botuar në shqip dhe të Adriatikut në vigjilje të Rilindjes Europiane. Ato konsiderohen si një akt i rrallë, unik në llojin e vet, dëshmojnë se Shqipëria në mesin e viteve 1300 ishte një dokument me vlerë për historinë e krishterimit dhe të vend europian, i prirur fuqimisht drejt modeleve popullit shqiptar. Normat e tij, duke u mbështetur në perëndimore. Shqiptarët e mesjetës iu referuan me
33 Studiuesi I. Zamputi thotë se, sipas burimeve perëndimore, statutet e qyteteve shqiptare në vështrimin perëndimor ishin loro statuti (statutet e tyre) dhe se në principatat arbërore kishin një fuqi të madhe le sententie de la terra (“gjykimet lokale”) dhe le antique uxance (“e drejta zakonore vendëse”); kështu përmenden dhe në “Acta Albaniae”, në veprën e Injac Zamputit “Autonomia e qyteteve shqiptare të principatës së Balshajve dhe pasojat negative të pushtimit venedikas, fundi i shek. të 14-të, fillimi i shek. të 15-të”, botuar në “Studime për epokën e Skënderbeut”, vëll. I, f. 91–93, Tiranë, 1989. 34 Po aty. 35 Sh. Sinani, “Kastriotët pas Kastriotit”, hyrje në monografinë e Carlo Padiglione-s “Skënderbeu dhe pasardhësit e tij”, botuar shqip, Tiranë, 2003, f. 1–11. 36 Dy fletë të dorëshkrimit janë botuar edhe në revistën “Ekskluzive”, nr. 32–33, dhjetor 2002–janar 2003, f. 95. 37 Termi latin “statut” ishte i përafërt me termin latinisht”constitutiones”, që përdorej në një epokë të mëvonshme. Në fillim autoritete kompetente për përpunimin e statuteve ishin mbretërit, ndërsa për statutet kishtare kishin të drejtë të propozonin ndryshime edhe dioqezat, por ato hynin në fuqi vetëm kur një autoritet i caktuar nga Selia e Shenjtë deklaronte se ishin në pajtim me kanonet universale kishtare. 38 Statutet e Shkodrës (Statuti di Scutari della prima metà del secolo XIV con la addizioni fino al 1460), Venezia (Viella), 2002, zbuluar nga studiuesja italiane Luçia Nadin dhe përkthyer mjeshtërisht nga prof. Pëllumb Xhufi. 39 Luçia Nadin, “Mesjeta shqiptare është ende e pazbuluar”, Gazeta Shqiptare, 11.08.2019
13 100 vjet parlamentarizëm shqiptar preferencë monumenteve të kulturës dhe të traditës përgjithësisht me të njëjtën përmbajtje themelore, është europiane, në veçanti statuteve të republikave tregtare shfaqur si një grup normash dhe parimesh që në tërësi mesjetare italiane, që kishin një jetë urbane të njëjtë me ato kanë mbajtur emrat e atyre që i kanë grumbulluar dhe të qyteteve të tjera europiane. Në Statutet e Shkodrës, sikurse sistemuar, të atyre që kanë marrë vendime për zbatimin edhe në ato të qyteteve të tjera, ishte fiksuar e ruhej e drejta ose interpretimin e tyre ose emërtimin toponimik të zonës romake dhe organizimi administrativ në formën e gjeografike ku kanë vepruar. Kështu, ndeshen emërtimet: komunave dhe qytetare mesjetare, si një kundërvënie ndaj “Kanuni i vjetër”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, i mbledhur feudalizmit dhe institucioneve tipike lindore40. nga at Shtjefën Gjeçovi, ose “Kanuni i Malcís”, “Kanuni i Statutet ishin akte themelore të traditës së shkrimeve Çermenikës”, “Kanuni i Papa Zhulit”, “Shartet e Idriz laike në Shqipëri, shprehje e pjekurisë të së drejtës në Sulit”, “Kanuni i Labërisë”, botuar nga Ismet Elezi, bashkësitë qytetare. Si të tilla dhe si dëshmi e afirmimit të “Kanuni i Skënderbeut” ose ndryshe “Kanuni i Arbërisë”, së drejtës pozitive të shkruar, kishin epërsi ndaj kanuneve i botuar nga dom Frano Ilia, “Kanuni i Mirditës”, i dhe së drejtës zakonore, e cila vepronte kryesisht në zonat mbledhur e i botuar nga Pal Doçi, “Kanuni i Lekë e izoluara malore. Aktet më të rëndësishme të së drejtës Dukagjinit” sipas variantit të Pukës, i mbledhur dhe botuar zakonore ishin kanunet, që me kontributin e tyre plotësonin nga Xhemal Meçi, Kanuni i Lumës, Bendës, Çermenikës njëfarë vakumi institucional të së drejtës pozitive. etj. Kanunet janë përçuar gojarisht nga brezi në brez për më shumë se pesë shekuj. Parlamentarizmi Gjatë viteve 1910–1925 ati françeskan shqiptar Shtjefën në kanunet shqiptare K. Gjeçovi (Mëhill Kostandin Gjeçi - Kryeziu, 1873–1929) mblodhi dhe sistemoi sipas modeleve të kodeve të huaja Dy tre shekuj pas statuteve u krijuan kanunet, dhe paraqiti në formën e një akti tërësor nenet që ishin përgjithësisht në zonat malore, në Shqipërinë fshatare, në rrënjosur në memorien e banorëve të malësive shqiptare “prapatokë”. Ishin mekanizma juridikë vetëmbrojtjeje ndaj dhe zbatoheshin prej tyre nën emrin “Kanuni i Lekë së drejtës osmane dhe forma alternative të shfaqjes së Dukagjinit”43. Leka mund të ketë qenë një ndër mbledhësit, traditës etnozakonore, vlera të kulturës juridike shqiptare41. përpunuesit ose interpretuesit e materialit normativ zakonor Në njëfarë mase kanë shërbyer edhe si element i që qarkullonte kryesisht në trevat e Shqipërisë së Veriut, i rëndësishëm për ruajtjen e unitetit kombëtar të shqiptarëve, cili përmbante norma juridike për përcaktimin e kompetencave duke tentuar të qëndronin mbi dallimet shoqërore, mbi të institucioneve vetëqeverisëse të vendit dhe për rregullimin besimet e ndryshme fetare. Siç shprehet studiuesi erudit e marrëdhënieve me karakter kushtetues, civil, familjar, penal, Moikom Zeqo, ato formonin një lloj të drejte parapozitive, procedural etj., për organizimin e brendshëm dhe të jetës së të idealizuar dhe të mitizuar skajshmërisht. Dilnin në pah përditshme të shqiptarëve në malësi. veçanërisht në kushtet e mungesës së një të drejte pozitive Kanuni, ose siç është quajtur ndryshe “Ligji i pashkruar me veprim të gjerë42. në Shqipëri”, përbëhet nga 12 libra dhe rreth 1200 nene, të Normat e kanuneve dhe në përgjithësi të së drejtës shpërndara në katër grupime kryesore, ku trajtohen nderi, zakonore vinin nga lashtësia iliro-shqiptare, të trashëguara mikpritja, sjellja dhe fisi, kisha, familja, martesa, shtëpia, në memorien e brezave si rregullime juridike të aspekteve gjëja dhe prona, puna etj. Me rëndësi të veçantë është libri të ndryshme të jetës së shqiptarëve. i 11-të, që i kushtohet Kanunit të Pleqnisë44. Ai përmban E drejta zakonore në krahina të ndryshme të vendit, norma me karakter kushtetues dhe trajton me hollësi
40 Lucia Nadin, “Statutet e Shkodrës”, Viella, Romë, 2002. 41. Për vlerën e kanuneve ose traditës juridike gojore dhe të drejtës agrare sjell kontribute edhe Sh. Sinani, “Canon et convente”, në “Sipërore”, Tiranë, 1998, f. 41–50. 42 Moikom Zeqo, “Portat pa epilog, proza në muzg”, shtëpia botuese “Fan Noli”, Tiranë 2014, f.255. 43 Përmbledhja me emrin “Kanuni i Lekë Dukagjinit” u botua në vitin 1933, katër vjet pas vrasjes së at Shtjefën Gjeçovit nga xhandarët jugosllavë në një atentat në afërsi të fshatit Zym më 14 tetor 1929. 44 At Shtjefën Gjeçovi, OFM, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, botimi i tretë, botime françeskane, Shkodër, 2010, f. 94–107.
14 Konferencë shkencore ndërkombëtare funksionet dhe kompetencat e të gjitha institucioneve të të shofin shoqi-shoqin e po u thirr kush, të két shteg për me u dukë organizimit vetëqeverisës në zonat ku vepronte Kanuni, ndër Krenë e Pleq”50. Siç shihet, Kanuni ka fiksuar jo vetëm duke filluar nga njësitë më të zakonshme e deri te kuvendet çështjet e karakterit thelbësor që kanë të bëjnë me e përgjithshme. Në dispozitat e tij gjen shtratin e vet Kuvendet, por ndalet dhe përcakton edhe imtësi të parlamentarizmi origjinal rural shqiptar, si përpjekje për të karakterit procedural. sanksionuar organizimin e organeve qeverisëse kryesisht Dera e Gjon Markut ishte jo vetëm instanca drejtuese e në Shqipërinë Veriore. Kanuni fillon me tagrin dhe detyrën punimeve të Kuvendit, por konsiderohej edhe si “themeli i e pleqve për të dalë te një institucion që Kanuni e emërton kanûs”. Kanuni përcakton se Gjon Marku “xen kryet e vendit si “Burrat e malevet të Shqypnis në kuvend”. Në paragrafin 1106 në çdo vend e kuvend” dhe “në çdo gjygj a pleqni kà tagrin e fjalës së jepet edhe përcaktimi i Kuvendit si “nji bashkim fisit a fisesh kputne”51. Më tej përcaktohet statusi dhe kompetencat e me Krenë, Pleq, Stërpleq e Vogjli a Djelmni të dheut, qi kanë qellim krerëve të fiseve, të pleqve të katundeve, të stërpleqve si me rrahë ndonji çashtje a me lidhë ndonji besë”45. Ky ishte një lloj dhe i bashkësisë së banorëve që kishin të drejtë të merrnin parlamenti rural i Shqipërisë së Veriut, por që funksiononte pjesë në këto organe52. mbi bazën e një strukture organike mjaft të përcaktuar sipas Ky ka qenë pak a shumë misioni dhe përcaktimet një hierarkiem në majë të së cilës qëndronte dera e konkrete edhe të së drejtës zakonore që ka vepruar në Jugun Gjonmarkut të Oroshit, si dhe me rregulla e procedura të e Shqipërisë. Ajo ka rregulluar organizimin e vetëqeverisjes hollësishme, rreptësisht të zbatueshme. vendore dhe zgjidhjen e çështjeve midis banorëve të Kuvendet ishin të pjesshëm dhe të përgjithshëm. Të pjesshëm bashkësive të kësaj treve, të cilët në këtë mënyrë kanë konsiderohen kuvendet e katundeve, në të cilat merrnin mundur t’u bëjnë ballë shtypjes së pushtuesve osmanë, pjesë pleqtë, stërpleqtë dhe vogëlia e një katundi. Të politikave nacionaliste të shovinistëve fqinjë dhe të kishës përgjithshëm ata ku, sipas paragrafit 1110, bashkoheshin ortodokse greke. E identifikuar me emrin e Papa Zhulit “Pleq, Stërpleq, Vogjli me Krenë e me Derë të Gjomarkut”46. Në nga Zhulati, prift dhe udhëheqës i Kurveleshit në shekullin bazë të paragrafit 1111, në përgjithësi “ndër kuvende, gjygje e XI53, e zbatuar kryesisht në Jug të vendit, në Labëri dhe në peshime mârrin pjesë: a) Dera e Gjomarkut t’Oroshit, b) Krenët e Himarë, e cila gëzonte juridikisht të drejtën e vetëqeverisjes, fisevet, c) Pleqt e fisevet e të katundevet, d) Stërpleqt e fiseve e të gjendet gjithashtu i sistemuar dhe i kodifikuar sipas katundevet; e) Djelmnija e Vogjlija e të gjitha fisevet; f) Kasneca kërkesave të teknikës legjislative dhe ka paraqitjen e një fisesh, g) Giobtarë”47. kodi54. Aty përfshihen norma të përgjithshme, parimet Sipas nenit 149, kuvendet kishin selitë përkatëse, që kryesore, organizimi tokësor e shoqëror në njësitë juridikisht ndodheshin atje ku ata do të mblidheshin48. vetëqeverisëse (mëhalla, fshati, krahina, organizmat e Paragrafi 1112 thotë se “bashkime kuvendesh mbahen a ndër vetëqeverisjes vendore: Këshilli i Pleqve, Kuvendi, Gjyqi i oborre Kishësh, a ndër rrënime të vietra faltoresh, a në zemër të Pleqve), rendi shoqëror (familja, vëllazëria, farefisi, fejesa, vendit”49. Në vijim ai i përcaktonte ato konkretisht sipas martesa), rendi ekonomik (prona, barra mbi pronën e zonave dhe krahinave. Kanuni saktësonte edhe mënyrën e paluajtshme: servitutet, detyrimet, kontratat), gjykimi i vendosjes së pjesëmarrësve në Kuvend. Pjesëmarrësit duhej konflikteve civile, veprat penale, hetimi, gjykimi dhe dënimet të uleshin në formën e gjysmërrethit, me qëllim “qi të mùnd e fajtorëve etj.55.
45 Po aty, f. 100. 46 Po aty. 47 Po aty. 48 Po aty. 49 Po aty, f. 100–101. 50 Po aty, f. 101. 51 Po aty, f.102. 52 Po aty, f. 103–104. 53 Prof. dr. Ismet Elezi, “E drejta zakonore e Labërisë në planin krahasues”, Tiranë, 1994, f. 42. 54 Po aty, f. 43. 55 Po aty, f. 41.
15 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Skënderbeu dhe parlamentarizmi trashëgueshëm dhe me kompetenca të gjera legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Pranë tij vepronte një organ tjetër, Në shtetin shqiptar të Skënderbeut u përpunua një që, sipas zakonit të oborreve mbretërore europiane, quhej dokumentacion legjislativ kushtetues i caktuar, edhe pse Oborri. Formohej nga bujarët e mëdhenj dhe të vegjël, nga asnjëri prej akteve nuk ka pasur as emërtimin “kushtetutë” suita e zyrtarëve që e shoqëronte gjatë udhëtimeve etj.56. ose “ligj kushtetues”, as trajtën e një dokumenti tërësor të 3 Këshilli i Lartë, si organ i përhershëm këshillimor këtij karakteri. Por nuk mungojnë referenca për akte që pranë Skënderbeut, që thirrej prej tij për trajtimin e çështjeve përmbajnë dispozita që sanksionojnë ndërtimin shtetëror, të rëndësishme të politikës së brendshme dhe asaj të organet qendrore dhe ato lokale, të pushtetit, të jashtme. administratës dhe të gjyqësorit si dhe dispozita që 4. Këshilli i Luftës, që vepronte në kohë lufte, duke u rregullonin marrëdhëniet ndërmjet subjekteve të së drejtës, identifikuar edhe si Komanda e Lartë e Ushtrisë, në krye të së të drejtat dhe detyrimet e shtetasve etj. Këto akte fillimisht cilës ishte sërish Skënderbeu. Kishte edhe organe e janë miratuar nga organet kryesore qendrore legjislative. institucione të tjera të rëndësishme. Skënderbeu veproi në shekullin XV, kur shqiptarët Skënderbeu kishte gjithashtu legjislacionin e shtetit të ndodheshin nën sundimin e pushtuesve osmanë, ndaj të vet. Në dispozitat e tij me karakter kushtetues ishte fiksuar cilëve nuk do t’i pushonin luftërat për shkëputje dhe krijimin emri i shtetit (Albania), kryeqyteti (Kruja), simbolet e shtetit, e shtetit të vet. Përpjekjet e tyre patën sukses me ardhjen e stema dhe flamuri shtetëror, vula, titulli zyrtar i Skënderbeut Skënderbeut. Për institucionalizimin e bashkëpunimit etj. Ato dëshmojnë ndër të tjera edhe për konsolidimin e ndërmjet prijësve të vendit, ai organizoi Kuvendin e procesit të formimit dhe afirmimit të një shteti shqiptar të Fisnikëve Shqiptarë më 2 mars 1444 në katedralen e zhvilluar në shekullin XV. Shënkollit në Lezhë. Morën pjesë udhëheqës të kryengritjeve të mëparshme antiosmane, fisnikë dhe Pashallëqet shqiptare pjesëtarë të aristokracisë shqiptare, duke siguruar një përfaqësim unikal kombëtar. Kuvendi mori atributet e një Në pashallëqet e mëdha shqiptare, në atë të Shkodrës organi qendror kushtetues vendimmarrës. Me këtë cilësi ai dhe të Janinës, vepronte pushteti dhe e drejta osmane. themeloi Besëlidhjen Shqiptare të Lezhës, si një aleancë Mirëpo realizimi i pushtetit dhe i synimeve autonomiste të politike dhe ushtarake të drejtuesve të zotërimeve të lira Bushatllinjve dhe të Ali Pashë Tepelenës nuk mund të dhe fisnikëve të tjerë të vendit, dhe zgjodhi kryetar të saj arrihej dot brenda kuadrit të tyre, sepse ato mbronin unitetin Skënderbeun. Vendimet e Kuvendit forcuan juridikisht dhe paprekshmërinë e pushtetit të Portës së Lartë. Prandaj, pozitën dhe autoritetin e pushtetit të Skënderbeut në pa e prekur, duke e anashkaluar ose duke e përdorur marrëdhëniet me fisnikët e tjerë shqiptarë, të cilët ranë pushtetin dhe të drejtën osmane sipas këndvështrimit dhe dakord për krijimin e organeve të tjera qendrore dhe interesave të tyre, sundimtarët e pashallëqeve ndërhynë për plotësimin e detyrimeve politike, ushtarake dhe ekonomike. realizimin e interesave dhe ambicieve të tyre autonomiste. Aktet e Kuvendit të Lezhës dhe vendimet e mëvonshme të Organizimi dhe funksionimi i pashallëqeve shqiptare Besëlidhjes Shqiptare përcaktuan organet qendrore gjeti shprehjen e vet më tipike dhe më të veçantë sidomos drejtuese, vendimmarrëse dhe këshillimore të shtetit në pashallëkun e Janinës, ku drejtoi për një kohë të gjatë shqiptar. Të tilla ishin ndër të tjera: Ali Pashë Tepelena (1740–1822). Fakti që në krye qëndroi 1. Kuvendi i princave shqiptarë, i quajtur edhe Kuvendi i pothuajse i njëjti person, ndryshe nga sa ndodhi në Fisnikëve, që përcaktonte drejtimet kryesore të politikës së pashallëkun e Shkodrës, me sa duket, mund të ketë bërë që jashtme dhe asaj të mbrojtjes. Pa dyshim, ai kishte tiparet e ai të shfaqej me tiparet dhe fizionominë e një strukture një organi parlamentar që mbante vulën e kohës. politike më të organizuar dhe me ambicie shtetformuese 2. Kryetari i shtetit, i personifikuar në figurën e më të qarta. Nëpërmjet përqendrimit të gjithë pushteteve Skënderbeut, që qëndronte në krye të piramidës shtetërore, në personin e vet, Aliu realizonte sundimin e tij gati si një me atributet e një monarku feudal, me pushtet të sovran i gjithëfuqishëm. Me këto ambicie përfshiu brenda
56 “Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri”, grup autorësh, “Luarasi”, Tiranë, 2010, f. 149.
16 Konferencë shkencore ndërkombëtare pashallëkut të vet krahinën e Sulit dhe të Himarës (1798) si në zotërimet feudale të ndodhura nën sundimin e vet. Në dhe një varg zotërimesh të tjera dhe u përpoq të bënte vijim të përgatitjeve për realizimin e këtij qëllimi i kërkoi organizimin e tyre legjislativ, ekzekutiv e gjyqësor në Meternikut, burrë shteti austriak dhe mbrojtës i përshtatje me interesat e veta. Për këtë qëllim ngriti dhe absolutizmit, një model të kushtetutës për qeverisjen e mbante në eficiencë një aparat shtetëror në Janinë dhe në shtetit të tij të ardhshëm. krahina e qytete, përshtati dhe miratoi legjislacionin dhe gjyqësorin e vet etj. Veprimtaria parlamentare Në qendër të pashallëkut ishte ngritur dhe vepronte një e Lidhjes së Prizrenit aparat administrativ me trajtat e një qeverie, që përbëhej nga shtatë sekretarë, të cilët kishin rolin dhe funksionet e Përpunimi dhe zbatimi i një platforme të caktuar politike ministrave. Pushteti qendror kishte gjithashtu edhe një e qeverisëse nga ana e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit numër këshilltarësh, specialistësh dhe ekspertësh me kërkonte edhe ngritjen e një aparati të caktuar shtetëror. përvojë në fushat e tyre. Brenda kompetencave që i Prandaj ndërtimi i shtetit të ardhshëm modern shqiptar, njiheshin nga Porta e Lartë, Aliu formoi një organ me struktura organizative, institucionale e juridike, me profil këshillimor, që quhej “Divan”, i cili përbëhej gjithashtu nga të qartë politik e shtetëror si në drejtimin horizontal (organet shtatë veta. E mblidhte sa herë i duhej të shtronte për legjislative, ekzekutive, gjyqësore etj.), ashtu dhe në atë shqyrtim dhe të vendoste për çështje serioze. vertikal (organet qendrore dhe të pushtetit vendor) përbënte Edhe në sanxhaqe ekzistonin strukturat përkatëse një imperativ të ngutshëm për Lidhjen57. administrative dhe gjyqësore, që drejtoheshin nga Shteti lypsej për organizimin e brendshëm politik, mëkëmbësit e Ali Pashës. Funksionarët e lartë krahinorë i ekonomik e administrativ për të përballuar jetesën e përditshme ushtronin funksionet së bashku me një organ kolegjial, një në kushtet e vakumit juridik dhe institucional të krijuar nga këshill. Ai përbëhej nga paria myslimane ose ajanet, të cilët mënjanimi apo bojkotimi i strukturave perandorake dhe si ishin përfaqësuesit e krahinave myslimane, dhe nga paria e instrument për të organizuar rezistencën e armatosur për krishterë ose koxhabashët, të cilët ishin përfaqësuesit e ruajtjen e tërësisë territoriale dhe sigurisë kombëtare. krahinave të krishtera. Shteti i Lidhjes, le ta quajmë kështu organizmin që ajo do S’ka dyshim se Divani në kryeqytet dhe këshillat në të krijonte gjatë ekzistencës së saj, do të shërbente njëkohësisht sanxhaqe nuk kishin tiparet e parlamentit, qendror ose lokal, si mekanizëm i përshtatshëm politik, nëpërmjet të cilit do të por sidoqoftë dëshmojnë për prirjen e tij për t’i përdorur kërkohej përkrahje dhe ndihmë te fuqitë europiane, përfshirë ato jo vetëm si organe këshillimore, por edhe si një fasadë edhe njohjen ndërkombëtare. Nëpërmjet tij do të vendoseshin e parlamentarizmit sipas koncepteve të asaj kohe. Në këtë dhe mbaheshin marrëdhënie politike e diplomatike, si dhe mënyrë ai përpiqej gjithashtu që t’u ofronte prova qytetarie do të zhvilloheshin lidhje tregtare e ekonomike me interes dhe emancipimi juridik përfaqësuesve të shteteve me të të ndërsjellë. cilat kërkonte të vendoste dhe mbante marrëdhënie zyrtare. Ideja e konstituimit të një Shqipërie autonome apo të Ai po bëhej gati edhe për përgatitjen dhe miratimin e një pavarur shfaqet që në ditët e para të themelimit të Lidhjes. kushtetute për shtetin e projektuar prej tij për ta ndërtuar Ajo do të zhvillohej gradualisht, duke u konkretizuar
57 Drejtuesit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare i dorëzuan përfaqësuesit britanik në Stamboll, Layard, një memorandum, që mbante datën 1 prill 1878, të cilin ai ia përcolli ministrit të vet të Punëve të Jashtme në Londër, ku ndër të tjera thuhej : “Ata (shqiptarët) janë bindur në të njëjtën mënyrë sikurse edhe shtetet e tjera (ballkanike) të Perandorisë se qeveria turke s’do dhe as që mund t’u japë atyre një gjë më të mirë; meqë ajo që ka ndodhur në Turqi 20 vjetët e fundit u ka dhënë të kuptojnë vlerën e burrave shtetërore dhe të funksionarëve turq; se gjithë ajo përzierje ligjesh për të cilat është supozuar se formojnë ligjin publik të Turqisë, nuk është në harmoni me shkallën e qytetërimit të popullsisë; qoftë nga ky fakt i pakundërshtueshëm apo nga arsyeja e korruptimit dhe e injorancës të gjykatësve myslimanë dhe të administratorëve, janë parashikuar të mbesin, bile, edhe në të ardhmen, letër e vdekur, siç kanë mbetur gjer në ditët e sotme.” Public Record Office, London, F. O. 78/2784; The British Mu-seum, London, Accounts and Papers (38) 1878 LXXXIIJ. 83. 298 -301. Memorandumi i shqiptareve kundër paqes se Shën Stefanit (1878), zot. Layard - Sekretarit shtetëror për punë të jashtme (marrë më 12 prill), Stamboll, më 1 prill 1878, bashkëngjitur memorandumi, Stamboll, më 1 prill 1878, citohet nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet angleze, 2 (Arkivi i Kosovës), përgatitur nga Skënder Rizaj, Prishtinë, 1978, f. 56–57.
17 100 vjet parlamentarizëm shqiptar dalëngadalë në veprimtarinë e saj shtetformuese58. Më 17 qershor 1878 Lidhja e Prizrenit miratoi statutin Lidhja u projektua si një strukturë politiko- ose kanunin, të quajtur Kararname, ose Akti i Vendimeve, si administrative, që do të kishte organet e larta qendrore dhe dhe Talimatin/Urdhëresën, të konceptuar dhe të ndërtuar ato vendore të pushtetit dhe të administratës, të pajisura mbi platformën rilindëse64. Kararnameja sanksionoi me atribute pushteti, të cilat do të dublonin e më pas do të formimin e Lidhjes si organizatë politike shqiptare dhe mënjanonin pushtetin e Portës së Lartë. Në krye qëndronte përcaktoi detyrat e saj më të ngutshme, programin e Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes, që kishte funksione autonomisë, krijimin e vilajetit të bashkuar me autonomi legjislative. Organ tjetër ishte Këshilli Qendror i Lidhjes, i administrative dhe me synime vetëqeverisëse të shqiptarëve65. quajtur ndryshe edhe Komiteti Qendror. Prej tij do të vareshin Në Aktin e Vendimeve Lidhja trajtohej si një institucion me degët krahinore59. Në përbërje të tij ishin Komisioni i personalitet juridik pothuajse të pavarur nga Porta e Lartë. Punëve të Jashtme, Komisioni i Punëve të Brendshme dhe Kjo del nga neni 14, ku thuhej se qeveria e Stambollit “nuk do Komisioni i të Ardhurave Financiare60. Forcat atdhetare të përzihet në asnjë mënyrë në çështjet e Lidhjes”66. Karakteri i saj i shënuan kështu një fitore historike, sepse hodhën themelet pavarur shfaqej gjithashtu te kompetencat në fushën për krijimin në Shqipëri të një pushteti të veçuar nga ai i administrative dhe gjyqësore si dhe tek e drejta për të organizuar Portës së Lartë61. forcat e veta të armatosura, për të ngritur ushtrinë e saj, të Ndër dokumentet e para të Kuvendit të Përgjithshëm veçuar nga ushtria perandorake osmane. Lidhja i dha vetes të që u miratuan më 15 qershor 1878, ishte një peticion drejtën për të hyrë në luftë kundër fuqive të huaja, pavarësisht drejtuar Kongresit të Berlinit dhe një tjetër drejtuar Portës nga qëndrimi i Portës së Lartë. Sipas Talimatit, Kuvendi së Lartë62. Nëpërmjet tyre i kërkohej Kongresit të Berlinit Kombëtar llogariste që në rast nevoje nga trevat shqiptare dhe Portës së Lartë që tokat shqiptare të përjashtoheshin mund të vihej në dispozicion të Lidhjes një ushtri nga transaksionet territoriale63. kombëtare prej 190 mijë vetash67.
58 Për më gjerë për organizimin e brendshëm të Shqipërisë në kohën e Lidhjes së Prizrenit shih edhe: A. Buda, “Lidhja e Prizrenit dhe rrënjët e saj historike” në “Konferenca Kombëtare për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, 1878–1881”, vëll. 1, botim i Akademisë së Shkencave, Institutit të Historisë, Tiranë, 1979, f. 10–29; S. Pollo, “Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe lufta e saj për çlirimin dhe bashkimin kombëtar”, Po aty, f. 30–47; L.Omari, “Mbi problemin e autonomisë dhe të qeverisë së përkohshme në vitet e Lidhjes së Prizrenit”, po aty, f. 130– 137; Sh. Ballvora, “Koncepti i territorit në programin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”, po aty, f. 151–159; S. Pulaha, “Programi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për krijimin e provincës autonome të Shqipërisë (qershor–nëntor 1878)”, po aty, f 166–172; S. Rizaj, “Çështja e administrimit të viseve shqiptare në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”, po aty, f. 211–216; L. Mile, “Rreth organizimit politik, pushtetor dhe ushtarak të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”, po aty, f. 230; G. Gjika, “Lëvizja për gjyqet shqiptare si shprehje e individualitetit kombëtar”; po aty, f. 293–297; K. Prifti, “Abdyl Frashëri – udhëheqës i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”, po aty, f. 298–307; M.Memia, “Sulejman Vokshi – udhëheqësi ushtarak i Lidhjes Shqiptare”, po aty, f. 312–317; P.Cepa, “Probleme të mbrojtjes së tërësisë territoriale në veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”, në “Konferenca Kombëtare për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, 1878–1881”, vëll. 2, f. 285–290; I. Gogaj, “Lufta konsekuente e rilindësve për krijimin e shkollës kombëtare shqiptare”, po aty, f. 291–297 etj. 59 K. A Dako, “Liga e Prizrenit”, Bukuresht, 1922; A. K. Fondi L.P. fot. nr.1, citohet nga “Lidhja e Prizrenit në dokumentet osmane”, përgatitur nga Iliaz Rexha, Prishtinë, 1978, f. 26. 60 B.K., Tercuman-i Sark nr. 84, 6 korrik 1878, A.K.Fondi L.P.fot. nr. 2, citohet nga “Lidhja e Prizrenit në dokumentet osmane”, përgatitur nga Iliaz Rexha, Prishtinë, 1978, f. 30–31. 61 “Historia e popullit shqiptar”, II, “Rilindja kombëtare, vitet ’30 të shek.XIX-1912", Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 156. 62 Po aty. 63 Po aty. 64 Po aty, f.156. 65 Po aty, f. 157–158. 66"Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878–1912", botim i Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave, përgatitur nga Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, Tiranë 1978, f. 41. 67 “Historia e popullit shqiptar”, II, “Rilindja Kombëtare, vitet ’30 të shek. XIX–1912", Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 158.
18 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Kararnameja dhe Talimati, që mund të konsiderohen të merrte kështu tiparet e një parlamenti sui generis. Krahas edhe si aktet e para konstitucionale të Shqipërisë autonome, tij ishte menduar të krijohej edhe Këshilli i Vogël, një organ vunë piketat e fillimit të ndërtimit të ngrehinës shtetërore me përbërje të kufizuar, anëtarët e të cilit do të të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe nisën ngritjen graduale përzgjidheshin nga Këshilli i Madh, ndër më të spikaturit, dhe futjen e saj në veprim. Talimati sanksiononte formimin më autoritarët e më përfaqësuesit. Ky organ ngjan me një e një administrate qendrore, selia e së cilës do të vendosej lloj senati për sa kohë do të kishte në kompetencën e tij në qytetin e Prizrenit. Ajo do të kishte në përbërje edhe emërimin anëtarëve të Gjykatës së Lartë dhe të përfaqësues nga të gjitha sanxhaqet shqiptare. Kararnameja Prokurorit të Përgjithshëm. e shpalli Prizrenin kryeqytet të Lidhjes68. Në strukturën e organeve shtetërore bënte pjesë edhe Më 1 korrik 1878 u mblodh Kuvendi i Përgjithshëm69, kryetari i vilajeteve të njësuara. Në periudhën kur Lidhja me pjesëmarrjen e rreth 300 delegatëve70, i cili miratoi mori emrin e qeverisë së përkohshme, në këtë post u zgjodh Kanunin e ri të Lidhjes së Prizrenit71. Kanuni e shpalli Haxhi Ymer Narta, i cili, sipas njoftimeve të konsullit anglez organizatën e formuar në Prizren “Lidhja Shqiptare” dhe Lippih, mbante njëkohësisht detyrat e kryetarit të Kuvendit organin e saj qendror e quajti “Komitet Kombëtar”72. Administrativ dhe të kryetarit të Gjykatës së Lartë. Haxhi Kuvendi zgjodhi 56 anëtarë në Këshillin e Përgjithshëm Ymer Prizreni ishte kryetar i qeverisë së përkohshme, kurse ose Komitetin Qendror, i cili për nga mënyra e kompozimit, nënkryetar Shuaip Spahiu. Struktura autonome shqiptare pjesëmarrja e anëtarëve dhe kompetencat me të cilat u e asaj kohe, të cilën burime të ndryshme diplomatike nuk ngarkua, mund të konsiderohet si parlamenti i Lidhjes. kanë ngurruar ta quanin “shtet”, kishte gjithashtu edhe Këshilli i Përgjithshëm do të mblidhej çdo vit në qendrën ministra, ndër të cilët një burim anglez e përmend Abdyl e vilajetit shqiptar në sesione dy deri katër mujore73. Frashërin herë në postin e ministrit të Punëve të Brendshme Komiteti Kombëtar, i quajtur edhe Komiteti i Shpëtimit e herë në atë të ministrit të Punëve të Jashtme. Ministër Kombëtar, përbëhej nga 13 anëtarë të zgjedhur nga Këshilli dhe anëtar qeverie ishte edhe Sulejman Vokshi, i ngarkuar i Përgjithshëm. Vetëm 7 prej tyre do të qëndronin në me detyrën e shefit të dikasterit të mbrojtjes dhe të kryeqendrën e Lidhjes së Prizrenit për të drejtuar në mënyrë komandantit suprem të forcave të armatosura. Qeveria të koordinuar veprimtarinë pushtetore dhe administrative kishte edhe 7 anëtarë të tjerë. të Lidhjes74. Lidhja e Prizrenit u ideua, u themelua dhe u ndërtua Në postin e lartë të kryetarit të Komitetit Kombëtar u nga mendjet më të iluminuara shqiptare të asaj kohe, nga zgjodh Ymer Prizreni (Haxhi Ymeri). përkushtimi dhe energjitë e pashtershme të intelektualëve Kuvendi i Përgjithshëm pas një pune trijavore u dhe patriotëve të mëdhenj, si Abdyl e Sami Frashëri, Ymer shpërnda, për t’ia lënë vendin Këshillit të Përgjithshëm, i Prizreni dhe personaliteteve të tjera të shquara të Lëvizjes cili do të përgjigjej dhe do të jepte llogari në Komitetin Kombëtare Shqiptare, si Ali bej Gucia, Iliaz pashë Dibra, Kombëtar. Hasan pashë Tetova, Abdullah pashë Dreni, Ahmet Sipas platformës së Lidhjes, e cila u përpunua dhe u Koronica, Shaban bej Prizreni, Zija bej Prishtina, Jashar saktësua në vazhdim, Shqipëria do të kishte një pushtet bej Shkupi, Shaban bej Peja, Filip Doda, Sulejman Vokshi, legjislativ, i cili do të ushtrohej nga Këshilli i Madh, i formuar Shuaip Spahiu, Ali Ibra etj. Ajo do të ecte natyrshëm në nga deputetë të zgjedhur nga të gjitha viset shqiptare. Do rrjedhën e mendimit të Rilindjes Europiane për ngritjen e
68 K.A.Dako, “Liga e Prizrenit”, Bukuresht, 1922, A.K.Fondi L.P. fot. nr.1, citohet nga “Lidhja e Prizrenit në dokumentet osmane”, përgatitur nga Iliaz Rexha, Prishtinë, 1978, f. 26 69 “Historia e popullit shqiptar”, II, “Rilindja Kombëtare, vitet ’30 të shek.XIX–1912", Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, botimet “Toena”, Tiranë, 2002, f. 159. 70 Nga rreth 140 pjesëmarrës 96 ishin nga Kosova, 26 nga Shkodra dhe 20 nga vilajeti i Janinës. Po aty, f. 159. 71 Po aty. 72 Po aty, f. 159–160. 73 B.K, Tercuman-i Sark nr.148, 27 shtator 1878, A.K.Fondi L.P. fot. nr.10, citohet nga “Lidhja e Prizrenit në dokumentet osmane”, përgatitur nga Iliaz Rexha, Prishtinë, 1978, f. 40–41. 74 Tercuman-i Sark nr. 95, Istambul 21 korrik 1878.
19 100 vjet parlamentarizëm shqiptar një shteti me pushtete të ndara. Forcat atdhetare shënuan krahasueshme me ato të vendeve të tjera të rajonit. Ajo kështu një fitore historike për krijimin në Shqipëri të një provon se atje u krijuan formacione të organizuara politike, pushteti të veçuar nga ai i Portës së Lartë. të pajisura me struktura të qarta shtetërore, me organe Porta e Lartë, që e kuptoi se Lidhja e Prizrenit shënonte legjislative, vendimmarrëse dhe organe drejtësie, që ngjarjen më kulmore të zgjimit kombëtar të shqiptarëve vepronin duke zbatuar norma e rregulla të detyrueshme dhe po ecte me shpejtësi drejt shkëputjes së plotë prej saj sjelljeje, të cilat në tërësinë e vet formonin të drejtën dhe krijimit të shtetit të tyre modern, e mbyti atë në gjak në iliro-shqiptare. Shteti ilir dhe në vijim shteti shqiptar u mesin e vitit 1881. Zhduku institucionet e saj parlamentare, ngritën dhe u konsoliduan për meritë të faktorëve të qeverisëse, gjyqësore e ushtarake, ia syrgjynosi, burgosi dhe qëndrueshëm të brendshëm ekonomikë, socialë etj., të ekzekutoi udhëheqësit. Por ajo nuk e mbyti dot shpirtin lidhjeve dhe bashkëpunimit me shtetet e tjera, por jo si liridashës të popullit shqiptar. Ideali i Lidhjes do të rimerrej produkt i faktorëve të tjerë me rëndësi relative. fuqishëm dhe do të realizohej më 28 nëntor të vitit 1912, Shteti dhe e drejta në trojet iliro-shqiptare nuk dallonin pas triumfit të kryengritjeve të mëdha, shpalljes së pavarësisë nga ato të të tjerëve. Kishin të njëjtën fizionomi politike, të së vendit nga Kuvendi Kombëtar i Vlorës, krijimit të shtetit njëjtën strukturë institucionale dhe zbatonin normat e një të shqiptar bashkë me strukturat e duhura shtetërore. Më 4 drejte relativisht të zhvilluar. Nëse gjatë ecurisë historike pati dhjetor 1912 Kuvendi miratoi përbërjen e Qeverisë së diferencime me fqinjët, ato nuk kanë të bëjnë me shqiptarët, Përkohshme dhe zgjodhi Pleqësinë, organ me fizionominë por me të tjerët, të cilët kurdoherë nuk i kanë reshtur përpjekjet e një organi parlamentar, që përbëhej nga 18 anëtarë. për t’u rrëmbyer territoret dhe për t’i penguar në rrugën e Kryetar i saj u zgjodh myftiu Vehbi Dibra. Kuvendi progresit. Kombëtar i Vlorës i përfundoi punimet e veta më 7 dhjetor Shpresohet se më në fund për shqiptarët, kudo që ndodhen, 1912. kanë ardhur kohë më të mbara, sepse ata kanë tashmë dy shtete të pavarura, kanë disa qindra mijë të tjerë që padrejtësitë * * * historike i lanë në territoret e fqinjëve, të cilëve koha e emancipimit politik të popujve dhe të marrëdhënieve Nga sa u shtjellua gjerësisht më lart, kuptohet se ndërkombëtare u ka hapur horizonte optimiste. Kanë parlamentarizmi shqiptar i përuruar formalisht 100 vjet më gjithashtu aleatë të mëdhenj strategjikë, me peshë e ndikim të parë, në janarin e vitit 1920, u ngrit mbi një përvojë të jashtëzakonshëm, kanë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pasur dhe interesante rreth 2000-vjeçare. Panorama e Bashkimin Europian, NATO-n dhe shtete të tjera, faktor ky përgjithshme e konfigurimit, zhvillimit dhe veprimtarisë shumë i rëndësishëm për garantimin e një të ardhmeje politike së shtetit në trojet iliro-shqiptare dëshmon nivele të të sigurt e dinjitoze.
20 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Zhvillimet e hershme parlamentare në Shqipëri, një vështrim i shkurtër
Prof. Bernd FISCHER
ipas narrativës përgjithësisht të pranuar, e cila lidhet identitet të mëvetësishëm politik, territoret e banuara nga me zhvillimet e hershme parlamentare në Shqipëri, shqiptarët mund të copëtoheshin midis pjesëmarrësve në Spromovuesit e tyre ndoshta kanë qenë mjaft Luftën e Parë Ballkanike. qëllimmirë, por në këtë drejtim ata realizuan pak, po të Gjithashtu ata i druheshin faktit se në vitin 1912 kemi parasysh arritjet konkrete, çka do të bënte që gjatë Shqipëria ishte jo më shumë se thjesht një shprehje mesit të viteve 1920 Shqipëria të rrëshqiste drejt sundimit gjeografike, e cila përmbushte pak nga parakushtet për autoritar, duke i lënë pak vend një parlamenti funksional. krijimin e një shteti kombëtar europian të unifikuar. Në Ndonëse në drejtim të këtij skenari ekziston një lloj baze, rastin e saj shumë prej parakushteve të nevojshme që i pasi në të kundërt rruga e Shqipërisë drejt demokracisë referoheshin unitetit mungonin. Në vend nuk ekzistonte parlamentare sigurisht që nuk do të ishte aspak e lehtë, asnjë lloj centralizimi, nuk kishte një unitet linguistik dhe zhvillimet e hershme parlamentare në Shqipëri mund të fetar, nuk kishte një udhëheqësi të një klase të vetëdijshme, kuptohen vetëm në kontekstin e kushteve të kohës. Për pothuajse kurrfarë mbështetjeje intelektuale nga jashtë dhe pasojë, do të ishte e dobishme që diskutimin rreth as ndonjë pakënaqësi në shkallë të gjerë kundër sundimit zhvillimeve të hershme parlamentare në Shqipëri ta nisnim të huaj. me një përshkrim të skenës politike në periudhën e Rrethanat e brendshme të Shqipërisë dhe një politikë e Pavarësisë dhe në vitet që e pasuan atë. qëllimshme otomane kishin krijuar një popull të ndarë. Kur një grup intelektualësh, prijësish fisnorë dhe disa Rajonalisht dhe deri në njëfarë shkalle edhe në pikëpamje ish-zyrtarë të Portës së Lartë shpallën pavarësinë e gjuhësore shqiptarët ishin të ndarë mes toskëve në Jug dhe Shqipërisë në nëntor 1912, në këtë vendimmarrje ata gegëve në Veri; ekzistonin katër grupe të mëdha fetare, ku motivoheshin pjesërisht nga frika. Deri atëherë ata i ishin përfshiheshin myslimanët sunitë dhe bektashinj, katolikët druajtur faktit se, nëse Shqipëria nuk vendoste shpejt një dhe ortodoksët. Ndasia shoqërore dhe ekonomike ushqehej
21 100 vjet parlamentarizëm shqiptar nga bashkekzistenca e tri fazave konfliktuale qytetërimi: artizanale. Burimet natyrore nuk njiheshin dhe mjetet e fiset malësore në Veri, bejlerët feudalë në Jug dhe popullsia transportit ishin primitive. Nga ato pak rrugë që ekzistonin më e arsimuar dhe e urbanizuar e përgjithësisht e trafiku i mjeteve me rrota ishte i mundur vetëm gjatë muajve paarmatosur e skajeve ortodokse dhe katolike. Kësisoj, të verës. Shqipëria nuk e njihte aspak epokën e hekurudhave etërit themelues të Shqipërisë kishin arsye për t’u shqetësuar. dhe do ta kishte trenin e parë funksional vetëm pas Luftës Ndonëse shteti i brishtë shpëtoi pa u përfshirë në betejën së Dytë Botërore. Krejt parku automobilistik shqiptar në midis palëve ndërluftuese në luftërat ballkanike si pasojë e fillim të viteve 1920 përbëhej vetëm nga tri makina “Ford” mbështetjes së Italisë dhe Austro-Hungarisë, të cilat synonin të lodhura, të lëna në vend nga një mision humanitar të bllokonin me këtë veprim daljen e Serbisë në Adriatik, amerikan. çështja e ndërtimit të një shteti kombëtar të qëndrueshëm Pas daljes nga Lufta e Parë Botërore Shqipëria do të të ngritur mbi bazën e një demokracie parlamentare, pushtohej nga britanikët, italianët dhe francezët në Veri sigurisht që vihej në dyshim përpara se të fillonte Lufta e (në Shkodër), nga serbët në Lindje dhe francezët dhe grekët Parë Botërore. Edhe vetë lufta do të sillte fare pak në Jug. Italianët që në vitin 1917 kishin shpallur njëanësisht ndryshime në këtë drejtim. Paqja e Parisit, e cila i dha fund një protektorat mbi një Shqipëri të unifikuar dhe mbanin luftës, e la Shqipërinë të cunguar, me pothuajse gjysmën e të pushtuar pjesën tjetër të vendit. Në vitin 1918 në Durrës popullsisë së saj të përfshirë në mbretërinë e sapokrijuar u krijua një qeveri e përkohshme e kryesuar nga Turhan serbo-kroato-sllovene, që në tetor të vitit 1929 do të pashë Përmeti, një çifligar i madh tokash. Shqetësimi riemërtohej “Jugosllavi”. Një prej rezultateve të ndarjes së kryesor i kësaj qeverie ishte shpëtimi i vendit nga copëtimi, popullsisë shqipfolëse ishte se shteti i ri shqiptar, me një pra i njëjti qëllim që kishte dhe qeveria e parë shqiptare e popullsi prej vetëm pak më shumë se 800 mijë banorë, do zgjedhur nga Kuvendi Kombëtar i Vlorës më 1912. të kishte fare pak pakica kombëtare. Pothuajse 96% e Megjithatë, qeveria e Turhan pashës gëzonte pak respekt popullsisë së saj përbëhej nga shqiptarët etnikë, ndërsa dhe dështoi në arritjen e njohjes ndërkombëtare, për faktin grekët dhe maqedonasit përbënin përkatësisht vetëm 2,4% se në thelb ajo kontrollohej nga italianët, të cilët në këmbim dhe 1,3%. Kësisoj, çështja e kombësisë ishte shumë më të mbështetjes së tyre morën koncesione të mëdha në pak shqetësuese sesa në pjesë të tjera të Ballkanit, por drejtim të shfrytëzimit të naftës dhe të bitumit. Në këtë irredentizmi do të bëhej një shqetësim madhor dhe i tillë kontekst, grupet e prijësve fisnorë dhe të çifligarëve vendas mbetet ende sot e kësaj dite. Megjithatë, problemet e tjera po e kuptonin gjithnjë e më shumë se kjo qeveri e ishin të shumta. Lufta do ta shihte Shqipërinë të pushtuar përkohshme ishte jo më shumë sesa kukull dhe se ata nuk prej jo më pak se gjashtë ushtrive të huaja, të cilat do të mund të mbështeteshin më te Fuqitë e Mëdha në bënin fare pak për të ushqyer unitetin e kërkuar. Mund të Konferencën e Paqes të Parisit për t’u besuar premtimeve thuhet pa frikë se në përfundim të Luftës së Parë Botërore të tyre për krijimin e kufijve ballkanikë bazuar mbi parimet Shqipëria ndoshta ndeshej me problemet më serioze që e vetëvendosjes. Për shumë njerëz u bë e qartë se t’u besoje mund të ekzistonin në çdo shtet tjetër europian. Shqiptarët Fuqive të Mëdha ishte njëlloj si të kapeshe pas fijes së vuanin nga një weltanschauung (botëkuptim – shënim i kashtës, prandaj shqiptarët duhej të mbështeteshin vetëm përkth.) i veçantë, një trashëgimi kjo e Perandorisë Osmane, te vetja, nëse donin të realizonin pavarësinë e vërtetë dhe që kishte në bazën e vet një mosbesim të fortë ndaj tërësinë territoriale të vendit. Nisur nga këto shqetësime, qeverisjes dhe vlerave qytetare, shoqëruar kjo me një një grup prijësish fisnorë dhe çifligarësh vendosën të zgjuarsi të lindur për mashtrimin e autoriteteve shtetërore, thërrisnin në Lushnjë mbajtjen e një takimi për organizimin një praktikë që konsiderohej jo vetëm si tërësisht normale, e një qeverie të përkohshme të pavarur, e cila duhej t’i bënte por edhe e admirueshme. Sundimi pesëshekullor otoman ballë kërcënimit të shtruar nga trupat e huaja në territorin kishte prekur rëndë edhe ekonominë, duke mos lejuar shqiptar. Pesëdhjetë e gjashtë delegatë nga krejt vendi, krijimin e asnjë prej bazave të domosdoshme për zhvillimin përfshirë edhe disa syresh nga rajonet jashtë vendit, u modern ekonomik. Në fillim të viteve 1920 mbi 90% e mblodhën me synimin për të zëvendësuar qeverinë e popullsisë punonte ose në bujqësi, ose në blegtori, ndërkohë Durrësit, për krijimin e një administrate të re me njerëz që kultivohej përafërsisht vetëm 9% e tokave. Industria patriotë si dhe për të mbajtur më pas zgjedhjet e pothuajse nuk ekzistonte fare ose ishte e një natyre përgjithshme për krijimin e një asambleje legjislative
22 Konferencë shkencore ndërkombëtare kombëtare, e cila do të punonte për hartimin e një do të rezultonte një tipar i nevojshëm në politikën e kushtetute të re. Italianët, të cilët kishin edhe ata vetë Shqipërisë së pasluftës, Zogu ishte një zgjedhje logjike për vështirësitë e tyre të brendshme, nuk ndërhynë, por numrin dy të qeverisë. Si ministër i Brendshëm ai mori nën pjesëtarët e qeverisë së Durrësit i dhanë urdhër prefektit të kontrollin e tij krejt policinë dhe xhandarmërinë dhe u bë tyre në Lushnjë të pengonte zhvillimin e këtij takimi. kryekomandant i forcave të armatosura shqiptare, ndonëse Megjithatë, dy kompanitë e milicisë të dërguara për prishjen në atë kohë nuk bëhej fjalë për një forcë të mirëfilltë të e takimit e refuzuan një gjë të tillë. Kongresi, i mbledhur organizuar, përjashto këtu ithtarët e tij, që arrin në rreth dy më 21–31 janar 1920 nën kryesimin e Sulejman bej mijë veta. Më 20 shkurt 1920 të gjithë anëtarët e qeverisë Delvinës, por i dominuar kryesisht nga prijësi i ri i fisit të së Durrësit, që kishin kaluar nën mbrojtjen e flotës Matit Ahmet Zogu, adoptoi të ashtuquajturin Statut të ushtarake italiane, u larguan nga qyteti dhe krejt arkivat Lushnjës. Ky Kongres do të ishte një prej zhvillimeve më të dhe thesari u sollën në Tiranë, duke i dhënë kësisoj qeverisë rëndësishme në formësimin e pavarësisë shqiptare dhe së re një legjitimitet të shtuar. themelimin e demokracisë parlamentare. Objektivat Sistemi qeverisës që rezultoi në praktikë ishte një ambiciozë të atyre që thirrën Kongresin përfshinin gjetjen kombinim midis principatës së ndërtuar nga Fuqitë e Mëdha e një zgjidhjeje për çështjen themelore se ç’formë qeverisjeje më 1912 dhe autokracisë fisnore tradicionale. Natyrisht, do të adoptonte Shqipëria. Kongresi miratoi një sërë në gjirin e tij do të kishte menjëherë luftëra të brendshme. rezolutash, përfshirë edhe një letër drejtuar Fuqive të Mëdha Lufta politike brenda Asamblesë dhe brenda një pjese të kundër copëtimit të Shqipërisë si dhe një protestë drejtuar vendit konsistonte deri në njëfarë shkalle në luftën midis parlamentit italian lidhur me vazhdimin e pushtimit italian rendit të vjetër dhe atij të ri, i përfaqësuar nga peshkopi në tokat shqiptare. Në Kongres u ripohua sërish besa Fan Noli, i cili kishte ardhur në Shqipëri nga Shtetet e shqiptare si dhe u trajtua çështja e debatuar se ku do të Bashkuara në vitin 1920, duke u shfaqur menjëherë si një vendosej kryeqyteti i ri shqiptar. Tirana u zgjodh për një përfaqësues i liberalizmit, modernizimit dhe numër arsyesh. Ndër më kryesoret ishin se ky qytet ishte oksidentalizimit të vendit. Gjatë kësaj periudhe në sipërfaqe në brendësi të vendit, larg kufijve dhe ndikimit të huaj, do të kemi një betejë midis çifligarëve gati feudalë të tokave, kishte lidhje të mira transporti me Durrësin, por më e nga njëra anë, dhe një varianti shqiptar liberalizmi, nga ana rëndësishmja ishte se ndodhej pranë territoreve të tjetër. Por shumë shpejt u shfaqën edhe çështje të tjera. kontrolluara nga Zogu, i cili së bashku me numrin e madh Për liberalët shtrirja e reformës përbënte një prej çështjeve, të njerëzve kishte shërbyer si mbrojtës i Kongresit. sikurse ishte edhe forma e qeverisjes. Partizanët e Kongresi do të zgjidhte edhe çështjen kryesore të formës monarkizmit dhe republikanizmit do të gjendeshin në të qeverisëse të Shqipërisë. Kushtetuta organike e vitit 1914, dyja kampet. Disa forca ishin prokomuniste, ndërsa të tjerat e cila pati krijuar principatën nën drejtimin e Princ Vidit ishin thjesht liberale, duke shpresuar për lidhje të forta me (Wilhelm von Wied), u ripohua sërish. Nisur nga fakti që kjo Britaninë e Madhe, Francën dhe Shtetet e Bashkuara. Të kushtetutë nuk ishte abroguar apo pezulluar kurrë dhe vetë tjera forca shpresonin që Italia të ishte përfituesi kryesor. Vidi nuk kishte abdikuar formalisht asnjëherë, Kongresi i Në fillim të vitit 1921 u skicuan vijat kryesore të sistemit dha një pushtet ekzekutiv të kufizuar Këshillit të Lartë të politik, ndaj u vendos që të thirreshin zgjedhjet për krijimin Regjencës, që përbëhej nga katër veta, secili prej të cilëve e një këshilli të ri kombëtar ose parlamenti për zëvendësimin përfaqësonte një prej katër besimeve kryesore të Shqipërisë. e zyrtarëve të pazgjedhur të emëruar nga Kongresi i Me zgjedhjen e saj Regjenca kaloi në emërimin e Lushnjës. Ndonëse zgjedhjet e para shqiptare synonin të kryeministrit Sulejman bej Delvina, një kabineti të përbërë ngrinin një asamble kushtetuese dhe jo një parlament, nga nëntë anëtarë si dhe të Senatit të përbërë nga 37 anëtarë, votimi për asamblenë u shty në pritje të përcaktimit të cilit iu besuan të gjitha kompetencat parlamentare deri përfundimtar të kufijve. Vendimi i përfaqësuesve të në mbajtjen e zgjedhjeve të përgjithshme. Mehmet bej Lushnjës për zhvillimin e zgjedhjeve për një parlament nuk Konica u emërua ministër i Jashtëm, ndërsa Ahmet Zogu ishte në përputhje me Statutin e Lushnjës, ndaj ai zemëroi mori portofolin e ministrit të Brendshëm, faktikisht posti i shumë udhëheqës, veçanërisht ata që shpresonin për dytë më i rëndësishëm i kabinetit ministror. Nisur nga fuqia krijimin e një Shqipërie të demokratizuar ose që dëshironin e numrit të njerëzve të armatosur që ai kontrollonte, gjë që të shihnin zgjidhjen e çështjeve që lidheshin me krijimin e
23 100 vjet parlamentarizëm shqiptar shtetit një herë e përgjithmonë. Si për t’i ndërlikuar punët dispozita për arbitrimin e armiqësive që ekzistonin midis akoma më shumë, më 5 dhjetor 1920 parlamenti i fiseve. Në analizë të fundit, duket se secili prej udhëheqësve pazgjedhur miratoi një sistem zgjedhor që e linte pushtetin fisnorë ishte i gatshëm të vazhdonte të nderonte idealet e kryesisht në duart e atyre që kishin projektuar sistemin, demokracisë perëndimore duke iu përmbajtur metodave pra aristokracisë së pronarëve të mëdhenj të tokave. parlamentare të opozitës vetëm për aq kohë sa suksesi Ndoshta për shkak se ishte i vetmi sistem praktik për kohën, përmes këtyre mjeteve ishte i mundur për ta. Kur u bë e votimi do ishte i tërthortë dhe do të zhvillohej në dy raunde. qartë se jo të gjitha ato mund të shpinin drejt suksesit, Në raundin e parë, bazuar në të dhënat ekzistuese për kompromiset politike që mendoheshin se mund të popullsinë në dhjetë prefektura, në çdo 500 meshkuj shmangnin dhunën nisën të thërrmoheshin. Shqipëria nisi përzgjidhnin një delegat; më pas delegatët do të zgjidhnin të tronditej prej grushteve të shtetit dhe trazirave, të cilat një parlament të përbërë prej 75 anëtarësh nga një listë kishin si shkak kryesor refuzimin e një pjese të fiseve për kandidatësh, e cila zakonisht përpilohej në mënyrë të tillë t’iu bindur autoritetit qendror. Pikërisht në këtë atmosferë që t’u jepte konceptuesve të sistemit autoritetin ligjvënës. Zogu do të shfaqte talentin e tij të veçantë si burrë shteti Kishte një deputet për rreth 10 mijë banorë. Ky sistem e për stabilizimin e Shqipërisë. Ai përdori potencialin e tij bënte votuesin e thjeshtë një lloj spektatori të procesit dhe ushtarak dhe politik, të akumuluar qysh prej nëntorit të votimi i tërthortë, të paktën në rastin shqiptar, kishte prirjen vitit 1920, për të rrëzuar qeverinë e Sulejman Delvinës, me të shkonte drejt korrupsionit. Ai u sulmua veçanërisht shpresën për të forcuar pozitat e tij në kushtet e krizës që shumë nga elementë vendas liberalë në lindje e sipër, të do të pasonte. Por Zogu do të shfaqej mjaft i suksesshëm cilët e akuzonin këtë sistem si në thelb antidemokratik dhe edhe në pikëpamje ushtarake, ndaj regjentët, të frikësuar, e që u shërbente interesave të pronarëve të mëdhenj të tokave. kthyen vështrimin e tyre drejt Iliaz bej Vrionit, një pronar i Në funksion të këtij sistemi, zgjedhjet e para të organizuara, madh tokash nga Jugu i Shqipërisë. Si përgjigje Ahmet Zogu të mbajtura midis shkurtit dhe marsit 1921, zgjodhën një do të ndihmonte për krijimin e një grupimi politik me dhomë, Senatin, i cili do të mblidhej më 5 prill 1921. synime të paqarta të njohur si “Klika”. Megjithatë, është e Deputetët e rinj ishin të ndarë thuajse në mënyrë të vështirë të përcaktohet se cilët përfshiheshin në këtë grupim barabartë midis dy grupimeve kryesore politike: Partisë në rrjedhën e kohës, pasi duket se për anëtarësimin në të Popullore dhe Partisë Progresiste. Megjithatë, në realitet, nuk kishte ndonjë kriter të veçantë. Nisur gjithashtu edhe për shkak të një sistemi zgjedhor që manipulohej lehtë, nga fakti që kombinimet kaleidoskopike, bashkimet dhe Senati do të përbëhej tërësisht nga mbështetësit e atyre ndarjet e asaj kohe janë thuajse të vështira për t’u gjurmuar, pak prijësve fisnorë dhe patriotëve që kishin thirrur duket se qëllimi i këtij grupimi ishte më se i qartë. Ai Kongresin e Lushnjës. Kryeministri i parë, Sulejman bej drejtohej kryesisht kundër atyre që ishin në fuqi, cilëtdo që Delvina, do të shërbente thjesht si figurë, ndërkohë që mund të ishin ata, dhe synimi kryesor ishte sigurimi i pushteti i vërtetë do t’u mbetej posteve të kabinetit, si në pushtetit dhe i pasurisë për anëtarët e tij me të gjitha mjetet rastin e Zogut, poste këto që ndaheshin midis prijësve e mundshme. Ndonëse vetë kjo organizatë do të kryesorë dhe çifligarëve më të mëdhenj bazuar në numrin shkërmoqej në përplasjen e saj me çështjen e Kosovës e njerëzve të armatosur që dispononte secili syresh. Fakti (çështja që ngrihej ishte nëse duhej mbështetur menjëherë që ky sistem i modifikuar principate kishte plot të meta irredentizmi apo duhej pritur për një lloj stabiliteti në dhe nuk përputhej me realitetet e jetës politike shqiptare Shqipëri dhe Zogu mbështeste qëndrimin e dytë), Zogu ishte më se evident. Në të vërtetë shumica e njerëzve që e arriti të mbante të bashkuar një numër të mjaftueshëm nga mbështetën këtë sistem në Lushnjë e konsideronin atë si grupi për të rrëzuar qeverinë e Iliaz Vrionit. Më pas, me më të përshtatshmin për lehtësimin dhe arritjen e një tkurrjen e “Klikës, ai ishte i detyruar të pranonte pozicionin armëpushimi të përkohshëm midis fiseve të ndryshme, në e ministrit të Luftës në një kabinet të kryesuar nga Pandeli mënyrë që të arrihej të përballohej efektivisht rreziku që Evangjeli, një i krishterë ortodoks nga Korça, i cili dy muaj vinte nga jashtë. më parë kishte mundur t’i shpëtonte një komploti. Në fillim Me largimin e rrezikut të huaj sistemi i principatës do të të dhjetorit 1921 atij i ishte kërkuar të jepte dorëheqjen niste të shpërbëhej me shpejtësi, kryesisht për shkak të një nga ana e njërit prej regjentëve, i cili do të dërgonte edhe prej të metave të tij më të mëdha: ai nuk përmbante një trupë njerëzish të armatosur në dhomën e tij të gjumit,
24 Konferencë shkencore ndërkombëtare të cilët do ta zgjonin atë nën kanosjen e tytave të revolverëve. për konsolidimin dhe shtimin e prestigjit të tij. Me këtë Zogu, i cili ndodhej në fushatë ushtarake kundër forcave synim në mendje, ai nisi të kërkonte rishikimin e Statutit të kryengritëse në Veri të vendit, do të kthehej menjëherë me Lushnjës. Tashmë për të gjithë ishte qartë se synimi i Zogut trupat e tij në kryeqytet dhe do të rrëzonte ata që kishin ishte ndërtimi i një sistemi disi më autoritar për t’i dhënë rrëzuar Evangjelin, duke e rivendosur atë sërish në pushtet fund kaosit politik që mbizotëronte në Shqipëri. Në këtë si një kryeministër kukull, ndërkohë që vijonte të pikë principata e ndërtuar ishte errësuar krejtësisht nga konsolidonte pushtetin e tij. Më pas, më 16 dhjetor 1922, trashëgimia otomane e Shqipërisë. Administrata ishte e në moshën 27-vjeçare, Zogu do të bëhej kryeministër, por tejmbushur me nëpunës që nuk bënin gjë tjetër veçve ndërkohë do të ruante edhe postin e ministrit të Brendshëm. asistonin në korrupsionin masiv që vijonte qysh prej kohëve Me përjashtim të një periudhe gjashtëmujore në vitin 1924, të Turqisë. Qeveritë e para shqiptare kishin qenë jo Zogu do të vijonte të mbetej figura udhëheqëse kryesore tolerante, shtypëse dhe të dhunshme dhe akuzoheshin se në Shqipëri, në një funksion apo një tjetër, deri në rrëzimin ishin pak a shumë fajtore për vrasjet e shumta politike si e tij nga pushteti prej Musolinit në vitin 1939. dhe për tentativat për vrasje. Të gjitha këto i trembnin Zogu kishte mësuar së tepërmi gjatë dy vjetve të parë të investitorët dhe organizmat ndërkombëtarë, pa të cilët pjesëmarrjes së tij në politikën e brendshme shqiptare. Ai Shqipëria nuk do të mundte të dilte prej batakut ekonomik kishte arritur të kuptonte se ishte tejet i përshtatshëm për në të cilin ndodhej. Zogu shpresonte ta përdorte ambicien politikën shqiptare. Aftësia e tij për të thurur intriga ishte e e tij për pushtet për t’i dhënë vendit një lloj stabiliteti përmes jashtëzakonshme, po ashtu dhe zotësia e tij ushtarake në përmbysjes së krejt sistemit ose duke e riorganizuar atë në pikëpamje të strategjisë dhe mënyrën për tërheqjen pas vetes linjat më autoritare, çka mund të ishte më e përshtatshme të mbështetësve të tij. Në të vërtetë, tashmë ishte bërë e për Shqipërinë në vitet 1920. Ndërkohë ai ndihej i detyruar qartë se ai ishte një prej të paktëve shqiptarë me aftësi të t’u përmbahej parimeve të vendosura në Lushnjë. mjaftueshme për të luajtur një rol në shkallë kombëtare. Parlamenti, i cili u mblodh në prill të vitit 1921, mbeti jashtë Problemet me të cilat ai u ndesh ishin po ato që Shqipëria betejës politike që po përvijohej. Fundja, parlamenti duhej pati njohur në vitin 1920. Ndërkohë që grupet e ndryshme të hynte në fuqi pas krijimit të një asambleje kushtetuese, fisnore të Shqipërisë nga viti 1920 deri vitin më 1922 nuk dhe jo para saj. Arritjet legjislative ishin të pakta, vendit kishin bërë gjë tjetër veçse i kishin ngulur kthetrat njëri- nuk po i ofroheshin as investime thelbësore dhe as kredi tjetrit, të gjitha problemet e Shqipërisë thjesht ishin lënë nga jashtë, nisur edhe nga fakti që parlamenti vijonte të pas dore. Kur pluhuri do të davaritej, këto vështirësi do të mbetej i bllokuar si rrjedhojë e konfliktit midis Partisë bëheshin edhe më të dukshme. Popullore dhe asaj Progresiste. Më në fund, pasi ishin shtyrë Motivimi i Zogut si kryetar i ri i qeverisë, sikurse do të disa herë, në verën e vitit 1923 u bënë zgjedhjet për një mbetej deri në fund të sundimit të tij, ishte ai i një asamble kushtetuese. Sërish këto zgjedhje kishin si qëllim oportunisti, duke qenë se ai kryesisht ishte i interesuar të që të zgjidhnin çështjen themelore të strukturës së shtetit. qëndronte në pushtet. Natyrisht që një gjë e tillë kërkonte Raundi i parë i votimeve u bë në shtator dhe raundi i dytë një lloj uniteti dhe stabiliteti. Kësisoj, jo për herë të parë në dhjetor. Asambleja Kushtetuese do të funksiononte edhe dhe as për herë të fundit, dukej sikur nevojat e Zogut dhe si parlament dhe do të hartonte një kushtetutë të re për të ato të Shqipërisë përputheshin. Kjo i dha atij legjitimitetin zëvendësuar Statutin e Lushnjës. Forma e qeverisjes, e një nacionalisti, diçka për të cilën ai do të bëhej një republikë apo monarki, ishte një nga çështjet kryesore. Pas mbrojtës gjithnjë e më i zjarrtë, ndërkohë që gradualisht përmbushjes së kësaj axhende pritej që Asambleja të po bëhej e qartë se mbijetesa e pushtetit të tij varej pikërisht shpërndahej përpara se të mbaheshin zgjedhjet për nga kjo gjë. Gjatë kohës si kryeministër, që zgjati një vit – zgjedhjen e një parlamenti të rregullt. Duke i parë këto një arritje kjo në vetvete e shkëlqyer, po të mbahen parasysh rregulla si një dizavantazh të madh, Noli dhe mbështetësit rrethanat – ai u përpoq të vazhdonte procesin e e tij u përpoqën të hidhnin tej votimin e tërthortë dhe të konsolidimit të pushtetit të tij. Strategjia e tij përfshinte miratonin një ligj të ri zgjedhor, i cili duhej të zëvendësonte korrupsionin financiar, me synim pasurimin e vetes. Rregulloren e dhjetorit 1920, në të cilën përcaktohej se Megjithatë, ajo që i shqetësonte si kundërshtarët, ashtu dhe votimi duhej të zhvillohej në dy raunde zgjedhore. Noli aleatët e tij ishte fakti që ai po e përdorte pasurimin personal dhe progresistët e ndien se kjo mund të ishte e vetmja rrugë
25 100 vjet parlamentarizëm shqiptar për të ndalur atë që ata e konsideronin si marshim të Zogut gjuante me armë. Pas arrestimit të tij Zogu që nga karrigia drejt diktaturës. Ata argumentonin se votimi i drejtpërdrejtë ku ishte ulur do të deklaronte me zë të lartë: “Zotërinj, ishte më demokratik dhe se ai do të shpinte në një asamble nuk është hera e parë që ngjet një gjë e tillë. Unë u kërkoj më përfaqësuese, e cila më pas do të asgjësonte korrupsionin miqve të mi ta lënë këtë ngjarje tani për tani dhe të zgjedhor gjatë raundit të dytë. Gjithashtu ata dëshironin të merren me të më vonë.” Me të gjitha gjasat Zogu me shtonin numrin e zgjedhësve, duke e shtrirë atë edhe te këtë veprim mund të ketë parandaluar një masakër të gratë, të neutralizonin ushtrinë dhe xhandarmërinë si forca madhe brenda sallës së parlamentit. politike. Por Zogu dhe ithtarët e tij i kundërshtonin të gjitha Për njëfarë kohe Zogu do të tërhiqej disi, pjesërisht sepse këto risi demokratike. Ata nuk pranuan të bënin lëshime, kishte nevojë të merrte veten dhe pjesërisht për faktin që duke bërë kësisoj të mundur që ligji i ri zgjedhor të rrëzohej zakoni i gjakmarrjes kërkonte që ai të ngujohej në shtëpi me votë në parlament. derisa ajo që i kishte ndodhur të vihej në vend. Në këto Fushata zgjedhore që pasoi ishte e ashpër. Zogu nuk rrethana, ai mendoi se ishte më mirë të hiqte dorë nga posti do t’i reshtte përpjekjet për vendosjen e disiplinës dhe të i kryeministrit dhe i bindi regjentët të zgjidhnin në këtë stabilitetit në vend, ndërkohë që Noli predikonte post aleatin e tij, pronarin e tokave Shefqet Vërlaci. Por oksidentalizimin, demokratizimin dhe modernizimin. qeveria ishte e paqëndrueshme dhe e paaftë të zgjidhte Opozita ngriti pretendime për ekzistencën e mashtrimeve problemet e panumërta të Shqipërisë. Në Veri dhe në Jug elektorale, por duket se problemi kryesor ishte financimi të vendit kish nisur të rritej pakënaqësia. Kjo trazirë u nxit nga jashtë. Ka fort të ngjarë që Zogu përfitoi nga financimet nga irredentistët, të cilët shpresonin që eventualisht të greke, jugosllave dhe italiane, ndërkohë që Noli financohej zëvendësonin Zogun me dikë më të interesuar për nga shoqëria “Vatra” në Shtetet e Bashkuara. Gjithsesi, bashkimin e Shqipërisë me Kosovën. E gjitha kjo opozitë duket se rezultatet e zgjedhjeve ishin një pasqyrim i saktë i në rritje kundër Zogut do të kulmonte me vrasjen e Avni klimës politike shqiptare. Në to asnjë grupim politik nuk Rustemit më 5 maj 1924. Rustemi, të cilin Zogu e akuzonte arriti të siguronte shumicën. Pas raundit të dytë të votimeve për përpjekjet për vrasjen e tij në shkurt, ishte një prej më 27 dhjetor, nga 102 vende në Asamble, opozita arriti të udhëheqësve të grupimit progresist të Fan Nolit. merrte 39 vende, ndërsa Zogu mori 44 vende. Por për shkak Progresistët u tërhoqën nga parlamenti, duke deklaruar se Zogu mundi të siguronte mbështetjen e disa prej se asnjë deputet i opozitës nuk ndihej më i sigurt në Tiranë. deputetëve të pavarur, ai arriti të ruante postin e tij si Komandantët e ushtrisë dhe të xhandarmërisë si dhe disa kryeministër. Asambleja, e cila u mblodh më 21 janar 1924, prej prijësve të fiseve të Veriut iu bashkuan Nolit dhe vijoi të punonte si një parlament i rregullt dhe e la mënjanë progresistëve, duke shpallur hapur se tashmë ata ishin detyrën për të vendosur një rend të ri kushtetues. Para se kundërshtarë të Zogut. Në qershor qeveria shpalli asambleja e re të mund të ndërmerrte ndonjë hap të mobilizimin e përgjithshëm, por shpejt do të shihte se numri rëndësishëm drejt stabilitetit, Shqipërisë iu desh të përballej i atyre që mund të mobilizoheshin ishte tepër i vogël. me një sërë krizash. Kryeministri dha dorëheqjen, po ashtu dhe njëri nga katër Më 24 shkurt 1924, ndërsa po ngjiste shkallët e anëtarët e Këshillit të Regjencës, ndërsa tre të tjerët u parlamentit, Zogu u qëllua disa herë me armë nga Beqir larguan. Shumica e qeverisë u largua drejt Italisë. Zogu ishte Valteri, një prej mbështetësve të rivalëve të tij politikë. I i fundit që qëndroi, me shpresën se mund të organizonte plagosur në krah dhe në kofshë, ai arriti të hynte në sallën kryeqytetin dhe komunitetin diplomatik në favor të tij, por e parlamentit me pistoletë në dorë dhe zuri vend në karriget ishte tepër vonë. Pasditen e 9 qershorit ai u drejtoi një thirrje e qeverisë. qytetarëve të Tiranës për mbështetje, por shumë shpejt u Kuptohet që situata në parlament ishte e tensionuar. bë e qartë se ata nuk kishin ndër mend të vdisnin për të. Shumica e deputetëve parandien rrezikun e një Ndërkohë që 7 mijë trupat e forcave kryengritëse po i përplasjeje të hapur me armë, pasi të gjithë ishin të afroheshin Tiranës, Zogu dhe pasuesit e tij u tërhoqën. Pas armatosur. Ndërkaq në korridorin hyrës të parlamentit disa përpjekjesh të vogla midis forcave të Zogut dhe trupave vijonte shkëmbimi i zjarrit midis Valterit dhe të disa prej prijësve të fiseve të Veriut, Zogu u detyrua të mbështetësve të Zogut. Pastaj Valteri u mbyll në banjë largohej në drejtim të Jugosllavisë. dhe nisi të këndonte këngë patriotike ndërsa vijonte të Ndërkohë që Zogu ndodhej në Beograd, Fan Noli, një
26 Konferencë shkencore ndërkombëtare i diplomuar në Universitetin e Harvardit dhe themelues i vendas. Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, krijoi një qeveri Në një kohë kur shumë prej armiqve të tij ose kishin të re, e cila pati në bazë të programit të saj idealist një vdekur, ose kishin marrë rrugën e mërgimit, Zogut kësisoj reformë agrare rrënjësore sipas linjave perëndimore, duke i jepej shansi për vendosjen e një regjimi autokratik. Por ngjallur kësisoj shpresat e fshatarësisë dhe panik në radhët edhe pse kishte deklaruar shpesh se ishte pikërisht kjo ajo e çifligarëve konservatorë. Megjithatë, pronarët e mëdhenj që ai donte të bënte, nëse shansi do t’i jepej, kur pushteti i të tokave nuk kishin arsye të trembeshin, pasi reformat e erdhi në dorë, ai diti të tërhiqej dhe të adoptonte vetëm një Nolit nuk arritën kurrë të viheshin në jetë. Të vetmet autoritet të cilësuar për disa arsye. Arsimi disi i cunguar i tij rezultate të prekshme të planeve të Nolit ishin pakënaqësia e bënte të besonte se Europa do të reagonte armiqësisht e fshatarëve, të cilët panë se si do t’u ngjalleshin shpresat ndaj gjithçkaje që nuk do të ishte një formë qeverisjeje dhe dhe pastaj se si do t’u vdisnin ato, si dhe pakënaqësia e parlamentare me përfaqësim. Gjithashtu ai hamendësonte çifligarëve, të cilët tashmë kishin përjetuar idenë e asaj që se vetëm duke kufizuar dëshirën e tij për një qeverisje të mund të bënte Noli, nëse një mundësi e tillë do t’i jepej pakualifikuar mund të arrinte të tërhiqte pas vetes realisht. Përvoja e Nolit do të përbënte një tjetër mësim burokratët që i kishin shërbyer edhe gjatë regjimit të tij të për Zogun lidhur me atë që nuk duhej të bënte në Shqipëri. mëparshëm. Me të drejtë ai hamendësonte se do të bënte Shumë shpejt u bë e qartë se të gjithë ata që kishin ndihmuar gabim nëse do të largonte këdo që kishte një përvojë në Nolin për rrëzimin e Zogut, kishin të përbashkët vetëm fushën e administratës. Por pavarësisht frikës, ai e dinte se, frikën prej tij. Noli do të përballej me një krizë qeveritare që të mund të mbijetonte, në strukturën e sistemit politik vetëm brenda pak javësh. Ndërkaq Zogu nuk ndenji shqiptar duhej të bëheshin ndryshime të mëdha. duarkryq. Shumë shpejt ai arriti të ngrinte dhe organizonte Zogu veproi fuqishëm. I vetëdijshëm se atij i duhej të një forcë ushtarake, që përbëhej nga ithtarët e tij, nga fiset legjitimonte pozicionin e tij sa më shpejt të qe e mundur, ai që i kishin qëndruar besnike, trupat jugosllave dhe një thirri mbledhjen e Asamblesë Kushtetuese të zgjedhur në kontingjenti rusësh të bardhë, i siguruar nga radhët e vitin 1923; natyrisht, kësaj radhe pa opozitën problematike. ushtrisë së baronit tashmë të ndjerë Piotr Wrangel. Aty 64 nga 102 deputetët e fillimit u mblodhën në Tiranë në rreth fundit të dhjetorit 1924 Zogu nisi marshimin drejt janar 1925 dhe të gjithë, me përjashtim të dy deputetëve, u Shqipërisë. Si rrjedhojë e paaftësisë së qeverisë së Nolit bindën të miratonin dhe shpallnin republikën dhe të për organizimin e forcave në kryeqytetin e vendit, Zogu zgjidhnin Zogun president të saj. Në mars Asamblesë arriti të hynte në të në fund të dhjetorit. Kushtetuese shpalli një kushtetutë të re, e cila zëvendësoi Zogu kaloi menjëherë në likuidimin e të gjithëve atyre pjesën më të madhe të Statutit të Lushnjës dhe vendosi një që i ishin kundërvënë si dhe blerjen e atyre që kishin ndenjur organ legjislativ me dy dhoma: Senati, i përbërë nga 18 asnjanës. Mungesa e përkohshme e opozitës i dha atij senatorë (12 të zgjedhur dhe 6 të emëruar nga presidenti); shansin për ndërtimin e një strukture qeverisëse dhe dhe Asambleja, e përbërë nga 57 anëtarë të zgjedhur mbi parlamentare më të përshtatshme për planet e tij e ndoshta bazën e zgjedhësve të cilësuar që kontrolloheshin nga në përputhje me realitetet e jetës politike shqiptare. Aty autoritetet lokale. rreth vitit 1924 Zogu kishte prova të mjaftueshme dhe Senati, anëtarët e të cilit shërbenin për gjashtë vjet, kuptimplota për të thënë se principata parlamentare që shërbente njëherazi edhe si një gjykatë e lartë nën pëlqimin Fuqitë e Mëdha kishin ndërtuar në vitin 1912 nuk u e Presidentit, ndërkohë që miratimi i këtij të fundit kërkohej përshtatej mirë kushteve të vendit. Dështimi i Fan Nolit edhe për të gjitha masat e miratuara nga Asambleja. shërbeu si një provë e mëtejshme se ky sistem në rastin e Presidenti gëzonte të drejtën e vetos së pakufizuar mbi ligjet Shqipërisë jo vetëm nuk funksiononte, por Shqipëria mund e miratuara nga Asambleja. Ai mund ta shpërndante të katandisej realisht edhe më keq, në rast se do të ngulmohej Asamblenë dhe të kërkonte zgjedhje të reja në çdo kohë. në imponimin e këtij sistemi. Parlamentarizmi i orientuar Gjithashtu Presidenti mund ta përdorte Senatin për të drejt stilit perëndimor jo vetëm që kishte dështuar për të bllokuar Asamblenë, nëse ai vetë nuk donte të përzihej hedhur bazat për një zhvillim të qëndrueshëm brenda drejtpërsëdrejti në një çështje të caktuar. Parë nga jashtë, vendit, por kishte shtuar edhe një dimension tjetër: atë të Asambleja e re dukej tepër i ngjashëm me versionin politikës, në kazanin edhe kështu alarmues të konfliktit amerikan, por në dallim nga ai versioni shqiptar i linte
27 100 vjet parlamentarizëm shqiptar pothuajse të gjitha pushtetet në duart e Presidentit, i cili zyrtarë të emëruar, krijonte garancinë për zgjedhjen e trupës zgjidhej për shtatë vjet dhe shërbente njëherazi si kryetar i së zgjedhësve të dytë, ku përfshiheshin vetëm ata tek të qeverisë dhe si kryetar i shtetit. Presidenti kontrollonte cilët mund të mbështeteshe për të zgjedhur në Parlament plotësisht kabinetin dhe Senatin, anëtarët e të cilit ai i listën e përgatitur në Tiranë. Partitë politike nuk ishin më emëronte dhe i pushonte sipas dëshirës. Ai komandonte të ligjshme, ndaj në zgjedhje nuk mund të paraqiteshin forcat e armatosura, kontrollonte administratën dhe kishte kandidatë të tjerë. Për më tepër, çdo kandidat që dëshironte të drejtën e iniciativës për fillimin e ndryshimeve të paraqitej në zgjedhje duhej t’i paguante këshillit bashkiak kushtetuese. Gjithashtu ushtronte një kontroll domethënës të vendndodhjes së tij një shumë të madhe parash përpara mbi Asamblenë. Në pozicionin e një lloj pavarësie të se emri i tij të hynte në listë. Të paktë ishin ata që ishin në pjesshme mbeteshin vetëm gjykatat, ndonëse Zogu gjendje të paguanin këtë shumë pa ndihmën e qeverisë. kontrollonte edhe emërimet e gjyqësorit. Asambleja Mbreti jo vetëm emëronte zyrtarët e Parlamentit, por dhe Kushtetuese, qartazi me iniciativën e Zogut, i njihte përcaktonte axhendën e tij. Ai gëzonte të drejtën e vetme gjithashtu presidentit të drejtën për të marrë një sërë masash për paraqitjen e projektligjeve dhe mund ta shpërndante që synonin vendosjen e stabilitetit. Ushtria e përbërë prej atë sipas vullnetit të tij. Si rrjedhojë, asnjë çështje politike 5000 trupash, e cila ishte kthyer në një shtrat të nxehtë për me njëfarë rëndësie nuk mund të vendosej nga zgjedhjet politikanët dhe në një burim të madh për opozitën kundër ose nga Parlamenti. Në thelb, politika dhe parlamenti Zogut, u zëvendësua nga një milici më e vogël, formale. funksional në Shqipëri kishin pushuar së ekzistuari dhe do Kjo gjë i dha mundësinë Zogut të kishte bashkë me të ktheheshin sërish vetëm me shembjen e regjimit mbështetësit e tij fisnorë një prej forcave më të fuqishme komunist. ushtarake të Shqipërisë. Gjithashtu Asambleja Kushtetuese Ndonëse këto zhvillime ndoshta ishin zhgënjyese për nxori një dekretligj që zyrtarisht ishte projektuar për të të gjithë ata që shpresonin për zhvillimin e shpejtë të një luftuar propagandën armiqësore. Ndërkohë qëllimi i tij i demokracie parlamentare liberale, ato nuk ishin të vërtetë ishte që Zogut t’i jepej mundësia të burgoste njerëz pazakonta. Në të vërtetë, Shqipëria iu dorëzua një lloj kundër të cilëve nuk gjendeshin prova të mjaftueshme për modeli joliberalist, i cili nuk ishte i panjohur në Ballkan, gjykatat. Ky ligj, i cili i mbivendosej procesit të zakonshëm por që ndërkohë kish nisur të shihej gjithnjë e më shumë të drejtësisë, i dha Zogut kompetenca shumë më të mëdha edhe në pjesën tjetër të Europës. Lufta e Parë Botërore nga ato që parashihte kushtetuta. kishte vënë në lëvizje forca të atilla që demokracitë e brishta Por Zogu ende nuk ndihej i kënaqur, ndaj eventualisht në të gjithë kontinentin do ta kishin të vështirë t’i ai do të arrinte në përfundimin se baza e pushtetit të tij kapërcenin. Në këtë drejtim Shqipëria ndodhej në një mund të sigurohej plotësisht vetëm nëpërmjet ndërtimit të pozicion veçanërisht vulnerabil, pasi niveli i saj politik, monarkisë, mbret i së cilës ai do të ishte. Për pasojë, në ekonomik dhe zhvillimi i saj shoqëror ishte shumë prapa vitin 1928, pas këshillimit me italianët, të cilët në këtë stad jo vetëm pjesës tjetër të Europës, por edhe ndaj vetë ishin bërë bamirësit e tij kryesorë, ai ndërmori hapin Ballkanit. Ndoshta do të ishte diçka jo realiste të shpresohej vendimtar dhe u vetëshpall mbret i shqiptarëve, i në faktin që një demokraci parlamentare funksionale të mbështetur edhe nga një kushtetutë e re. Me vendosjen e mund të lulëzonte në një tokë të tillë jopjellore. Zogu kishte monarkisë roli i parlamentit u reduktua akoma më tej. argumentuar se stabiliteti dhe uniteti duhej të ishin Struktura dydhomëshe u zëvendësua nga një dhomë e përparësitë kryesore, ndaj ai do të luftonte për një gjë të vetme: Parlamenti me 56 deputetë. Procesi zgjedhor tillë, edhe pse me shkallë të ndryshme suksesi. Por në këtë vazhdonte të garantonte se vetëm kandidatët që tregonin luftë shumë gjëra do të sakrifikoheshin, përfshirë këtu edhe një lloj besnikërie ose që ishin emëruar nga zyrtarët lokalë një parlament funksional që përfaqësonte vullnetin e mund të kishin shans për të fituar. Fakti që kryetari i popullit dhe që merrte pjesë aktive në zhvillimin e kombit komunës ose qeverisja vendore ishte ose përbëhej nga dhe të shtetit.
28 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Organizimi dhe funksionimi i parlamentit të parë shqiptar (“Këshilli Kombëtar”) të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës (viti 1920)
Prof. dr. Kaliopi NASKA
opulli shqiptar në situata të vështira gjithnjë ka thirrur qëndruar neutral, siç qe përcaktuar në vitin 1913 nga Fuqitë kongrese dhe kuvende mbarëkombëtare. Një ndër ta e Mëdha. Shqipëria nuk i jepte askujt llogari dhe nuk i Pështë dhe Kongresi i Lushnjës, i mbledhur në detyrohej asnjë fuqie. Kërkesën për rishikimin e kufijve e përfundim të Luftës së Parë Botërore, i cili nuk u thirr që bazoi në luftën për liri kombëtare dhe respektimin e të përcaktonte programin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, parimeve të kombësisë e të vetëvendosjes së popujve. por të organizonte qëndresën kundër planeve të Fuqive të Kongresi i Lushnjës protestoi edhe për shkeljen e parimeve Mëdha pas Luftës. Në treg qe nxjerrë pavarësia e vendit të shpallura nga Presidenti i SHBA-ve dhe përfaqësuesit e dhe qenë hartuar plane në dëm të interesave, pavarësisë shteteve të Antantës. dhe sovranitetit të tij. Për këtë qëllim Kongresi reagoi me Programi i Kongresit të Lushnjës qe vazhdim i zbatimit anë protestash kundër planeve antishqiptare dhe u kërkoi të programit kombëtar dhe kritika që iu bë Qeverisë së Francës, Italisë, Britanisë dhe Shteteve të Bashkuara të Përkohshme të Durrësit qe pikërisht se veprimtaria e kësaj Amerikës të kundërshtonin planet e Fuqive të Mëdha dhe qeverie doli jashtë tagrit të programit kombëtar që i kishte të shteteve fqinje, për të korrigjuar në këtë mënyrë dhënë Kongresi i Durrësit. padrejtësitë ndaj Shqipërisë që nga Kongresi i Berlinit e Kongresi i Lushnjës është një ngjarje e shënuar në deri te Konferenca e Ambasadorëve e vitit 1913. Këtë historinë e popullit shqiptar, sepse rimëkëmbi shtetin mision e mori delegacioni i çuar nga Kongresi në shqiptar në kohët më të vështira pas Luftës së Parë Botërore Konferencën e Paqes, që do të luftonte për programin dhe i hapi rrugë zhvillimit të një lëvizjeje të re demokratike maksimal. Kjo ide mbështetej nga disa faktorë, si: e drejta në vend. Me vendimet që mori ai kundërshtoi synimet e e popullit shqiptar për jetë kombëtare, të lirë e të pavarur; Fuqive të Mëdha për copëtimin e plotë të Shqipërisë, për njohja ndërkombëtare e Shqipërisë, ashtu si 8 vjet më parë, zvogëlimin e kufijve dhe vënien e vendit në varësi të huaj. si shtet sovran dhe i pavarur, i njohur nga gjashtë fuqitë Kongresi shprehu në formë të organizuar politike vullnetin europiane. E rëndësishme ishte se programi bazohej në e shqiptarëve për të marrë fatin e vendit në duart e veta, faktin se gjatë Luftës së Parë Botërore shteti shqiptar kishte duke afirmuar kështu për herë të parë parimet e
29 100 vjet parlamentarizëm shqiptar parlamentarizmit. Pavarësia e shpallur më 28 nëntor 1912 Lushnjës përcaktoi edhe parimet kushtetuese të tij, që gjetën u riafirmua edhe një herë nga ky Kongres, i cili i dha të zbatim në veprimtarinë e organeve që ai zgjodhi, siç qenë drejtën shtetit shqiptar të qeverisej pa mandat dhe pa qeveria e re e kryesuar nga Sulejman Delvina, zgjedhja e protektorat të huaj. Me rimëkëmbjen e shtetit Kongresi i Këshillit të Naltë dhe e Senatit.
Anëtarët e Këshillit të Naltë (Lartë) 1920–1921 të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës:
Sulejman Delvina – kryeministër i Shqipërisë (30 janar 1920–14 nëntor 1920)
Imzot Luigj Bumçi Aqif pashë Elbasani (Biçakçiu) Abdi Toptani Mihal Turtulli
30 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Godina ku zhvilloi punimet Kongresi i Lushnjës (1920)
Flamuri i Kongresit të Lushnjës
Një akt tjetër me rëndësi i Kongresit të Lushnjës qe kolegjial i shtetit dhe përfaqësuesi më i lartë i tij. Atij i miratimi i bazave të kanunores së Këshillit të Naltë, që kishte përkiste pushteti ekzekutiv, që e ushtronte nëpërmjet karakterin e një kushtetute e që u quajt “Statuti i Lushnjës”. qeverisë. Kompetencat e Këshillit të Naltë përmblidheshin Në Statut sanksionoheshin bazat kryesore të organizimit në shpalljen e ligjeve dhe në formimin e qeverisë. Anëtarë të shtetit. Ai ishte një nga aktet më të rëndësishme të tij u zgjodhën Aqif Elbasani, Abdi Toptani, Luigj Bumçi kushtetuese në historinë e shtetit shqiptar. Prania e tij u dhe Mihal Turtulli. ndie gjatë tërë periudhës së lëvizjes demokratike të viteve Statuti i Lushnjës nuk i jepte Këshillit të Naltë asnjë të 1920–1924. drejtë në fushën legjislative. Ai kishte vetëm të drejtën e Para se të hyjmë në trajtimin e hollësishëm të caktimit të kryeministrit, i cili fillonte nga puna vetëm kur veprimtarisë së parlamentit të vitit 1920, është me merrte miratimin nga organi përfaqësues. Këshilli i Naltë interes të jepen në vija të përgjithshme detyrat dhe të mund të vepronte edhe me dy anëtarë. Është për t’u drejtat që u jepte Statuti i Lushnjës këtyre organeve të theksuar se pozita juridike e Këshillit të Naltë nuk barazohej zgjedhura. me atë të monarkut, megjithëse kishte pozitën e regjencës Në bazë të këtij dokumenti, Këshilli i Naltë ishte kryetari me kompetenca të kryetarit të shtetit në formën monarkiste
31 100 vjet parlamentarizëm shqiptar të qeverisjes1. çka i përkiste Këshillit të Naltë, dhe varësia e plotë nga Senati, i Nga Kongresi i Lushnjës u formua organi më i lartë i cili do të përfaqësonte mbledhjen kombëtare deri në thirrjen e administratës shtetërore: qeveria (kabineti). Pozita juridike e kësaj saj. Në bazë të parimeve të parlamentarizmit, për ndryshimin e qeverie, sipas Statutit të Lushnjës, qe realizimi i pushtetit ekzekutiv, qeverisë dhe formimin e saj kërkohej vendimi i Senatit2.
Fletë nga procesverbali i mbledhjeve të Kongresit të Lushnjës (21.01.1920–31.01.1920), AQSH, f. 55, v. 1920, d. 62, fl. 3–9.
1. G. Hysi, “Organizimi i Shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij në vitet 1920 - 1924”, Tiranë 1988, f. 38; J.Boukart, “L’Albanie et les Albanais”, Paris 1921, f. 130. 2 Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës kishte si kryetar Sulejman Delvinën, ministër të Drejtësisë Kadri Hoxhën, ministër të Punëve të Jashtme Mehmet Konicën, ministër të Punëve të Brendshme Ahmet Zogun, ministër të Financave Ndoc Çobën, ministër të Arsimit Sotir Pecin, ministër të Luftës Ali Riza Kolonjën.
32 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Kongresi i Lushnjës ka meritën edhe për krijimin e sanksiononte vullnetin e popullit për shkëputje nga organit tjetër të lartë të shtetit shqiptar: Senatit, i cili përbëhej Perandoria Osmane dhe krijimin e një shteti të pavarur. nga 37 anëtarë të zgjedhur prej tij sipas propozimit të Çështja e karakterit të Pleqësisë u përcaktua nga Kuvendi delegatëve të prefekturave të zgjedhur pa votim, por me Kombëtar i Vlorës, i cili pranoi pikëpamjen se Pleqësia nuk mandat përfaqësimi në bazë të numrit të popullsisë (një ishte senat, në kuptimin e një dhome të dytë të parlamentit, përfaqësues për 20 mijë banorë)3. Senati do të kryente dhe as një këshill shteti që nuk kishte të drejtë të shkarkonte veprimtari legjislative, pra të gjitha ligjet e miratuara prej tij do ministrat, por qe një organ këshillimi dhe kontrolli ndaj qeverisë. të merrnin fuqi të plotë. Kishte edhe të drejtën e emërimit dhe Po t’i referohemi Sami Frashërit, ai e mendonte Pleqësinë të shkarkimit të qeverisë dhe ushtrimin e kontrollit mbi të. si një organ me kompetenca më të gjera dhe kryetarin e saj Qeveria paraqitej para tij për votëbesim. Në veprimtarinë e tij në rolin e kryetarit të shtetit. Këtë koncept të tij e ndeshim Senati duhej të mbështetej në parimet kushtetuese të vendosura edhe në veprën “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do bëhet”. Po nga Kongresi4. Ai qe i pavarur nga Këshilli i Naltë dhe zinte kështu dhe në vendimet e Kongresit të Lushnjës ky organ vendin e parë në organet më të larta shtetërore. Senati ishte u quajt “Senat” nën ndikimin e ngjarjeve të mëparshme të një parlament me kompetenca të gjera. Me shtrirjen e shpejtë jetës politike të vendit, sidomos të Kuvendit të Vlorës. Siç të pushtetit të qeverisë së re të dalë nga Kongresi i Lushnjës dihet, Konferenca e Ambasadorëve, mbajtur në Londër në krahinat e ndryshme të vendit, më 5 shkurt 1920 u më 29 korrik 1913, vendosi që Shqipëria të shpallej vendos shpërndarja e delegatëve të Kongresit dhe thirrja e principatë dhe princ i saj u caktua gjermani Vilhelm fon Senatit. Për herë të parë në historinë kombëtare u ngrit një Vid (Wilhelm von Wied). Statuti Organik i kësaj principate, i organ i tillë përfaqësues, që shënoi fillimet e hartuar nga një organizëm i huaj (Komisioni Ndërkombëtar parlamentarizmit në Shqipëri, historia e të cilit është i lidhur i Kontrollit), parashikonte Asamblenë Kombëtare si organ ngushtë me evolucionin e shtetit shqiptar. ligjvënës (ajo kishte gjithsej 36 anëtarë të ndarë në: anëtarë Periudha të veçanta në historinë e vendit janë shoqëruar ex-officio, që ishin përfaqësuesit e komuniteteve fetare; me krijimin e organeve të para përfaqësuese të shtetit të anëtarë të zgjedhur; anëtarë të caktuar nga Princi, që ishin pavarur shqiptar, duke filluar nga vendimet e Kuvendit 10), por edhe Princi ushtronte pushtetin ligjvënës krahas Kombëtar të Vlorës, që shprehnin vullnetin e kombit dhe Asamblesë, ku në kuadrin e pushtetit të saj do të hynin të sovranitetit shtetëror. Pavarësisht se Kuvendi i Vlorës ndryshimi i ligjeve të Principatës, ligjet buxhetore, traktatet, nuk përcaktoi zyrtarisht formën e qeverisjes, shteti i ri i marrëveshjet. Asambleja në përgjithësi pasqyronte pavarur u krijua si një shtet me sistem parlamentar, rolin e praktikën kushtetuese të vendeve parlamentare, por të cilit e plotësonte vetë Kuvendi Kombëtar, i vetmi demokratizimi i jetës parlamentare ishte shumë i kufizuar embrion i një parlamenti të vërtetë5, i cili shprehu vullnetin për shkak të pushteteve shumë të gjëra që kishte Princi. e gjithë kombit dhe u bë organi më i lartë i shtetit shqiptar, Duke gjykuar nga kompetencat, Asambleja nuk ishte as mbajtësi dhe shprehësi i sovranitetit shtetëror. Vendimet e organ i lartë dhe as organ me të vërtetë përfaqësues, por tij kishin vlerën e vendimeve kushtetuese, sepse thjesht një organ legjislativ me kompetenca të kufizuara6.
3 AQSH, v. 1920, f. 885, d. 12. Lista emërore e senatorëve (deputetëve) të Këshillit Kombëtar të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës. (Bisedime të Këshillit Kombëtar 1920-1924, Tiranë) sipas Michael Schmidt-Neke, “Entehung und Ausban u del k6nigsdiktatur in Albanien 1912-1939”, Minchen 1987.8.322: Bektash bej Cakrani, Halim bej Çela, Thanas Çikozi, Bajram bej Curri, Ramiz Daci, Dine bej Dibra, Qani Dishnica, Qazim Dyrmishi, Adem Gjinishi, Llambi Goxhamani, Myqerem Hamzaraj, Dhimitër Kacimbra, Mytesim efendi Këlliçi, Kiço Koçi, Qazim Koculi, Gjergj Koleci, Spiro Koleka, Kostaq Kota, Veli bej Kruja, Osman Lita, Abdurrahman bej Mati, Hil Mosi, Dino bej Mashlara, Xhemal Naibi, Irfan bej Ohri, Spiro Papa, Adem Peqini, Neki Ruli, Beqir bej Shijaku, Xhemal efendi Shkodra, Sedullah bej Tepelena, Shefqet bej Vërlaci, Sejfi Vllamasi, Hysen bej Vrioni, Sabri bej Hafizi. Gjatë legjislaturës u shtuan 3 senatorë të tjerë. Ata qene: Visarion Xhuvani, Kolë Thaçi e Fazlli Frashëri. Në këtë mbledhje nuk morën pjesë delegatët e Çamërisë dhe të Kosovës. 4 “Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për liri dhe demokraci 1917-1941”, Tiranë 1959, f. 22. 5 Luan Omari “Sistemi Parlamentar; Lindja dhe Evolucioni i Parlamentarizmit; Parlamenti në Shqipëri”. Botimet Elena Gjika, v. 2000 f. 158-159. 6 Statuti Organik i Shqipërisë, neni 41, 44, Vlorë 10 prill 1914.
33 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Me fillimin e Luftës së Parë Botërore veprimtaria e saj efektive, sepse nuk arriti as të zgjidhej, kështu që nuk mund parlamentare praktikisht qe e pamundur, pasi Shqipëria u të quhej organ përfaqësues kombëtar7. pushtua nga ushtritë ndërluftuese. Në këto rrethana jo Organet e zgjedhura nuk arritën të vepronin dhe të vetëm praktikisht u eliminua shteti i pavarur shqiptar, por fitonin autoritetin e duhur për shkak të ndarjeve të thella, u vu në rrezik edhe tërësia territoreve të tij të cunguar nga të konflikteve krahinore dhe të rolit të ushtrive të huaja të vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913. pranishme në vend8. Nga zhvillimet historike mund të themi Një hap i rëndësishëm ishte dhe Kongresi i Durrësit, që u se Kongresi i Durrësit nuk arriti rimëkëmbjen e shtetit të mbajt më 25 dhjetor të 1918. Ai vendosi krijimin e një pavarur shqiptar, sepse Pleqësia nuk arriti të bëhej organ qeverie të përkohshme, programi i së cilës qe përfaqësues kombëtar. Këtë rol e luajti Kongresi i mbarëkombëtar për sa i përket rimëkëmbjes së shtetit Lushnjës me një ndër organet e krijuara prej tij: Senatin shqiptar. Emërtimi “Pleqësi” që u përdor aty ishte Mbledhja e parë e këtij organi të rëndësishëm shtetëror, ekuivalent me Senatin, jo në kuptimin e një dhome të dytë, që kishte në duart e tij pushtetin legjislativ, u bë më 27 por ishte një organ këshillimor i qeverisë i varur prej saj, e mars të vitit 19209. Pikërisht kjo datë shënoi fillimin e cila përcaktonte mënyrën e zgjedhjes së saj, caktonte punës së Senatit, i cili, siç u përcaktua në Kongresin e kryetarin dhe nënkryetarin e saj. Vendimi për formimin e Lushnjës, ishte organi përfaqësues i shtetit, pra Pleqësisë (Senatit) si organ këshillimor i Qeverisë së parlamenti, i cili që me krijimin e tij e deri në mbledhjen Durrësit nuk funksionoi dhe Pleqësia nuk arriti të e Asamblesë Kushtetuese do t’i zhvillonte punimet në një konstituohej. Pra, Pleqësia nuk zhvilloi asnjë veprimtari dhomë të vetme (monokameral).
Godina ku zhvilloi punimet Këshilli Kombëtar, Tiranë 1920
7 A. Anastasi “Historia e të Drejtës Kushtetuese Shqiptare (1912-1939)„ Pegi, Tiranë 2007, f. 47 8 A. Krasniqi, “Partitë politike në Shqipëri”, Tiranë 2006, f. 39 9 “Bisedime të Këshillit Kombëtar” (më tej BKK), Tiranë 1923, shtypur në shtypshkronjën “Mbrothësia” Kristo. P. Luarasi, mbledhja e parë, 27 mars 1920, f. 5.
34 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Duke u nisur nga ky fakt, për të bërë dallimin midis e punës të këtij organi përfaqësues të shtetit. Me emrit dhe funksionit esencial që do të kishte, që në kompetencat e gjëra që kishte Këshilli Kombëtar mund të mbledhjen e parë të tij u bënë saktësime duke e quajtur atë themi se regjimi që vendosi Kongresi i Lushnjës i afrohej, “të parin parlament kombëtar”10, siç u cilësua në siç shprehet prof. Luan Omari, një regjimi asambleje të përshëndetjen e Këshillit të Naltë dërguar Senatit me rastin njohur në periudha të caktuara në vende si Franca gjatë e fillimit të punimeve të tij. Pikërisht kjo datë shënoi fillimin periudhës së Republikës së Pestë.
Raport i kryetarit të qeverisë Sulejman Delvina paraqitur Këshillit Kombëtar mbi ruajtjen e pavarësisë kombëtare dhe të tërësisë territoriale. Tiranë, më 29.04.1920 (AQSH, f. 246, v. 1920, d. 23, fl. 8–9).
10 AQSH, f. 246, v. 1920, d. 23, fl. 3-4
35 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
“Bisedime të Këshillit Kombëtar”, 1920
Në mbledhjen e katërt të tij, të zhvilluar më Kombëtar”11 dhe të kishte vulën me emërtimin e tij. 31.3.1920, u bë përcaktimi i plotë i këtij organi Me këtë emër funksionoi parlamenti shqiptar nga dita shtetëror, pra u vendos që organi legjislativ të kishte e parë e hapjes e deri në prag të Asamblesë trajtë parlamentare, emri të ishte “Këshilli Kushtetuese në janar 1924.
Vula e përdorur nga parlamenti i parë, që mori emrin “Këshilli Kombëtar”
11 BKK, mbledhja e katërt, 31.3.1920, f. 7.
36 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Përshëndetja e Këshillit Kombëtar drejtuar Këshillit të Naltë me rastin e hapjes së punimeve të tij, Tiranë më 1 prill 1920 (AQSH, f. 249, v. 1920, d. 1–48, fl.15–16).
Parlamenti i dalë nga Kongresi i Lushnjës ishte organi nënshtrua rregullave që bazoheshin në parimin e kryesor i pushtetit legjislativ në Shqipëri. Ai do të zgjidhte autonomisë së tij, e cila lidhej me karakterin përfaqësues detyra të rëndësishme në hartimin e ligjeve të reja, të cilat që ai kishte. Si gjithë parlamentet e tjera të vendeve të do t’u përgjigjeshin kushteve të vendit. Për kohën dhe Europës, edhe parlamenti shqiptar i vitit 1920 funksionimin vështirësitë që po kalonte Shqipëria, do të vazhdonin të dhe organizimin e punës e mbështeti në zbatimin e disa përdoreshin akoma ligjet ekzistuese, të cilat do të rregullave të marra nga rregulloret e parlamenteve të tjera, përshtateshin dalëngadalë në përputhje me ndryshimet që të cilat ua përshtati veçorive specifike të vendit. do të ndodhnin deri në miratimin e ligjeve të reja. Për të Parlamenti i parë e filloi veprimtarinë e tij në kushte hyrë në brendi të veprimtarisë së tij duhet ndalur në fillim shumë të vështira ekonomike e politike, pa pasur një përvojë në studimin e organizimit të punës dhe të mënyrës se si historike dhe duke mos trashëguar nga e kaluara as edhe funksionoi, duke pasur parasysh edhe situatën në të cilën u një rregullore. Në këto rrethana, u konsiderua si një krijua, vështirësitë dhe dobësitë e punës së këtij parlamenti domosdoshmëri me rëndësi të madhe juridike kushtetuese të parë në historinë kombëtare. hartimi i një rregulloreje të brendshme dhe jo pa qëllim u Që në fillimet e veprimtarisë së tij Këshilli Kombëtar iu ngrit ky problem që në mbledhjen e dytë të Këshillit
37 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Kombëtar, që u zhvillua më 29 mars 1920. Për hartimin e tipik të republikave kushtetuese14. projektit të rregullores u caktua një grup prej 5 deputetësh12. Duke e parë si të tillë, do të ndalemi në analizën e Projekti u paraqit për herë të parë më 7 prill 1920 dhe për mënyrës së veprimit, të vendit të punimeve, në drejtimin e herë të dytë më 27 prill, kur dhe u miratua. Rregullorja e seancave dhe në një sërë elementesh të tjera, që do të japin miratuar ishte e organizuar në 13 kapituj, që përmbanin 72 në vetvete si brendinë e kapitujve të veçantë e më të nene. Ato i përgjigjeshin veçorisë së saj, si akt i brendshëm rëndësishëm të rregullores, ashtu dhe debatin e bërë në që kishte të bënte me organizimin e Këshillit13. Rregullorja Këshillin Kombëtar për përcaktimin përfundimtar të në trajtimin e pjesëve të mbetura dhe në formatimin e tyre neneve të parashikuara në të, por dhe një pasqyrë të plotë ndoqi rendin logjik dhe të zakonshëm të punimeve të çdo të organizimit të punës në parlamentin e vitit 1920 dhe të parlamenti bashkëkohor, duke aplikuar një parlamentarizëm funksionimit të tij.
Rregullorja e parë e Këshillit Kombëtar të vitit 1920 dhe publikimi i diskutimit të saj në “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, 1920.
12 BKK, mbledhja e dytë, 29.3.1920. Komisioni përbëhej nga deputetët Dhimitër Kacimbra, Qazim Koculi, Llambi Goxhamani, Neki Ruli e Kosta Kota. Është për t’u theksuar se diskutimet rreth rregullores në bisedime jepen fare shkarazi.
38 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Këshilli Kombëtar i vitit 1920 i zhvilloi punimet në dy funksionim të vazhdueshëm, që në seancat e para i sesione parlamentare. I pari u hap më 27.03.1920, zhvilloi kushtoi kujdes zgjedhjes së organit drejtues, pra kryesisë 43 mbledhje (seanca) dhe u mbyll më 27.05.1920. Sesioni i së tij. Kjo u përcaktua dhe në rregulloren e miratuar, ku dytë i filloi punimet më 23 shtator 1920, zhvilloi 27 thuhej se me çeljen e mbledhjes së parë të Këshillit “puna mbledhje dhe u mbyll më 15 nëntor 1920. Data e mbledhjes më e parë ka me qenë të zgjedhurit e kryetarit, nënkryetarit së fundit (15 nëntor 1920) shënoi dhe përfundimin e dhe të një sekretari të përkohshëm (neni l)15. Ai miratoi veprimtarisë legjislative të Këshillit Kombëtar të dalë nga rregulloren e vet, e cila siguronte zhvillimin e një jete Kongresi i Lushnjës. parlamentare të bazuar në kritere demokratike, të Këshilli Kombëtar funksionoi në bazë të normave krahasueshme me ato të vendeve që kishin tradita më të dhe rregullave parlamentare. Që të siguronte një konsoliduara16.
Shkresë zyrtare e kryetarit të Këshillit Kombëtar dërguar kryeministrit, ku e vë në dijeni se Këshilli i Kombit u quajt “Këshilli Kombëtar”. Tiranë, më 2.04.1920.
Për të filluar punën sipas rregullit të përcaktuar më parë, e kryesisë qe provizore, sa për të hapur parlamentin si dhe përkohësisht në detyrën e kryetarit u lanë senatorët për veprimet e para të tij. Diskutimet dhe zgjedhja (deputetët - K.N.) më të moshuar. Kryetar u zgjodh përfundimtare e kryesisë do të drejtonte punimet e seksionit Mytesim efendiu, ndërsa sekretar Koço Kota17. Kjo zgjedhje të parë të tij.
13 AQSH. f. 246, v. 1920, d. 1, fl. 60-69 14 Redi Shtino. “E Drejtë Parlamentare e Krahasuar. Gjeneza ITALO-SHQIPTARE”, Tiranë, 2017; Botues “EMAL”, f. 29, 46 15 BKK, mbledhja e parë, 27.3.1920. 16 Akademik, Prof. dr. Luan OMARI, “Mësimet e nxjerra nga e kaluara t’i vlejnë së ardhmes” botuar në “25 vjet parlament pluralist demokratik”. Përgatitur për botim nga Shërbimi i Botimeve Parlamentare të Kuvendit të Shqipërisë, Tiranë, 2016, f. 9. 17 Po aty.
39 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Diskutimet për zgjedhjen përfundimtare të kryesisë, e cila do të drejtonte punimet e seksionit të parë të legjislaturës së parë, u bënë në mbledhjen e dytë, më 29 mars, ku u zgjodh kryetar Xhemal Naipi, nënkryetar Spiro Koleka dhe dy sekretarë, njëri ishte deputeti Hilë Mosi, ndërsa Xhemal Rruga ishte i jashtëm. Zgjedhja e dy të parëve u bë me votim të fshehtë18. Për zgjedhjen e kryesisë dhe zgjatjen e afatit të veprimtarisë së saj në Këshill pati mendime të ndryshme. Debatet rreth kësaj çështjeje shtruan problemin e rizgjedhjes së kryesisë. Mendimet e paraqitura ishin të ndryshme, por, meqë nuk kishte marrë fund diskutimi i rregullores, ato u kanalizuan në dy drejtime: një mendim ishte që të vihej në rend të ditës zgjedhja e re e kryesisë së Këshillit dhe, në qoftë se Këshilli do të bënte një pushim, kjo të njihesh si sesion ose “stinë”, siç u tha në diskutimet; Xhemal Naibi, Kryetar i Këshillit Kombëtar mendimi i dytë ishte që pushimi i Këshillit Kombëtar nuk (sesioni i parë 1920) mund të quhej “sesion”, sepse, sipas Statutit të Lushnjës, Këshilli Kombëtar duhej të vijonte derisa të merrte fund çështja e Shqipërisë. Nga referimet për këtë problem, duke marrë si shembull edhe parlamentet e Europës, deputetët arritën mendimin se pas një kohe pune prej 4 muajsh do të jepej vendimi për një pushim, që e quajtën “stinë” (sesion)19. Votimi u bë i fshehtë. Me shumicë votash u pranua të bëheshin zgjedhjet e kryesisë për çdo sesion. Në sesionin e dytë kryetar u zgjodh Dhimitër Kacimbra, nënkryetar Qazim Koculi, Hilë Mosi sekretar dhe kujdestar Ramiz Daci20. Vendimi i referohej nenit 10 të kapitullit të dytë të rregullores për “zgjedhjen e kryetarit, nënkryetarit dhe sekretarit”. Në të nënvizohej se paria e Këshillit do të mbetej në fuqi vetëm për një stinë, domethënë për gjithë kohën që do të vazhdonin mbledhjet, derisa të bëhej pushimi i rregullt po me vendim të tij21. Dhimitër Kacimbra, Kryetar i Këshillit Kombëtar Përveç zgjedhjes së organeve drejtuese, që do të (sesioni i dytë 1920) siguronin funksionimin e Këshillit, me rëndësi qe zgjedhja e organeve të punës, ku bënin pjesë komisionet që do të përgatitnin dokumentet kryesore për t’u paraqitur në bëhet edhe caktimi nëpër komisione. Në fillimet e punës mbledhjen e Këshillit. së Këshillit Kombëtar qe e vështirë të zbatohej ky parim, Çdo parlament praktikon ndarjen e anëtarëve të tij në sepse grupimet politike në të nuk qenë të shprehura qartë. grupe të ndryshme pune. Rëndësi kanë grupimet politike, Gjithashtu dihet që deputetët nuk u zgjodhën nga elektorati, që përbëhen nga deputetë me të njëjtat qëndrime politike. por nga pjesëmarrësit në Kongresin e Lushnjës. Ndarja e Në bazë të pjesëmarrjes së deputetëve në grupimet politike deputetëve nëpër komisione u bë pa u mbështetur në këto
18 Po aty, mbledhja e dytë, 29.3.1920, f. 5-6. 19 Po aty, mbledhjet 45-46, 25.9.1920. 20 Po aty, mbledhja e 46-të, 25.9.1920. 21 AQSH, f. 246, v: 1920, d. 1.
40 Konferencë shkencore ndërkombëtare grupime. Propozimet në Këshillin Kombëtar për krijimin jetën e tyre më normalisht, por të dhënat rreth funksionimit e tyre u bënë më 27 prill 1920. Hilë Mosi propozoi krijimin të tyre janë të pakta për shkak të mungesës së e 4 komisioneve dhe u parashtrua lista e anëtarëve dokumentacionit. Vlen për t’u përmendur veprimtaria e përkatës22. Siç u parashikua edhe në rregulloren e Komisionit të Financave, ku problematika e diskutuar kishte parlamentit, personat që do të bënin pjesë në komisione të bënte kryesisht me caktimin e taksave, si: të miellit, do të zgjidheshin çdo dy muaj (neni 13). Për çështjet politike alkoolit, kripës, duhanit, si dhe me përpilimin e buxhetit dhe për buxhetin do të formoheshin komisione të posaçme etj. Po kështu janë bërë mbledhje për diskutimin e ligjeve (neni 15). Në bazë të rregullores u përcaktua që këto në Komisionin e Drejtësisë etj. komisione t’ia paraqitnin raportet e tyre përfundimtare Krahas organeve të parashikuara në rregullore një kryesisë së Këshillit, e cila e shpërndante materialin një element me rëndësi i saj qe kapitulli IV (“Shqyrtimi mbi ditë përpara se çështja të diskutohej në Këshill (neni 16)23. ligjet”), i cili kishte të bënte me procedurën kryesore që do Kjo përbërje komisionesh funksionoi edhe në sesionin e të zbatonte Këshilli që nga paraqitja e ligjit e deri në dytë. Megjithëse pati propozime për ndryshimin e tyre në miratimin e tij dhe lidhej drejtpërdrejt me veprimtarinë e bazë të rregullores, për shkak se komisionet nuk arritën të pushtetit legjislativ25. funksiononin në sesionin e parë, kjo nuk u realizua. Këshilli Në bazë të rregullores përcaktohej që, po sa të vinte Kombëtar i dalë nga Kongresi i Lushnjës, në kushtet e projektligji prej kryesisë së kabinetit në Këshill, kryetari i mungesës së partive politike, nuk funksionoi mbi bazën e tij, pasi njihej me përmbajtjen, u ndante nga një kopje grupeve parlamentare, të ndarjeve politike dhe të këshilltarëve dhe ia paraqiste komisionit përkatës. Për ta konkurrencës së alternativave, por mbi bazën e një shqyrtuar ligjin në Këshill lihej një afat prej 5 ditësh. platforme të përbashkët të drejtimit politik, prandaj Paraqitja e ligjit të ri ose e një ligji të ndryshuar duhej propozimi për ndryshimin e tyre në bazë të rregullores së shoqëruar gjithnjë me një parashtresë të përgatitur nga disa re nuk u mor parasysh24. këshilltarë, që i paraqitej Këshillit Kombëtar. Pastaj Mosfunksionimi i mirë i komisioneve në sesionin e parë projektligji i përcillej komisionit përkatës dhe pas rishikimit lidhej me faktin se vendi nuk kishte stabilitetin e duhur i kthehej përsëri Këshillit. Po të siguronte 2/3-at e votave, politik. Po kështu në shumicën e mbledhjeve të parlamentit ligji i miratuar i kalonte kryesisë së kabinetit26. Rregullorja si problem kryesor ngrihej sigurimi i tërësisë territoriale të u jepte mundësi deputetëve të bënin ndryshime në ligj dhe vendit dhe ruajtja e pavarësisë. të parashtronin mendimin e tyre edhe gojarisht para Në sesionin e dytë parlamentar këto komisione filluan komisionit. Miratimi i ligjit duhej t’i nënshtrohej dy herë
22 BKK, mbledhja e 30-të, 27.4.1920, f. 44. a) Komisioni për punë administrative të brendshme e ushtarake pati këta anëtarë: Hysen Vrioni, Ramiz Daci, Veli Bej, Hilë Mosi, Irfan Bej, Adem Gjinishi, Dine Dema, Bektash Cakrani. b) Komisioni për punë të financave e postëtelegrafeve pati anëtarë: Xhemal Bregu, Myqerem Hamzaraj, Ymer Bej, Spiro Papa, Thimi Cikoçi, Kiço Koçi, Beqir Rusi, Abdurrahman Mati. c) Komisioni për arsim dhe punë botore pati anëtarë: Llambi Goxhamani, Faslli Frashëri, Hafiz Sabri, Kostaq Kota, Sejfi Vllamasi, Sedullah Tepelena, Dine bej Dibra. d) Komisioni për drejtësi politike e parashtesa pati anëtarë: Mytesim Këlliçi, Neki Ruli, Dhimitër Kacimbra, Emzot Koleci, Qazim Koculi, Xhemal Naipi, Spiro Koleka. 23 AQSH, f. 246, v. 1920, d. 1. 24 Po aty, f. 246, v. 1920, d. 35, f. 92. 25 AQSH, f. 246, v. 1920, d. 1. Përmbajtja e kapitujve të rregullores: Kapitulli I, trajton mënyrën e shqyrtimit të mandatit të deputetit, kapitulli II, zgjedhja e kryetarit, nënkryetarit dhe sekretarit, kapitulli III, formimi i komisioneve, kapitulli IV, shqyrtimi mbi ligjet, kapitulli V, mënyra e të lypurit shpjegime nga kabineti, kapitulli VI, ankime kundër ministrave, kapitulli VII, lutjet që i drejtohen Këshillit, kapitulli VIII, vendime të ngutshme, kapitulli IX, mënyra e votimit, kapitulli X, mënyra e fillimit të bisedimeve në Këshillin Kombëtar, kapitulli XI, të marrunit e lejes për këshillat, kapitulli XII, të përmbajturit e rregullit dhe të qetësisë, kapitulli XIII, të mbajturit e qetësisë brenda Këshillit. 26 AQSH, f. 246, v. 1920, d. 1.
41 100 vjet parlamentarizëm shqiptar diskutimit në Këshill. ngarkonte atë me faj ose shpifte kundër tij. Ky i fundit Për miratimin e ligjeve rëndësi të madhe kishte edhe dënohej për fajin që i kishte ngarkuar këshilltarit29. mënyra e votimit, e cila përcaktohej në rregullore. Votimi Përveç organeve të drejtimit një rëndësi të madhe për bëhej në dy mënyra: i fshehtë dhe i hapur. Votimi i hapur funksionimin e Këshillit Kombëtar kishin grupet e punës. bëhej ose me ngritjen e dorës, ose me letra (me ngjyrë të Në përgjithësi në mbledhjet e zhvilluara u bënë përpjekje bardhë në rast pranimi, me ngjyrë të zezë në rast për zhvillimin e rregullt të tyre, sepse ato në vetvete ishin mospranimi). Aty ishin të shkruar emrat e këshilltarëve. pikat ku konvergonte e gjithë veprimtaria parlamentare. Ato Votimi i fshehtë bëhej në një arkë të mbyllur. Deputetët përbënin etapat më të rëndësishme të debatit legjislativ, ku shkruanin secili mendimin e vet, por pa vënë emrin. deputetët e mbledhur në sallën e Kuvendit shprehnin Si rregull, në shqyrtimin e ligjeve duhej që çdo nen të vullnetin kombëtar, diskutonin dhe merrnin vendime të hidhej në votë, ndërsa listat e buxheteve votoheshin për detyrueshme. Kjo gjeti shprehje në rregullore. Në këtë çdo kapitull. kuadër u bënë përpjekje që seancat të zhvilloheshin sipas Element tjetër me rëndësi në funksionimin e Këshillit një rregulli të caktuar. Pas hapjes kryetari i komunikonte Kombëtar qe dhe ushtrimi i kontrollit parlamentar mbi Këshillit informacione të ndryshme ose projektligje. Si veprimtarinë e qeverisë dhe të përgjegjësisë së saj përpara rregull, bëhej dhe leximi i procesverbalit të mbledhjes së Këshillit, çka përbën thelbin e sistemit parlamentar. Në mëparshme. Pas kësaj paraqitjeje fillonte debati. Rriheshin rregullore ky aspekt gjente pasqyrim në kapitullin “Mënyra mendime për projektligje të ndryshme ose bëheshin debate e të lypurit shpjegime nga kabineti dhe ankime kundër lidhur me kontrollin e veprimtarisë së qeverisë për probleme ministrave”27. Këta të fundit ishin të detyruar të jepnin që kishin të bënin me fatet e kombit, siç qenë qëndrimet e shpjegime kur thirreshin nga kryesia e Këshillit në një ditë qeverisë ndaj Luftës së Vlorës, ndaj problemeve të dhe orë të caktuar. Në funksionimin e rregullt të Këshillit brendshme, problemeve ekonomike etj. Kombëtar u parashikua të merreshin masa dhe për Por ajo i kapërceu kufijtë e një rregulloreje kur në nenin sigurimin e statusit personal të deputetit. Atij i duhej 45 vendosi një parim me përmbajtje kushtetuese, sipas të siguruar paprekshmëria ndaj ndjekjeve gjyqësore të tepruara cilit Këshilli Kombëtar me 2/3-at e anëtarëve të tij mund dhe një liri e plotë mendimi. Në anën tjetër, përcaktoheshin të miratonte zgjerimin ose përmirësimin e Statutit të dhe përgjegjësitë e tij në gjithë veprimtarinë e ushtruar gjatë Lushnjës, që u realizua nga fundi i vitit 1922. Me miratimin mandatit parlamentar. Për të siguruar këtë status Këshilli e ligjit “Mbi të drejtat e veçanta të këshilltarëve të kombit Kombëtar shqyrtoi edhe ligjin “Mbi të drejtat e veçanta të për faje të ndryshme” Këshilli Kombëtar zgjidhi çështjen këshilltarëve të kombit për faje të ndryshme”. Projektligji, e imunitetit dhe të paprekshmërisë së deputetëve. Parimet pasi iu paraqit Komisionit të Drejtësisë, iu nënshtrua edhe e këtij ligji u sanksionuan shprehimisht në Statutin e Zgjeruar diskutimit në dy mbledhje (33, 34). Me propozimet që u të Lushnjës. bënë u ndryshua përmbajtja e nenit 8, duke theksuar se Në zhvillimin e një mbledhjeje (seance) i kushtohej gjykimi i një këshilltari (deputeti) për çështje politike do të rëndësi publicitetit të saj, çka sigurohej me anë të bëhej nga “gjygji i lartë”28. Qëllimi i këtij ndryshimi ishte pjesëmarrjes së dëgjuesve, të cilët, sipas rregullores, që dhe deputetët t’i nënshtroheshin këtij gjyqi ashtu si dhe pajiseshin me ftesë (nenet 68, 69) dhe qëndronin në vende ministrat. Katër nenet e tjera do të mbetën siç qenë. Në to të caktuara. Por atyre nuk u lejohej të merrnin pjesë në theksohej se, kur ndonjë nga këshilltarët në periudhën e miratimin e ligjeve dhe diskutimin e problemeve që Këshillit Kombëtar bënte ndonjë faj, ai nuk mund të shtroheshin në Këshillin Kombëtar. Në qoftë se ky rregull arrestohej nga policia apo xhandarmëria dhe të futej në shkelej, atëherë kryetari ndërhynte dhe e nxirrte personin burg pa lajmëruar sekretarinë e Këshillit, i cili pas diskutimit jashtë30. Publiciteti sigurohej edhe me materialet e i bënte propozimin përkatës qeverisë. Ligji mbronte regjistrimit stenografik të debateve të zhvilluara në Këshill, këshilltarin në rast se ndonjë nga nëpunësit e qeverisë e por shkalla e realizimit të tij në këtë mënyrë lindte mjaft
27 BKK, mbledhja e 33-të, 5-6 maj 1920, f. 51, 53. 28 AQSH, f. 246, v. 1920, d. 15, f. 27. 29 Po aty.
42 Konferencë shkencore ndërkombëtare për të dëshiruar, gjë që e vërteton fakti që nga bisedimet e të ditës, që përfshinte çështjet që do të shqyrtoheshin gjatë mbledhjeve të zhvilluara më 1920 në Këshillin Kombëtar seancave. Caktimi i rendit të ditës, një element i materiali që kemi s’është i plotë. Ai paraqitet me domosdoshëm i jetës parlamentare, do të shprehte si përmbledhje të shkurtra të problemeve të ngritura për shkallën e rëndësisë së problemeve, ashtu dhe kohën e diskutim. Një përmirësim të regjistrimit të tyre e shohim nevojshme për diskutimin e tyre. Për mënyrën se si u në sesionin e dytë, ku bisedimet janë mbajtur me më hollësi zbatua rendi i ditës në seancat e Këshillit Kombëtar në dhe diskutimet e deputetëve saktësohen se të kujt janë. Këto vitin 1920 flasin procesverbalet e botuara. Ato janë vështirësi, të cilat rridhnin nga mungesa e një jete të rregullt mbajtur mjaft shkurt dhe shpeshherë, ngaqë merreshin parlamentare, nga mungesa e përvojës së jetës shtetërore në shqyrtim disa probleme, nuk del qartë përcaktimi i si dhe të kuadrove të specializuar, Këshilli Kombëtar u tij. Fizionomi më të plotë merr caktimi i rendit të ditës mundua t’i kalonte që në fillimet e veprimtarisë së tij duke në muajt e fundit të vitit 1920, kur qeveria e shtriu marrë disa masa. Kryesia e Këshillit i parashtroi Këshillit administrimin e saj në të gjithë territorin shqiptar brenda të Ministrave nevojën e ngutshme për stenografë, që të kufijve shtetëror të përcaktuar nga Konferenca e mund të realizohej regjistrimi i bisedimeve ashtu siç Ambasadorëve e vitit 1913. zhvilloheshin. U propozua të dërgoheshin dy–tre veta për Këshilli Kombëtar krijoi përvojën e tij në mënyrën e të studiuar stenografinë në Itali, në mënyrë që brenda 3–4 organizimit dhe të funksionimit, duke u kthyer në muajve Këshilli të kishte stenografët e tij31. Duke e marrë institucionin më të rëndësishëm të zhvillimit të jetës politike në konsideratë propozimin e bërë, Kryesia e Këshillit të në vend. Ai vendosi gurin e parë në themelet e legjislativit Ministrave vendosi të sillte një mësues nga Austria, i cili do shqiptar. Veprimtaria legjislative e Këshillit Kombëtar mori të hapte një kurs stenografie32. fund në dhjetor të vitit 1920, kur ai u shpërnda për t’ua Krahas këtij problemi për të siguruar publicitetin e lënë vendin zgjedhjeve të para në Shqipëri (mars 1921). seancave kryesia e Këshillit Kombëtar parashtroi nevojën Më 2 dhjetor 1920 Ministria e Brendshme njoftoi zyrtarisht e ngutshme për një shtypshkronjë, e cila do të shërbente shpërndarjen e Këshillit Kombëtar dhe më 5 dhjetor nxori për botimin e ligjeve dhe të “Gazetës zyrtare”, ku do të ligjin për zgjedhjet e reja, pa e kaluar për miratim në publikoheshin si bisedimet e Këshillit Kombëtar, ashtu dhe Këshillin Kombëtar. Me përcaktimin e zgjedhjeve të lajmet zyrtare. Përpjekjet u bënë me pronarin e Këshillit të ri Kombëtar, si Këshilli i Lartë, ashtu dhe qeveria shtypshkronjës së Shkodrës Jake Nikaj. Në pikat e kontratës shkelën vendimin e Kongresit të Lushnjës, i cili së nënshkruar problemi kryesor qe botimi i “Gazetës zyrtare” parashikonte se Këshilli Kombëtar i caktuar prej tij do t’ia të përditshme me një emër të posaçëm, ku do të bëheshin linte vendin një asambleje kushtetuese. Mospjesëmarrja e të njohura bisedimet, vendimet e parlamentit si dhe nevojat shumë deputetëve në Këshillin Kombëtar më 20.12.1920 që kishte vetë qeveria33. Këmbëngulja e kryesisë dhe e shënoi fundin juridik të këtij organi, i cili u shpreh në deputetëve për botimin e “Gazetës zyrtare” kishte rëndësi të shkresën dërguar kryeministrit nga kryetari i Këshillit madhe, sepse kështu njerëzit njiheshin me atmosferën e Kombëtar Dhimitër Kacimbra, ku theksohej se parlamenti debateve, ndiqej zhvillimi i tyre, do të dëshmoheshin fillimet që më 21.12.1920 konsiderohej i shpërndarë, pavarësisht e akteve ligjore të diskutuara nga Këshilli. Shpallja e fare pak deputetëve që as nuk kishin dhënë dorëheqjen, as procesverbaleve të Këshillit në “Gazetën zyrtare” u përcaktua nuk paraqiteshin në parlament35. Fillimi i shenjave të para dhe në nenin 58 të rregullores të Këshillit Kombëtar34. të krisjes së ekuilibrit politik të vendosur në emër të Një element tjetër me mjaft rëndësi në punën pavarësisë do të çonte në konsolidimin e lëvizjeve të para parlamentare të Këshillit Kombëtar ishte caktimi i rendit të mirëfillta opozitare, që gjetën shprehje në sesionin e dytë.
30 Po aty, f. 246, v. 1920, d. 1. 31 Po aty, f. 246, v. 1920, d. 14, fl. 17. 32 Po aty, f. 18. 33 Po aty, f. 2. 34 Po aty, f. 246, v. 1920, d. 1. 35 AQSH. f. 246. v. 1920. d. 2, fl. 27.
43 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Më 10 tetor 1920 një grup këshilltarësh shpallën formimin politike shqiptare. Këto dy rryma kryesore politike pro dhe e Partisë Popullore Kombëtare, ndërsa më 21 nëntor 1920 kundër qeverisë do të ishin fillesat e krijimit të partive të u shpall programi i Partisë Demokratike, partia e dytë para politike në Shqipëri.
44 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Parlamentarizmi shqiptar dhe Lidhja e Kombeve (1920-1939)
Prof. Paskal MILO
desh 100-vjetori i parlamentarizmit shqiptar që ndërkombëtare. Kështu lindi Lidhja e Kombeve si një studiuesit të përqendrohen e të kthejnë vëmendjen organizatë ndërkombëtare, që u miratua nga Konferenca e Unë historinë e jetës parlamentare. Nuk ka pasur dhe Paqes në Paris në prill të vitit 1919. ende nuk ka një studim të plotë shkencor për Lidhja e Kombeve ishte një iniciativë amerikane, një parlamentarizmin shqiptar, por disa studime të pjesshme projekt i Presidentit të Shteteve të Bashkuara të kohës për periudha dhe çështje të caktuara të tij. Botimi i korpusit Udrou Uillson (Woodrow Wilson), pjesë e platformës së tij të diskutimeve parlamentare ndër vite ka hedhur bazat për prej 14 pikash për një rend të ri ndërkombëtar pas Luftës. studime tërësore, por edhe tematike. Viti i 100-vjetorit të Uillsoni shkoi në Konferencën e Paqes në Paris me një parlamentarizmit shqiptar me botimet dhe aktivitetet që autoritet të lartë politik e moral dhe përmes tij ua imponoi po bëhen po inkurajon studime më të thelluara të jetës projektin idealist e të dashur të tij udhëheqësve europianë. parlamentare në shumë drejtime, përfshirë këtu edhe Kryeministri britanik dhe ai francez, Lloid Xhorxh e marrëdhëniet me jashtë të saj. Klemanso, nuk e patën entuziazmin e Presidentit amerikan, Parlamenti si institucion qendror i shtetit ka hyrë përkundrazi, ishin skeptikë. Ata e pëlqyen, por nuk e besuan relativisht vonë si faktor në marrëdhëniet ndërkombëtare. idenë e Lidhjes. Po të perifrazohet thënia e kryetarit të Organizimet e para të bashkëpunimit ndërparlamentar u qeverisë franceze1, Uillsoni dështoi në shtëpinë e tij për ta shënuan vetëm nga fundi i shekullit XIX. Përfundimi i ratifikuar traktatin për Lidhjen, për shkak se Senati, i Luftës së Parë Botërore me rrjedhojat negative që solli nxiti dominuar nga kundërshtarët e tij republikanë, e hodhi reflektime serioze për të ndërtuar institucionet përfaqësuese poshtë atë. Vendi që ndërmori nismën për krijimin e Lidhjes ndërshtetërore dhe për të garantuar paqen dhe sigurinë së Kombeve nuk u bë kurrë anëtar i saj. Presidenti Uillson
1 Margaret MacMillan, Paris 1919, “Gjashtë muaj që ndryshuan botën”, “Plejad”, botim i parë, 2006, f. 116.
45 100 vjet parlamentarizëm shqiptar e përjetoi si një nga disfatat më të rënda politike të tij. Kongresi i Lushnjës Vendet e tjera, veçanërisht ato të vogla, shpresuan dhe lindja e parlamentarizmit se gjetën një ombrellë shpëtimi nga padrejtësitë e të mëdhenjve, nga lakmitë e më të fortëve, nga rreziqet e Rreziqet e mëdha në çdo kohë thërrasin në skenën e një lufte të re shkatërrimtare. Mes tyre shpresuan edhe historisë njerëzit e mëdhenj të çdo kombi. Ky ka qenë dhe shqiptarët, të cilët në kohën që u krijua Lidhja e mbetet ligj i pashkruar i historisë. Kështu ndodhi edhe në Kombeve ndodheshin në vorbullën e projekteve ato ditë të janarit 1920 në Shqipëri. Burra të shquar të këtij imperialiste që po thureshin pikërisht në Konferencën vendi, thuajse nga të gjitha trevat e tij, në traditën më të e Paqes për copëtimin e Shqipërisë. Për shkak të statusit mirë kombëtare u mblodhën në një kuvend kombëtar në të saj jozyrtar e të papërcaktuar në Konferencë, Lushnjë në dhjetëditëshin e tretë të muajit janar. Edhe pse Shqipëria nuk u njoh si anëtare themeluese e Lidhjes mund të mos jetë shumë i goditur si krahasim, për nga së Kombeve. vlera kombëtare që pati ky akt ia vlen të kujtohen fjalët e Konferenca e Paqes e Parisit, që krijoi edhe Lidhjen e veprimtarit të asaj kohe Mehdi Frashëri, sipas të cilit Kombeve, nuk mbolli farën e paqes e të sigurisë Kongresi i Lushnjës “i përngjason kongresit të Lezhës që bëri ndërkombëtare, sikurse u pretendua para nisjes së saj. Skënderbeu. [...] Qëllimi i dy kongreseve të sipërpërmendura ka Shpresat e mëdha të fillimit ua lanë vendin zhgënjimeve të qenë shpëtimi i Shqipërisë.”3 mëdha në përfundim të saj. Ndodhi ajo që një pjesëmarrës Kongresi i Lushnjës pati tre objektiva madhorë: 1) të aktiv i Konferencës dhe një vëzhgues i mprehtë i ndalonte zbatimin e projekteve për copëtimin e Shqipërisë; zhvillimeve të saj, diplomati dhe anëtari i delegacionit 2) të bashkonte vendin e të rikonfirmonte pavarësinë dhe britanik Harold Nikolson, do të shënonte rreth saj: “Ne integritetin territorial të tij; 3) të ndërtonte një shtet erdhëm në Paris të sigurt se rendi i ri ishte duke u krijuar, por e lamë funksional të aftë për vetëqeverisje. Me vendimet që mori atë të bindur se rendi i ri thjesht kishte prishur të vjetrin. Ne arritëm dhe qëndrimet që mbajti Kongresi u ngrit në lartësinë e si nxënës të zjarrtë të shkollës së Presidentit Uillson, por u larguam misionit për të cilin u thirr, krijoi Regjencën (Këshillin e si renegatë. [...] Ne arritëm të bindur se një paqe e drejtë dhe e Lartë) si udhëheqje supreme tranzitore të shtetit, Këshillin mençur do të negociohej, por e lamë atë të ndërgjegjshëm se traktatet Kombëtar me atributet e parlamentit, qeverinë, caktoi që iu imponuan armiqve tanë nuk ishin as të drejta, as të mençura.”2 Tiranën si kryeqytetin e ri të vendit. Në mes shumë të zhgënjyerve, të mëdhenj e të vegjël, Ndër aktet e para që miratoi Kongresi i Lushnjës kanë ishin edhe shqiptarët. Në mes tyre jo vetëm që nuk u qenë telegramet që iu dërguan Konferencës së Paqes në korrigjuan gabimet e së shkuarës së afërt, të Konferencës Paris, qeverive të Fuqive të Mëdha, pra Britanisë, Francës, së Ambasadorëve të Londrës të vitit 1913, por në përfundim Italisë dhe Shteteve të Bashkuara. Aty protestohej kundër të Konferencës më 13 janar 1920 prej tri fuqive të mëdha memorandumit anglo-franko-italian të 14 janarit për europiane u projektua dhe u vendos një copëtim tjetër, më “përmbushjen e synimeve imperialiste të qeverive fqinje”, kërkohej i rëndë dhe më i madh i Shqipërisë, që e asgjësonte në mbrojtja e pavarësisë dhe integritetit territorial të shtetit thelb si shtet të pavarur. Kombi shqiptar u gjend përsëri shqiptar, madje edhe korrigjimi i padrejtësive të bëra nga para sprovës së madhe për jetë a vdekje. Është shumë e Kongresi i Berlinit më 1878 dhe Konferenca e lehtë 100 vjet më pas të gjykohet e të analizohet në kushte Ambasadorëve e vitit 1913, krijimi i një Shqipërie të pavarur komode akademike apo ceremoni përkujtimore ajo vorbull në kufijtë e saj etnografikë e natyralë. Kongresi u tregua i e tmerrshme që krijoi diplomacia europiane e që rrezikonte vendosur të mos pranonte asnjë mandat ose protektorat të të përthithte shqiptarët si popull. Ka qenë një rrezik huaj, duke deklaruar se “shqiptarët janë gati të bëjnë çdo sakrificë, apokaliptik kombëtar i shkaktuar nga fuqitë e mëdha deri në derdhjen e pikës së fundit të gjakut të tyre, kundër vendimit europiane për të rregulluar ekuilibrat dhe për të përmbushur që mund të çojë në rrezik pavarësinë dhe integritetin territorial të pretendimet e klientelave të tyre fqinje të Shqipërisë. tyre”4.
2 Harold Nikolson, Peacemaking 1919, The Universal Library, Grosset & Dunlap, New York 1965, p. 187. 3 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti 1921, nr. 39, legjislatura e parë, periudha e parë, mbledhja e 73-të, 22 dhjetor 1921, f. 824. 4 Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë (AMPJ), viti 1920, dosja nr. 34, f. 285.
46 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Kongresi u përqendrua veçanërisht në sensibilizimin e ndërpreu përkohësisht përpjekjet e fuqive europiane, Shteteve të Bashkuara të Amerikës, dhe jo pa qëllim. Ato veçanërisht të Italisë për të ruajtur pozitat dominuese në nuk e kishin nënshkruar memorandumin e 14 janarit për Shqipëri të siguruara me pushtimin e Vlorës e të hinterlandit copëtimin e Shqipërisë, por arsyet kongresistët e Lushnjës të saj. Institucionet e reja të rimëkëmbura të shtetit shqiptar nuk i dinin, thjesht ekzistonte përshtypja e përgjithshme nuk e humbën vigjilencën, por vazhduan të ndiqnin me se Shtetet e Bashkuara dhe Presidenti Uillson e mbështetnin shumë vëmendje zhvillimin e situatave ndërkombëtare e pavarësinë e Shqipërisë. Me këtë ndjesi Luigj Bumçi, si rajonale, si dhe u angazhuan në përpjekje të mëtejshme për të kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në siguruar pavarësinë dhe integritetin e plotë territorial të vendit. Paris, iu drejtua Kongresit Amerikan dhe Presidentit Më 27 mars 1920, datë që shënon lindjen e Uillson. Po ashtu telegrame i dërguan atij edhe Aqif pashë parlamentarizmit shqiptar, Këshilli Kombëtar filloi Elbasani si kryetar i Kongresit dhe Sulejman Delvina si punimet. Këshilli i Lartë (Regjenca) në përshëndetjen që i kryeministër i zgjedhur, në të cilat u bëhej thirrje Shteteve drejtoi me këtë rast Këshillit Kombëtar shprehu dëshirën të Bashkuara që të shpëtonin pavarësinë dhe integritetin për të jetuar në harmoni e miqësi me popujt fqinj dhe i territorial të Shqipërisë5. Telegrame me po këtë përmbajtje bëri thirrje Italisë që të ndryshonte politikën që kishte vazhduan t’u dërgohen Fuqive të Mëdha gjatë gjithë muajit ndjekur deri në atë kohë ndaj Shqipërisë, si dhe të njihte shkurt dhe fillimit të muajit mars. pavarësinë dhe integritetin e plotë territorial të saj7. Në mars Vendimet e Kongresit të Lushnjës patën jehonë 1920 Shkodra dhe në maj Korça u bashkuan nga pikëpamja ndërkombëtare. U botuan shkrime në gazetat europiane, administrative me qeverinë e Tiranës. kolonitë shqiptare i përhapën vendimet dhe deklaratat, edhe Në vijim të porosisë së dhënë nga Këshilli Kombëtar, miqtë e Shqipërisë gjithashtu. Një prej tyre, e mirënjohura qeveria shqiptare më 3 prill i kërkoi komandës së Edit Durham, e quajti “krim ndërkombëtar” përgjithshme të ushtrisë italiane në Vlorë që autoritetet civile memorandumin anglo-franko-italian për copëtimin e dhe politike, përfshirë edhe xhandarmërinë në krahinat e Shqipërisë dhe i kërkoi Lidhjes së Kombeve të sapoformuar Vlorës dhe të Gjirokastrës, të kalonin në varësi të mbrojtjen e pavarësisë së Shqipërisë6. drejtpërdrejtë të saj, në rast të kundërt e paralajmëronte se Në kohën që zhvillonte punimet Kongresi i Lushnjës ajo rezervonte gjithë lirinë e saj të veprimit8. Qeveria italiane Presidenti amerikan Uillson kishte marrë dhe po shqyrtonte u përpoq të manovronte. Ajo dërgoi si komisar të saj të memorandumin anglo-franko-italian të shoqëruar me një lartë në Shqipëri ushtarakun Fortunato Kastoldi (Castoldi), letër të gjatë shpjeguese e të firmosur nga Lloid Xhorxh, një njohës i vjetër i çështjeve shqiptare, tërhoqi forcat e saj Mileran (kryeministri i ri i Francës) dhe Niti, në të cilën ata nga brendësia e territorit shqiptar dhe i përqendroi në portin kërkonin miratimin e tij. Sigurisht që Uillsoni udhëhiqej e Shëngjinit, të Durrësit, Sarandës dhe Vlorës, ku ndodhej nga raison d’etat, nga interesat amerikane, nga gjykimet e tij dhe pjesa më e madhe e ushtrisë italiane. Për arritjen e në marrjen e vendimeve dhe pa dyshim ato kanë qenë objektivave të saj qeveria italiane dhe personalisht Kastoldi kryesore kur vendosi dy herë (më 10 shkurt dhe më 6 mars riaktivizuan mikun e tyre të vjetër Esat pashë Toptani, i cili 1920) që të hidhte poshtë dy variantet e memorandumit i kërkoi qeverisë shqiptare kthimin e tij si kryeqeveritar i anglo-franko-italian të 14 janarit. Ka arsye të besohet se në vendit, dhe mercenarët e tij në Shqipëri. Por lëvizja esatiste vendimin e tij kanë ndikuar jo vetëm telegramet që iu brenda Shqipërisë u asgjësua shpejt. Kapitulli i saj u mbyll dërguan nga Kongresi i Lushnjës, por edhe një simpati e tij me vrasjen e Esat pashës në Paris nga Avni Rustemi. për shqiptarët, që ishte ushqyer nga këta të fundit përmes Bisedimet seriale që u zhvilluan mes Kastoldit, miqve të përbashkët. kryeministrit shqiptar Sulejman Delvina dhe ministrave Ndërhyrja vendimtare e Presidentit Uillson vetëm sa i Ndoc Çoba e Hoxhë Kadriu përfunduan pa sukses. Qeveria
5 National Archives & Records Administration (NARA) R.G.59 Decimal File 1910–1939. M. 1211, Roll 3. 6 AMPJ, viti 1920, dosja nr. 34, f. 127. 7 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar” (Senati), legjislatura e parë, sesioni i parë, mbledhja e parë, 27 mars 1920, viti 1920, nr. 1, Tiranë, 1923. f. 3. 8 Pietro Pastorelli, L’Albania nella politica estera italiana, 1914–1920, Editore jovene, Napoli 1970, p. 335.
47 100 vjet parlamentarizëm shqiptar italiane këmbëngulte që të mos largohej nga Vlora. Këshilli e vendit, ende nuk ishte përmbyllur procesi i rivendosjes Kombëtar në një seancë të veçantë më 22 maj diskutoi për së sovranitetit dhe integritetit territorial. Qeveria shqiptare situatën në Vlorë dhe i kërkoi qeverisë të mbante një gjithashtu nuk ishte njohur dhe nuk ishin vendosur qëndrim më të vendosur e të këmbëngulte për dorëzimin e marrëdhënie diplomatike me asnjë qeveri europiane. qytetit dhe bashkimin e tij me administratën kombëtare9. Ripohimi i pavarësisë së shtetit shqiptar nga aktorët kryesorë Më 25 maj bisedimet u ndërprenë. Situata u radikalizua në ndërkombëtarë dhe njohja e qeverisë shqiptare dolën në Vlorë dhe Komiteti “Mbrojtja Kombëtare”, që ishte krijuar, plan të parë në fund të vitit 1920. filloi përgatitjet për organizimin e kryengritjes. Më 3 qershor Komiteti i dërgoi një ultimatum kryekomandantit të Pranimi i Shqipërisë përgjithshëm të forcave italiane në Vlorë, gjeneralit në Lidhjen e Kombeve Piaçentini, përmes të cilit i kërkonte largimin e tyre dhe bashkimin administrativ të saj me qeverinë e Tiranës10. Në Këshilli Kombëtar dhe qeveria ishin në dijeni se më 15 mungesë të përgjigjes kryengritësit sulmuan forcat italiane nëntor 1920 në Gjenevë do të hapeshin për herë të parë në front të gjerë, të cilave u shkaktuan humbje të ndjeshme punimet e Asamblesë së Lidhjes së Kombeve. Anëtarësimi dhe i mbajtën nën presion e të rrethuara gjatë muajve në këtë organizatë ndërkombëtare do të forconte pozitat qershor–korrik në qytetin e Vlorës. Manovrimeve italiane ndërkombëtare të Shqipërisë dhe do të legjitimonte edhe u erdhi fundi. Më 2 gusht 1920 përfaqësuesi italian Manxoni një herë pavarësinë, sovranitetin dhe integritetin e saj u detyrua të nënshkruante një protokoll me qeverinë territorial. Për këtë qëllim më 12 tetor qeveria shqiptare shqiptare, mbi bazën e të cilit ushtria italiane largohej nga përmes delegacionit të saj në Konferencën e Paqes në Paris Vlora dhe gjithë bregdeti shqiptar me përjashtim të ishullit i drejtoi kërkesën për anëtarësim Sekretarit të Përgjithshëm të Sazanit11. të Lidhjes së Kombeve Eric Drummond12. Për të ndjekur Ndërkohë që përmes Luftës së Vlorës iu dha fund nga afër procedurat e anëtarësimit dhe për të përmbushur pranisë ushtarake italiane në Shqipëri, në Veri dhe në kërkesat që rridhnin prej tyre, qeveria e Sulejman Delvinës, e Verilindje të vendit Jugosllavia mbante të pushtuar territore ndodhur në ditët e fundit të saj, caktoi një delegacion me në brenda kufirit shqiptaro-jugosllav dhe kishte krijuar të krye Fan Nolin, në përbërje të të cilit ndodheshin edhe Hilë ashtuquajturën “vijë strategjike”. Këshilli Kombëtar e bëri Mosi, Pandeli Cale dhe dr. Adamidh Frashëri. Kërkesës objekt diskutimi situatën në Veri dhe në Verilindje të vendit. shqiptare, për shkak të paraqitjes me vonesë të saj, i dolën Ai këshilloi urtësi në gjykimin e situatës për të gjetur një pengesa, por ato u kapërcyen në saje të aftësisë dhe kulturës zgjidhje paqësore përmes bisedimeve. Shqipëria nuk mund diplomatike të Fan Nolit dhe të ndihmës së çmuar të miqve të përballonte luftë në dy fronte, ndaj Këshilli Kombëtar e anglezë të Shqipërisë me në krye Obri Herbertin. Kërkesa u nxiti qeverinë të kërkonte një marrëveshje me qeverinë vendos në rendin e ditës për t’iu nënshtruar procedurave jugosllave. Përpjekjet e qeverisë shqiptare për të bindur paraprake krahas disa kandidaturave të tjera. Më 22 nëntor qeverinë jugosllave për tërheqjen e forcave të saj në pranverë 1920 Noli i dërgoi Eric Drummond-it një memorandum dhe në verë 1920 dështuan, çka solli që në pjesën veriore të në emër të qeverisë shqiptare, në të cilin paraqiti të gjitha Shkodrës, në Koplik dhe në Dibër të zhvilloheshin luftime argumentet se pse Shqipëria meritonte anëtarësimin në Lidhjen të ashpra. Ndërhyrja e fuqive të mëdha europiane vetëm sa e Kombeve13. Akoma më të zgjeruara këto argumente u trajtuan ndaloi përshkallëzimin e luftimeve, por nuk çoi në tërheqjen në një memorandum të dytë të Nolit më 30 nëntor në përgjigje e forcave jugosllave jashtë kufijve të Shqipërisë të vitit 1913. të rezervave e të kundërshtisë që shfaqi nënkomisioni për Në vjeshtën e vitit 1920, me gjithë arritjet në bashkimin çështjen e pranimit të anëtarëve të rinj14. Komisioni V i
9 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar” (Senati), legjislatura e parë, sesioni i parë, mbledhja e 39-të, 22 maj 1920, f. 60–63. 10 “Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918–1920”, II, dok. nr. 28, f. 324–325. 11 AMPJ, viti 1920, dosja nr. 35, f. 161–163. 12 AMPJ, viti 1920, dosja nr. 33, f. 37. 13 Po aty, viti 1920, fondi 579, dosja nr. 22, f. 4–5. 14 Po aty, viti 1920, dosja nr. 33, f. 137–138.
48 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Asamblesë së Lidhjes, në saje të qëndrimeve kritike franceze, britanik “binin erë naftë” për shkak të lajmeve të përhapura italiane, jugosllave dhe greke, më 8 dhjetor votoi me se Shqipëria notonte mbi arin e zi. shumicë për shtyrjen e anëtarësimit të Shqipërisë derisa të 2. Mbështetja e fuqishme e miqve britanikë të Shqipërisë, përcaktohej qartë statusi i saj ndërkombëtar15. Delegacioni të Obri Herbertit, Edit Durhamit, Robert Sesilit etj., të cilët shqiptar më 14 dhjetor e kundërshtoi raportin e Komisionit ndikuan brenda dhe jashtë Lidhjes së Kombeve për çështjen V përmes një memorandumi tjetër shpjegues ndaj shqiptare. dyshimeve të shprehura për statusin ndërkombëtar të 3. Ndryshimet gjeopolitike në Ballkan në fund të vitit Shqipërisë16. Robert Sesil, si raportues i Komisionit V, kërkoi 1920 dhe ripërcaktimi i synimeve gjeostrategjike të Fuqive që të vendosej në rendin e ditës të seancës plenare të të Mëdha në rajon. Asamblesë së Lidhjes së Kombeve më 17 dhjetor çështja e 4. Përkushtimi i delegacionit shqiptar në përmbushjen anëtarësimit të Shqipërisë. Me personalitetin e tij si lord e detyrës së përcaktuar nga Këshilli Kombëtar dhe qeveria dhe politikan i nivelit të lartë ai i bëri një avokati shumë shqiptare. Noli, që pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e cilësore dhe profesionale çështjes së pranimit të Shqipërisë. Kombeve e ka konsideruar si më të madhin sukses në Janë raste të rralla kur kombinohet vullneti i mirë me aftësitë karrierën e tij diplomatike, një ditë më vonë pas votimit do oratorike e juridike në mbrojtjen e një kauze. Robert Sesil, të shprehej: “U çudita kur dje pashë përkrahës nga të katër anët prapa të cilit u radhitën potencialet më të mira të e botës që u ngritën në këmbë në mbrojtje të asaj fëmije të braktisur diplomacisë britanike, dha modelin e një analize bindëse e të persekutuar të Evropës [...] kur pashë fqinjët tanë, si të gjithë dhe i bëri thirrje Asamblesë të bënte drejtësi e t’i jepte të fqinjët evropianë, që bujarisht votuan në favorin tonë, ndërsa m’u drejtën popullit të Shqipërisë17. Përfaqësues të dominioneve mbushën sytë me lot. [...] Ne ishim të dënuar të luftonim e të vuanim të mëdha britanike, të Afrikës së Jugut, të Kanadasë, të në heshtje, po kurrë nuk e humbëm guximin, ne shpresonim për një Indisë si dhe vetë delegati anglez Fisher përforcuan ditë më të mirë.”18. argumentet e Robert Sesilit. Më tej ndodhi ajo që nuk mund Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve u të merrej me mend: kryedelegati francez, ish-kryeministri përshëndet në mbledhjen e parë të legjislaturës së parë të Rene Viviani, kundërshtari më i vendosur, së bashku me Kuvendit Kombëtar më 21 prill 1921. Në fjalën e hapjes delegatët italianë, jugosllavë dhe grekë mbështetën në emër të Këshillit të Lartë u theksua se me pranimin në kandidaturën e Shqipërisë. Votimi ishte thjesht një Lidhjen e Kombeve “përveç se u sigurua jeta e jonë shtetënore, formalitet, sepse 35 shtetet që morën pjesë në votim e dhanë por hymë edhe në qarkun e botës së qytetnueme tue u njoftun votën në favor të anëtarësimit të Shqipërisë në Lidhjen e indipendenca jonë nga të gjithë ato shtete qi formojnë këtë Lidhje”19. Kombeve. Kjo kthesë e çuditshme, rreth së cilës në atë kohë u Kufijtë e shtetit shqiptar bënë shumë komente dhe analiza e më vonë edhe studime dhe Lidhja e Kombeve historiografike, nuk ka mundur edhe sot e kësaj dite të dalë plotësisht nga misteri, as edhe të bind me argumente Vlerësimi për dobinë e anëtarësimit të Shqipërisë në shteruese se si dhe pse ajo ndodhi në mënyrë kaq befasuese. Lidhjen e Kombeve ishte i drejtë, por vendin e euforisë e Gjithsesi, meritojnë të renditen katër faktorë sipas të shpresave për rolin e saj në rrjedhat e ngjarjeve që do të përparësive: vinin së shpejti e zëvendësuan zhgënjimet dhe pritshmëritë 1. Angazhimi intensiv i diplomacisë britanike, pa të cilin e pafund, vendi u ballafaqua me probleme e pretendime që pranimi do të ishte i pamundur. Motivet e mobilizimit nuk duhej të ngriheshin. Katër muaj pas pranimit në Lidhjen
15 Journal of the first Asambly of the League of Nations, Geneva, 1920, nr 21.8-th, december 1920, p. 174–175. 16 AMPJ, viti 1920, dosja nr. 33, f. 95–96. 17 Arben Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore (Përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik”, vëllimi III (1919–1926), “Albin”, Tiranë, 2001, f. 279–284. 18 Fan S. Noli, vepra 6, oratoria, autobiografia, letërkëmbimi, intervista të ndryshme, mbledhur, përgatitur dhe pajisur me shënime nga prof. dr. Nasho Jorgaqi, Tiranë, 1996, f. 99. 19 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti 1921, nr. 1, legjislatura e parë, periudha e parë, mbledhja e parë, 21 prill 1921, f. 188.
49 100 vjet parlamentarizëm shqiptar e Kombeve qeveria shqiptare nuk ishte njohur dhe nuk Konferencës së Paqes e për rrjedhim Konferencës së kishte vendosur marrëdhënie diplomatike me asnjë qeveri Ambasadorëve si instrument i saj24. Qëndrimet jugosllave të huaj dhe forcat jugosllave e ato greke vazhdonin të dhe greke u mbështetën fillimisht nga delegati britanik e mbanin të pushtuar territore shqiptare. Nisur nga kjo situatë pas tij edhe nga delegatët francezë dhe ata italianë25. Noli e në përpjekje për të zgjidhur problemet me fqinjët përmes dhe qeveria shqiptare u gjendën të befasuar, pasi nuk e bisedimeve, ajo dërgoi misione të posaçme në Beograd dhe dinin dhe nuk kishin si ta dinin që me iniciativën italiane, në Athinë për t’i kapërcyer me dialog mosmarrëveshjet, “mirëkuptimin” britanik dhe mbështetjen franceze ishte por pa dobi. Më 5 mars 1921 kryeministri Iliaz Vrioni kishte vendosur në fshehtësi e përmes kanaleve diplomatike që të njoftuar edhe Sekretarin e Përgjithshëm të Lidhjes së rihapej çështja e rishikimit të kufijve të Shqipërisë dhe e Kombeve për këto çështje20. statusit të saj. Më 6 qershor në emër të qeverisë britanike Vonesa në njohjen e qeverisë shqiptare dhe në largimin Konferencës së Ambasadorëve iu bë kërkesa që të caktonte e forcave të huaja nga territori shqiptar u diskutua në një komision që të studionte çështjen e kufijve të Shqipërisë mbledhjen e 21 prillit të Këshillit Kombëtar, i cili dy ditë dhe të paraqiste një raport26. Mbi këtë bazë Këshilli i Lidhjes më vonë u dërgoi një peticion Senatit të Kongresit së Kombeve miratoi një rezolutë, me anë të së cilës ia kaloi amerikan, Dhomës së Lordëve në Britani dhe parlamentit çështjen Konferencës së Ambasadorëve, e cila edhe pa atë francez dhe atij italian21. Mungesa e përgjigjeve e detyroi kishte filluar nga puna27. qeverinë shqiptare më 29 prill 1921 që t’i kërkonte Sekretarit Tirana zyrtare u njoftua për gjithçka dhe në kohën e të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve vënien për diskutim duhur nga Noli. Kryeministri Iliaz Vrioni më 29 qershor në mbledhjen më të afërt të Këshillit të saj të çështjes së njoftoi Këshillin Kombëtar dhe i bëri thirrje që të deklarohej zbrazjes së territoreve të pushtuara shqiptare nga ushtritë kundër një copëtimi tjetër të Shqipërisë, se “jemi gati të e vendeve fqinje22. Në maj Këshilli Kombëtar caktoi si shuhemi, por nuk pranojmë të lamë një pëllëmbë tokë nga kufit përfaqësues të Shqipërisë në Këshillin e Lidhjes së t’onë”28. Deputeti Luigj Gurakuqi preku thelbin e problemit Kombeve Fan Nolin. Kur u hap mbledhja e Këshillit të kur nënvizoi se qeveritë e vendeve të mëdha e kaluan Lidhjes së Kombeve më 25 qershor, Noli parashtroi diskutimin e kufijve të Shqipërisë në Konferencën e qëndrimin e Shqipërisë dhe kërkoi marrjen e një vendimi Ambasadorëve, “mbasi këto duen t’a monopolizojnë çështjen që i detyronte dy vendet fqinje të tërhiqnin forcat e tyre tonë”29. Këshilli Kombëtar iu kthye përsëri këtij debati nga territoret e pushtuara shqiptare, si dhe dërgimin e një parlamentar në shtator, për shkak se në Gjenevë këtë herë komisioni për të vëzhguar nga afër zbatimin e këtij vazhduan diskutimet për raportin e një komisioni të vendimi23. Përfaqësuesit jugosllavë dhe grekë, që folën posaçëm për kufijtë e Shqipërisë. Deputeti Hasan Prishtina menjëherë pas Nolit, e kundërshtuan kërkesën e tij, kërkoi thirrjen e ministrit të Punëve të Jashtme për të dhënë shpalosën pretendime të tjera territoriale ndaj Shqipërisë shpjegime mbi politikën e jashtme të qeverisë e posaçërisht dhe deklaruan mungesën e kompetencës së Këshillit për për çështjen e kufijve dhe të njohjes zyrtare të Shqipërisë t’u marrë me çështje të tilla, të cilat, sipas tyre, i takonin prej shteteve të huaja30. Luigj Gurakuqi kërkoi informacione
20 AMPJ, dosja nr. 35, f. 1. 21 Po aty, viti 1921, dosja nr. 35, f. 3–7. 22 Po aty, dosja nr. 58. f. 48. 23 Po aty, dosja nr. 45/1, f. 95–102. 24 AMPJ, viti 1921, dosja nr. 51, f. 83–91; A. F. Frangulis, La Gréce et la crise mondiale, Tom second, Paris, Libraire Félix Alcan, 1926, p. 250–251. 25 Affaire du monastére de Saint Naoum (Frontiere Albanaise), Serie C, Actes e documents relatives aux avis consultatifs de la Cour. Cinquiéme session ordinaire (15 juin–4 september 1924), p. 143. 26 AMAE, Europa, 1918–1929,Albanie, vol. 16, p. 164. 27 Affaire du monastére de Saint Naoum (Frontiere Albanaise), p. 144. 28 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti 1921, nr. 6, mbledhja e 29-të, 29 qershor 1921. f. 322–323. 29 Po aty, f. 335. 30 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti 1921, nr. 6, mbledhja e 46-të, 10 shtator 1921. f. 507.
50 Konferencë shkencore ndërkombëtare për mënyrën se si po trajtohej lëvizja separatiste e Mirditës shtetit shqiptar në hipotekën e njohur imperialiste italiane. në Lidhjen e Kombeve dhe sqarime për pretendimet italiane Rrjedhojat e këtij vendimi nuk do të vononin të shfaqeshin për ishullin e Sazanit31. pas disa vjetësh. Qeveria shqiptare protestoi zyrtarisht Në fillim të tetorit të vitit 1921 Asambleja e Lidhjes së kundër cenimit të tërësisë territoriale të vendit përmes një Kombeve miratoi rezolutën që çështjen e kufijve të note që i dërgoi Konferencës së Ambasadorëve34. Shqipërisë ia kalonte Konferencës së Ambasadorëve. Komisioni Ndërkombëtar për caktimin e kufijve të Qeveritë e dy vendeve fqinje, Jugosllavisë dhe Greqisë, Shqipërisë i vendosur nga Konferenca e Ambasadorëve u ndërmorën një veprimtari intensive diplomatike për të krijua në janar 1922 dhe erdhi në Shqipëri në muajin mars. ndikuar në Konferencën e Ambasadorëve, por Fuqitë e Ai do të vazhdonte misionin e komisionit të vitit 1913 për Mëdha, Britania, Franca dhe Italia, e kishin gjetur të përcaktuar kufijtë në ato zona ku kjo punë nuk ishte kompromisin mes tyre dhe Konferenca e Ambasadorëve, kryer dhe për të bërë korrigjimet e nevojshme në vijën që përbëhej po nga përfaqësuesit e tyre, nuk bëri gjë tjetër kufitare shqiptaro-jugosllave sipas vendimit të Konferencës veçse ratifikoi vullnetin politik të qeverive të këtyre vendeve. së Ambasadorëve35. Po kjo Konferencë, për të krijuar kushte Më 9 nëntor Konferenca mori dy vendime të rëndësishme: sa më të përshtatshme për Komisionin, përcaktoi një zonë i pari e njihte Shqipërinë si shtet të mëkëmbur, sovran e të neutrale në dy anët e kufirit shqiptaro-jugosllav prej 10 pavarur dhe një komision do të caktohej së shpejti për të kilometrash gjerësi nga liqeni i Shkodrës deri në fshatin bërë disa korrigjime të kufirit të vitit 1913 në Veri dhe në Lin në liqenin e Ohrit. Me një vendim të dytë një zonë Verilindje të Shqipërisë në favor të Jugosllavisë; i dyti neutrale e tillë u krijua edhe në kufirin me Greqinë që nga nënvizonte se pavarësia e Shqipërisë dhe paprekshmëria e fshati Lin deri në malin e Gramozit36. kufijve të saj ishte një çështje me rëndësi ndërkombëtare Komisioni Ndërkombëtar gjatë punës në terren ndeshi dhe cenimi i tyre “mund të përbënte një kërcënim për sigurinë në pretendimet jugosllave se zona e Vermoshit në Veri dhe strategjike të Italisë”. Në rastin kur “Shqipëria do të gjendej në manastiri i Shën Naumit në liqenin e Ohrit në Lindje i pamundësi për të ruajtur integritetin e saj territorial”, ajo mund t’i takonin Jugosllavisë. Komisioni vetë, por dhe Konferenca drejtohej për ndihmë Këshillit të Lidhjes së Kombeve, i e Ambasadorëve me dy vendime të saj, më 11 tetor për cili së bashku me qeveritë anëtare të Konferencës së Vermoshin dhe më 6 dhjetor 1922 për manastirin e Shën Ambasadorëve do të rekomandonin “që rimëkëmbja e kufijve Naumit, vendosi se këto zona i takonin Shqipërisë37. Pas të Shqipërisë t’i besohet Italisë”32. Këshilli i Lidhjes së Kombeve këtyre dy vendimeve u duk sikur situata u qetësua, por nuk më 19 nëntor miratoi rezolutën që një komision hetimor i ndodhi kështu. Franca në korrik 1923 ndryshoi qëndrim ngritur posaçërisht të vëzhgonte nga afër tërheqjen e dhe kërkoi rishikimin e vendimit të Konferencës së forcave nga vija e demarkacionit në kufirin shqiptaro- Ambasadorëve për manastirin e Shën Naumit. Arsyetimi jugosllav dhe t’i raportonte atij33. ishte thjesht politik: Jugosllavia ishte bërë anëtare e Antantës Këto vendime të Konferencës së Ambasadorëve ishin së Vogël, një grupim shtetesh të Europës Qendrore e komplekse dhe kontradiktore. Nëse vendimi i parë Juglindore (Poloni, Çekosllovaki, Rumani) me në krye ripohonte sovranitetin, pavarësinë dhe integritetin territorial Francën, që kundërshtonin revizionimin e kufijve të të shtetit shqiptar, në të njëjtën kohë ai miratonte edhe një vendosura nga traktatet e nënshkruara në Konferencën e cenim të ri të kufijve të tij. Njohja e interesave strategjikë të Paqes në Paris. Qeveria shqiptare, e cila në atë kohë Italisë në Shqipëri dhe ngarkimi i saj për rimëkëmbjen e kryesohej nga Ahmet Zogu, kundërshtoi përpjekjet kufijve të vendit në rastin kur ato mund të cenoheshin ishte franceze dhe kompromisin që u bë për të shqyrtuar edhe një qëndrim që i vendoste sovranitetin dhe pavarësinë e një herë vendimet e Konferencës të Ambasadorëve të viteve
31 Po aty, f. 5. 32 AMPJ, viti 1921, dosja nr. 44, f. 358; AMAE, Europa, 1918–1929, Albanie, vol. 18, f. 181. 33 AMPJ, viti 1921, dosja nr. 35/1, f. 351–353. 34 Affaire du monastére de Saint Naoum (Frontiere Albanaise), p. 216. 35 Po aty, f. 319. 36 AMAE, Europa, 1918–1929, Albanie, vol. 21, f. 253; AMPJ, viti 1922, dosja nr. 52, f. 13. 37 AMPJ, viti 1922, dosja nr. 52, f. 449; Affaire du monastére de Saint Naoum (Frontiere Albanaise), p. 73, 101, 268.
51 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
1913 dhe 1921 për kufijtë e Shqipërisë. Ajo paralajmëroi Asamblesë së Lidhjes me një gjuhë të jashtëzakonshme, se nuk do të pranonte asnjë diskutim tjetër që mund të aspak diplomatike, plot me metafora, sarkazma dhe humor. bëhej për manastirin e Shën Naumit dhe Vermoshin nga U ktheu përgjigje atyre që i mohuan ndihmën se në Shqipëri Konferenca e Ambasadorëve, në rast të kundërt do të nuk kishte parlament. U tha me gjuhën e tij të thekur e plot kërkonte korrigjimin në shumë pika të vijës kufitare dhe humor se “parlamenti është një sallë ku mblidhen politikanë pa territore që i ishin shkëputur padrejtësisht Shqipërisë dhe i shpirt për të bërë prova operate (vivisectionner) në trupin e gjallë të ishin dhënë mbretërisë jugosllave38. Për shkak të racës së tyre, një sallë plot me gazra helmues, gazra mbytës, gazra që mosmarrëveshjeve anglo-franceze Konferenca e shkaktojnë lot dhe të qeshura...”41. Ambasadorëve nuk ishte në gjendje të merrte një vendim Delegacioni shqiptar mori pjesë aktive në debatet që u tjetër dhe në maj 1924 ia kaloi çështjen Këshillit të Lidhjes zhvilluan në Këshillin e Lidhjes së Kombeve për së Kombeve. Ky i fundit nuk bëri gjë tjetër veçse me një përcaktimin e kufijve me Jugosllavinë dhe Greqinë. Qeveria rezolutë kërkoi në qershor mendimin konsultativ të greke pranoi përfundimisht përmes përfaqësuesit të saj në Dhomës së Përhershme të Drejtësisë Ndërkombëtare39. Këshill, Politis, që të tërhiqej nga 14 fshatrat e pushtuara Gjykata në fillim të shtatorit shprehu opinionin e saj se shqiptare. Çështja e Vermoshit dhe e Shën Naumit mori vendimi i Konferencës së Ambasadorëve i 6 dhjetorit 1922 një kthesë negative të paralajmëruar. Këshilli i Lidhjes së për manastirin e Shën Naumit ishte i drejtë40. Kombeve më 3 tetor 1924 miratoi një rezolutë, në të cilën Në çastin kulmor të debateve për kufijtë në Shqipëri i kërkonte edhe një herë Konferencës së Ambasadorëve ndodhi ndryshimi i pushtetit me revolucion. Qarqet që të rimerrte në shqyrtim këtë çështje dhe të caktonte konservatore çifligare u larguan nga pushteti dhe kreu i përfundimisht kufirin midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë42. tyre, Ahmet Zogu, i shoqëruar nga qindra pasues të tij, u Ky vendim, i parapërgatitur me këmbënguljen franceze e strehua në Jugosllavi. Qeveria e re e kryesuar nga Fan Noli në bashkëpunim me qeverinë jugosllave, jepte kohë për të vijoi punën e qeverisë së mëparshme në mbrojtje të kufijve, pritur zhvillime të reja politike në Shqipëri. Pikërisht në por ajo humbi mbështetjen britanike për këtë çështje për këtë kohë nga legata shqiptare në Beograd mbërriti në një numër arsyesh: për mënyrën se si ajo erdhi në pushtet, Tiranë informacioni se në shkëmbim të ndihmës për t’u për qëndrimet refuzuese që kryeministri dhe anëtarë të tjerë kthyer në pushtet në Shqipëri Ahmet Zogu i kishte premtuar të qeverisë kishin mbajtur ndaj dhënies së koncesionit për Nikolla Pashiçit, i cili një muaj më vonë do të bëhej përsëri kërkim e shfrytëzim të naftës në Shqipëri nga shoqëria e kryeministër i Jugosllavisë, se ai do të hiqte dorë nga kërkesa mirënjohur britanike “British Petrolium”, për hapin e gabuar për Shën Naumin43. Vërtetësia e këtij informacioni do të për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin konfirmohej pak më vonë nga shërbimet sekrete italiane, Sovjetik etj. që gjetën edhe tekstin e shkruar të marrëveshjes ndërmjet Noli dhe delegacioni shqiptar e ndien klimën e rënduar Zogut dhe Pashiçit me 16 pika44. kur arritën në Gjenevë në fillim të shtatorit 1924 për të Ngjarjet u zhvilluan sipas skenarit të parashikuar. Kthimi marrë pjesë në punimet e Asamblesë së Lidhjes së i Ahmet Zogut në Tiranë në fund të dhjetorit 1924 vuri në Kombeve. Britania dhe Franca, kryeministrat respektivë lëvizje edhe Konferencën e Ambasadorëve. Më 22 janar Mekdonald dhe Herrio, refuzuan të ndihmonin, t’i jepnin 1925 kryetari i Konferencës, njëkohësisht kryeministër dhe një hua si Lidhje e Kombeve, i kujtuan Nolit se qeveria e tij ministër i Jashtëm i Francës, Eduard Herrio, i ftoi të dyja ishte kryengritëse, se vendi nuk kishte parlament etj. Dhe qeveritë, qeverinë shqiptare dhe atë jugosllave, që të hynin “i përunjuri prift”, siç e quajti veten Noli, foli para në negociata të drejtpërdrejta midis tyre për “të realizuar një
38 AMPJ, viti 1923, dosja nr. 188, f. 120 dhe 129–130. 39 Affaire du monastére de Saint Naoum (Frontiere Albanaise), p. 67–68. 40 AMPJ, viti 1924, dosja nr. 31, f. 452–461. 41 Fan Noli, vepra 6, f. 175. 42 AMPJ, viti 1924, dosja nr. 131, f. 452–461. 43 Po aty, dosja nr. 287, f. 11. 44 AQSH, fondi 251, viti 1924, dosja nr. 105, f. 4–5.
52 Konferencë shkencore ndërkombëtare marrëveshje në mirëkuptim për çështjet që Konferenca do të zgjidh së Prizrenit49. Kjo kërkesë u hodh poshtë nga Beogradi, por afërmi”45. Zogu në fillim refuzoi të hynte në negociata dera u la e hapur për negociata të mëtejshme. Projektet e direkte, sepse donte t’i shmangej përgjegjësisë, por, i shkëmbimit u vërtitën rreth fshatrave Lubanishtë e ndodhur nën presionin e qeverive të Fuqive të Mëdha, u Peshkopi dhe përfundimisht pazari për sytë e botës u mbyll. detyrua të hiqte dorë. Pashiçi dërgoi në Tiranë për të bindur Zogu, i bindur për reagimet e mundshme, kreu aktin e fundit Zogun një nga diplomatët më të mirë serbë të kohës, që për ta larguar nga vetja përgjegjësinë: kërkoi miratimin e pak më vonë do të bëhej ministër i Punëve të Jashtme, Dhomës së Deputetëve dhe të Senatit për Aleksandër Cincar Markoviçin. I dërguari jugosllav, pasi projektmarrëveshjen50. Për tri ditë resht, 16, 17 dhe 18 bisedoi me presidentin shqiptar, raportonte në Beograd se korrik, dy dhomat legjislative në seanca sekrete, pasi dëgjuan “ushtrova edhe presion mbi të se në çfarë pozite të vështirë do ta vinte Myfit Libohovën si zëvendësministër i Jashtëm dhe Mehdi veten kundrejt vendit tonë, në rast se marrëveshja nuk arrihej”. Frashërin si delegat të Shqipërisë në Komisionin Markoviçi informonte gjithashtu se Zogu u shpreh se Ndërkombëtar të Kufijve, filluan të shfaqnin mendime për “gjithnjë u jam mirënjohës për ndihmën e madhe që më keni dhënë” projektmarrëveshjen. Mehdi Frashëri, për ta bërë sa më të dhe premtoi se “do të përpiqem që për këtë çështje të bëj gjithçka lehtë miratimin e projektit, minimizoi rëndësinë e manastirit që mundem”46. të Shën Naumit, duke thënë se “nuk kemi ndonjë dobi”, se Presidenti shqiptar e kuptoi se përgjegjësia ishte e rëndë. është “humbja e katër mureve”, se Shqipëria fiton katër herë Ai ende nuk e kishte konsoliduar pushtetin dhe pati frikë më tepër tokë etj.51. se mos e humbiste atë. Nga ana tjetër, ai u ndodh jo vetëm Si në Dhomën e Deputetëve, ashtu dhe në Senat nuk nën akuzat e opozitës së përmbysur, por u paralajmërua pritej të kishte opozitë apo kundërshti të forta, sepse edhe nga kolonitë shqiptare. Faik Konica nga Bostoni në shumica e anëtarëve të tyre ishin mbështetës të Ahmet emër të shoqërisë “Vatra” i kujtoi se ideja e faljes së Shën Zogut, për më tepër që, para se të mblidhej seanca, ai dhe Naumit Serbisë ishte “një mendim tradhëtie”47. Ministri besnikët e tij ishin kujdesur që t’i orientonin deputetët dhe shqiptar në Athinë, Mithat Frashëri, i shkruante ministrit senatorët në drejtimin e duhur. Disa prej tyre, qoftë nga të Punëve të Jashtme në Tiranë se lëshimi i Shën Naumit zelli për të shërbyer me verbëri, qoftë se e kuptonin dëmin vinte në dyshim të ardhmen e pavarësisë shqiptare dhe se që bëhej, bënë mjaft pohime dhe thanë disa të vërteta. Ndër “në qoftë se Shqipërija pranon sot një marrëveshje të tillë [...] do t’i të parët, deputeti i Gjirokastrës, Mihal Kaso do të kemi dhënë me dorët tënë një armë të re Serbisë për mbarimin e deklaronte: “Në vendimin qi do të japim lypset të mos vështrojmë qëllimeve të saj”48. I ndodhur nën një presion të dyfishtë, sa se do të dëshpërohet populli apo se çdo të na thotë ky, se populli rri të huaj aq dhe shqiptar, por me kahe të ndryshme, Zogu larg këtyre çështjeve të cilat na i ka lënë në dorë neve qi jemi filloi të manovronte e të kërkonte një zgjidhje që edhe përfaqësuesit e tij. [...] Qeverija ndofta ka frigë me marrë nji vendim premtimi të mbahej, edhe fytyrën ta shpëtonte. Përdori të tillë, po neve lypset t’i japim korajo e mos të vështrojmë çë thotë kartën e shkëmbimit të territoreve. Për herë të parë në populli...”52. shkurt 1925 qeveria shqiptare pranoi zyrtarisht se ishte gati Pati deputetë që e vunë gishtin në plagë dhe të shkëmbente Shën Naumin dhe një pjesë të Vermoshit, kundërshtuan, si deputeti i Shkodrës Kolë Mjeda, që tha se nëse qeveria jugosllave do t’i kthente Shqipërisë rajonin e “këto gjana mue nuk më gëzojnë aspak se po na lanë si një trup pa Banishtit në Dibër dhe rrafshin e Hasit në drejtim të kamb e pa duerë.Vermoshi zotërinj, për Malëci t’ona ka nji rëndësi
45 AMPJ, viti 1925, dosja nr. 107, f. 11 46 Diplomatski Arhiv Saveznog Sekretarijata Inostranih Poslava (DASSIP), Fasikla I, nr. 549. 8 shkurt 1925. 47 Kaliopi Naska, “Shën Naumi dhe diplomacia e kohës. Trajtesë dhe dokumente”, shtëpia botuese “Kristalina-K.H”, Tiranë, 2012, dok. nr. 213, f. 565. 48 AMPJ, viti 1925, dosja nr. 107, f. 79, 94, 97. 49 Po aty, dosja nr. 64, f. 1. 50 AQSH, fondi 251, viti 1925, dosja nr. I - 728, f. 19. 51 “Bisedimet e Dhomës së Deputetëve”, legjislatura e parë, Sesioni i parë, viti i parë, Tiranë 1925, nr. 16, mbledhja e 26-të, 16 korrik 1925, f. 888 dhe 891–892. 52" Po aty, f. 893–894.
53 100 vjet parlamentarizëm shqiptar të veçantë”53. Në radhët e parlamentarëve pati edhe nga ata të kufirit shqiptaro-jugosllav58. Qeveria shqiptare e vonoi që, ndonëse deklaruan mbështetjen për dhënien e përgjigjes zyrtare mbi dy muaj me pretekstin se projektmarrëveshjen, thanë edhe disa të vërteta tronditëse. Dhoma e Deputetëve ishte me pushime. Në përfundim, Kështu, deputeti Selahedin Blloshmi Shën Naumin dhe më 15 tetor deputetët shqiptarë kryen aktin formal e të Vermoshin i quajti humbje të vogla në raport me çfarë kishte paralajmëruar që në korrik: votimin e një marrëveshjeje humbur Shqipëria më parë, por nënvizoi se “megjithë se janë që, me gjithë avokatinë e Mehdi Frashërit, mori namin e të vogla, mos pasja e tyre për ne asht e idhët, pse këto kanë nji rëndësi një veprimi antikombëtar59. Reagime publike brenda vendit politike, strategjike e historike”54. nuk pati. Kundërshtarët politikë të Ahmet Zogut ishin Gjatë diskutimeve doli problemi se çdo lëshim i territorit larguar jashtë vendit dhe një shumicë prej tyre ishin dënuar kombëtar binte në kundërshtim me nenin 2 të Statutit të me vdekje ose me burgim të përjetshëm, qoftë edhe në Republikës Shqiptare, në të cilin thuhej se ajo ishte e mungesë. Të mbledhur në Vjenë, Fan Noli dhe pavarur, e pandashme, tërësia tokësore e saj e bashkëpunëtorët e tij i dërguan Lidhjes së Kombeve një padhunueshme dhe territori i saj i patjetërsueshëm. Për t’i notë proteste60. Hasan Prishtina e cilësoi “një akt të lartë hapur rrugë shkëmbimit territorial u propozua dhe u tradhëtie”61. Në vijim të qëndrimeve të tij të korrikut, Mithat miratua me shumicë votash brenda disa minutave një Frashëri bëri përsëri thirrje në muajin tetor që “asgjë të japim amendament, sipas të cilit aneksimi, shkëmbimi i tokës nga trupi i vogël i mëmëdheut t’ënë”62. Dhe kur askush nuk e kombëtare bëhej vetëm me 2/3-at e votave të dy dhomave dëgjoi, në shenjë proteste dha dorëheqjen nga posti të pushtetit legjislativ të mbledhur bashkë55. Pas këtij diplomatik në Athinë dhe u kthye në Tiranë. ndryshimi u hap rruga për votimin e projektvendimit të Presidenti i Republikës mbeti i kënaqur që e mbylli këtë propozuar nga qeveria, sipas të cilit Senati dhe Dhoma e çështje dhe që u çlirua nga një angazhim kokëçarës që kishte Deputetëve më 18 korrik 1925 pranuan “në parim, ad ndaj Jugosllavisë. Në hapje të pjesës së dytë të legjislaturës referendum, nji shkëmbim toke midis dy shteteve dhe autorizon së parë në fillim të vitit 1926 ai e vlerësoi të rëndësishme Qeverinë të hyjnë në marrëveshjet e duhura, konformisht me interesat marrëveshjen e nënshkruar për kufijtë në Paris, si një akt e shtetit dhe të popullit shqiptar”56. Nga 52 parlamentarë të që forconte tërësinë tokësore të Shqipërisë dhe, si e tillë, pranishëm 40 votuan pro, 8 kundër dhe një abstenoi. do të regjistrohej si dokument ndërkombëtar në Vendimi i Këshillit Kombëtar i hapi rrugën qeverisë Sekretariatin e Lidhjes së Kombeve. Zogu gjeti rastin të shqiptare që të përmbyllte një vepër që nuk kishte veçse falënderonte Lidhjen e Kombeve që “me ndërhyrjet e saj u ka vlerësime negative në llogarinë e saj. Më 28 korrik në Paris dhënë përfundime të kënaqshme çështjeve të Shqypnis”63. u mblodh Komisioni Ndërkombëtar i Kufijve me praninë e delegatit shqiptar Mehdi Frashëri dhe delegatit jugosllav Kosova dhe Çamëria M. Jovanoviç. Të dy delegatët nënshkruan një deklaratë të në diskursin parlamentar përbashkët, që shënoi edhe përcaktimin përfundimisht të vijës kufitare shqiptaro-jugosllave57. Konferenca e Që të nesërmen e pranimit në Lidhjen e Kombeve Ambasadorëve më 6 gusht bëri të njohur se e pranonte Shqipëria u ballafaqua me çështjen e minoriteteve. marrëveshjen e arritur dhe iu drejtua dy qeverive për të Dizajnimi i ri i kufijve të shteteve dhe krijimi i shteteve të dërguar përgjigje zyrtare për miratimin përfundimtar të tyre reja kombëtare pas nënshkrimit të traktateve të paqes në
53 Po aty, f. 894. 54 Po aty, f. 895. 55 Po aty, f. 903–904. 56 Po aty, f. 916. 57 AMPJ, viti 1925, dosja nr. 89, f. 34–36. 58 AMPJ, viti 1925, dosja nr. 107, f. 457–458. 59 “Bisedimet e Dhomës së Deputetëve”, viti i parë, Tiranë 1925, nr. 24, legjislatura e parë, viti i parë, sesioni i parë, f. 1137–1146. 60 AMPJ, viti 1925, dosja nr. 107, f. 477. 61 Po aty, f. 466. 62 Po aty, f. 512.
54 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Paris solli një hartë edhe më të ngjyrosur e laramane Drumondit (Eric Drummond), Sekretar i Përgjithshëm të minoritetesh etnike, që ishin shkëputur me ose pa të drejtë Lidhjes së Kombeve, përmes së cilës e informonte për nga formacioni i mëparshëm shtetëror dhe u ishin bashkuar gjendjen e shqiptarëve në Greqi e Jugosllavi, të cilët vendeve fituese të Luftës. pengoheshin në ushtrimin e të drejtave të tyre civile dhe u Shqipëria nuk ishte midis fituesve të Luftës, por as midis dhunohej në mënyrë sistematike jeta private67. Deri në humbësve të saj. Ajo ishte midis viktimave të saj dhe, nëse muajin tetor, kur ishte vendosur mbledhja e Këshillit të shpëtoi nga copëtimi, ishte meritë e Kongresit të Lushnjës, Lidhjes së Kombeve për të diskutuar mbi gjendjen e i Luftës së Vlorës dhe i Presidentit Amerikan Udrou Uillson. minoriteteve në Shqipëri, në Gjenevë u dyndën Për Shqipërinë Fuqive të Mëdha fituese të Luftës as që u memorandume dhe letra nga të dyja palët: nga qeveria shkoi në mendje të korrigjonin padrejtësitë historike të bëra shqiptare dhe ajo greke, me kërkesa dhe akuza të ndërsjella. ndaj saj, por as u shqetësuan që të kërkonin zbatimin e Këshilli Kombëtar u angazhua për diskutimin e çështjes së parimeve të hartuara në nenet e traktateve për shqiptarët minoriteteve në perspektivën e mbledhjes së Këshillit të që mbetën përsëri në përbërje të shteteve fqinje, në Lidhjes së Kombeve. Hasan Prishtina në mbledhjen e 25 Jugosllavi e Greqi. Ndodhi ajo që deputeti Rauf Fico do të majit 1921 të Këshillit Kombëtar i kërkoi Fan Nolit që si thoshte në Dhomën e Deputetëve pak vjet më vonë se “e përfaqësues i Shqipërisë në Këshill të kishte parasysh drejta nuk ka vleftë; kush ka fuqinë, ai e ka të drejtën në dorë”64. “situatën e atyne shqiptarve qi janë jashtë Shqipërisë”68. Lidhja e Kombeve, që lindi si shpresë për një botë më Këshilli Kombëtar i kushtoi një vëmendje të posaçme të drejtë e më të sigurt, u prit me bindje po të tillë nga gjendjes së shqiptarëve në Kosovë. Më 28 qershor 1921 ai shqiptarët, me besimin se kërkesat, rregullat dhe parimet e i dërgoi një telegram Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes saj universale do të respektoheshin e do të zbatoheshin së Kombeve, në të cilin i ankohej për keqtrajtimin e nga të gjithë anëtarët e saj, ndaj, kur Sekretari i Përgjithshëm minoritetit shqiptar në Kosovë. Më 16–18 korrik Këshilli i Lidhjes së Kombeve vetëm pak ditë më vonë pasi Shqipëria Kombëtar e diskutoi këtë temë në dy seanca të posaçme. u bë anëtare e saj iu drejtua qeverisë shqiptare me kërkesën Deputetët Hasan Prishtina, Hoxhë Kadriu, Luigj Gurakuqi, për t’u deklaruar nëse do të respektonte parimet e Ali Këlcyra, Rexhep Mitrovica, Sejfi Vllamasi, Stavri Vinjau, përgjithshme për minoritetet, ajo nuk vonoi të përgjigjej65. Mustafa Kruja, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Qazim Kokoshi Në shkurt të vitit 1921 qeveria shqiptare përmes një letre e etj. folën për gjendjen e mjeruar të shqiptarëve në Kosovë njoftoi Lidhjen e Kombeve rreth situatës së minoriteteve dhe i kërkuan qeverisë që të ngrinte zërin e saj në Lidhjen në Shqipëri në detaje, por nënvizonte jo pa qëllim se jashtë e Kombeve. Me forcën e fjalës së tij deputeti Gjergj Fishta kufijve politikë të Shqipërisë banonin afro një milion deklaroi në Këshill se “vepra rrënuese e sllavëvet në Kosovë, nji shqiptarë në vendet fqinje66. mizori, qi kur ato nipa e stërnipa t’onë t’a lexojnë atje ma vonë ndër Qeveria e Iliaz Vrionit e kuptoi se Greqia kishte lëvizur libra historije, pa dyshim se atyne ka për t’ju dridhë kmisha në shtat mekanizmat e Lidhjes së Kombeve për të diskutuar për prej mneret e prej trishtimit [...] Shqipnia e lirë e ka për detyrë të gjendjen dhe të drejtat e minoritetit grek në Shqipëri. Mbi përkujdeset për fatin e këtyre bijve të vet të mjerueme”69. këtë bazë Këshilli i Lidhjes së Kombeve vuri në rendin e Këshilli i Lidhjes së Kombeve më 2 tetor 1921 mori në ditës së punimeve të tij çështjen e mbrojtjes së minoriteteve shqyrtim gjendjen e minoriteteve në Shqipëri. Delegati në Shqipëri. Qeveria shqiptare i doli përpara kësaj situate. shqiptar Fan Noli nënshkroi aty në emër të qeverisë Përmes Mithat Frashërit ajo i dërgoi një letër Erik shqiptare deklaratën për mbrojtjen e minoriteteve në
63 “Bisedimet e Dhomës së Deputetëve”, viti i dytë, Tiranë 1926, nr. 1, legjislatura e parë, sesioni i parë, f. 11–12. 64 “Bisedimet e Dhomës së Deputetëve”, legjislatura e parë, viti parë, sesioni i parë, Tiranë 1925, nr. 16, f. 898. 65 AMPJ, viti 1921, dosja nr. 99, f. 43–44. 66 Po aty, f. 44–48. 67 Po aty, dosja nr. 90, f. 63–64. 68 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti i parë, 1921, nr. 1, legjislatura e parë, periudha e parë, mbledhja e parë 21 prill 1921, mbledhja e 15-të, 25 maj 1921, f. 374–375. 69 “Bisedimet e Këshillit Kombëtar”, viti i parë, 1921, nr. 1, legjislatura e parë, periudha e parë, mbledhja e parë, 21 prill 1921; mbledhja e 33-të, 16 korrik 1921, f. 374–375.
55 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Shqipëri 70. Ai ngriti me forcë para Këshillit nevojën e qetë në shtëpitë e pronat e saj, por shumë shpejt u pa se mbrojtjes së minoriteteve shqiptare në Greqi e Jugosllavi71. këto deklarata ishin vetëm për të kaluar radhën, pasi në Në shkurt 1922 Këshilli Kombëtar miratoi deklaratën për forma e mënyra të ndryshme vazhdoi politika e vjetër e mbrojtjen e minoritetit grek në Shqipëri dhe pas kësaj presioneve dhe e diskriminimit për t’i detyruar shqiptarët qeveria shqiptare dërgoi një raport të veçantë për këtë të largoheshin në rrugë “vullnetare”. E ndodhur para çështje në Lidhjen e Kombeve72. fakteve dhe ngjarjeve tepër të dukshme, qeveria shqiptare Këshilli Kombëtar dhe qeveria shqiptare nuk reshtën nuk mund të rrinte mënjanë. Ajo përsëri u ankua në Lidhjen së kërkuari respektimin e të drejtave të shqiptarëve në e Kombeve dhe arriti që çështjen çame ta vendoste në Çamëri dhe Kosovë. Më 18 dhjetor 1922 Këshilli Kombëtar rendin e ditës të mbledhjes së Këshillit të 10 dhjetorit 1923. i kushtoi një seancë të posaçme diskutimit të çështjes së Diskutimet në Këshill ishin formale dhe dokumenti që u Çamërisë. Deputetët Ali Këlcyra, Bahri Omari, Ali miratua ishte një grumbull frazash të përgjithshme, që, siç Koprencka, Luigj Gurakuqi, Bedri Pejani etj. i kërkuan raportonte përfaqësuesi shqiptar në Gjenevë, Blinishti, ishte qeverisë që në mungesë të marrëdhënieve diplomatike me “vetëm komedi e një pjese të parapërgatitur, autorët e të cilës vetëm sa Greqinë t’i drejtoheshin Lidhjes së Kombeve dhe përsëritnin rolin që kishin mësuar”77. Konferencës së Lozanës, ku diskutohej për nënshkrimin e Çështja çame do të rikthehej disa herë ndër vite në një traktati greko-turk, që t’i tërhiqej vëmendja qeverisë Lidhjen e Kombeve, por ajo nuk gjeti as mbështetje dhe as greke që të hiqte dorë nga keqtrajtimi i shqiptarëve në zgjidhje. Gjithnjë përsëritej rituali i diskutimeve boshe dhe Çamëri dhe konsiderimi i tyre si turq73. i rezolutave burokratike. Procesverbalet e mbledhjeve Më 11 janar 1923 i deleguari i qeverisë shqiptare në parlamentare të konsultuara dëshmojnë se parlamenti Konferencën e Lozanës, Mehdi Frashëri, kërkoi që në shqiptar për vite të tëra nuk e pati objekt debati në seancat diskutimet që po zhvilloheshin aty për arritjen e një e tij çështjen çame. Ajo mbeti në vëmendjen e qeverive marrëveshjeje greko-turke për shkëmbimin e popullsive të dhe duhet pranuar se është ndjekur në vijimësi për aq sa ka mos ngatërrohej popullsia shqiptare e Çamërisë me atë qenë e mundur për të ngritur zërin dhe për të mbrojtur turke, sepse ajo nuk kishte asnjë afërsi gjuhe, race e zakone interesat e saj. me elementin turk74. Po në këtë Konferencë delegati grek Këshilli Kombëtar thuajse të njëjtin qëndrim ka mbajtur Dhimitër Kaklamanos deklaroi se Greqia “nuk ka asnjë synim edhe ndaj çështjes së Kosovës, veçanërisht pas vitit 1924. të procedojë në shkëmbimin e myslimanëve me origjinë shqiptare. Madje asnjë qeveri shqiptare pas këtij viti nuk e ngriti Shqiptarët banojnë në një rajon të përcaktuar qartë, Epirin. Nëse zyrtarisht çështjen e shqiptarëve të Kosovës në Lidhjen e ata janë bashkëfetarë me turqit, ata nuk janë bashkatdhetarë të Kombeve, ndërkohë që çështja çame u ngrit edhe në vitet tyre”75. Deklarata të tilla u bënë disa muaj më vonë edhe 1928 dhe 1934–1935. Qeveritë e Ahmet Zogut e trajtuan nga kryetari i delegacionit grek në Konferencën e Lozanës, atë me gjysmë zëri në marrëdhëniet dypalëshe, por jo më E. Venizellos, i cili i konfirmoi Sekretarit të Përgjithshëm tepër. Arsyeja ka qenë se Zogu në koniunkturën politike të Lidhjes së Kombeve se myslimanët nënshtetas grekë të që u krijua pas kthimit të tij në pushtet ka qenë gjithnjë i racës shqiptare “nuk duhet të identifikohen me turqit në zbatimin interesuar që të shmangte një ballafaqim me Jugosllavinë e marrëveshjes për shkëmbimin e popullsive”76. për çështjen e Kosovës në Lidhjen e Kombeve. Veçanërisht Siguria që dhanë autoritetet greke krijoi përkohësisht kjo u bë e dukshme në gjysmën e parë të viteve ’30, kur ai përshtypjen në Tiranë se popullsia çame mund të jetonte e u përpoq t’i rezistonte ndërhyrjes gjithnjë e më të thellë
70 AMPJ, viti 1921, dosja nr. 99, f. 250–251. 71 Po aty, viti 1921, dosja nr. 90, f. 133. 72 The greek minority in Albania. A documentary record (1921–1993), Institut for Balkan Studies. Thessaloniki, 1994, p. 34–3 6. 73 “Dokumente për Çamërinë, 1912–1939”, përgatitur nga dr. Kaliopi Naska, shtëpia botuese “Dituria”, 1999, f, 78–85. 74 AMPJ, viti 1923, dosja nr. 203, f. 6. 75 Recueil des Actes de la Conférence de Lausanne, I. Série, vol. I, p. 604. 76 AMPJ, viti 1923, dosja nr. 203, f. 117. 77 Po aty, f. 355–361.
56 Konferencë shkencore ndërkombëtare italiane në Shqipëri dhe për kundërpeshë përmirësoi i duhej të bënte avokatinë. Për këtë qëllim më 15 tetor 1935 marrëdhëniet me Beogradin dhe tentoi t’i bashkohej ai i dërgoi një mesazh parlamentit, në të cilin, pasi shfaqte Aleancës Ballkanike. besnikërinë për Lidhjen e Kombeve, e justifikoi votimin në Gjenevë me argumentin e marrëdhënieve të ngushta që * * * Shqipëria kishte me Italinë. Parlamenti kukull nuk bëri gjë tjetër veçse e votoi unanimisht81. Parlamentarët shqiptarë gjatë viteve ’30 kanë diskutuar Parlamenti shqiptar dhe vetë qeveria u rreshtuan gjithnjë edhe çështje të tjera më pak të rëndësishme, që kanë gjetur e më hapur me qëndrimet e Italisë në Lidhjen e Kombeve. jehonë në veprimtarinë e Lidhjes së Kombeve. Në shkurt Ky pozicionim u manifestua edhe në lidhje me Luftën Civile të vitit 1933 parlamenti diskutoi dhe miratoi ligjin për në Spanjë në vitet 1936–1939. Rebelimi i një kaste ushtarake mbylljen e shkollave të huaja private në Shqipëri, përfshirë spanjolle kundër qeverisë së ligjshme republikane u edhe shkollat private greke78. Qeveria greke u ankua në mbështet nga forcat ekstreme konservatore e katolike të Lidhjen e Kombeve dhe Këshilli i saj e përcolli në Gjykatën vendit, por edhe nga Gjermania e Hitlerit dhe Italia e Ndërkombëtare të Hagës për mendim konsultativ. Mendimi Musolinit, dy shtetet fashiste në Europë. Ato u dhanë një i Gjykatës ishte kundër ligjit të miratuar nga parlamenti përkrahje të madhe me armatime dhe njerëz forcave shqiptar. Mehdi Frashëri në emër të qeverisë shqiptare antirepublikane e profashiste spanjolle, në krye të të cilave deklaroi në Këshillin e Lidhjes së Kombeve më 23 maj doli gjenerali Franko. Nga ana tjetër, në ndihmë të 1935 se ajo do t’i bënte thirrje parlamentit që të ndryshonte republikanëve spanjollë u radhit Bashkimi Sovjetik dhe dispozitat në ligjin për arsimin79. Në vjeshtën e atij viti antifashistë nga shumë vende të botës, që krijuan edhe ndryshimet për funksionimin e shkollave private të huaja u brigadat ndërkombëtare që shkuan të luftonin në Spanjë. realizuan. Shqipëria u rreshtua zyrtarisht përkrah shteteve fashiste, Në mungesë të një opozite e të organizimit pluralist, Italisë e Gjermanisë, gjatë Luftës Civile spanjolle. Ajo e parlamenti shqiptar ishte thjesht një noteri kolektive e njohu edhe qeverinë e paligjshme të gjeneralit Franko dhe Ahmet Zogut për të krijuar fasadën e legjitimitetit të në të gjitha veprimtaritë e saj ndërkombëtare u soll si një regjimit, të vendimeve dhe politikave të tij. Kur në shtojcë e politikës italiane e nën urdhrat e saj, si dhe u përfundim të periudhës së marrëdhënieve të tensionuara përpoq të pengonte me dhjetëra antifashistë shqiptarë që shqiptaro-italiane Zogut i duhej të merrte kthesën e të donin të shkonin për të luftuar përkrah republikanëve rregullonte punët me Benito Musolinin, ai e bëri pa u spanjollë. menduar dy herë. Në fillim të tetorit 1935 Asambleja e Lidhja e Kombeve, që në këtë rast duhej të luante rolin Lidhjes së Kombeve u mblodh për të ndëshkuar Italinë për të cilin ishte krijuar, dëshmoi pafuqinë e saj për të për pushtimin e Abisinisë (Etiopisë). Qeveria italiane i bëri ndërhyrë e penguar kërcënimet dhe rreziqet ndaj paqes dhe thirrje qeverisë shqiptare që të mos bashkohej me sigurisë ndërkombëtare. Përfaqësuesit shqiptarë në Lidhjen sanksionet ekonomike që ishin propozuar në Lidhjen e e Kombeve u kthyen në instrumente të verbra të Italisë Kombeve kundër Italisë. Ajo kërcënoi se në rast të kundërt fashiste për të penguar përpjekjet e fuqive perëndimore, do të anulonte të gjitha projektmarrëveshjet që ishin duke ndonëse të mefshta për ndalimin e luftimeve dhe gjetjen e u diskutuar mes dy qeverive80. Zogu u detyrua t’i zgjidhjes. Kështu, në Asamblenë e Lidhjes së Kombeve të nënshtrohej presionit italian dhe Shqipëria nuk u bashkua mbajtur në shtator 1938 përfaqësuesi i Shqipërisë, Mehdi me vendet që dënuan Italinë, por abstenoi. Musolini nuk Frashëri, u porosit nga qeveria që në diskutimin e çështjes vonoi dhe e shpërbleu Zogun për këtë qëndrim me disa spanjolle të bënte çmos që të pengonte çdo iniciativë të miliona franga ari. Kthesa ishte tepër e dukshme dhe Zogut qeverisë republikane spanjolle që mund ta çonte Lidhjen e
78 “Bisedimet e Parlamentit”, viti 1935–1936, nr. 1. (I), legjislatura e dytë, sesioni i parë, mbledhja e 20-të, f. 852–853. 79 AMPJ, viti 1933, dosja nr. 183, f. 28. 80 Po aty, viti 1935, dosja nr. 79. 81 “Bisedimet e Parlamentit”, viti 1935–1936, numër 1 (I), legjislatura e dytë, sesioni i katërt, mbledhja e parë, 15 tetor 1935, f. 509; mbledhja e gjashtë, 6 nëntor 1935, f. 528.
57 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Kombeve në marrjen e një vendimi82. të qeverisë kolaboracioniste të Shefqet Vërlacit, e cila më Parlamenti shqiptar ishte kthyer në një trupë legjislative 13 prill 1939 mori vendimin që Shqipëria të dilte nga Lidhja fantazmë dhe jashtë funksioneve të tij. Ai nuk lëvizi nga e Kombeve83. Dhe si kofini pas të vjeli, më 13 maj Ahmet vendi as edhe në ditët më dramatike, kur hapur po përgatitej Zogu nga arratia në Turqi iu drejtua Sekretarit të pushtimi fashist i Shqipërisë. Shqiptarët e shprehën Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve për të protestuar për kundërshtimin dhe rezistencën e tyre përmes protestave, pushtimin e Shqipërisë, njohjen e anëtarëve të saj me këtë demonstratave dhe luftimeve që zhvilluan më 7 prill ndaj fakt dhe rivendosjen e të drejtave të popullit shqiptar84. ushtrisë italiane që zbarkoi në portet shqiptare. Parlamenti, Këshilli i Lidhjes së Kombeve u mblodh formalisht më 21 si shprehës i vullnetit të popullit, as nuk u mblodh, as nuk maj 1939, por nuk mbajti asnjë qëndrim dhe as formuloi protestoi, as nuk miratoi ndonjë dokument dhe as nuk i ndonjë vendim veçse ia përcolli letrën për njoftim dërgoi një thirrje për ndihmë Lidhjes së Kombeve. Asamblesë. Edhe zëri i vetmuar i përfaqësuesit sovjetik, që “Baballarët” e kombit u fshehën, ikën nga sytë këmbët ose dënoi agresionin fashist kundër Shqipërisë, ishte i vonuar shumë prej tyre e kthyen me të shpejtë pllakën dhe dolën e dhe i padobishëm. pritën pushtuesit me përuljen e puthadorëve tradicionalë. Nëse ka vend për një përfundim, ai do të ishte: Lidhja e Kombeve, nga ana e saj, vulosi edhe një herë parlamentarizmi shqiptar, me gjithë arritjet modeste që pati dështimin kur nuk gjeti as kurajën të bënte aktin formal të veçanërisht në vitet e para të tij, nuk arriti të bëhej një dënimit të agresionit fashist kundër një vendi anëtar të saj. institucion i vërtetë legjislativ, përfaqësues i vullnetit real të Madje as atëherë kur ditën tjetër të pushtimit fashist të shqiptarëve, dhe as një institucion plotësisht demokratik Shqipërisë i erdhi një kërkesë nga përfaqësia diplomatike mbi baza pluraliste. Meritat individuale të parlamentarëve shqiptare në Paris për thirrjen urgjente të Këshillit të saj të veçantë, roli dhe kontributi i tyre nuk i dha imazhin, për të diskutuar dhe vendosur për ndihmën që i duhej dhënë fizionominë dhe natyrën që duhej të kishte një pushtet një vendi anëtar. Tragjikomedia u mbyll me aktin grotesk legjislativ i mirëfilltë
82 AMPJ, viti 1938, dosja nr. 96, f. 378. 83 Po aty, viti 1939, dosja nr. 46, f. 2. 84 Po aty, dosja nr. 67, f. 4.
58 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Sfidat e parlamentarizmit shqiptar në vitet 1920-1924
Akademik Beqir META
ongresi i Lushnjës miratoi një kushtetutë embrionale, ndër sfidat më të mëdha të parlamentit shqiptar 100 vjet e cila sanksiononte në thelb një regjim parlamentar më parë. Megjithatë, ai ka meritën se vuri themelet ligjore K të pastër, ku parlamenti kishte prerogativa shumë të shtetit të ri shqiptar. Arritja më madhore e tij pas Bazave të gjera. Në aspektin e progresit, lirisë dhe demokracisë të Kanunanores të miratuara nga Kongresi i Lushnjës ishte sanksionimi i një parlamenti të tillë ishte tepër i miratimi i “Zgjanimit të Statutit të Lushnjës” në dhjetor 1922, dëshirueshëm e madje ngazëllues. Ky vendim dëshmonte që ishte një kushtetutë gati e plotë, moderne, demokratike dëshirën iluministe të elitës drejtuese të asaj kohe për të dhe tepër e përparuar për kohën. Ajo përbën krenarinë ndërtuar një shtet modern dhe demokratik. Ky eksperiment konstitucionale shqiptare për shekullin e 20-të, e denjë për tepër i guximshëm, por edhe naiv drejt demokracisë t’u cilësuar si paraardhëse e Kushtetutës sonë aktuale, që përgjithësisht është vlerësuar lart në historiografinë është miratuar dy vjet para se të mbyllej ky shekull. shqiptare të të gjitha periudhave. Edhe ne sot,100 vjet më Parlamenti i parë nxori një sërë ligjesh dhe vendimesh pas, e shohim atë me admirim dhe krenari. Krijimi i të rëndësishme, të cilat kemi kënaqësinë t’ia paraqesim sot parlamentit të parë shqiptar funksional dhe efektiv përkon të plota opinionit shqiptar në një botim dokumentar me fillesat e procesit të shtetndërtimit në Shqipëri. Ndryshe voluminoz. Ato përbëjnë sendërtimin e jetës shtetërore në nga shumë vende të tjera në botë, ku krijimi i një parlamenti të gjitha sferat: politike, ekonomike, juridike, sociale, demokratik kishte ndodhur pas një procesi relativisht të kulturore, arsimore, religjioze, të komunikacioneve. Në gjatë shtetndërtues, gjatë të cilit ishin krijuar institucione sferën ekonomike parlamenti shqiptar demokratik miratoi qeverisëse me tradita dhe efektive, të cilat kishin siguruar ligje që çonin përpara në mënyrë të moderuar ekonominë stabilitet, ishin provuar si efektive dhe ishin bërë pjesë e shqiptare drejt përafrimit me një ekonomi kapitaliste. Arritje kulturës politike të popullit, parlamenti shqiptar demokratik e shënuar në këtë drejtim ishte miratimi i “kontratës tip”, e nuk trashëgoi një përvojë të tillë. Kjo në vetvete ishte njëra cila detyronte pronarët e tokave të mos dëbonin ose cenonin
59 100 vjet parlamentarizëm shqiptar bujqit qiramarrës, nëse këta të fundit shlyenin detyrimet kryeministrit më 28 nëntor 1923; tentativa për vrasjen e kontraktuale ndaj tyre. Ky ishte një hap i moderuar, por kryeministrit në shkurt 1924; vrasja e deputetit Avni me shumë rëndësi për kohën, pasi ky ligj u kundërvihej Rustemi në maj 1924; kryengritja e qershorit 1924, e cila i arbitrariteteve të pronarëve, aq të përhapura në atë kohë, dha fund ekzistencës së një parlamenti që funksiononte dhe inkurajonte marrëdhëniet kapitaliste në fshat. mbi parimet demokratike në Shqipëri. Pasi kemi studiuar Në sferën juridike ai bëri ndryshime me rëndësi në gjerësisht burimet shqiptare dhe të huaja, veçanërisht të Kodin e mëparshëm Civil dhe atë Penal të trashëguar nga diplomatëve perëndimorë në Shqipëri, si dhe veprat e periudha osmane, por mbi të gjitha krijoi një sistem efektiv shumta të shkruara nga studiues vendas e të huaj, kemi gjyqësor, i cili dha një kontribut të madh në paqtimin e arritur në përfundimin se shkaqet e këtij dështimi ishin: vendit me jetësimin e lirive dhe të drejtave juridike të 1. Gjendja e përgjithshme arsimore e kulturore, mungesa qytetarëve dhe krijimin e besimit te popullsia për e përvojës politike e shoqërisë shqiptare të asaj kohe, funksionimin e shtetit në bazë të ligjeve. mungesa e përvojës në jetën shtetërore, gjendja e vështirë Në sferën kulturore dhe arsimore ai krijoi bazat ligjore ekonomike e saj etj. të zhvillimit të një arsimi dhe kulture me përmbajtje e shpirt Vëzhguesit e huaj thuajse të gjithë i nënvizonin këto kombëtar dhe me orientim progresiv. Meqë jemi në sferën mangësi dhe konstatonin mungesën e pjesëmarrjes së e kulturës, duhet të theksojmë edhe diçka tjetër themelore: popullsisë së thjeshtë në procesin politik, që e konsideronin megjithëse ballafaqimet politike në parlament ishin të ashpra si themelore për funksionimin e një demokracie e nganjëherë konfliktuale, gjuha e komunikimit në debatet parlamentare. parlamentare mbeti vendosmërisht e kulturuar, brenda 2. Niveli dhe kapacitetet e ulëta politike shteformuese normave të etikës qytetare e zyrtare. Kjo është një vlerë të elitës politike drejtuese të vendit, mungesa e idealizmit tjetër e këtij parlamenti, që është inspiruese për sot. politik të kësaj elite, paaftësia e saj për të kuptuar nevojat Në sferën e komunikimeve parlamenti shqiptar miratoi themelore të vendit e mbi të gjitha paaftësia e saj për t’ua akte me rëndësi, që e bënin Shqipërinë pjesëtare të rrjetit nënshtruar interesat e saj të ngushtë politikë dhe ambicien botëror të komunikacioneve, duke ndihmuar në hapjen e për pushtet interesave më të gjerë dhe madhorë të shtetit. saj drejt botës. Lidhur me këtë legata britanike pohonte se për këta Përveç këtyre kontributeve për vendosjen e themeleve politikanë “homazhi ndaj idealeve perëndimore të të shtetit, që janë me rëndësi historike, parlamenti i parë demokracisë, që ka të bëjë me respektimin e metodave dëshmoi edhe limitet e veta dhe përgjithësisht limitet e parlamentare të opozicionit, ishte i parakohshëm në shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Shqipëri1. Sfida kryesore e humbur e këtij parlamenti, e gjithë Gjatë viteve të punës hulumtuese për ne si historianë sistemit politik dhe elitës drejtuese të asaj kohe, ishte ishte disi e pashpjegueshme kur shihnim se intelektualë me stabilizimi i shtetit. Parlamenti shqiptar nuk arriti të krijonte emër të asaj kohe ose patriotë që kishin dhënë një kontribut një qeverisje të stabilizuar në vend. Përkundrazi, ai u bë të çmuar në Lëvizjen Kombëtare dhe në pavarësinë e arenë e përplasjeve të ashpra politike, të cilat dolën edhe Shqipërisë, demonstronin tendenca të tilla konfliktuale, përtej suazave parlamentare dhe tronditën themelet e shtetit. partikulariste, klanore ose krahinore, pa marrë parasysh se Kjo ishte një mangësi dhe dështim i dhimbshëm në procesin cenoheshin interesat madhorë të vendit dhe stabiliteti i tij. e shtetndërtimit, që ishte detyra më madhore, prioriteti i Diplomatët e huaj në Shqipëri vinin në dukje se Shqipëria vetëm i të gjitha prioriteteve të shqiptarëve në atë kohë. kishte një popullsi të paarsimuar, nga e cila u formua një Gjatë kësaj periudhe ndodhën kriza të thella, që vunë klasë politike e paditur, që përbëhej nga persona të dhënë në pikëpyetje shtetin dhe pavarësinë e vendit, si: grushti i më tepër pas intrigave sesa pas elektoratit të tyre. Dhoma e shtetit i dhjetorit 1921; kryengritja antiqeveritare e marsit parlamentit u bë një skenë grindjesh mes deputetëve, të 1922; tentativa për grusht shteti dhe për vrasjen e cilët kishin si pikësynim vetëm interesat e tyre personalë2.
1 The National Archives (TNA), Kew, London, Foreign Office (FO) 371/7330, f. 581–586; Heathcote Smith për Lordin Curzon të Kladestonit, 18 janar 1922. 2 TNA, FO, 371/9644, Eyres për MacDonald, 10 qershor 1924.
60 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Edhe revista prestigjioze britanike “The Near East” që konsiderohej si zgjidhja më e mirë5. evidentonte formën e papërshtatshme të regjimit politik 4. Parlamenti i parë shqiptar, ashtu si dhe e gjithë në Shqipëri si dhe rolin negativ të “Klikës” në këtë situatë qeverisja, ishte i detyruar të bashkëjetonte me fuqitë qeverisëse. Ajo shkruante: “Të përpiqesh për pavarësinë është personale të armatosura, që de facto ekzistonin në vend. një gjë, por për të formuar qeverinë, për të organizuar shtetin dhe për Liderë të fuqishëm brenda mazhorancave ose opozitave të të krijuar një komb kompakt dhe efektiv është diçka tjetër. Çdo asaj kohe i dispononin këto dhe në raste konfliktesh politike vështirësi qëndron tek administratorët e tij (qeveritarët dhe deputetët). i kanë përdorur hapur për të realizuar synimet e pushtetit. Duke i shtuar këto vështirësi, delegatët që u mblodhën në Kongresin Sigurisht, kjo e cenonte rëndë funksionimin, efektivitetin e Lushnjës për të vendosur kushtetutën, ua dhanë pushtetin suprem dhe rolin e parlamentit. Siç shpreheshin diplomatët katër regjentëve, krijuan qeverinë dhe parlamentin me një dhomë. britanikë, kjo e shndërronte parlamentin dhe Këto, në duar pa eksperiencën e duhur, u bënë të komplikuara dhe të parlamentarizmin në një lëvozhgë të demokracisë, pasi fuqia paefektshme. Për të organizuar dhe qeverisur një shtet në këto kushte reale e një politikani nuk matej me votat që fitonte, por me kërkohen administratorë të zotë, të ndershëm dhe me përvojë. Gjatë numrin e armëve që kishte në dispozicion. katër vjetve të fundit Shqipëria ka dështuar në krijimin e tyre.”3 5. Sistemi politik ishte i tillë që krerët e grupeve politike, 3. Parë në këto rrethana, sistemi politik që u aplikua në të mëdha ose më të vogla, bënin ligjin. Deputetët Shqipëri, pra regjimi i pastër parlamentar, ndonëse përgjithësisht, në vend që t’i bindeshin ndërgjegjes së tyre demokratik nga pikëpamja konstitucionale, nuk ishte i dhe interesave legjitimë të elektoratit, e kishin shitur përshtatshëm për Shqipërinë e asaj kohe. Ministri britanik besnikërinë e tyre te këta liderë, që i kishin dominuar në Harri Ejres (Harry Eyres) shkruante: “Patriotët shqiptarë në listat e tyre elektorale. Kjo i kthente ata në marioneta Lushnjë, fatkeqësisht, u infektuan me virusin e qeverisjes politike. parlamentare, që do të zëvendësonte atë të Lindjes. Është për të ardhur 6. Jeta normale parlamentare dhe stabiliteti institucional keq që sistemi përfaqësues i një vendi që është kampion i institucione politik u cenuan edhe nga një defekt tjetër i madh i një të lira (Eyres këtu kishte parasysh Britaninë e Madhe) të pjese të konsiderueshme të politikanëve shqiptarë. Ata mund të aplikohet në vende myslimane, të cilat, në kundërshtim me krijuan lidhje personale me shtete të huaja, me qëllim që të eksperiencat e Perëndimit, nuk kanë kaluar një evolucion politik përforconin pozitat e tyre politike në Shqipëri përkundrejt gjatë shekujve. Idetë e qeverisjes së tyre janë të kundërta me ato të rivalëve të tyre, por këto shtete luajtën me ta dhe i përdorën Perëndimit dhe një sistem i tillë do të sjellë gjithmonë fatkeqësi.”4 në interesin e tyre për të krijuar influenca e dominim në Edhe Foreign Office në përfundim të ngjarjeve të viteve politikën shqiptare, të cilat më të shumtën e herës qenë në 1920–1924 jepte një vlerësim negativ për rezultatet e dëm të interesave kombëtarë shqiptarë dhe të stabilizimit procesit politik të kësaj periudhe në Shqipëri dhe arrinte të vendit. Kjo e nxiti konfliktualitetin në vend dhe ishte në përfundimin se “Shqipëria nuk mund të drejtonte faktor madhor në stimulimin e krizave të rënda politike. vetëm”. Prandaj parashikonte tri opsione të mundshme për 7. Një ndikim në situatën konfliktuale në parlament e të ardhmen e Shqipërisë: a) copëtimin e saj midis Italisë, më gjerë ka pasur një lloj asimetrie dhe disbalance në fuqinë Serbisë dhe Greqisë; b) vendosjen e një mandati italian; c) dhe organizimin e forcave politike. Dominimin politik në vendosjen nën kontrollin e plotë të Lidhjes së Kombeve, këto vite e ka pasur një organizatë e fshehtë politike e
3 TNA, FO 371/9644; K. e gazetës “The Near East”, korrik 1924. 4 TNA, FO 371/9644, Eyres për MacDonald, 10 qershor 1924 5 TNA, FO 371/10654/C217/52/90, Memorandum i Central Department në Foreign Office, 5 janar 1924. Në këtë dokument ndër të tjera theksohej se ngjarjet që kishin ndodhur ishin dëshmi e qartë se qeverisja në Shqipëri ishte larg konceptit perëndimor. “Përfaqësimi i shqiptarëve në institucione, – thuhet në këtë dokument, – është jo i plotë, idetë për unitet kombëtar janë të nivelit fillestar dhe, nëse lihen pa mbikëqyrje, ekzistojnë tendenca konfliktuale të brendshme. Popullsia ndahet në gegë e toskë, ekzistojnë tri religjione [...] Mungesa e unitetit social dhe ekonomik është rezultat i bashkekzistencës së tre faktorëve konfliktualë të civilizimit: klanet e malësorëve në Veri, pronarët feudalë të tokave në Qendër dhe popullsia më e arsimuar dhe edukuar e racës helenike (ortodokse shqiptare) në Jug. Këtyre vështirësive duhet t’u shtohet edhe xhelozia e shteteve fqinje dhe paaftësia e shqiptarëve të rëndomtë të absorbojnë diçka nga kultura perëndimore [...] Si rezultat i këtyre rrethanave, Shqipëria sot ndodhet në një gjendje kaosi të plotë ekonomik, politik e financiar.”
61 100 vjet parlamentarizëm shqiptar quajtur “Krahu Kombëtar”. Ajo luajti një rol të madh Krahasuar me shtetet fqinje ballkanike, qeveritë e viteve pozitiv në restaurimin e pavarësisë së Shqipërisë, në 1920–1923 ishin më demokratiket, me gjithë mangësitë e organizimin e Kongresit të Lushnjës, ishte forcë kryesore tyre. në qeverinë e Sulejman Delvinës gjatë vitit 1920, pati një Mbresëlënës ishte zhvillimi i shtypit shqiptar, marrëdhënie jo shumë të qartë me pushtetin në vitin 1921 ndërmarrja e reformave të mëdha në sferën e dhe ishte sunduese në vitet 1922–1923, deri ditën që u institucioneve religjioze, duke siguruar lirinë e besimit, shpërbë dhe degjeneroi në grupe rivale të brendshme, të shkëputjen e tyre nga politika, shkëputjen nga varësia cilat përdorën çdo mjet, duke përfshirë korrupsionin, prej qendrave të jashtme, ndërtimi i tyre si institucione intrigat dhe grushtin e shtetit për të marrë në dorë fuqinë. të pavarura kombëtare, që ishin në harmoni me shtetin Në etapën e parë, në vitet 1920–1921, grupet opozitare në shqiptar dhe siguronin harmoninë e vëllazërinë midis parlament ishin të përçara e më të dobëta. Kjo situatë midis shqiptarëve të besimeve të ndryshme. Parlamenti dy blloqeve e reflektua në një klimë të tensionuar politike. shqiptar dha një kontribut të rëndësishëm historik në Ndërsa në vitet 1923–1924, kur kjo organizatë, që nga këtë drejtim, duke shtruar trasenë e një zhvillimi në rrugë kundërshtarët emërtohej “Klika”, u ça nga brenda në të drejtë e progresive. Kjo nuk ishte e lehtë. Ai përballoi mënyrë të pariparueshme, pjesa e saj që nuk arriti të fitonte sfida të mëdha që vinin nga e kaluara si dhe presione të shumicën në zgjedhjet e vitit 1923 u bashkua me ish- forta politike nga jashtë. opozitën e mëparshme dhe organizoi kryengritjen e Një arritje tjetër, që e bëri shtetin dhe parlamentin e qershorit të vitit 1924. parë liberal dhe me orientim progresiv, ishin liritë dhe të Pas kësaj analize institucionale shtrohet pyetja: a e fitoi drejtat që iu akorduan pakicave. Ato ishin krenaria e shtetit parlamenti i parë shqiptar sfidën me historinë? Rezultatet të ri shqiptar, i cili mori vlerësimin e organizmave e arritura nuk na lejojnë të japim një përgjigje të prerë “po” ndërkombëtarë, dhe i shërbyen konsolidimit dhe stabilizimit ose “jo”. Nëse do ta shikojmë kontributin e parlamentit të të tij. parë demokratik shqiptar në këndvështrimin e Diskutimet nga ky parlament për emancipimin e femrës shtetndërtimit, stabilizimit të shtetit, forcimit të tij, krijimit shqiptare ishin nga më mbresëlënëset. Në këtë mënyrë ai të paqes sociale në vend dhe zhvillimit ekonomik, përgjigjja çeli rrugën drejt emancipimit të saj, përmirësimit të pozitave me siguri do të jetë “jo”. Megjithatë, ne duhet të shohim sociale, juridike e ekonomike, arsimimit dhe kulturës. edhe kontributin e parlamentit në emancipimin e Sigurisht që në atë kohë arritjet nuk ishin substanciale, por përgjithshëm të shoqërisë shqiptare. Në këtë këndvështrim, procesi kishte filluar dhe me gjithë vështirësitë e mëdha ai që nuk është më pak i rëndësishëm, ne mund të konstatojmë do të çante përpara. se parlamenti i parë shqiptar filloi një proces historik me rëndësi dhe me pasoja të jashtëzakonshme për shoqërinë Burimet dhe literatura kryesore shqiptare. Ai ishte institucioni themelor politik, faktori kryesor e më i fuqishëm për ta drejtuar shoqërinë shqiptare Arkivat drejt oksidentit. Edhe pse po vepronte në një terren Archivio Storico Diplomatico, Ministero degli Affari jashtëzakonisht të vështirë, ky parlament la gjurmë në Esteri (ASD MAE), Roma. ndërgjegjen shqiptare si një sprovë me plot sakrifica për të Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë ecur në një rrugë që ishte e vetmja drejt progresit dhe (AQSH). prosperitetit. Parlamenti i parë shqiptar ishte kontrollues Arkivi i Institutit të Historisë (AIH), Tiranë. efektiv i qeverisë dhe qeverisjes, ai promovoi dhe u bë garant The National Archives (TNA), London. i të drejtave themelore të njeriut. Përgjithësisht ai i mbrojti këto liri në një shkallë të admirueshme në krahasim me Botime dokumentare mundësitë e shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Liria e fjalës, “Bisedimet e Këshillit Kombtar”, Tiranë; “Mbrothësija”, e shtypit, e zgjedhjeve, e pronës, e besimit, e konkurrencës Kristo Luarasi, 1920, 1921, 1923, 1924. politike, e lëvizjes dhe një sërë lirish të tjera në ata katër “Bisedimet e Këshillit Kombtar”, Tiranë, Nikaj, 1922. vjet të jashtëzakonshëm në historinë e vendit tonë ishin në Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit nivelet më të larta në Europën Lindore e Juglindore. shqiptar për liri e demokraci 1917–1941, botim i Drejtorisë
62 Konferencë shkencore ndërkombëtare së Arkivave Shtetërore të RPSH-së, Tiranë, 1959. autorësh, Tiranë, “Kristalina –KH”, 2019. Kruja, Mustafa dhe P. Paulin Margjokaj OFM, Krasniqi, Afrim, “Partitë politike në Shqipëri (1920– Letërkëmbim (1947–1958), Shkodër, “Camaj-Pipa”, 2006. 2006), historia dhe tiparet e partive, të parlamenteve dhe të Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918– zhvillimeve politike”, ISP, Tiranë, “Eurorilindja”, 2006. 1920 (përmbledhje dokumentesh), përgatitur nga Muin Krasniqi, Afrim, “Sistemet politike në Shqipëri (1912– Çami dhe Hidajete Luga (Bejtja) në bashkëpunim me 2008)”, ISP, Tiranë, “Uffo Press”, 2009. Dhimitër Andonin, Mediha Shuteriqin dhe Zekeria Rexhën, Kruja, Mustafa, “Anthologji historike”, Elbasan, vëll. I, II, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Drejtoria e “Sejko”, 2001. Përgjithshme e Arkivave, Tiranë, 1975. Meta, Beqir, “Minoritetet dhe ndërtimi kombëtar në Shqipëri (1912–1924)”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Literaturë historiografike, ditarë dhe kujtime Instituti i Historisë, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2013. Austin, Robert C, From Crisis to Crisis, The Rise and Fall Omari, Luan, “Sistemi parlamentar”, Tiranë, “Elena of Fan Noli’s Vision for Albania 1920–1924, Toronto, 1998. Gjika”, 2004. Austin, Robert C, “Shtegu i pashkelur i Fan Nolit - Pearson, Owen, Albania and King Zog. Independence, Demokracia shqiptare në vitet 1920–1924”, Tiranë, “Albin”, Republic and Monarchy, 1908-1939, The Centre for Albanian 2000. Studies, London, 2005. Cici, Arben, “Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet Selenica, Teki, “Shqipëria më 1927”, Tiranë, 1920–1934”, Tiranë, “UET Press”, 2013. “Shtypshkronja Tirana”, 1928. Dervishi, Kastriot, “Historia e shtetit shqiptar (1912– Tomes, Jason, King Zog: Self-Made Monarch of Albania, 2005)”, Tiranë, “55”, 2006. The History Press, 2008. Fischer, Bernd J., “Mbreti Zog dhe përpjekja për Vllamasi, Sejfi, “Ballafaqime politike në Shqipëri (1897– stabilitet në Shqipëri”, Tiranë, “Çabej”, 1996. 1942). Kujtime dhe vlerësime historike”, përgatiti për botim Frashëri, Mehdi, “Kujtime (Vitet 1913–1933)”, Tiranë, Marenglen Verli, Tiranë, “Neraida”, 2000. “OMSCA-1”, 2005. Vlora, Eqrem bej, “Kujtime (1885–1925)”, Tiranë, “Historia e Shqiptarëve gjatë shekullit XX”, vëll. II, grup “Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit”, 2003.
63 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar (1920-1924)
Akademik Marenglen VERLI
ështja e Kosovës, e Çamërisë dhe e viseve të tjera Qeverisë së Vlorës, e kryesuar nga Ismail Qemali, dhe elitës shqiptare lindi si një çështje e veçantë, natyrisht jetike patriotike të vendit të mbledhur rreth saj i mbeti detyrë të Ç për kombin shqiptar, në vitin 1913 me vendimet e përballej me situatën e paprecedent të krijuar në rrjedhën e marra në Konferencën e Londrës nga ambasadorët Luftës Ballkanike dhe nga qëndrimi i Fuqive të Mëdha për e Fuqive të Mëdha. Trojet shqiptare në Ballkan, të rajonin. Delegacioni shqiptar i mandatuar nga qeveria e Vlorës, organizuara administrativisht në Perandorinë Osmane në i përbërë nga Mehmet Konica, Rasih Dino, i mbështetur edhe katër vilajete, me vendimet në fjalë u përgjysmuan dhe po nga Filip Noga, Faik Konica e Fan S. Noli, mbërriti në Londër kështu u la jashtë kufijve edhe pjesa më e madhe e kombit në dhjetor 1912 dhe në fillim të janarit 1913, me mundësitë që shqiptar, gati 2/3-at e tij. (Në vitin 1912 kombi shqiptar pati, ende pa u marrë vendimi nga faktori ndërkombëtar për përbëhej nga rreth 2 milionë banorë, prej të cilëve në shtetin kufijtë e Shqipërisë, duke zbatuar vendimin e Kuvendit të shqiptar u përfshinë vetëm 700 mijë. Në tërësi Shqipëria Vlorës të 6 dhjetorit 19122, i paraqiti një memorandum politike e 1913-s pati 738 mijë banorë, përkatësisht rreth Konferencës së Ambasadorëve (dhe një shtojcë me statistika 700 mijë shqiptarë dhe 38 mijë minoritarë, kryesisht grekë, për përbërjen e popullsisë)3. Në këtë memorandum kërkohej maqedonas dhe malazezë.)1 që në shtetin shqiptar të përfshiheshin të gjitha viset me popullsi
1 Kristaq Prifti, “Popullsia e Kosovës (1831–1912)”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2014, f. 1026–1030; “Historia e shqiptarëve gjatë shekullin XX”, vëll. II (1920–1924), Akademia e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, botimet albanologjike, Tiranë, 2019, f. 222–223. 2 Kuvendi i Vlorës në mbledhjen e gjashtë të datës 6 dhjetor 1912 kishte diskutuar për “njerëzit që duhet t’a mprojnë çështjen shqiptare përpara Evropës” dhe pas diskutimit të I. Qemalit “se kjo punë është barrë e Qeverisë” kishte vendosur që “Qeveria të ketë liri të plotë në këtë çështje”. Shih Lef Nosi, “Dokumente historike për t’i shërbye histories tonë kombëtare”, botimi i dytë, Tiranë, 2007, f. 184. 3 Ismail Qemal Vlora, “Kujtime”, Tiranë, “Toena”, 1997, f. 352.
64 Konferencë shkencore ndërkombëtare shqiptare, madje edhe rajone etnikisht të diskutueshme, të cilat, të ri shqiptar. Ambasadori i Austro-Hungarisë, Mensdorf, nëse do të gjendej mbështetje nga Fuqitë e Mëdha, mund t’i njoftonte Vjenën më 18 dhjetor 1912 se, edhe pse “ato pjesë që jepeshin Shqipërisë. Historiani britanik Xhozef Suajër (Joseph janë të banuara vetëm nga shqiptarët duhet t’i përkasin Shqipërisë, [...] Swire) ka shkruar se kufiri i propozuar nga qeveria e Vlorës mendimi i të gjithë kolegëve është se nuk mund të shkohet përpara nuk ishte i paarsyeshëm “qoftë historikisht, qoftë etnografikisht”4. me konsiderata etnografike”.7 Prandaj kufijtë e Shqipërisë dhe Kërkesat u përsëritën disa muaj më pas nga delegacioni që copëtimi i viseve shqiptare u vendosën me konsensusin e mbërriti në Londër nën kryesimin e Ismail Qemalit (pasi kishte Fuqive të Mëdha pas një diskutimi, më saktë pazari, kryesisht vizituar më parë Romën, Vjenën dhe Parisin). Anëtarët e midis përfaqësuesve të Austro-Hungarisë dhe Italisë, nga njëra delegacionit deklaruan kudo që gjetën veshë t’i dëgjonin, qoftë anë, dhe atyre të Rusisë dhe Francës nga ana tjetër, shtete që me stilin diplomatik e plot politesë të Ismal Qemalit, qoftë me shfaqnin interesa të veçanta për rajonin e Ballkanit. Kështu, stilin e thjeshtë popullor e të drejtpërdrejtë të Isa Boletinit, se pavarësia e shpallur nga shqiptarët më 28 nëntor 1912 në një shteti i ri duhej të kishte kufijtë e vet natyrorë dhe të përfshinte kuvend mbarëkombëtar, ku u përfaqësuan të gjitha viset brenda tyre të gjitha trojet etnike shqiptare5. Të dy delegacionet shqiptare8, u njoh nga faktori ndërkombëtar vetëm për një e sipërpërmendura nënvizuan gjithashtu se copëtimi i viseve pjesë të territoreve shqiptare dhe të kombit shqiptar. Madje, shqiptare nuk do t’i shërbente paqes në rajon. Në korrik të kombinacionet në politikën e Fuqive të Mëdha ndikuan që vitit 1917 Ismail Qemali do t’i theksonte mbledhësit dhe qeveria e dalë nga Kuvendi i Vlorës të mos siguronte njohjen redaktorit të kujtimeve të tij, Sommerville Story, se, sikurse as nga Austro-Hungaria dhe Italia, që mbështetën krijimin e më 1913-n në Londër, ishte i bindur se “rindërtimi i bllokut shtetit shqiptar. ballkanik dhe garancia e pavarësisë së tij do të jetë një nga faktorët më të Qeverisja e vendit nga princi gjerman Vilhelm Vidi në fuqishëm për paqen e Evropës Lindore dhe të botës. Kjo ndërtesë ballkanike, periudhën që pasoi dhe pazaret midis Fuqive të Mëdha jo kish përfunduar. Ismail Qemali mund të forcohet vetëm me forcimin e vetëm nuk sollën ndonjë situatë të favorshme për korrigjimin Shqipërisë, që përbën kolonën e katërt që e mban”6. e vendimeve arbitrare të vitit 1913, por me akorde të ndryshme Natyrisht, në Londër diplomacia e lartë e shihte situatën të që pasuan rrezikuan asgjësimin e arritjeve të deriatëhershme komplikuar. Aleancat, interesat gjeostrategjikë dhe dhe copëtimin e mëtejshëm të viseve shqiptare, madje këndvështrimi i kohës për rregullimin e marrëdhënieve asgjësimin e plotë të shtetit shqiptar. (Shih marrëveshjen ndërkombëtare, veçanërisht për caktimin e kufijve, nuk lejonin Austro-Hungari–Itali të 8 majit të vitit 1913 dhe Traktatin e të merreshin vendime që respektonin kriteret etnike. Praktikisht Fshehtë të Londrës të 26 prillit 1915)9. asokohe e konsideronin të natyrshme, madje të domosdoshme, Kuvendi i Durrësit dhe qeveria e dalë prej tij përmes shpërblimin e fitimtarëve të luftës me tokat që pushtonin gjatë delegacionit të dërguar në Paris nën drejtimin e kryeministrit konflikteve e konfrontimeve ushtarake. Interesat dhe konceptet Turhan pashë Përmetit e ngritën në Konferencën e Paqes në mbi bazën e të cilave operohej në dekadat e para të shek. XX, Paris qysh në fillim (në shkurt 1919) çështjen e kthimit të përcaktuan kështu mënyrën e veprimit për formatin e shtetit Kosovës e më gjerë brenda kufijve të shtetit shqiptar, por pa
4 Joseph Swire, “Shqipëria, ngritja e një mbretërie”, Tiranë, “Dituria”, 2005, f. 131. 5 I. Qemali, Kujtime..., f. 319; Tafil Boletini, Kujtime. Pranë Isa Boletinit (1892–1916) & Përballë sfidave të kohës (1916–1963), Tiranë, “Botimpex”, 2003, f. 157–159. 6 I. Qemali, Kujtime…, f. 327. 7 Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha (1912-1914), Tiranë: 8 Nëntori, 1978, f. 50-51, 163. 8 Nga 76 delegatë të përzgjedhur (71 arritën të merrnin pjesë në Kuvend), 14 ishin nga Kosova dhe trevat shqiptare lindore, kurse 5 nga Çamëria (Vehbi Dibra, Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani, Salih Gjuka, Zyhdi Ohri, dr. Myrtezai, Nuri Sojliu, Mehmet Dërhalla, Isa Boletini, Ajdin Draga, Dervish Peja, Qerim Kajabegolli, Hamdi Ohri, Mustafa Barotçiu (Ohër–Strugë). Kuvendi më 1 dhjetor 1912 vendosi që zgjedhjet për Pleqësinë dhe qeverinë të bëheshin pasi të vinin edhe delegatët e Janinës dhe Çamërisë Fehim efendiu, Veli Gera Reshadia, Jakup Vesel Margëlliçi, Axis Tahir Ajdonati, Rexhep Demi nga Filati. (Shih Lef Nosi, “Dokumente historike 1912–1918”, Tiranë, 2007, f. 176– 186" dhe Sejfi Vllamasi, “Ballafaqime politike në Shqipëri, 1898–1942”, Tiranë, “Neraida”, 2000, f. 484. 9 “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, “Toena”, 2007, f. 560; Arben Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit (1912–1918)”, vëll. II, Tiranë, “8 Nëntori”, 1987, f. 255–258, “Marrëveshje e fshehtë midis Austro-Hungarisë dhe Italisë, nënshkruar në Romë më 8 maj 1913”.
65 100 vjet parlamentarizëm shqiptar rezultat10. Gjithsesi, një mori faktorësh ndërkombëtarë e të përfshiu në qeveri dhe në Senat disa personalitete nga Kosova brendshëm, në një kombinacion fatlum, e shpëtuan Shqipërinë dhe nga trevat shqiptare lindore e juglindore jashtë kufirit të dhe e ringritën shtetin shqiptar, duke ruajtur me disa prerje të 1913-s, si Kadri Prishtinën (ministër i Drejtësisë), Mehmet vogla kufijtë e vitit 191311. Konicën (lindur në Konicë), Bajram Currin e Irfan Ohrin13. Elita politike shqiptare, e unifikuar në qëndrime në Përmes këtij akti Kongresi dëshmoi jo vetëm dëshirën për shumicën e saj përballë rrezikut të asgjësimit të Shqipërisë, të vlerësuar dhe pranuar kontributin e patriotëve shqiptarë të organizoi Kongresin Kombëtar të Lushnjës. Edhe në këtë krahinave të mbetura jashtë Shqipërisë në ngritjen dhe Kongres, që u hap më 21 janar 1929 dhe i zhvilloi punimet konsolidimin e shtetit shqiptar, por edhe demonstroi interesin deri në datën 31 janar, ajo e ngriti çështjen e Kosovës dhe politik të shtetit të ri shqiptar për trojet shqiptare të aneksuara viseve të tjera shqiptare të copëtuara qysh më 1913, por jo me dhe lidhjet shumëformëshe me popullsinë e tyre. Gjithsesi, insistimin që ka një çështje shumë e rëndësishme. Natyrisht, nuk u vlerësua dhe nuk ishte oportune të bëhej më tepër se situata nuk ishte normale. Konferenca e Paqes e Parisit qysh kaq. Prioritet për shqiptarët ishte dëbimi i italianëve nga Vlora në vitin 1919 kishte treguar qëndrimin e saj tërësisht refuzues dhe asgjësimi i synimeve të tyre në Shqipëri. Largimi i Italisë për çështjen e korrigjimit të kufijve midis Shqipërisë dhe përtej kanalit të Otrantos do t’i mbante larg fqinjët agresivë në fqinjëve të saj në të mirë të Shqipërisë. Madje Kongresi i Veri e në Jug, të cilët ishin gati të linin mënjanë përkohësisht Lushnjës u mblodh për të përballuar më të keqen: copëtimin pretendimet për të penguar praninë e Italisë në Ballkan. e mëtejshëm dhe reduktimin e statusit të saj, që rrezikonte ta Gjithsesi, “miqësia” e fqinjëve ishte e përkohshme dhe misioni vinte Shqipërinë e ricunguar në nivelin e një territori nën i Sejfi Vllamasit në Beograd në prill të vitit 1920 nuk siguroi protektorat ose mandat. Orientimi kundër Italisë kërkonte ta më tepër se një premtim të vakët për prapavijë të qetë në kufijtë kishte shpinën të siguruar nga krahu i Jugosllavisë, prandaj shqiptarë në kohën e zhvillimit të Luftës çlirimtare të Vlorës. kjo nuk duhej ngacmuar për çështjen e Kosovës. Gjithsesi, 53 Në kujtimet e tij S. Vllamasi shkruan se jugosllavëve nuk u delegatët e mbledhur në Lushnjë, me aq sa mund të bëhej në pëlqeu kur ai gjatë bisedimeve u shprehu në formë dëshire atë situatë, e dëshmuan veten përfaqësues të denjë të kombit kërkesën që Jugosllavia t’i kthente Shqipërisë disa qytete thjesht shqiptar. Duke e përqendruar vëmendjen në shpëtimin e shqiptare që ndodheshin pranë kufirit shqiptaro-jugosllav e territoreve të Shqipërisë së vitit 1913 dhe mbrojtjen e pavarësisë me këtë gjest “të fitonte miqësinë e përjetshme të së vendit, pra duke hedhur poshtë projektet e Konferencës së shqiptarëve”14. Paqes, që cenonin pavarësinë dhe tërësinë tokësore të shtetit Nga sa u tha më sipër, kuptohet se Shqipëria nuk pati kohë shqiptar, Kongresi u shpreh se nuk hiqej dorë nga ribashkimi të ndërtonte jetë parlamentare me standarde moderne i territoreve të shkëputura më 191312 me Shqipërinë. Madje ai europiane në vorbullën e destabilitetit politik dhe të konflikteve
10 Lef Nosi, “Dokumenta historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, f. 291–292. (Qysh ditën e parë të Kongresit, datë 25 dhjetor 1918, u diskutua që “edhe Shqipniës ndër shtet e Ballkanit t’i bashkohen gjithë ato vise ku flitet gjuha shqip e rron kombi shqiptar” si dhe “të çuemit e një Dërgate Shqiptare në Konferencën e Paqes” nën kryesinë e Turhan pashës për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë etnografike në Konferencën e Paqes.). Shih edhe diskutimin e Turhan pashës, shkurt 1919; “Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar (Përmbledhje dokumentesh)”, vëll. I, përgatitur nga Muin Çami (përgjegjës), Hidajete Luga (Bejtja), Dh. Andoni, M. Shuteriqi, Z. Rexha, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë,: 1975, dok. 65, f. 117. 11 Në territoret e reduktuara rishtas në viset verilindore e juglindore banonin rreth 40 mijë banorë. 12 “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, f. 145. (Në telegramin e protestës dërguar Konferencës së Paqes më 30 janar 1920 shkruhej se shqiptarët ishin gati të bënin “të gjitha sakrificat, të derdhnin edhe pikën e fundit të gjakut të tyre kundër çdo vendimi që do të vinte në rrezik tërësinë tokësore dhe pavarësinë e tyre të plotë”). Shih edhe Muin Çami, Marenglen Verli, “Shqipëria në Konferencën e Paqes (1919–1920)”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2015, f. 390; “Lufta e popullit shqiptar”, dok. 46, f. 58–59. 13 Në fund të janarit 1920 Komiteti “MKK”, duke llogaritur se mund të përfitohej nga kontradiktat italo-jugosllave rreth Shqipërisë, vendosi të hynte drejtpërdrejtë në bisedime me përfaqësuesin e Beogradit në Shkodër dhe Nishiq. Baza mbi të cilën palët mund të merreshin vesh sipas Komitetit ishte nëse Beogradi përveç ndihmës për të nxjerrë Italinë nga Vlora do të pranonte në parim që Kosova të bashkohej me Shqipërinë e së bashku “me u shti në Konfederacionin Jugosllav” (AQSH, fondi Komiteti MKK, dosja 8. Shih edhe M. Çami, M. Verli, “Shqipëria në Konferencën e Paqes (1919–1920”, f. 388). 14 S. Vllamasi, “Ballafaqime politike në Shqipëri...”, f. 196.
66 Konferencë shkencore ndërkombëtare rajonale e botërore të viteve 1912–1918. Por edhe pas 27 marsit Kadri Prishtina u larguan nga krahu kombëtar, për shkak se 1920, kur parlamentarizmi filloi të sendërtohej si një rregull aty ishin forcuar pozitat e Ahmet Zogut. Po kështu pothuajse legal, si një sistem qeverimi, pra pas çeljes së të parit parlament e gjithë paria e Kosovës e vendosur në Shqipëri, si Bajram kombëtar, trajtimi i çështjes së Kosovës dhe viseve të tjera të Curri, Hasan Prishtina etj. dhe masa e muhaxhirëve që shkonte shkëputura nga shteti shqiptar më 1913 do të mbetej më tepër pas tyre, përveç disa të rinjve intelektualë, si Rexhep Mitrovica, çështje dëshire dhe retorike, por jo çështje e alternativave Beqir Vokshi, Ibrahim Gjakova, Bedri Pejani, Hadush Kastrati, konkrete që prodhojnë zgjidhje. Madje, problemi i kufijve u Osman Tetova etj., u bënë pjesë e lobit proitalian, që sulmonin shtrua më tepër në disa momente iluzionesh, sikurse ishte grupimin kundërshtar për çështjen e Kosovës, ndoshta edhe rasti më 12 dhe 24 shkurt si dhe më 7 mars e 15 prill të vitit duke shpresuar se vetëm kështu mund të rimerrej Kosova e të 1919, kur të dërguarit e qeverisë shqiptare që shkuan në bashkohej me Shqipërinë.17 Konferencën e Paqes në Paris me në krye kryeministrin Turhan Sipas Sejfi Vllamasit, njohës i mirë i situatës së kohës, në pashë Përmetin, të ndikuar nga politika italiane, iu drejtuan opozitë me qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës u rreshtuan disa herë kryetarit të Konferencës së Paqes Zhorzh Klemanson, edhe qarqet klerikale katolike dhe bajraktarët, që ishin tepër duke shpresuar se mund të dëgjohej sadopak fjala e tyre15. konservatorë dhe donin të ruanin domenet e influencës së Gjithashtu çështja e trajtimit të shqiptarëve në Jugosllavi dhe tyre në popullsinë e Shqipërisë së Veriut, gjithashtu edhe një Greqi do të ngrihej në disa raste. Ndër to përmendim notat e pjesë e intelektualëve ambiciozë, që kërkonin sa më parë e me 11 marsit dhe 3 qershorit 1919 të Turhan pashë Përmetit çdo kusht pushtet. “Të gjitha këto forca heterogjene, – ka drejtuar kryetarit të Konferencës së Paqes, Zhorzh Klemansoit, shkruar S. Vllamasi, – formuan një koalicion të fortë kundër si dhe të 25 korrikut e 10 shtatorit 1919, kur Luigj Bumçi, atyre liberale e demokratike, që kishin për qëllim stabilizimin e kryetari i delegacionit qeveritar shqiptar, e shtroi përsëri shtetit...”18. Në këtë situatë të brendshme, që reflektonte problemin16. emancipimin e pamjaftueshëm të kombit dhe kur mungonte Pas Kongresit të Lushnjës për çdo politikan e analist realist një përkrahje e jashtme e fuqishme, sigurisht që vështirësitë ishte e qartë se së pari duhej shpëtuar Shqipëria e 1913-s dhe ishin të mëdha. se nuk ishte koha për të kërkuar nga fqinjët atë që asnjë llogaritje Qysh më 27 mars 1920, kur nisi punimet Këshilli Kombëtar e saktë nuk e konsideronte të mundur të merrej. Prandaj apo Senati19, në fjalën e mbajtur nga Këshilli i Lartë (Regjenca) dëshirat dhe patriotizmi verbal mbeteshin të shpreheshin u theksua se “qëllimi kombëtar asht mbrojtja e Atdheut, pavarësia brenda mureve të Këshillit Kombëtar apo Senatit dhe dhe sigurimi i kufijve të përcaktuar nga Konferenca e Londrës më 1913”. gradualisht do të reflektonin përplasjet midis opozitës dhe U theksua gjithashtu se “me fqinjët tanë Jugosllavët e Grekët, kemi pozitës. Natyrisht, përfaqësuesit e opozitës kishin komoditetin dëshirë të rrojmë në nji armonie miqësore” dhe, sigurisht me shumë që për kapital politik të kritikonin qeverinë për patriotizëm “të ndrojtje e diplomaci, më tej u deklarua se “kemi shpresë të madhe pamjaftueshëm”. Qysh në muajt e parë pas Kongresit rivaliteti se, edhe fqinjët t’anë kanë me njoft të drejtat t’ona etnike e jetike”20. Në i hershëm midis parisë dhe anëtarëve të krahut kombëtar u këtë mbledhje të parë, në prani të 24 senatorëve të pranishëm, riformatua mbi bazën e grupimeve politike që u krijuan nga senatori i Vlorës Spiro Koleka, njëherësh edhe nënkryetar i interesa të çastit, nga llogari pragmatiste dhe simpati e antipati Këshillit Kombëtar, në fjalën e mbajtur “çfaqi idhnimin e tij nga individualiste etj. Aqif pashë Elbasani (Biçaku) dhe se, sheh qi, dy pjesë të Shqipnies, Kosova e Çamëria s’përfaqësohen në
15 M. Çami, M. Verli, “Shqipëria në Konferencën e Paqes…”, f. 517–527, 539; “Shqipëria përpara Konferencës së Paqes”, Ble i parë, f. 15–22, f. 41–42. 16 “Shqipëria përpara Konferencës së Paqes”, Ble i parë, f. 43–44, Ble i dytë, f. 10, 19–21. 17 S. Vllamasi, “Ballafaqime politike në Shqipëri...”, f. 190. 18 Po aty, f. 190. 19 Në krye të Senatit prej 37 anëtarësh u caktua Xhemal Naipi, nënkryetar Spiro Koleka, sekretar Hilë Mosi. Senati funksionoi nga 27 marsi deri më 20 dhjetor 1920. Prej 37 deputetëve vetëm 13 nuk kryenin detyra administrative dhe nuk ishin drejtpërdrejtë nën urdhrat e qeverisë, çka e ulte realisht pavarësinë e Senatit dhe kompetencat e tij mbi qeverinë. AQSH, f. Kryeministria, V. 1920, d. 1–217, fl. 1. Letër e kryetarit të Këshillit të Naltë (Regjencës) për zgjedhjen e anëtarëve të Këshillit Kombëtar, Tiranë, 31 mars 1920; “Mbrojtja Kombëtare”, nr. 6, Vlorë, 18 nëntor 1920; shih “Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX...”, vëll. II, f. 37. 20 “Bisedime parlamentare 1920–1921”, Tiranë, 2015, f. 10.
67 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Këshillin Kombëtar e lyp qi, ky idhnim të çfaqet prej gjith Këshillës e të (me kryetar Fan S. Nolin). Më 21 nëntor një grup tjetër krijoi shënohet në procesverbal”21. Por në diskutimet e Këshillit në ditët Partinë Përparimtare (me kryetar Mehdi Frashërin), kurse disa në vazhdim u bë e qartë se për të gjithë preokupimi ishte nëse deputetë u paraqitën si “indipendente”25. Jugosllavia do të pranonte Shqipërinë në kufijtë e 1913-s dhe Me krijimin e këtyre partive lufta për pushtet do të nëse ajo dhe të tjerët do ta njihnin apo jo qeverinë e dalë nga ridimensionohej dhe kundërthëniet dhe akuzat në Këshillin Kongresi i Lushnjës. Kombëtar do të shtoheshin dukshëm, duke marrë shkas edhe Ndërkohë qysh në prill të vitit 1920 në Këshillin Kombëtar nga kalimi i rrezikut kryesor për vendin pas tërheqjes së Italisë evidentohen replikat për orientimin e politikës pro dhe kundër nga Vlora dhe sigurisë se intervencioni jugosllav në Koplik mbështetjes tek Italia apo Jugosllavia, akuza se kryengritjet në dhe Peshkopi nuk do të tolerohej nga Fuqitë e Mëdha, Britania, Kosovë “bahen me gjishtin e Italies nga ana e Qeveries”, thashetheme Franca dhe Italia, të cilat më 10–12 nëntor vendosën e akuza se misioni i Sejfi Vllamasit në Beograd duhej lexuar si marrëdhënie të rregullta diplomatike me Shqipërinë. Përplasjet veprim “për t’ia shitur definitivisht Kosovën Jugosllavisë” se “toskët me armë në kufi në Koplik dhe Peshkopi gjatë korrikut dhe nuk e duan Kosovën” etj.22. Për përfaqësuesit e rrymës që kërkonte gushtit, intervencioni jugosllav që pasoi si edhe avancimi në dëbimin e Italisë nga Vlora për të shpëtuar Shqipërinë, ishte e tetor i forcave shqiptare projugosllave esatiste të Halit Lleshit, qartë se Italia lëvizte gurët për të rrëzuar qeverinë e Sulejman Osman Memës, Tafë Kaziut e Hamdi Agë Bashës deri në Delvinës të dalë nga Kongresi i Lushnjës dhe për ta Shqipërinë e Mesme, duke shkaktuar largimin e banorëve nga zëvendësuar atë me një qeveri proitaliane, duke sponsorizuar vendbanimet e tyre për shkak të terrorit26, me sa duket, ndikuan idenë se vetëm Italia mund ta nxirrte Jugosllavinë nga Kosova23. vetëm në largimin e vëmendjes nga çështja e Kosovës. Vihet Në një renditje në dukje edhe paradoksale, u përvijuan dy re se pas rifillimit të punimeve të Këshillit Kombëtar më 23 grupime: grupimi me në krye Aqif pashën, që kryesisht kishte shtator 1920 mungojnë diskutime për çështjen e shqiptarëve në radhët e tij elementë konservatorë, irredentistët kosovarë të mbetur jashtë kufijve27. Kështu, për shkak të luftës për dhe ç’kish mbetur nga anëtarët e qeverisë së Durrësit, grup në pushtet, pa përjashtuar situatën e disfavorshme në rajon, në të cilin aderonin shumica e senatorëve të Vlorës, Beratit dhe Këshillin Kombëtar, gati një vit pasi po funksiononte jeta Gjirokastrës; grupimi i përbërë kryesisht nga anëtarët e krahut parlamentare në Shqipëri, edhe pse Italia i kishte larë duart kombëtar etj., me A. Zogun në krye, që kishte mbështetjen e nga Vlora dhe Shqipëria qysh nga dhjetori i vitit 1920 ishte senatorëve të Korçës, Tiranës, Dibrës dhe Shkodrës, të cilët bërë anëtare e Lidhjes së Kombeve, trajtimi i çështjes së kishin një qasje më realiste ndaj problemeve të Shqipërisë24. shqiptarëve të Kosovës ishte fare i zbehtë, madje edhe kur Më 10 tetor 1920 një grup deputetësh, për herë të parë në ishte fjala për të kërkuar vetëm respektimin e të drejtave historinë e parlamentit të parë shqiptar, doli me një program kombëtare e njerëzore28. politik, duke e quajtur veten “Partia Popullore Kombëtare” Në fjalën e lexuar para 56 deputetëve të pranishëm
21 Po aty, f. 11. 22 Bisedime parlamentare 1920–1921", f. 33, Diskutim i Fazli Frashërit dhe replika mes tij dhe Ramiz Dacit, datë 19 prill 1920). Shih edhe S. Vllamasi, “Ballafaqime politike...”, f. 195, 205. Dorëheqja e Hoxhë Kadriut si ministër i Drejtësisë më 11 maj 1920 lidhet me dërgimin e S. Vllamasit në Beograd, pa e informuar atë. Shih “Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar 1918–1920”, vëll. II, dok. nr. 224, f. 266. Letra e dorëheqjes e H. Kadriut për Këshillin e Naltë, 11 maj 1920. 23 S. Vllamasi, “Ballafaqime politike...”, f. 206. 24 Po aty, f. 206–207, “Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX...”, vëll. II, f. 49. 25 K. Naska, “Këshilli Kombëtar 1920...”, f. 104. Shih edhe AQSH, f. 246, v. 1920, d. 40, fl. 15–20. 26 “Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX...”, vëll. II, f. 88–89. 27 “Bisedime parlamentare 1920–1921”, f. 78, 158, mbledhja e datës 25 tetor 1920. Në periudhën 23 qershor–23 shtator nuk pati punime dhe sesioni i dytë i legjislaturës së parë filloi më 23 shtator 1920. 28 Po aty, f. 188. Shih edhe S. Vllamasi, “Ballafaqime politike...” f. 230. Ai shkruan: “Pas shtatorit 1920, pa u forcuar mirë shteti, filluan rivalitetet e zakonshme, komplotet e luftërat nga ana e elementëve që nuk mund të duronin sukseset e arritura nga rivalët e tyre dhe shteti të drejtohej nga elementë të rinj. [...] Kishte edhe të tjerë që prisnin të merrnin në dorë frenat e shtetit për ta përvetësuar sundimin arbitrar dhe për të vënë jashtë rrezikut pasuritë e tyre të mëdha të fituara abuzivisht dhe më në fund kishte edhe të tjerë ambiciozë edhe më të rrezikshëm se të tjerët që [...] donin të vinin në pushtet me çdo kusht.”
68 Konferencë shkencore ndërkombëtare më 21 prill, ora 10 paradreke, Këshilli i Naltë (Regjenca) u të minoriteteve, “sipas kartave të Lidhjes së Kombeve”, në mbledhjen shpreh me diplomaci se përmes një dërgate në Beograd e 13 qershorit 1921 deputeti i Durrësit Jusuf Barka, pasi tërhoqi Shqipëria kishte theksuar se “shteti ynë nuk ka tjetër qëllim, veç se vëmendjen e kolegëve me një ton më të lartë për “mizoritë e të jetë në një harmoni të plotë me fqinjët”. “Kujtojmë se edhe Qeveria serbëve mbi vllaznit tanë të Kosovës”, theksoi se, nëse vijonin ato Jugosllave, – theksohej më tej në fjalën e fronit, – tue ushqye ndjenja mizori “në dy vjet [...] s’ka me mbetë farë e Shqipnisë në Kosovë”. Ai ksidore, do të gjindet një marrëveshje në mest të dy shteteve dhe kështu do kërkoi që të ndërmerreshin demarshe e t’u tërhiqej telegrafisht të na lirohen vendet tona të xanuna pre serbëve”29. vëmendja Fuqive të Mëdha që të ndërhynin për t’u dhënë Në këto rrethana, kur Jugosllavia mbante me apo pa fund një orë e më parë këtyre ngjarjeve. Jusuf Barka pretekste territore të Shqipërisë së 1913-s dhe kishte masakruar njëkohësisht i kërkoi llogari qeverisë se çfarë kishte bërë për popullsinë e zonave ku ishte zhvilluar qëndresë, në të dyja këtë çështje me shumë rëndësi. Kurse Ministrisë së Punëve të anët e kufirit, sigurisht nuk kishte gjasa të flitej për çështje të Jashtme i kërkoi shpjegime se pse nuk respektohej reciprociteti territoreve, që ishin copëtuar në Konferencën e Londrës, por me Jugosllavinë dhe pse ishte lejuar hapja e konsullatës serbe ishte lënë jashtë çdo diskutimi edhe çështja e trajtimit anormal në Korçë “pa pas asnjë nënshtetas” të Serbisë dhe ende pa të popullsisë së Kosovës nga autoritetet jugosllave. Me territore shkëmbyer përfaqësi diplomatike të dy shtetet (Shqipëria e ende të okupuara, shteti shqiptar nuk kishte garantuar plotësisht Jugosllavia) dhe pse në Ohër “tue pas shumë shqiptarë”, qeveria as çështjen e mbijetesës në kufijtë e 1913-s. Në këtë situatë s’ka dërgue një Konsull për me ruejt interesat e shqiptarëve”32. ç’mund të thoshin deputetët e Dibrës, anëtarë të Partisë Pozicionet e deputetëve të dy partive pasqyronin qëndrimet Përparimtare me origjinë nga viset e copëtuara, si Avni Gjilani, e sipërpërmendura të grupimeve të vitit 1920, por kishin edhe Gani Strazimiri, Hoxha Kadriu, Hasan Prishtina, Irfan Ohri, ndryshime, që ishin krijuar rishtas gjatë gjysmës së dytë të atij Ramiz Daci etj.? Edhe kur prekej çështja e Kosovës, ajo mbetej viti ose që bartnin edhe specifikat e trevave nga vinin deputetët. në fraza deklarative, që nuk kapërcenin muret e parlamentit Sipas Sejfi Vllamasit, pavarësisht se u luftua egër edhe brenda dhe përgjithësisht nuk ndërmerreshin hapa që të çonin në llojit, në përgjithësi “Korça e Vlora në unanimitet votuan dyert e kancelarive të Fuqive të Mëdha apo në forume e politikën e Kongresit të Lushnjës, Gjirokastra për shkak të organizata ndërkombëtare si Lidhja e Kombeve. Myfit Libohovës u pozicionua midis dy politikave, asaj të Në diskutimet e 14 majit 1921 deputetët në fjalën e tyre, Lushnjës e të Durrësit”, edhe pse shumicën e fituan duke u përqendruar vetëm te nevoja e trajtimit të shqiptarëve mbështetësit e politikës së Lushnjës, kurse Elbasani, për shkak jashtë kufijve me statusin e minoriteteve, ishin të kujdesshëm të Shefqet Vërlacit, u pozicionua për “politikën e Durrësit”. se mos krijoheshin “komplikacione në politikën e jashtme”30. Ali Gjithnjë sipas Sejfi Vllamasit, në Berat, Tiranë e Durrës Këlcyra, deputet i Gjirokastrës dhe anëtar i Partisë Popullore, shumicën e fituan përkrahësit e “politikës së Lushnjës”, në shtroi problemin që të kishte interesim shtetëror “për shqiptarët Mat, për shkak të A. Zogut, gjithashtu përkrahësit e kësaj e jashtëm”. Kjo gjë, përforcoi deputeti i Durrësit Leonidha Koja, politike; në prefekturën e Drinit kryesisht përkrahësit e politikës nuk do të sillte “komplikacion në politikën e jashtme”, meqenëse së Durrësit; në prefekturën e Kosovës me ndikimin e B. Currit “Lidhja e Kombeve vetë e ka vendue mbrojtjen e votat u pjesëtuan midis dy partive, kurse zgjedhjet në Shkodër, minoriteteve”. Kurse Kristo Dako, deputet i Dibrës, i kërkoi që u zhvilluan më vonë dh e përfunduan më 8 shtator 1921, qeverisë të përpiqej “me pasë shkolla (shqipe) në Çamëri e në Kosovë”31. patën rezultat më shumë për Partinë Përparimtare.33 Gjithnjë në orientim të mbrojtjes dhe respektimit të statusit Ndërkohë që Italia kishte humbur terren në Shqipëri dhe
29 “Bisedimet parlamentare 1920–1921”, përgatitur nga Shërbimi i Botimeve Parlamentare të Kuvendit të Shqipërisë, Tiranë, 2015, f. 188. 30 Po aty, f. 231. 31 Po aty. 32 Po aty, f. 272. 33 S. Vllamasi, “Ballafaqime politike...”, f. 238–240. Deputetë me peshë që u rreshtuan në Partinë Përparimtare ishin: në Berat - Qemal Vrioni; në Elbasan - Shefqet Vërlaci e Mehdi Frashëri; në Dibër - Hasan Prishtina, Hoxha Kadriu, Irfan Ohri, Ramiz Daci, Avni Gjilani, Kristo Floqi; në Shkodër - Shuk Gurakuqi, Hilë Mosi, Sulçe Bushati, Musa Juka, Xhemal Bushati. Kështu, Partia Popullore, nën kryesinë e F. Nolit, kishte 38 deputetë. Partia Përparimtare, nën kryesinë e Mehdi Frashërit, kishte 28 deputetë dhe “grupi i indipendentëve”, 10 deputetë, që lëviznin midis dy grupeve, në përbërjen e të cilit bënin pjesë Gjon Fishta, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Mustafa Kruja etj. Shumica e “indipendentëve” do të bashkoheshin me Partinë Popullore.
69 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Jugosllavia ende nuk dominonte në rajon për të bërë të mundur vrejtjen Qeveries së vet për me ba qi të ndalohen këto masakra.”36 Pasi sendërtimin e synimeve të veta në Shqipëri, diskutimi i përmendte një varg masakrash të autoriteteve serbe kundër kryeministrit Iliaz Vrioni në parlament më 29 qershor 1921 shqiptarëve të Kosovës, H. Kadriu deklaroi se “Jugosllavia ka rezulton se preku shkurtazi vetëm çështjet e kujdesit për për qëllim të qitunit fare të popullit të Kosovës për me i thanë Evropës se “independencën” e Shqipërisë dhe të kufijve të 1913-s, që në kjo pjesë nuk asht Shqipnie, por Stara Srbije. Por si do të mund të thotë atë kohë u mësua se do të diskutohej jo në Lidhjen e Kombeve, [këtë] kur 90% të banuesve janë shqiptarë?” Prandaj, përfundonte por nga Konferenca e Ambasadorëve. Ai njëherësh theksonte fjalën H. Kadriu, shqiptarët shpërngulen me terror e nevojën e marrëdhënieve miqësore me gjithë fuqitë, sidomos zëvendësohen me sllavë të ardhur. “Nuk e shoh më të nevojshme me fqinjët, dhe përpjekjet, deri në atëherë të pasuksesshme, t’i sillemi prapë Parlamentit Jugosllav – u tërhiqte vëmendjen për vendosjen e “relacioneve miqësore me qeverinë kolegëve H. Kadriu, – por t’ ankohemi në botën e qytetnuem n’atë Jugosllave”34. mënyrë si tha z. Hasan Prishtina.”37 Gjatë korrikut të vitit 1921 situata në kufijtë shqiptaro- Mbledhja e 16 korrikut 1921 u fokusua tërësisht në çështjen jugosllavë agravoi me pasoja për popullsinë vendase. Shqipëria e trajtimit çnjerëzor të shqiptarëve të Kosovës. Nuk munguan reagoi në mbrojtje të popullsisë shqiptare të dhunuar, çka edhe diskutime që preknin në të njëjtin sens edhe çështjen e nervozoi Beogradin. Duke marrë shkas nga një telegram i Çamërisë. Pas diskutimeve të deputetëve Hasan Prishtina e parlamentit jugosllav drejtuar atij shqiptar, që akuzonte e Hoxha Kadriu në diskutime u përfshinë Ali Këlcyra, deputet protestonte për ndërhyrje të Shqipërisë në punët e brendshme i Gjirokastrës; Rexhep Mitrovica, deputet i prefekturës së të Jugosllavisë, deputeti Hasan Prishtina më 16 korrik 1921 Kosovës; Luigj Gurakuqi, deputet i Shkodrës; Sejfi Vllamasi, do të deklaronte: “Kryetari i Parlamentit Jugosllav me telegram na deputet i Korçës; Jusuf Barka, deputet i Durrësit; Leonidha thotë se Parlamenti Shqiptar nuk ka të drejtë m’u përzi në punë të Koja, deputet i Durrësit; Stavro Vinjau, deputet i Gjirokastrës; përbrendshme të shtetit tonë [Jugosllavisë]. Kjo asht e drejtë, por nga Irfan Ohri, deputet i Dibrës; Mustafa Kruja, deputet i pikëpamja e njerëzis kemi të drejtë m’u ankue e me i hjekë vrejtjen prefekturës së Kosovës; Gjergj Fishta, deputet i Shkodrës; Bahri Parlamentit Jugosllav për masakra e barbarizma të panumërta qi po i Omari, deputet i Gjirokastrës; Ali Koprencka, deputet i Beratit; bahen popullit shqiptar në Kosovë, pse pa farë mëshiret, po vriten e myten Qazim Daci, deputet i Dibrës; Hysen Mushketa, deputet i gra, fmi, jo për ndonjë arsye, si thotë Kryetari i Parlamentit [Jugosllav] se Durrësit; Qazim Kokoshi, deputet i Vlorës; Ndre Mjeda, po bahen shkaktar ngatresash, por vetëm se janë shqiptar,... Këshilli deputet i Shkodrës, pra deputetë nga të tria grupet Kombëtar [i yni] ka pasë pranue m’u interesua për fatin e atyne shqiptarëve, parlamentare. qi gjinden jashtë kufijve të Shqipnies. Pra proponoj qi Qeveria të marrë Fillimisht të gjithë deputetët që diskutuan dënuan dhunën masa të rrepta e urgjente, me qenë qi me ankimet me shkrim nuk mund ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë, përgjithësisht hodhën të kemi dobi të mjaftë, proponoj me emërue një Komision parlamentar për poshtë telegramin e kryetarit të parlamentit jugosllav dhe me shkue në Romë, Paris, Londrë e në kjoftë nevoja edhe në Washington, vlerësuan protestën e parlamentit shqiptar, për të cilën u theksua për me u ankue verbalement.”35 se duhej bërë jo vetëm pranë Lidhjes së Kombeve. Por ata u Menjëherë pas Hasan Prishtinës reagoi edhe Hoxhë Kadriu, ndanë kur qe fjala për të dërguar një delegacion pranë Fuqive i cili, duke analizuar si jurist telegramin e parlamentit jugosllav, të Mëdha për të paraqitur fakte e për të siguruar ndërhyrjen e theksoi se, nëse mospërzierja e parlamentit shqiptar në punë tyre që të ndalej dhuna në Kosovë, apo për ta bërë demarshin të brendshme të Jugosllavisë teorikisht qëndronte, në rastin përmes përfaqësuesve të Shqipërisë të akredituar jashtë vendit. konkret ishte fjala jo për përzierje. “Qëllim i jonë, – theksoi Hoxhë Përkrahësit e variantit të dytë, të prirë nga Ali Këlcyra, e Kadriu, – nuk ka qenë mu përzie ndër punë të brendshme të Shtetit argumentonin qëndrimin e tyre edhe nga aspekti ekonomik, Jugosllav, por ne e kemi ba kët telegram dhe ua kemi heqë të gjithë botës por kryesisht duke llogaritur se komisioni i dërguar enkas nga së qytetnueme e ja kemi dërgue edhe Parlementit Serb, tue kujtue se edhe Shqipëria nuk kishte njohje në sferat e larta europiane dhe do ata kanë umanitet. Qëllimi ynë ka qenë që Parlamenti Jugosllav t’i hjekun të kishte më pak sukses krahasuar me përfaqësuesit e Shqipërisë
34 “Bisedimet parlamentare 1920–1921”, f. 322–323. 35 Po aty, f. 360–361. 36 Po aty, f. 361–362. 37 Po aty, f. 362.
70 Konferencë shkencore ndërkombëtare pranë organizmave ndërkombëtare38. Ali Këlcyra në diskutimin atë dhe shqiptarët e saj ja kemi falun [...] vetëm kërkojmë t’i respektojë si e tij, ndërsa u shpreh kundër dërgimit të një delegacioni, theksoi njerëz e jo t’i therin si berra”43. Në politike fjalë të tilla konsiderohen se për çështjen e shqiptarëve të Kosovës “lipsej një propagandë gafa të rënda. Me pikëpamjen e Vinjaut u bashkua edhe Irfan sistematike, e këtë mund ta bënin njerëz që ndodheshin gjithnjë atje (në Ohri. Evropë) në të tilla detyra”. Me këtë rast ai kërkoi t’i hiqej vërejtje Pas diskutimeve të 16 korrikut çështja e Kosovës do të qeverisë që nuk kishte zbatuar premtimin e bërë në programin vijonte të diskutohej në mbledhjen e 18 korrikut, që filloi duke e saj kur u votëbesua se do të dërgonte “me të shpejtë përfaqësitë e lexuar një telegram të Eric Drummond-it, Sekretar i Përgjithshëm saj në vendet e duhura”, të cilat do të tërhiqnin vëmendjen e “botës i Lidhjes së Kombeve, me seli në Gjenevë. Në përgjigje të një së qytetëruar mbi ngjarjet e Kosovës”. “Heshtja dhe moslajmërimi i këtyre note dërguar nga Vlora më 28 qershor 1921 për të denoncuar ngjarjeve nëpër vendet e nevojshme, – shtoi deputeti R. Mitrovica, – terrorin mbi shqiptarët në Kosovë, informonte më 4 korrik kam frikë se po na i bjer (humb) të drejtat tona edhe në këtë copë se “s’kam mungue për me u komunikue këtë telegram [të ardhur nga Shqipërië.”39 Shqipëria] anëtarëve të Këshillit, si edhe anëtarëve të Shoqnies Kombeve, Ndërkohë nuk munguan akuzat e përfaqësuesve të Partisë për me i informue. Urdhnoni me prit Zotni Kryetar, nderimet e mira më Përparimtare ndaj atyre të Partisë Popullore se nuk preknin fare të mëdha”44. çështjen e kufijve dhe nuk e shtronin me forcën e duhur çështjen Sigurisht, telegrami i Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së e gjendjes në të cilën ndodheshin shqiptarët e Kosovës. Të Kombeve ishte formuluar mbi bazën e normave të kortezisë së dytët argumentonin se si pari duhej siguruar Shqipëria e 1913- zakonshme në diplomaci, por që nuk rezulton të ketë prodhuar s, kufijtë e së cilës ende diskutoheshin dhe pjesë të territorit të efekte pozitive për shqiptarët e Kosovës. Madje, në fund të së cilës ende mbaheshin të okupuara nga ushtria jugosllave. qershorit të vitit 1921, me nxitjen e Beogradit, kapedani i Mirditës, Në mbrojtje të variantit për dërgimin e një delegacioni në Markagjoni, kishte filluar rebelimin kundër qeverisë së Tiranës, Europë, H. Prishtina, i akuzuar më se një herë se vepronte i duke destabilizuar rendin në Shqipërinë plot probleme45. nisur nga interesa biznesi40, duke iu kundërvënë variantit që Situata gjatë muajve qershor–korrikut 1921 e tensionoi mbrohej nga Ali Këlcyra, Stavro Vinjau etj., deklaroi me patos debatin parlamentar. Në replikat e datës 18 korrik bie në sy se ishte gati të linte peng për 5000 lira mylkun që zotëronte në reagimi i Hasan Prishtinës ndaj Spiro Kolekës. “Z. Koleka tha Selanik, i cili vlente 30.000 lira, vetëm që të mundësohej se Kosovasit (deputetët kosovarë) lipset të marrin parasysh interesën e financimi për të dërguar delegacionin në Europë41. Kurse Shqipnies e jo vetëm të Kosovës. E siguroj Zotnin e tij që e marrim Stavro Vinjau shfrytëzoi rastin për të akuzuar Fuqitë e Mëdha parasysh interesën e Shqypnies. Zotni e Tij thotë që kosovasit të rrinë se “na premtuan me sa fjalë të bukura lirimin e popujve të robëruar”, urtë, [...] por Zotnia Juaj nuk din shka do me thanë serb”, – u shpreh por nuk e bënë këtë. Ai rekomandonte të gjendej mbështetje i irrituar Hasan Prishtina. te “socialistët e të gjithë botës”. Duke iu referuar shkrimeve të gazetës Për deputetin H. Myshqeta mbrojtja e të drejtave të “Pravda”, S. Vinjau propagandonte se “vetëm socialistët kan princip shqiptarëve të Kosovës dhe të viseve të tjera të shkëputura dhe guxim të nxjerin të palarat e qeverive të tyre”42. nga shteti shqiptar, nga “një komb i vogël” si shqiptarët, mund S. Vinjau bënte pjesë ndër ata deputetë, të cilët nuk ishin të të bëhej vetëm duke “trokëllitur” në dyert e të mëdhenjve që paktë, që e konsideronin të mbyllur përgjithmonë çështjen e të zbatohej parimi “i mbrojtjes së minoriteteve”, kurse me korrigjimit të kufijve shqiptaro-jugosllavë në të mirë të rëndësi do të ishte të sigurohej “lirimi i vendeve t’ona shtetnore [të Shqipërisë, por u tregua ekzemplar kur për këtë çështje do të Shqipërisë në kufijtë e 1913-s] të shkeluna nga të huajt, si edhe mbrojtja deklaronte me dëshpërim se “ne nuk kërkomë nga Serbia Kosovën, e të drejtës sonë ndjesore e gjutore që kemi jashtë kufijve”46.
38 Po aty, f. 361–394. 39 Po aty, f. 366-367. 40 S. Vllamasi, “Ballafaqime politike...”, f. 221. 41 “Bisedimet parlamentare, 1920–1921”, f. 386–387. 42 Po aty, f. 371. 43 Po aty. 44 Po aty, f. 376. Telegrami jepet në përkthimin në gjuhën shqipe, sikurse u lexua në parlament.) 45 “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, f. 173, 564. 46 ‘Bisedimet parlamentare, 1920–1921", f. 387.
71 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Diskutimet parlamentare gjatë verës së vitit 1921 dëshmojnë Në diskutimin e tij të datës 18 korrik 1921 me rastin e një se po përvijoheshin qartë dy qëndrime për çështjen e Kosovës: interpelance, ku 28 deputetë i kërkonin prononcim qeverisë njëra palë, kryesisht deputetë të Partisë Popullore, që ishte në për politikën e jashtme dhe për çështjen e mbrojtjes së pushtet, mbronte pikëpamjen se duhej insistuar kryesisht në shqiptarëve në Jugosllavi, deputeti i Partisë Popullore Qazim përpjekjet për konsolidimin e Shqipërisë së vitit 1913; pala Kokoshi atakoi Ali Këlcyrën dhe Avni Gjilanin se ishin tjetër, kryesisht deputetët e Partisë Përparimtare në opozitë, shprehur pa të drejtë se “Partia Popullore kundërshton për çështjen akuzonin pozitën se nuk i kushtonte vëmendjen, madje e kishte e Kosovës” dhe se “kryetari i Partisë Popullore, Fan Noli, paska thënë braktisur Kosovën. në Romë se na duam të sigurojmë vetëm kufirin e 1913 dhe s’interesohemi Natyrisht, situata u jepte të drejtë atyre që kërkonin të për Kosovë”. Më tej në një pozicion mbrojtës Qazim Kokoshi u siguroheshin arritjet e vitit 1913. Demarshet e qeverisë shpreh se “ky nuk përfaqëson mendimin e Partisë Popullore, pse ky shqiptare gjatë majit 1921 për të gjetur mirëkuptim në Beograd komision asht një komision i Qeveris50 e mund ta ketë thanë mbas e Athinë lidhur me konfirmimin e kufijve dhe të statusit të instruksioneve që ka pasë prej Qeveris”51. Shqipërisë dhe për të siguruar tërheqjen e trupave të tyre nga Qëndrimin dhe interesimin e qeverisë mbi “minoritetet zonat e okupuara brenda kufijve të 1913-s nuk kishin dhënë shqiptare që janë jashtë kufirit”, pikërisht me këtë togfjalësh, e rezultat. Fqinjët nuk i pranuan kërkesat modeste e krejt të kërkoi me forcë H. Prishtina, më aktivi në debatin e radhës. Ai natyrshme shqiptare dhe mbi bazën e sipërpërmendur theksoi se Këshilli Kombëtar e ka pranuar këtë gjë, d.m.th. nënshkrimin e marrëdhënieve dypalëshe. Beogradi dhe Athina “me u interesue”, dhe ka dhënë një vendim. “Qeveria çka do të nuk reaguan pozitivisht as për vendosjen e marrëdhënieve thotë? – përfundoi diskutimin H. Prishtina. – Qeveria drejt për diplomatike47. drejt s’ka m’u përzi në këtë punë”, prandaj të zgjidhej komisioni që Trokitja e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve më 29 prill do të shkonte në Europë për të denoncuar terrorin serb mbi 1921 dhe përsëri më 21 qershor për të gjetur mbështetje që t’i shqiptarët e Kosovës52. rinjiheshin kufijtë e 1913-s dhe fqinjët të lironin territoret e Në mbledhjen e radhës së parlamentit më 10 shtator 1921, shtetit shqiptar, ende të pushtuara prej tyre, nuk dha rezultatin ku u diskutuan probleme të politikës, u shtrua edhe një herë e pritshëm. Pavarësisht nga argumentimi i kërkesës shqiptare çështja e kufijve shqiptaro-jugosllavë, por jo edhe çështja e që bëri Fan Noli në Lidhjen e Kombeve se Shqipëria, si vend shqiptarëve të Kosovës. Duke qenë “kërkues i shpjegimeve”, asnjanës në Luftën e Parë Botërore, duhej të gjente zgjidhje pra kërkues i interpelancës për Ministrinë e Punëve të Jashtme, për çështjen e kufijve nga Këshilli i Lidhjes së Kombeve, ky “mbi gjendjen politike të jashtme të Shqipërisë”, Hasan forum ndërkombëtar pranoi sugjerimet e fqinjëve të Shqipërisë Prishtina pyeti se pse çështja e Shqipërisë, veçanërisht për dhe më 26 qershor 1921 vendosi që kërkesa e Tiranës zyrtare përcaktimin e kufijve, ishte lënë në dorë të Konferencës së të diskutohej nga Konferenca e Ambasadorëve të katër Fuqive Ambasadorëve, ç’masa kishte marrë qeveria për zgjidhjen e të Mëdha (Angli, Francë, Itali dhe Japoni)48. çështjes dhe për njohjen zyrtare të Shqipërisë prej shteteve të Në këtë terren të lëvizshëm rajonal e ndërkombëtar, por tjera, veçanërisht nga Fuqitë e Antantës etj. Në replikë me edhe brenda vendit, për shkak të rebelimit të kapedanit të ministrin e Jashtëm ai theksoi armiqësinë e fqinjëve, Jugosllavisë Mirditës49 (më 17 korrik 1921 Markagjoni kishte shpallur në e Greqisë, ndaj Shqipërisë, por këtë herë nuk e ceku çështjen Prizren “Republikën e Mirditës”), sigurisht që çështja e e shqiptarëve në Jugosllavi53. Në të njëjtën ditë ishte Luigj Kosovës në parlament nuk mund të diskutohej në kushte Gurakuqi, që, duke akuzuar Konferencën e Paqes dhe normale. dirigjuesit e saj, theksoi se çështja e korrigjimit të padrejtësive
47 “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, f. 172–173. 48 Po aty. 49 S.Vllamasi, “Ballafaqime politike...” f. 245–252. 50 Qeveria e Iliaz Vrionit (11.07-16.10.1921) ishte qeveri koalicioni. Shih edhe Fjalori Enciklopedik Shqiptar, vëll, III, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, 2009, f. 2157.
51 Bisedimet parlamentare, 1920-1921 ..., f. 388. 52 Po aty, f. 390. 53 Po aty, f. 507–509.
72 Konferencë shkencore ndërkombëtare të 1913-s për caktimin e kufijve të Shqipërisë mund të quhej shqiptaro-jugosllavë nga qëndrimi agresiv i Beogradit prej më në tërësi pa shpresë. “Me gjithë këtë, – u shpreh Gurakuqi, – shumë se një viti vuri më në fund në lëvizje Britaninë e Madhe ka mbetur akoma një fill shprese që, në mos tjetër, një pjesë e e përmes saj Lidhjen e Kombeve. Kryeministri Lloid Xhorxh shqiptarëve të mbetur jashtë atdheut të futen në gji të tij. Sikur nëpërmjet një note që i dërgoi më 7 nëntor 1921 Sekretarit të e dini, tha ai, Traktati i Servres, atje ku flet mbi kufijtë e Jugës, Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, i kërkoi të thirrej Këshilli të Jugosllavisë, thotë se këto kufi do të caktohen më vonë... i Lidhjes dhe “të detyrohej qeveria e Beogradit të respektonte Kartën e Tue qenë se Jugosllavia po e anekson Malin e Zi në bazë plebishiti [...] Lidhjes së Kombeve, përndryshe ndaj saj të merren masat ndëshkimore të Qeveria jonë të marrë masat e nevojshme për shpëtimin e shqiptarëve të parashikuara në nenin 16 të Kartës”56. Malit të Zi, që nuk morën pjesë n’atë plebishit54 [...] Asht detyrë e Ndërhyrja britanike ishte efikase. Më 9 nëntor Konferenca domosdoshme e Qeveris s’onë mos me lan këtë rast kaq të bukur për me e Ambasadorëve njohu kufijtë e Shqipërisë dhe Jugosllavia do fitue që të futi në gji t’Atdheut shqiptarët [...] e Pejës, Gjakovës, Plavës, të detyrohej t’i respektonte ato, por ndërkohë Shqipërinë e Gusinjës, Hotit, Grudës, Trepshit, Kuçit, Ulqinit, Anës Malit e të Krajës, përfshiu kaosi nga lufta e brendshme politike e sponsorizuar të cilët kanë qenë shqiptarë e dëshirojnë të jenë shqiptarë.”55 jo pak nga fqinjët57. Kështu, parlamenti i parë i zgjedhur, që Në dhjetor 1921 situata politike në Shqipëri kishte agravuar filloi punën më 21 prill 1921, e mbylli vitin duke prodhuar fare dukshëm. Acarimi deri në përplasje midis grupimeve politike pak rezultat për çështjen e shqiptarëve të Kosovës58. Në ishte shfaqur hapur në të gjitha nivelet, që nga regjenca e periudhën janar–mars 1922 pozita miratoi krijimin e “Gjyqit parlamenti e deri tek administratat lokale. Më 22 dhjetor 1921, të Lartë të Shtetit për ndjekjen e ministrave e deputetëve” në mbledhjen e 73-të të parlamentit të legjislaturës në vijim, kundërshtarë, ligjin kundër të arratisurve, ligjin për çarmatimin Hasan Prishtina u akuzua se duke bërë kauzë me d’Annunzio- e popullsisë, kurse në mars opozita, përkatësisht B. Curri, n për të shpëtuar Fiumen, vuri në rrezik Shkodrën, që sigurisht Mustafa Kruja, Hamit Toptani, Elez Isufi, Hasan Prishtina do t’i kalonte Jugosllavisë, nëse Fiume i kalonte Italisë. Emërimi etj., filluan kryengritjen kundër qeverisë. Këto probleme të i tij kryeministër në dekretin e Aqif pashë Elbasanit dhe imzot brendshme dhe situata ndërkombëtare nuk jepnin shanse për Bumçit (dr. Turtulli nuk ndodhej, kurse Abdi beu kundërshtoi), t’u ardhur në ndihmë shqiptarëve në Kosovë dhe në viset e duke e detyruar Pandeli Evangjelin të jepte dorëheqjen, tjera të lëna jashtë shtetit shqiptar. deklaruan deputetët e Partisë Popullore, e zhyste në një aventurë Në diskutimet parlamentare të vitit 1922, 1923 dhe gjatë shumë të rrezikshme shtetin shqiptar. Dihet çfarë ndodhi më gjashtëmujorit të parë të vitit 1924, sikurse u përmend, çështja pas dhe si pasoi largimi i shumë deputetëve nga Tirana drejt e rregullimit të kufijve të Shqipërisë me fqinjët mbeti një çështje Elbasanit. Turbullirat e dimrit të vitit 1921–1922, që përveç që priste të hapej pas vendimit të ndërkombëtarëve për vise të problemeve e dasive të faktorit të brendshëm u dimensionuan diskutueshme, si territoret e Manastirit, të Shën Naumit dhe edhe nga ndërhyrjet e llojllojshme të faktorit të jashtëm, gishti të Vermoshit, kurse çështja e mbrojtjes së popullsisë shqiptare i të cilit ishte i pranishëm në të gjitha ngjarjet e kohës, natyrisht në Kosovë, Çamëri dhe vise të tjera nuk u debatua59. Gjatë e nxorën jashtë vëmendjes çështjen e mbrojtjes së shqiptarëve vitit 1923 Partia Popullore dhe Partia Përparimtare ishin që jetonin në trojet e tyre në Jugosllavi e Greqi nga dhuna shpërndarë. Gjatë rigrupimit të forcave u riformatuan dy shtetërore që ushtrohej për motive nacionaliste e shoviniste. grupime të reja, të drejtuara përkatësisht nga A. Zogu dhe F. Gjatë muajve në vijim çështja e Kosovës nuk do të Noli (të parët kishin pozitën në pushtetin e kohës, të dytët diskutohej më në parlament. Gjendja e rëndë e krijuar në kufijtë përbënin opozitën). Vëmendja u përqendrua në zgjedhjet për
54 Po aty, f. 509–511. 55 Po aty, f. 511. 56 “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, f. 174. 57 Po aty, f. 564. 58 “Bisedimet parlamentare 1920–-1921”, f. 187–884. 59 “Bisedimet parlamentare 1922/1, 1922/2, 1923/1, 1923/2”. 60 Marenglen Verli, “Kosova, sfida shqiptare në historinë e një shekulli”, Tiranë, Botimpex, 2007, f. 115; shih dhe Fjalori enciklopedik shqiptar, vëll. III, f. 2158. 61 Po aty. 62 Shih: M. Verli, “Kosova, sfida shqiptare...”, f. 111–117, 117–126.
73 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Asamblenë Kushtetuese, e cila do të përcaktonte formën e mesazhe me vlerë aktuale. regjimit dhe do të miratonte Kushtetutën (ligji u miratua më Së pari, duhet theksuar se aspekti i çështjes që ka të bëjë 30 shtator dhe zgjedhjet, që nxorën 102 asamblistët, u zhvilluan me pretendimet territoriale, përkatësisht kthim brenda shtetit më 27 dhjetor). Në këtë situatë, vetëm në një rast, në mars shqiptar të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare të shkëputura 1924, qeveria shqiptare e kryesuar nga Shefqet Vërlaci protestoi në vitin 1913, qysh në muajt e parë të vitit 1920 konsiderohej në Lidhjen e Kombeve. Kjo u bë për masakrën që forcat një çështje e mbyllur për shkak të qëndrimit pa ekuivoke të ushtarake jugosllave bënë në zonën e Vushtrisë (Dubnicë– Fuqive të Mëdha. Për trajtim të mëtejshëm ishte lënë vetëm Zagorth)60. rektifikimi në disa segmente i kufirit të 1913-s. Aspekti tjetër i Në kushtet kur pas konfrontimeve të përsëritura edhe me çështjes së Kosovës lidhet me mbrojtjen e të drejtave armë deputetët në opozitë me qeverinë ishin reduktuar dhe kombëtare e njerëzore të popullsisë shqiptare që do të duhej kur elita politike në Shqipëri dhe krahu i saj i armatosur, i të jetonte në shtetet fqinje sipas normave të fiksuara në përbërë masivisht nga kaçakët e Kosovës, në të dyja anët e legjislacionin ndërkombëtar për mbrojtjen e minoriteteve. kufirit politik i ishin kundërvënë pozitës në pushtet në Tiranën Rezulton se debatet për çështjen në fjalë midis pozitës dhe zyrtare, kuptohet që nuk kishte gjasa të diskutohej për çështjen opozitës në parlament, por edhe jashtë tij, karakterizohen nga e Kosovës. Zona Neutrale e Junikut, malet e Dibrës, Malësitë një qëndrim më agresiv i opozitës dhe nga një prononcim më e Veriut etj., ku strehoheshin luftëtarët kryengritës ndaj dy i moderuar i pozitës. Pavarësisht nga origjina krahinore, qeverive, asaj të Tiranës dhe asaj të Beogradit, ishin caqet që të sentimentet, interesat personalë të deputetëve të veçantë ose dyja qeveritë të kishin interesa të njëjta, përkatësisht vendosjen të grupeve të deputetëve që lidheshin me trevat e lëna jashtë e rendit apo pacifikimin e zonave kryengritëse. Në këto kushte, Shqipërisë me vendime të faktorit ndërkombëtar, ishte më e problemet kufitare-territoriale dhe problemi i mbrojtjes së lehtë për opozitën t’i kërkonte pozitës atë që nuk do ta bënte popullsisë shqiptare në Kosovë u lanë për t’u trajtuar në një vetë kur ishte në pozitë. Këtë të vërtetë, që me sa duket është kohë të ardhshme. universale, e tregoi gjashtëmujori i dytë i vitit 1924. Në vitin 1924 ndodhën ngjarjet e njohura, që filluan me Rezulton gjithashtu se pavarësisht nga intensiteti i trajtimit atentate dhe përfunduan (në qershor) me largimin e grupimit parlamentar, apo dhe mediatik, i problemeve që lidhen me të A. Zogut nga pushteti dhe marrjen e frenave në qeverisjen çështjen e Kosovës etj., demarshet zyrtare të nivelit shtetëror, e vendit nga kryengritësit apo opozitarët e viteve 1921–1924, parlamentar dhe qeveritar në kancelaritë e Fuqive të Mëdha të cilët vunë kryeministër Fan Nolin. Është me interes të dhe në forume të tilla ndërkombëtare si Lidhja e Kombeve përmendim se qeveria e re nuk futi në përbërjen e saj elementë (për mbrojtjen e të drejtave të shteteve e popujve) apo nga Kosova. Ata, e veçanërisht B. Curri, u mbajtën afër, por Konferenca e Ambasadorëve (për rektifikimet kufitare), ishin liberalët, njësoj si konkurrentët e tyre konservatorë, që patën të rralla dhe vetëm në raste të vënies në lojë të gjithë interesave pushtetin deri në qershor, vlerësuan se mbështetja e si dhe në raste të acarimeve e përplasjeve deri me armë me irredentistëve haptazi mund të krijonte probleme jo vetëm fqinjët (përkatësisht shtetin SKS, apo Jugosllavinë). Kështu me fqinjët, por edhe në arenën ndërkombëtare. Edhe qeveria ndodhi në verë–vjeshtë të vitit 1920 dhe 1921, kur përballë e F. Nolit protestoi në Lidhjen e Kombeve në një rast, pikërisht intervencionit jugosllav në Koplik dhe Peshkopi elita politike në korrik–gusht, kur terrori i forcave jugosllave përfshiu zonën në Shqipëri ishte e detyruar të luante fort, i duhej patjetër të e Drenicës61, por Shqipëria e pastabilizuar, e dobët dhe pa krijonte unitet domethënë unifikimin e qëndrimeve pozitë– mbështetje gjatë viteve 1920–1924 nuk mund të bënte më opozitë, dhe gjithashtu i duhej të mbante qëndrime për konsum tepër. të brendshëm, domethënë përpara popullit, natyrisht edhe kur gjendej diku te faktori i jashtëm një mbështetje qoftë edhe me Përfundime kosto të lartë, sikurse ishte rasti i mbështetjes tek Italia për të përballuar Jugosllavinë e Greqinë dhe anasjelltas. Mbi bazën e dokumentacionit të viteve 1920–1924, që Vërehet se në rastin e këtyre acarimeve përveç demarsheve pasqyron jetën parlamentare e më gjerë, edhe veprimtarinë e zyrtare shtetërore shtoheshin edhe veprimet propagandistike qeverive e përgjithësisht të elitës politike të kohës lidhur me jashtë vendit përmes promemorieve dhe protestave të çështjen e Kosovës, qoftë territoriale, qoftë për të drejtat individëve e grupeve të caktuara, veprimet e lobimet e të cilëve kombëtare e njerëzore, dalin disa konkluzione e përcillen disa apo dhe të miqve të huaj të Shqipërisë nuk implikonin
74 Konferencë shkencore ndërkombëtare drejtpërdrejt shtetin shqiptar. Kështu, më 1921 prof. Bedri edhe kur Shqipërisë gjatë interpretimit të pikave të caktuara të Pejani mbajti një referat të shkëlqyer të natyrës irredentiste kufijve të 1913-s iu njoh e drejta mbi Manastirin dhe Shën dhe në mbrojtje të shqiptarëve në Jugosllavi e Greqi, duke Naumin, asaj nuk iu dha asnjë ndihmë konkrete për të marrë shfrytëzuar një kongres në Zvicër, organizuar nga Shoqëria e atë territor. Kujtojmë se, kur kishin anësi të qartë në konfliktet Popujve të Rrezikuar, me qendër në Gëtingen të Gjermanisë, rajonale, Fuqitë e Mëdha ndërhynin drejtpërdrejt, sikurse ishte ku e djathta gjermane me prirje fashiste dhe jo vetëm gjermane më 1881 rasti i demonstratës ushtarake në Ulqin për ta detyruar shfrytëzonte vendimet e rënda për të mundurit e Luftës së Perandorinë Osmane ta shpartallonte vetë mbrojtjen shqiptare Parë Botërore të marra nga Konferenca e Paqes për të kërkuar të qytetit dhe t’ia dorëzonte atë Malit të Zi. revansh. Po kështu më 1924 promemorie të firmosura nga H. Edhe pas vitit 1924 parlamenti shqiptar, monokolor dhe Prishtina, B. Curri etj. iu adresuan Lidhjes së Kombeve. Nga tërësisht i dirigjuar nga presidenti A. Zogu I (1925–1928) e parlamentarët shqiptarë rezulton se Sekretari i Lidhjes së më pas mbreti A. Zogu I (1928–1939), nuk ndërmori veprime Kombeve, Eric Drummond, ka pasur vetëm një prononcim serioze diplomatike për të trajtuar çështjen e të drejtave për të drejtat e shqiptarëve në Jugosllavi në vitin 1921, pikërisht kombëtare e njerëzore të shqiptarëve të Kosovës. Shteti kur parlamenti jugosllav paralelisht kishte reaguar për këtë shqiptar luajti në këtë fushë vetëm përmes promemorieve jo zyrtare, çështje, duke e quajtur hapin zyrtar të parlamentit shqiptar si ato të Hasan Prishtinës më 1927 dhe 1929 dhe promemoria ndërhyrje në punët e brendshme të Jugosllavisë. e priftërinjve katolikë dom Gjon Bisaku, dom Shtjefën Kurti Nëse vështrojmë periudhat e veprimeve të dhe dom Luigj Gashi, të arratisur nga Jugosllavia pas vrasjes sipërpërmendura të autoriteteve më të larta të Shqipërisë që së priftit tjetër katolik at Shtjefën Gjeçovi, apo duke bërë nga viti 1912, rezulton se pas 28 nëntorit dhe shpalljes së ç’mund të bëhej përmes diplomatëve shqiptarë në Beograd e Pavarësisë deri në fund të viteve 20 elita politike shqiptare e Shkup, gjithashtu duke nxitur të vepronin figura potenciale kohës, e organizuar deri më 1920 në forma paraparlamentare, politike ndër shqiptarët që jetonin dhe vepronin në Jugosllavi, ishte më unike dhe e ka reaguar më fort, duke paraqitur edhe si Ferhat Draga, ose përmes agjenturës së saj të dobët atje, të kërkesa territoriale. Por kjo ka ndodhur deri në verën e vitit cilët sponsorizoheshin përmes fondeve modeste etj. Komiteti 1913, kur ende nuk ishin caktuar kufijtë e Shqipërisë, ose në “MKK” dhe artikujt e rrallë në ndonjë gazetë që botohej jashtë shkurt 1919, kur shpresohej dhe ishin krijuar iluzione se shtetit nuk mund të ngrinin veçse fare zbehtë zërin për çështjen ndoshta Konferenca e Paqes e Parisit mund të korrigjonte e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi. arbitrazhin katastrofik të Konferencës së Ambasadorëve të Është vendi të përmendim se pas largimit nga Vlora Italia vitit 1913. Në këto raste shqiptarët kishin në favor të tyre në në muajt e fundit të vitit 1920 nuk do të përbënte më rrezikun fillim Austro-Hungarinë dhe Italinë (më 1912–1913), kurse kryesor për Shqipërinë, e tillë ajo do të ishte deri në fund të më pas shpresonin në premtimet e Italisë (më 1919). viteve 20, dhe situata e brendshme në Shqipëri nuk kishte Periudha 1920–1924 kishte për Shqipërinë një mbështetje konfrontime madhore, që të spostonin vëmendjen (më 1920– të vakët të Britanisë, që ndikoi në futjen e Shqipërisë në Lidhjen 1921, 1924 dhe më 1927–1930). Pikërisht në këtë kohë u e Kombeve, por që ishte po kaq e interesuar të ruante ekuilibrat prodhuan edhe reagimet zyrtare ose promemoriet e fuqishme në Ballkan e Mesdhe, të kishte peshë në Mbretërinë Jugosllave, jozyrtare të sipërpërmendura. Ka fakte se ato ishin të nxitura të dominonte politikën e Greqisë dhe të ekuilibronte interesat edhe nga shteti shqiptar, në rastet kur ai kishte ose ndiente e Italisë dhe Francës për Ballkanin. Pikërisht prandaj “miku i suportin, në mos shtytjen e politikës së Romës, e pjesërisht madh” i kohës, i vetmi “mik potencial”, Britania e Madhe, miratimin, në skalionin e dytë, të Britanisë së Madhe për të ndërkohë që pas Konferencës së Paqes SHBA-të ishin “ngacmuar” Jugosllavinë. (Promemoria e Bedri Pejanit 1921 vetizoluar përtej Oqeanit Atlantik, nuk lejonte më tepër se të në emër të Komiteteve të Bashkuara të Shqiptarëve Irredentë, paraqitur ruhej Shqipëria e 1913-s, duke i njohur një përparësi të lehtë më 1–10 shtator në Kongresin Ndërkombëtar për Mbrojtjen Italisë në krahun lindor të kanalit të Otrantos, kurse Tirana e të Drejtave të Popujve, në të cilën përmendej edhe e drejta e zyrtare jo vetëm nuk mund të kërkonte territoret e Kosovës e vetëvendosjes; promemoria e H. Prishtinës, B. Currit dhe B. më gjerë, por nuk mund të ngrinte me forcë as çështjen e Pejanit e 26 shtatorit 1924 paraqitur Lidhjes së Kombeve më trajtimit shqiptarëve në Jugosllavi, sikurse kërkonte traktati për 1924; promemoriet e Hasan Prishtinës më 15 mars 1927, 5 minoritetet, i firmosur edhe nga Jugosllavia. Aq i kujdesshëm prill 1929 dhe 10 janar 1931; promemoria e tre priftërinjve ishte qëndrimi britanik në trajtimin e çështjeve të rajonit, sa katolikë të arratisur nga Jugosllavia më 5 maj 1930 etj.)62.
75 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Tipare të ngjashme vihen re për çështjen në fjalë edhe në Përgjithshme e Arkivave, Tiranë: 1983. qëndrimet politike të Shqipërisë pas luftës. Shqipëria e Bllokut “Lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar 1918–1920” Lindor nuk u ndie fare të reagonte për çështjen e Kosovës (përmbledhje dokumentesh), përgatitur nga Muin Çami dhe deri në vitin 1948 dhe vetëm me raste e bëri këtë edhe më Hidajete Luga (Bejtja) në bashkëpunim me Dhimitër Andonin, vonë, kur do të duhej që BRSS-ja ose Kina të miratonin Mediha Shuteriqin dhe Zekeria Rexhën, vëll. I, II, Akademia e veprime të politikës së Jashtme të Shqipërisë. Interesat e tyre Shkencave e Shqipërisë, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, të veçantë për federatën e Titos ia lidhnin gojën Shqipërisë së Tiranë, 1975. Enverit dhe parlamentit të saj fiktiv. Puto, Arben, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës Ndërkohë, në dukje paradoksale, por është e vërtetë, për I Botërore”, vëll. III (1919–1926), Tiranë, “Albin”, 2001. çështjen e Çamërisë, që ishte territor i Greqisë “monarko- Nosi, Lef, “Dokumente historike për t’i shërbye histories tonë fashiste” dhe aleate e “fuqive imperialiste”, zëri i Tiranës zyrtare kombëtare”, botimi i dytë, Tiranë, 2007 u ngrit jo pak në vitet e para të pasluftës. Madje në këtë kohë “Qarkoret e Ministrisë së Punëve të Brendshme të vjetit 1920”, në Shqipëri u strehuan e mjekuan edhe luftëtarët e EAM-it (të Shkodër, “Nikaj”, 1921. majtës greke) të përfshirë në luftën civile në Greqi, që vijoi ”Shën Naumi dhe diplomacia e kohës”, përgatiti për botim deri më 1949. Këto qëndrime, në rastin e dytë komprometues Kaliopi Naska, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2012. për qeverinë shqiptare, ishin të lidhura me politikën e bllokut “Shqipnija përpara Konferencës së Paqes”, Ble i parë, Roma, 1919. lindor, ku Shqipëria bënte pjesë. Konkluzionet dhe mesazhet që vijnë nga pozicionimi i Literaturë historiografike, ditarë dhe kujtime parlamentit dhe qeverisë shqiptare në vitet 1920–1924 janë të Abdyli, Tahir, “Hasan Prishtina në lëvizjen kombëtare e qarta. Ato kanë vlerë universale dhe të japin mundësi të gjykosh demokratike shqiptare (1908–1933)”, Prishtinë, 1990. edhe veprimtarinë parlamentare e qeveritare të ditëve tona, ku Boletini, Tafil, “Kujtime”, përgatitur për botim nga M. Verli, shpesh palët në pozitë e opozitë e kalojnë cakun e akuzave Tiranë, Botimpex, 2003 (ribotim Tiranë, “Klean”, 2011). për probleme që pala akuzuese e di mirë që s’mund të jenë Çami, Muin dhe Verli, Marenglen, “Shqipëria në Konferencën ndryshe dhe askush nuk ka hapësirë t’i trajtojë ndryshe, po të e Paqes (1919–1920)”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, kishte radhën për t’i trajtuar. Tiranë, “Kristalina-KH”, 2015. Cici, Arben, “Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920– Burimet dhe literatura kryesore 1934”, Tiranë, “UET Press”, 2013. Fischer, Bernd J. “Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Arkivat Shqipëri”, Tiranë, “Çabej”, 1996. Arkivi i Institutit të Historisë (AIH), Tiranë. ”Fjalori enciklopedik shqiptar”, vëll. I, botim i Akademisë së Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2008. (AQSh), Tiranë. “Historia e popullit shqiptar”, vëll. III, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë, “Toena”, 2007. Botime dokumentare “Historia e Shqipërisë”, vëll. III (1912–1944), botim i Institutit “Bisedimet e Këshillit Kombtar (1920, 1921)”, përgatitur të Historisë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 1984. nga Shërbimi Botimeve Parlamentare të Kuvendit të Shqipërisë, “Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX”, vëll. II, ASA, Instituti Tiranë, 2015. i Historisë, Tiranë, 2019. “Bisedimet e Këshillit Kombtar”, Tiranë, “Nikaj”, 1922. Krasniqi, Afrim, “Partitë politike në Shqipëri (1920–2006), Documenti (I) Diplomatici Italiani, Settima Serie (1922–1935), historia dhe tiparet e partive, të parlamenteve dhe të zhvillimeve politike, vol. I (31 ottobre 1922–26 aprile 1923), Ministero degli Affari ISP, Tiranë, “Eurorilindja”, 2006. Esteri, Roma, 1953. Milo, Paskal, “Politika e jashtme e Shqipërisë”, vëll. I (1912– Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për liri 1939), Tiranë, “Toena”, 2013. e demokraci 1917–1941, botim i Drejtorisë së Arkivave “Milo, Paskal, “Shqipëria dhe Jugosllavia 1918–1927, Tiranë, Shtetërore të RPSH-së, Tiranë, 1959. Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1992. Hasan Prishtina, Përmbledhje dokumentesh (1908–1934), Prifti, Kristaq, “Popullsia e Kosovës (1831–1912)”, Akademia përgatitën për botim Kujtim Nuro, Nezir Bata, Drejtoria e e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, “Kristalina-KH”, 2014.
76 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Puto, Arben, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të Teli (Dibra), Pranvera, “Shqipëria dhe diplomacia angleze (1919– periudhës së imperializmit (1912–1918), vëll. II, Tiranë, “8 1927)” nën dritën e burimeve arkivore angleze”, Tiranë, “Neraida”, Nëntori”, 1987 2005. Puto, Arben, “Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Verli, Marenglen, “Kosova - sfida shqiptare në historinë e një Mëdha (1912–1914)”, Tiranë, “8 Nëntori”, 1978 shekulli”, Tiranë, “Botimpex”, 2007. Puto, Arben, “Shqipëria politike (1912–1939)”, Tiranë, Vllamasi, Sejfi, “Ballafaqime politike në Shqipëri (1897–1942). “Toena”, 2009. Kujtime dhe vlerësime historike”, përgatiti për botim Marenglen Swire, Joseph, Shqipëria - Ngritja e një mbretërie”, Tiranë, Verli, Tiranë, “Neraida”, 2000. “Dituria”, 2005 Vlora, Ismail Qemal, “Kujtime”, Tiranë, “Toena”, 1997.
77 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Çështja e Kosovës apo çështje lidhur me shqiptarët e Kosovës në parlamentin e Shqipërisë në vitet 1925-1939
Dr. Emine ARIFI (BAKALLI)
ë vitin jubilar të parlamentit shqiptar natyrshëm pritet të seancave të parlamentit shqiptar gjatë këtyre viteve, hetohet që specialistët përkatës të japin kontributin e tyre në se jo rrallë kemi të bëjmë me seleksionim temash2 brenda N përkufizimin e veçorive të tij, punë kjo voluminoze, tematikave të njëjta; proceduara të përshpejtuara për disa syresh, po të mbahet parasysh se kemi të bëjmë me një shekull ndërsa të përzgjatura për disa tjera; konformizëm në radhët e përthyerjesh të mëdha politike dhe shoqërore. Ajo që mund deputetëve ndaj votës së pandikuar sa i përket çështjeve të konstatohet me lehtësi është se parlamenti shqiptar, duke delikate3; larushi çështjesh e temash interesante4 etj. nisur me vitin e ringritjes së Shqipërisë (1920), ka pasur Po ç’kuptim ka vlerësimi i një subjekti historik të nxjerrë nga vazhdimësi të plotë1, e posaçërisht gjatë viteve 1925–1939. konteksti kohor dhe hapësinor? Në fakt, parlamenti shqiptar i Duke lexuar dhe analizuar faqet e shumta të procesverbaleve kësaj periudhe në krahasim me parlamentet e shteteve ballkanike5
1 Me përjashtim të krizave politike në gjysmën e dytë të vitit 1921 dhe atë të vitit 1924. 2 Bie fjala, u diskutua gjatë e gjatë për raportet ekonomike me Çekosllovakinë dhe Greqinë (1933–1934), por jo dhe për ato me Jugosllavinë edhe pse me këtë shtet u arritën një varg marrëveshjesh domethënëse ekonomike me ndikim edhe në planin politik, etj. 3 DPSh (Diskutimet në parlamentin shqiptar), seanca 17 korrikit 1925, orientimi i deputetëve në bazë të qëndrimit të ndonjë autoriteti moral e politik. Kjo ilustrohet më së miri me rastin e debatit për çështjen e Shën Naumit, me ç’ rast parlamentarët insistojnë që Mehdi Frashëri të deklarohet edhe me gojë, edhe pse ky kishte qenë i përfshirë në komisionet për kufi. Frashëri iu përkujtoi atyre që vota për këtë çështjë është në vullnetin e tyre, “ju votoni si të doni”. 4 Në parlamentin shqiptar u diskutuan dhe çështje gjuhësore e leksikore; u aprovua ligji për ndalesën e martesave të nëpunësve shtetëror me të huaja (1934) dhe pak më vonë u aprovua ligji i cili përcaktonte karakteristikat që duhej të plotësonte një grua me të cilën i lejohej martesa një ushtaraku; u aprovua ndalesa e fëmijëve shqiptarë për vijimin e shkollave private (1933); u bënë ndarje ndihmash e pagash mujore për të merituarit e kombit, siç ishte ajo për familjen e Bajram Currit dhe të Hysni Currit etj. 5 Bie fjala, në parlamentin jugosllav ndodhën dhe vrasje deputetësh (1928) dhe suprimimi shumëvjeçar i tij.
78 Konferencë shkencore ndërkombëtare të kohës, dhe jo vetëm të këtij rajoni, nuk ka qenë aspak keq. formulimin “çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar”. Ky Përkundrazi, kemi të bëjmë me një parlament shumë aktiv, fakt ka nevojë për sqarim. Duhet cekur se praktikisht deri në nga tri seanca gjatë javës, madje dhe gjatë fundjavës, dhe shumë vitet ’90 të shekullit XX9 politika dhe mendimi dominues politik i përkushtuar për ligje avancuese në çdo fushë të jetës te shqiptarët, me sintagmën “çështja e Kosovës” ka nënkuptuar shoqërore6 e shtetërore. Deputetë me përvojë dhe me kulturë çështje të hapur kombëtare apo si një kontest territorial etnik njerëzore e politike, një komunikim kryesisht të matur midis shqiptaro-jugosllav, më saktë shqiptaro-serb. Pra, shtrohet tyre edhe në rastet e mospajtimit, ekuilibër ky shumë i pyetja: a është shtruar kjo çështje në këtë përmbajtje në domosdoshëm për Shqipërinë diversive e të brishtë brenda parlamentin shqiptar gjatë periudhës republikane e monarkike dhe të mohuar e të rrezikuar nga jashtë. në Shqipëri? Në të vërtetë, më e drejtë dhe më kuptimplote Një aspekt çështjesh të shtruara në parlamentin shqiptar do të ishte pyetja se a kanë lejuar rrethanat ndërkombëtare në kohëzgjatjeje tejpërtej periudhës në fjalë, janë edhe ato që dhe a ka pasur rezon politik që Shqipëria pra dhe parlamenti i kanë të bëjnë me shqiptarët e Kosovës dhe të viseve tjera në saj, ta shtrojë këtë çështje brenda kësaj kohe? Në të dyja rastet Jugosllavi si dhe emigrantët e ardhur nga këto vise në Shqipëri. përgjigja është negative. “Legjitimiteti i pranuar nga të gjithë”10- Duhet cekur se në parlamentin shqiptar çështjet lidhur me sistemi i Versajës, rrjedhat ndërkombëtare dhe kapacitetet reale objektin e këtij trajtimi janë shtruar edhe në kuadër të ndonjë të faktorit shqiptar e kanë përjashtuar mundësinë e shtruarjes rendi dite që nuk ka pasur të bëjë as me Kosovën, as me së kësaj çështjeje. Përkundrazi, trendet negative morën shqiptarët atje dhe as me emigrantët e ardhur nga atje. Ky zhvillime të tilla që në prag të Luftës së Dytë Botërore fakt, i konstatuar që në leximin e faqeve të para të Jugosllavia arriti të parafrojë një marrëveshje me Turqinë (korrik procesverbaleve të këtij parlamenti, ka imponuar leximin në 1938)11, e cila hapte perspektivë për spastrimin etnik të Kosovës tërësi të gjithë procesverbaleve të tij gjatë viteve 1925–1939. dhe viseve tjera të banuara me shumicë shqiptare dhe një ujdi Në këto procesverbale spikasin qartë disa aspekte të temës në gojore me Italinë (janar 1939)12, që hapte perspektivë për shqyrtim, si: çështja e pozitës të minoritetit shqiptar në eliminimin e shtetit shqiptar. Jugosllavi, çështja e mbështetjes emergjente materiale për Në anën tjetër, siç dihet Shqipërisë iu ripohua pavarësia emigrantët nga Kosova7, çështja e sistemimit të emigrantëve dhe kufijtë e vitit 1913 me vendimin e një konference tjetër në kosovarë8 dhe trajtimi i aspektit ligjor të instalimit të tyre në nivel ambasadorësh (1921)13, me të cilin vendim njëkohësisht Shqipëri, deputetët me prejardhje kosovare në parlamentin Italisë i njihej një lloj roli të protektorit të saj. Përkundër faktit shqiptar dhe së fundi çështja e qëndrimit të vendësve ndaj që sipas këtij vendimi të arbitrave ndërkombëtar, parashihej emigrantëve kosovarë. që Lidhja e Kombeve të ketë rol ndërmjetësues midis Shqipërisë eventualisht të rrezikuar dhe Italisë, Tirana zyrtare A u trajtua çështja e Kosovës mbeti e preokupuar me frikën nga synimet ekspansioniste të në parlamentin shqiptar? Romës. Aq më tepër, pas triumfit të fashizmit në Itali (tetor 1922), bartësit e të cilit aspironin një lloj ringritje të Romës së Në literaturën historiografike shqiptare jo rrallë hasim dhe vjetër14, kurse humbjen dhe tërheqjen italiane nga Shqipëria
6 Me rastin e aprovimit të Kodit Civil (1929) dhe ligjit për mbulesën e fytyrës (1937), u zhvilluan diskutime mbresëlënëse e avancuese për çështjen e emancipimit të gruas, sidomos nga ana e deputetëve me përkatësi fetare myslimane. 7 Lexo të gjitha viset e banuara me shqiptarë në Jugosllavi. 8 Lexo shqiptarët e të gjitha viseve shqiptare në Jugosllavi. 9 Aktualisht “çështja e Kosovës” ka kuptimin e përmbylljes së procesit në planin e subjektivitetit të saj ndërkombëtar. 10 Kissinger H., Diplomacia, Leart, Tiranë 1999. 11 E. Arifi (Bakalli), “Konventa jugosllavo-turke për shpërngulje në funksion të spastrimit etnik të trojeve shqiptare” në Çështje të historisë moderne dhe bashkëkohore shqiptare, Instituti Albanologjik, Prishtinë 2011, f. 57–69. 12 E. Arifi (Bakalli), “Çështja e pushtimit dhe copëtimit të Shqipërisë (1939), në këndvështrimin e autoriteteve ushtarake jugosllave: dokumente”, Gjurmime Albanologjike, nr. 48/2018, f. 297–319. 13 Për këtë shih te A. Puto, “Problemi i statusit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe në Konferencën e Ambasadorëve në vitet 1920- 1921”, Studime historike, 3/1965; A. Puto, Shqipëria politike 1912–1939, “Toena”, Tiranë 2009. 14 Për këtë shih te D. M. Smith, Musolinijevo Rimsko carstvo, “Globus”, Zagreb, 1980.
79 100 vjet parlamentarizëm shqiptar në vitin 1920, e përjetonin si turp nacional. Në këto rrethana tyre amë. Por përkundër maturisë të demonstruar nga Tirana “përkujdesja italiane” me shumë probabilitet mund të dhe mesazheve të saj qetësuese lidhur me këtë çështje17, degjeneronte në një pushtim klasik të Shqipërisë. Rrjedhimisht, Beogradi përcillte me shumë kujdes18 dhe reagonte ndaj çdo politika shqiptare sikurse në kohën e Kongresit të Lushnjës, aktiviteti a manifestimi i cili nga ai konsiderohej si irredentizëm ishte e detyruar që të përllogarisë dhe të kontribuojë për një shqiptar. oponencë aktive jugosllave kundrejt Italisë si rivale e saj në E megjithatë, duhet të evidencojmë se në disa raste në Adriatik dhe në Ballkan. Prandaj, Shqipërisë nuk i konvenonte kuadër të çështjeve tjera që u shtruan në Parlamentin shqiptar, acarimi i marrëdhënieve me fqinjin e madh ballkanik, çka do u shpërfaqen dhe mendime me premisa irredentiste. Së pari, të nënkuptohej në rast se ajo do të përkrahte synimet me rastin e diskutimeve për çështjen e Shën Naumit (korrik irredentiste shqiptare. Njëkohësisht, politikanët shqiptarë kishin 1925), ndodhi një shpërthim emocional i Rauf Ficos, me ç’ bindjen se një politikë aktive “irredentiste” veç sa do t’i rast ky shpalosi ëndrrën e tij për realizimin e “idealit kombëtar përshpejtonte veprimet e Beogradit për spastrimin etnik të shqiptar”. Fico duke e konsideruar humbjen e Shën Naumit viseve shqiptare brenda Jugosllavisë. Prandaj përfaqësues të si “një operacion mbi kurrizin t’Atmës sonë”, deklamoi shquar qoftë të krahut konservator politik shqiptar qoftë të shpresën se një ditë do të vijë ora “e bekuar që drejtësia do të atij liberal, konsideronin se irredentizmi për Shqipërinë ishte mundë fuqinë dhe do t’i drejtojmë djemtë, nipat e stërnipat një luks jashtë mundësive të saj për ta konsumuar15. Edhe tonë, dhe dikur këmbazi, duarazi do të vemi në Kosovë nën politikanët aktivë me prejardhje kosovare si ata brenda hijen e shkabës dykrenare”19. Shqipërisë po edhe ata jashtë saj, kanë qenë të ballafaquar me Në një rast tjetër (26 nëntor 1927), kur në Senatin shqiptar këtë realitet politik16. Rrjedhimisht gjatë viteve 1925–1939 po diskutohej aprovimi i Paktit të Dytë të Tiranës, Eqref çështja e Kosovës në kuptimin e një kontesti territorial etnik Frashëri, mbajti një fjalim brenda të cilit kishte dhe elemente shqiptaro-jugosllav, zyrtarisht nuk është shtruar nga politika irredentizmi. Ai duke potencuar rolin e faktorit evropian për shqiptare dhe as nga Parlamenti shqiptar. shpëtimin e Shqipërisë nga fqinjët ballkanikë të cilët “këputën Nga burimet e kohës mund të konstatohet se Ahmet Zogu, nga toka e Shqipërisë vendet më pjellore dhe me popullsi më mbreti Zog dhe bashkëpunëtorët e tij, kanë konsideruar se të shëndosh..”, konstatoi se “....Sikur shtetet ballkanike të kishin Shqipëria e vitit 1913 ishte e vetmja “pasuri legjitime” e një vizion dhe të donin harmoni dhe miqësi të plotë me kombin shqiptarëve, e cila nuk guxonte të vihej në lojë për mundësi të shqiptar që ndodhet në buzën e Adriatikut , lypsesh vetë të supozuara. Ata më shumë prireshin nga besimi për një pranojshin nji kufi etnografik”. Edhe në seancën e Senatit të perspektivë të zhvillimeve ndërkombëtare që si rrjedhim do mbajtur më 30 nëntor senatori Gaba duke folur për rëndësinë të kishte ligjërimin e të drejtës për vetëvendosje dhe mundësisë e traktatit në fjalë ndër të tjera ceku se “... të gjithë shqiptarët që këtë të drejtë ta konsumonin dhe shqiptarët jashtë shtetit të kudo që janë Amerikë, Rumani, Turki, Egjipt, Bullgari,
15 Këtë e kanë pohuar edhe Ahmet Zogu edhe Fan Noli. 16 Përkundër programit të Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës - Komitetit të Kosovës, figurat e tij të dalluara pjesën më të madhe të aktivitetit të tyre politik e diplomatik e kanë përqendruar në denoncimin e politikës së shtypjes dhe përndjekjes të minoritetit shqiptar dhe çështjen e realizimit të drejtave minoritare të tij. Për këtë shih te E. Arifi (Bakalli), “Përpjekjet e Komitetit MKK për të drejtat legjitime të shqiptarëve në Mbretërinë SKS-Jugosllavi” në Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovë”, Akademia e Shkencave: Tiranë 2004, f. 32-42; R. Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, Tiranë 2000, f. 38. 17 Në komunikimin diplomatik Tiranë–Beograd mesazhet e këtij lloji kanë qenë të shpeshta. Këtë e deklaroi dhe Mbreti i sapo shpallur Zogu i Parë, pas akuzave nga Beogradi për titullin e tij me konotacion irredentist “mbret i shqiptarëve”. Në porositë për mbretin Aleksandër të Jugosllavisë në vitin 1928, Mbreti Zog pohon: “...Thonë se unë dëshiroj të shkëpus Kosovën nga ju, kjo është e pamundshme, sikur edhe çdo gjë të shkojë në favor të këtij qëllimi. Ne nuk kemi nëpunës as për këtë territor, e lëre më për një territor të zmadhuar”; (DASSIP (Diplomatski Arhiv Saveznog Sekretariata Inostranih Poslova, Zbirka V. J. Maramboa, F. 19, 1929, Albanija, Referat i përgatitur për mbretin Aleksandër nga M. Jeliq. 18 Me rastin e hapjes të sesionit të dytë të parlamentit shqiptar (tetor 1929), atasheu për shtyp jugosllav në fjalimin e rastit të mbretit Zog, evidencoi dhe raportoi fjalinë sipas tij irredentiste. “ Zhvillimi i rinisë shqiptare na jep shpresë se do të realizojmë idealin kombëtar...”-kishte thënë Mbreti Zog; AJ-Arhiv Jugoslavije, CPB (Centralni Pres Biro) (38-20-61), 1929, Tiranë, 18 tetor 1929. 19 DPSh, seanca e 17 korrik 1925.
80 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Jugosllavi, Greqi do t’i kthejnë shpresat për t’ardhmen e statusin minoritar dhe si pasojë as të drejtat e garantuara për Shqipërisë...”20. Në fakt, këto diskutime ilustrojnë një prirje të minoritete me normat ndërkombëtare të kohës24. Administrata politikës shqiptare që depërtimi italian në Shqipëri të jugosllave shqiptarët i mbulonte me sintagmat “popullsi jo perceptohet si mbrojtje nga rreziku që i kanosej nga fqinjët sllave” ose “dhe të tjerë”, ndërsa në zhargonin e përditshëm ballkanikë po dhe si mundësi për realizimin e “aspiratës ata s’ishin veçse “arnautë”, një mbetje osmane që vendin e kombëtare”, sintagmë kjo që nënkuptonte bashkimin kishin në Turqi. Në fakt, në Konferencën e Paqes në Paris kombëtar shqiptar21. Madje, Roma këtë aspiratë të botës politike diplomacia jugosllave insistoi25 që statusin minoritar në shqiptare jashtë e brenda Shqipërisë, e ka konsideruar si element Jugosllavi ta gëzonin vetëm pakicat e gjetura brenda këtij shteti lehtësues edhe në realizimin opsionit të saj për shpërbërjen e si rrjedhojë e rezultateve të përfundimit të Luftës së Parë Jugosllavisë edhe si element për minimizimin e rezistencës Botërore. Në këtë mënyrë, pakicat kombëtare të cilat u gjetën shqiptare në rastin e pushtimit të Shqipërisë. Planifikuesi dhe brenda Serbisë dhe Malit të Zi pas zgjerimit si rrjedhojë e realizuesi i operacionit për pushtimin e Shqipërisë, ministri Luftës së Parë Ballkanike dhe vendimeve të Konferencës së italian i Punëve të Jashtme, konti Çiano, besonte se shqiptarët Ambasadorëve në Londër (1913), u mohuan26 dhe mbetën pa më shumë janë të prirë për bashkimin kombëtar sesa për status. Kështu, shqiptarët edhe në shtetin e ri të sllavëve jugor, pavarësinë e shtetit të tyre22. Mbretërinë Serbo-Kroato-Sllovene-Jugosllave, u gjetën jo vetëm të pa akomoduar në frymën e të drejtave minoritare të Trajtimi i çështjes së pozitës kohës, po aq më keq, u përballën me një politikë skajshmërish së minoritetit shqiptar në Jugosllavi antishqiptare, shtypjeje, përndjekjeje-spastrimi etnik. në parlamentin e Shqipërisë Politika mohuese e diskriminuese ndaj shqiptarëve e praktikuar nga pushteti jugosllav dhe pasojat e saj, nënkuptonte Radhitja në ballë të kësaj analize të çështjes së pozitës të një barrë të rëndë dhe një detyrë të vështirë për Shqipërinë si minoritetit shqiptar në Jugosllavi, nuk ka të bëjë me përmasat shtet amë, qoftë në mbrojtjen e tyre, qoftë në sensibilizimin e dhe cilësinë e trajtimit të saj në parlamentin shqiptar, sa ka të faktorit ndërkombëtar për realitetin me të cilin po bëjë me seriozitetin e vetë kësaj çështjeje. Shqiptarët shumicë ballafaqoheshin ata. Në fakt, Shqipëria si anëtare e Lidhjes së në një territor i cili e mbështillte gjithë shtetin shqiptar që nga Kombeve e kishte për detyrë të përkujdesej për minoritetin Ulqini e deri në Prespë, arrinin rreth 800 mijë frymë23, një shqiptar në Jugosllavi dhe kudo tjetër. Kjo aq më parë, sepse numër i përafërt me ata brenda Shqipërisë. Por, edhe pse instancat e Lidhjes së Kombeve nuk e kishin për obligim shqiptarët në Jugosllavi ishin popullsia më e madhe jo sllave, trajtimin zyrtar të ankesave të individëve dhe as grupeve gjatë periudhës ndërmjet dy Luftërave Botërore ata nuk gëzonin minoritare27 sado të mbështetura dhe serioze të ishin ato.
20 DPSh, seanca e 30 nëntor 1927. 21 DPSh, Senati, Seanca e 26 nëntor 1927. E. Frashëri pa përmendur fare serbët foli dhe për qëndrimin human të shqiptarëve ndaj tyre gjatë Luftës së Parë Botërore, duke konstatuar se shqiptarët e bënë këtë bujari “...tue pas shpresë që pas këtyne mjerimeve që iu erdhi ballkanaseve, do të ju vijën mendja në kokë dhe do t’u bindeshin njëherë e përgjithmonë, dhe kështu do t’i epeshin popullit shqiptar të drejtat e tija të grabitura, po lufta mbaroi dhe kjo shpresë e kombit fatkeqësisht shkoi kot, se kur erdhi çështja e Shqipnisë prap në tryezat e shteteve të mëdha, e dijmë të gjithë se me çfarë lodrash u munduan fqinjët tonë ballkanikë të këpusin dy tre gishtërinjë nga ajo pllambë vendi që na u ba Shqipni...” 22 Për këtë shih te Dnevnik Grofa Çiana (1939-1943), Zagreb 1948; G. Çiano, Dnevnik, 1937–1938, HST: Zagreb 1954; Tajni Arhiv Grofa Çiana 1936–1942, DIPH: Zagreb 1952; AVII (Arhiv Vojno-Istoriskog Instituta), P-17, K-31, F-2, nr. 29, 25 mart 1939. 23 Ky numër evidencohet dhe në Memorandumin e tre priftërinjve shqiptarë nga Kosova Mbi pakicën kombëtare shqiptare në Serbi të Jugut dhe pozitën e saj, drejtuar Sekretariatit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve në maj 1930, (AQSH i RPSH, f. 251, d. 194 1930, f. 40/II, Vjenë, 15 maj 1939, konsulli shqiptar në Vjenë). 24 Traktati për të Drejtat e Minoriteteve- apo shkurt Traktati i Sen Zhermenit (Paris) i 10 shtator 1919. 25 E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia moderne dhe bashkëkohore shqiptare”, Instituti Albanologjik: Prishtinë 2011, f. 52-53. 26 “Qëndrimi ynë ka qenë gjithmonë se në rajonet tona të jugut, që janë bërë pjesë përbërëse e shtetit tonë, ose i janë aneksuar mbretërisë sonë para 1 janarit 1919, nuk ka pakica kombëtare’’; Shih te N. Malkolm, Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1997, f. 279. 27 E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia...”, vep. e përm., f. 53; J. Jovanoviq, Diplomatska Istorija nove Evrope 1918-1938, IKKJ.M; Beograd 1939, f. 241.
81 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Sipas statutit të saj një trajtim zyrtar e serioz i ndonjë çështjeje plan32. Kurse Milan Stojadinoviçi, një serbomadh klasik i që kishte të bëjë me minoritete, mund të ndodhte vetëm në instaluar në krye të Jugosllavisë në vitin 1935, me arrogancë e rast se ankesa bëhej nga njëri ndër anëtarët e saj, në rastin cinizëm iu “mbylli” derën ankesave shqiptare pasi që sipas tij, konkret Shqipërisë në cilësinë e shtetit amë. Prandaj ankesat shqiptarëve në Jugosllavi nuk iu ishte marrë asnjë e drejtë, siç ishin ato të personaliteteve kosovare si Memorandumi i sepse ata asnjëherë nuk kishin pasur shkolla dhe institucione paraqitur nga Hasan Prishtina, Bedri Pejani, Bajram Curri (26 tjera në të cilat ishin edukuar në frymën kombëtare, shtator 1924)28, ata të Hasan Prishtinës (7 prill 1927, 5 prill “Përkundrazi, te ne shqiptarët kanë fituar të gjitha të drejtat 1929, 10 janar 1931)29 si dhe ai i tre priftërinjve katolikë nga politike e qytetare”33 - konstatohej në udhëzim të tij drejtuar Kosova (1930), nga ana e strukturave të Lidhjes së Kombeve përfaqësive diplomatike jugosllave. u trajtuan në suaza të një vullneti të mirë. Në këto raste Natyrshëm shtrohet pyetja: cili ishte niveli i angazhimit të zakonisht ankesa konkrete i dorëzohej Beogradit me kërkesën Tiranës zyrtare pra dhe parlamentit shqiptar, për të përmbushur për mendimin e tij lidhur me përmbajtjen e ankesës. Zakonisht, obligimin jo vetëm kombëtar po dhe ndërkombëtar për ky përgjigjej duke mohuar çdo gjë dhe me kaq përfundonte përkujdesje ndaj shqiptarëve etnikë në Jugosllavi, si në aspektin gjithçka. Madje, memorandumi i tre priftërinjve katolikë e përmirësimit të pozitës së tyre, në aspektin e realizimit të të shqiptarë praktikisht mbeti pa asnjë përgjigje përkundër drejtave minoritare dhe për parandalimin e shpërnguljes së interesimit aktiv për fatin e tij nga ana e përfaqësuesit shqiptar tyre. Nga burimet dokumentare dhe të tjera të kohës, mund të në Lidhjen e Kombeve30. Kurse ministri i Jashtëm jugosllav V. konstatohet se diplomacia shqiptare lidhur me pozitën e Marinkoviç, në sesionin e gjashtë te Lidhjes së Kombeve (21 shqiptarëve në Jugosllavi, ka zhvilluar aktivitet të qëndrueshëm shtator 1930), shfaqi mendimin se hapësira e pranimit të madje në shumë rrafshe diplomatike. Kjo diplomaci, çështjen ankesave për çështjen e minoriteteve duhej ngushtuar dhe se në fjalë e ka shtruar jo vetëm në relacion me Jugosllavinë duke lexuar “ç’ shkruhej kundër nderit të shteteve kam pasur (ministri fuqiplotë shqiptar në Beograd pranë autoriteteve dëshirë që t’ia kthej z. Sekretarit të Përgjithshëm, duke i thënë jugosllave, autoritetet shtetërore shqiptare me përfaqësinë se të tilla shkresa të turpshme nuk mund të lexohen”31. Prandaj, diplomatike jugosllave në Tiranë) po dhe me të gjitha shtetet përkundër angazhimit të diplomacisë shqiptare pran Beogradit që kanë pasur ndonjë rol konkret në këtë plan siç ishte Turqia, dhe premtimet që u bënë nga kjo anë sidomos gjatë viteve Italia, Britania e Madhe34 etj. Çështja e pozitës së minoritetit 1929–1935, në fakt politika jugosllave ishte larg idesë së shqiptar në Jugosllavi është shtruar jo zyrtarisht dhe në kuadër akomodimit të shqiptarëve brenda Jugosllavisë. Ajo gjithnjë të iniciativave rajonale siç ishin Konferencat Ballkanike (1930- llogariste në paqëndrueshmërinë e ankesë-kërkesave të palës 1933)35, po dhe në qarqet e Lidhjes së Kombeve36. Intensiteti shqiptare, duke u nisur nga fakti se Shqipëria kishte interes i këtij angazhimi varej nga konteksti i dhënë politik. Zakonisht për afrim me Beogradin prandaj nuk do të insistonte në këtë diskursi minoritar i diplomacisë shqiptare në relacion me
28 DASSIP, LP, 1924, F-1, nr. 497. Memorandumi dhe përgjigja e qeverisë se Mbretërisë SKS. 29 “Do të mbetem armik (i Jugosllavisë-E.B.) derisa ky shtet tu jap të drejtat minoritare miliona shqiptarëve në Kosovë dhe Maqedoni, të drejtat që nuk janë njohur deri më sot”-deklaronte Hasan Prishtina për shtypin vjenez në vitin 1927 (Neues Wiener, Tagblatt, 7 prill 1927); Shih te B. Sanadinovski, Hasan Prishtina, Shkup 2014. 30 AMPJ, V. 1930, D. 194, f. 40/II, Vjenë, 15 maj 1930; AMPJ, V.1931, d. 194/1, nr. 578, Gjenevë, 3 maj 1931; Përfaqësuesi shqiptar pran Lidhjes së Kombeve Lec Kurti edhe në fillim të vitit 1932 e informonte Tiranën se “nuk ishte marrë asnjë vendim mbi lutjen e tre priftërinjve kosovarë”; (AMPJ, V. 1932, d. 194, nr. 596/X, 18 mars 1932). 31 AMPJ, 1930, D. 194, f. 489, Gjenevë, 23 shtator 1930. 32 AJ, CPB 38020-61, 1929, nr. 136, 15 nëntor 1929; Me rastin e vrasjes së Atë Shtjefën Gjeqovit, Beogradi edhe pse priste një reagim të fuqishëm nga pala shqiptare megjithatë kishte mendime se “duke pasur parasysh situatën e përgjithshme dhe situatën aktuale të Shqipërisë, mbretit dhe qeverisë nuk i konvenonte të bien në konflikt të hapur me shtetin tonë”. 33 DASSIP, TP, 1937, nr. 26, V/1937, raport mujor i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Jugosllavisë; E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia moderne dhe bashkëkohore shqiptare”, Instituti Albanologjik, Prishtinë 2011, f. 74. 34 Shih te E. Arifi (Bakalli), Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave 1929-1939, Biblioteka Kombëtare-Prishtinë, Prishtinë 1984, f. 14-33. 35 E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia...”, vep. e përm., f. 57–69. 36 E. Arifi (Bakalli), “Marrëdhënietë shqiptaro-jugosllavo...”, vep. e përm., f. 143.
82 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Beogradin intensifikohej në periudhat e përpjekjeve për afrim frontal dhe permanent i diplomacisë shqiptare po dhe e bashkëpunim shqiptaro-jugosllav, çfarë ishte ajo e viteve 1929- autoriteteve të Kosovës, në sensibilizimin dhe mirëkuptimin 193537. Tirana zyrtare, duke e bindur Beogradin se ajo nuk turk për çështjen në fjalë, doemos ka ndikuar në prolongimin kishte përcaktime irredentiste, një ndër tri kushtet për afrim, e një konvente jugosllavo-turke për shpërngulje çfarë ishte ajo bashkëpunim dhe miqësi të ndërsjellë shtronte dhe atë për e vitit 193843. Po kështu, faktori shqiptar pati një ndikim edhe përmirësimin e pozitës së shqiptarëve etnikë atje. Ndër tri për faktin që kjo Konventë të mbetej në stadin e siglimit, e cila kërkesat e mbretit Zog drejtuar Beogradit (1932) si bazament si e tillë dështoi. të një fqinjësie të mirë ishte dhe ajo për përmirësimin e pozitës Por i gjithë ky angazhim i Shqipërisë për pozitën e së shqiptarëve “shtetasve tuaj” në mënyrë që atyre “mos t’u shqiptarëve dhe të drejtat e tyre minoritare mbeti në suaza jepej arsye për shpërngulje, nga se ata për buxhetin e shtetit verbale dhe gjysmëzyrtare. Delegacioni shqiptar pran Lidhjes shqiptar paraqisnin një ngarkesë të madhe”, “Unë mendoj se së Kombeve (shtator 1930), hoqi dorë nga një ankesë zyrtare ata për ju mund të jenë të vlefshëm, prandaj do të duhej të për pozitën e shqiptarëve në Jugosllavi sepse sipas kryetarit të ndaloni shpërnguljen e tyre”38- shtoi mbreti shqiptar. Rol të tij M. Frashëri, disa kolegë të tij (hungarez, bullgar) kishin veçantë në këtë plan kanë luajtur diplomatët Rauf Fico po shfaqur mendimin se “intervenimi i qeverive më shumë dëm dhe Xhafer Vila, sidomos në periudhën e shërbimit të tyre si se fitim mund t’ju bjerë minoriteteve”44. Madje sipas tij, po ministra fuqiplotë në Beograd apo dhe si ministër të jashtëm për këtë arsye Gjermania e cila kishte një minoritet të madh shqiptarë, funksione këto të cilat i kryen pikërisht brenda viteve në Poloni, përkundër zhurmës së madhe lidhur me pozitën e 1929–1936. Hapja e shkollave fillore në gjuhën shqipe për tyre, nuk kishte bërë asnjë ankesë zyrtare45. Edhe pse M. shqiptarët atje, ishte një kërkesë e pranishme në gjithë Frashëri mendonte se ankesa eventuale e Shqipërisë mund t’i komunikimin standard diplomatik me politikën dhe ndihmonte ankesës së tre priftërinjve, megjithatë ishte skeptik diplomacinë jugosllave39. Përveç kësaj, diplomacia shqiptare u ndaj kësaj mundësie sepse mund të ndodhte që “puna të shkojë angazhua në sensibilizimin e gjithë faktorëve me ndikim dhe në Këshill, vetëm si informatë”46. Por lihej i heshtur fakti se peshë për çështjen e minoriteve e në veçanti të Turqisë40. E nuk kishte asnjë ngjasim midis pozitës së minoritetit shqiptar vetëdijshme se Beogradi mund t’ia arrinte qëllimit për në Jugosllavi me këto të tjerat gjithandej Evropës, të cilat shpërnguljen masive dhe sistematike të shqiptarëve vetëm gjithsesi i gëzonin të drejtat bazike minoritare. Pra mund të përmes një marrëveshje me Turqinë siç bënë shtetet tjera konstatohet se përkundër tundimit të Tiranës, për një ankesë ballkanike, diplomacia shqiptare ka zhvilluar aktivitet të zyrtare të shtetit shqiptar drejtuar Lidhjes së Kombeve, kjo vazhdueshëm në këtë plan41. Emërimet e përfaqësueseve të nuk ndodhi as në kohën kur çështja e pozitës së minoriteteve saj në Turqi gjithnjë janë matur me lidhjet dhe ndikimin e po shtrohej në plan të gjerë (1928-1932)47, dhe madje edhe në mundshëm atje. Po kështu edhe përfaqësitë e saj në Jugosllavi programet elektorale siç ishte rasti me atë të Mekdonaldit në kanë mbajtur kontakt të vazhdueshëm me përfaqësitë turke Britaninë e Madhe (1929)48. Prandaj sigurisht që diplomatët në këtë shtet po për këtë qëllim42. Mund të thuhet se angazhimi shqiptarë janë gjetur në pozitë jo të mirë kur në rastet e ankesave
37 Për këtë shih te E. Arifi (Bakalli), Marrëdhëniet ekonomike shqiptaro-jugosllave 1929-1939, Instituti i Historisë-Prishtinë, Prishtinë 1997. 38 DASSIP, Zbirka V.J. Maramboa, 1932, Albanija, F. 140, f. 40, referat i ministrit fuqiplotë jugosllav në Tiranë, 16 prill 1932. 39 AMPJ, V. 1932, D. 118, f. 24, Beograd, 23 nëntor 1932; Ministri Fuqiplotë shqiptar në Beograd Fico në bisedën që pati me kryeministrin B. Jeftiq ndër të tjera tha “Nëse miqësia me Shqipërinë ishte kaq e çmueshme, ju lutem më tregoni çka keni bërë për minoritetin shqiptar? Këtyre nuk iu keni sigurue as mjetin më primitiv (bazik- E. B.) të jetës njerëzore, për shembull puna e shkollave? 40Për këtë shih te H. Bello, Marrëdhëniet shqiptaro-turke 1912–1939, QSA, Instituti i Historisë, Tiranë, 2015. 41E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia...”, vep. e përm., f. 69–85. 42 Për këtë shih te E. Arifi (Bakalli), “Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave...”, vep. e përm., 43 E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia...”, vep. e përm., f. 69–85. 44 AMPJ, V. 1930, D.194, nr. 2553/II, 13 shtator 1930. 45 AMPJ, V.1930, D. 194, nr. 489, Gjenevë, 23 shtator 1930 46 AMPJ, V.1930, D. 194, nr. 489, Gjenevë, 23 shtator 1930. 47 E. Arifi (Bakalli), “Çështje nga historia...”, vep. e përm., f. 48-50. 48 Shqipëria e Re, 21 korrik 1929, f. 1.
83 100 vjet parlamentarizëm shqiptar të tyre për pozitën e minoritetit shqiptar, bashkëbiseduesit ju dhe Prizren dhe “reciprocitet në trajtimin e minoriteteve”51. shtronin një pyetje shumë domethënëse: “Përse heshtni e nuk Më 26 nëntor 1927, me rastin e diskutimeve për paktin e përsëritni demarshet në Lidhjen e Kombeve?”49. dytë të Tiranës në Senat, Eshref Frashëri pasi që foli për Natyrshëm, që kjo prirje e kreatorëve të politikave shqiptare politikat pushtuese “të fqinjëve”52, konstatoi se Shqipëria që ka nënkuptuar ndikim edhe në iniciativat dhe axhendën e nga viti 1921 aplikon të drejtat e minoriteteve dhe se përkundër parlamentit shqiptar. Prandaj gjatë periudhës në 1925–1939 kësaj fqinjët jo vetëm që nuk i kishin zbatuar ato të drejta si në parlamentin shqiptar nuk u shtrua dhe trajtua në nivelin që shkolla bazike etj., po aq më keq ata po zbatonin politikën e e meritonte dhe e kërkonte çështja e pozitës së shqiptarëve në “shfarosjes dhe shpërnguljes së shqiptarëve për në Anadoll”53. Jugosllavi, siç ndodhi bie fjala në vitin 192150. Megjithatë, Përveç kësaj Frashëri duke shfaqur besimin në “përkushtimin brenda çështjeve tjera që u shtruan në parlament, e sidomos e kryetarit” për këtë çështje si dhe mirëkuptimin për frikën e gjatë diskutimeve parlamentare me rastin e vrasjes së at Shtjefën qeverisë se një angazhim i tillë nga Beogradi mund të Gjeqovit apo dhe në kuadër të diskutimeve për çështjen e interpretohej si “ndërhyrje në punët e tij të brendshme”, të akomodimit të emigrantëve të ikur nga Jugosllavia, deputetët pranishmëve iu përkujtoi detyrën e parlamentit shqiptar “për shqiptarë prekën çështjen e pozitës së shqiptarëve në shtetin të shtrënguar qeverinë” që çështjen e pozitës së minoritetit jugosllav. Ata dolën me kërkesa për një angazhim adekuat nga shqiptar ta adresoj në Lidhjen e Kombeve54. ana e strukturave përgjegjëse qeveritare e parlamentare për Me rastin kur Parlamenti aprovoi (më 25 prill 1928) parandalimin e trajtimit “mizor të shqiptarëve” nga pushteti kërkesën që të thirret ministri për Punë të Jashtme për t’ia jugosllav në funksion të “zhdukjes së tyre”. Po kështu u shtrua shtruar çështjen e pasurive të shqiptarëve në Jugosllavi55, u dhe kërkesa për angazhimin e qeverisë për realizimin e të drejtës zhvillua një debat në të cilin u përfshinë disa deputetë. J. së tyre për shkollën bazike në gjuhën amtare, prezencë të Erebara foli në superlativ për vlerat morale e kombëtare Shqipërisë në viset e banuara me shqiptarë (hapja e që kanë kosovarët56, kurse F. Rusi dhe F. Alizoti, insistuan konsullatave) dhe natyrisht kërkesa për një ankesë zyrtare për një përkujdesje aktive të shtetit shqiptar për pozitën e drejtuar Lidhjes së Kombeve. shqiptarëve në Jugosllavi, pa dashur të ndërhyhet në punët Të ndjekim në mënyrë kronologjike këtë angazhim në e brendshme, por duke u nisur nga fakti se pushteti jugosllav parlamentin shqiptar. Me rastin e diskutimeve për çështjen e po ndërmerrte masa kundër të drejtave minoritare dhe po Shën Naumit (17 korrik 1925), R. Fico propozoi që si bënte presion për shpërnguljen e tyre edhe “përmes kompensim për këtë lëshim, nga Jugosllavia të kërkohej hapja pasaportave”. U cek dhe obligimi i Shqipërisë për e shkollave shqipe, hapja e konsullatave shqiptare në Shkup përkujdesje ndaj minoritetit shqiptar edhe me standardet
49 AMPJ, V.1932, D. 118, f. 23, Beograd , 15 nëntor 1932; Këtë pyetje e shtroi Ministri Fuqiplotë britanik në Beograd në takimin e 14 nëntorit 1932, me Ministrinë e ri Fuqiplotë shqiptar atje, R. Fico. 50 Për këtë shih te; K. Naska, “Çështja e Kosovës në parlamentin shqiptar në vitin 1921”, në Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual, Instituti i Historisë, Tiranë 1996; M. Verli,” Interesimi i shtetit shqiptar për shqiptarët në Jugosllavi në vitet 20-30 të shek. XX”, në Kosova, nr. 31–32/2009; L. Culaj, Shqipëria dhe çështja kombëtare 1929–1939, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2018. 51 DPSH, seanca e 17 korrikut 1925, “serbët kanë konsullatë në Shkodër ku ka vetëm 1500 serbofonë dhe shkollë...” -konstatoi Fico. 52 DPSH, seanca e 26 nëntorit 1927. 53 DPSH, 1927, Senati, seanca e 26 nëntorit 1927; E. Frashëri ndër të tjera potencoi se “... fqinjët tanë jo që s’ kanë me i vu kurrë me të mirë, dhe jo qi për minoritetet shqiptare nuk kanë hapur shkolla dhe nuk u kanë dhënë të drejtat tjera, por janë mundue e po mundohen që shqiptarët të mbetën nën sundimin e tyne t’i ti çojnë dhe nji pjesë e kanë çue n’ Anadoll, dmth dëshirojnë çfarosjen e kombit shqiptar prej tokës qi i ka fal Zoti...”. 54 Po aty; E. Frashëri vazhdoi “... por qeveria ende nuk e ka çue, duke pas të drejtë të plotë që të konsiderohet si nji ankim, qi kështu tregon qartazi se ashtë mundue çështjet e mvarrun me fqinjët e vetë t’i zgjidhin miqësisht, pra ç ’dëshirë më të madhe t’i tregojë Shqipnia për me pas miqësi me fqinjët e vetë, por fatkeqësisht Shqipnia përkundrejt këtyne dëshirave ka pas gjithmonë përbuzje...”. 55 DPSh, seanca e 25 prillit 1928. Në këtë seancë u vendos të thirret ministri i Punëve të Jashtme, “mas nji bisedimi mbi çështjen pasunivet të shqiptarëve në Jugosllavi”. Çështja e përkujdesjes të Shqipërisë edhe për pasuritë e “kosovarëve” ishte shtruar edhe një vit më parë, kur po trajtoheshin ankesat e emigrantëve shqiptar nga Greqia (1927). Këtë çështje e shtruan S. Vuçiterni dhe E. Frashëri. 56 Po aty.
84 Konferencë shkencore ndërkombëtare ndërkombëtare57 dhe u shpërfaq pakënaqësia për heshtjen shqiptar ndaj minoritetit shqiptar dhe shtruan kërkesën që nga autoritetet përkatëse shtetërore lidhur me këtë çështje. ky minoritet të mbrohej deri në “ankesat që duhesh bërë “Është turp dhe gjynah që mos të kujdesemi”58 - konstatoi F. në adresë të Lidhjes së Kombeve”. Por përgjigjja e ministrit Alizoti. të Punëve të Jashtme Rauf Fico u kufizua në shpjegime Gjatë seancave parlamentare janar-shkurt 1929, deputeti për hapat e ndërmarrë nga kjo Ministri në relacion me Bahri Begolli duke folur për keqtrajtimet dhe mizoritë e Beogradin për të sqaruar ngjarjen tragjike që kishte të bëjë pushtetit jugosllav ndaj shqiptarëve, nga Ministria e Punëve të me vrasjen e Shtjefën Gjeçovit. Kurse, mbeti në heshtje Jashtme kërkoi që të jap shpjegime “mbi çështjen e çështja e pozitës së shqiptarëve në Jugosllavi, gjë që i la të minoriteteve”59. Ndërkaq vrasja60 e dijetarit dhe patriotit Atë pakënaqur deputetët e angazhuar. Kjo seancë e parlamentit Shtjefën Gjeçovit, i cili ishte qytetar i Shqipërisë ndezi botën shqiptar shënon angazhimin më konkret dhe më të shqiptare dhe jo vetëm. Shtypi shqiptar po dhe ai evropian e fuqishëm parlamentar për të aktualizuar dhe imponuar shënuan këtë ngjarje tragjike e cila mund të kishte ndikim pushtetit ekzekutiv veprimet përkatëse për mbrojtjen e negativ në marrëdhëniet e mira ndërshtetërore61. Natyrisht kjo minoritetit shqiptar në Jugosllavi. ngjarje u bë temë debati edhe në parlamentin shqiptar në seancën e 11 nëntor 1929. Në këtë kuadër ishte i paevitueshëm Çështja e ndihmave emergjente dhe trajtimi i pozitës së minoritetit shqiptar në Jugosllavi, sepse dhe lehtësuese nëse në pikë dite vritej një personalitet kishtar e shkencor me për emigrantët kosovarë reputacion ndërkombëtar dhe i cili kishte vepruar “brenda ligjit”, atëherë çka mund të bëhej me shqiptarët e rëndomtë Zakonisht, emigrantët nga Jugosllavia në Shqipëri hynin atje? Debatin e hapi deputeti Tefik Mborja, të cilin e pasuan pa asnjë mjet për mbijetesë dhe tërësisht vareshin nga dhe një varg deputetësh tjerë si Mjeda62, Rusi Erebara, Ypi, ndihmat eventuale ngado që mund të siguroheshin ato. Me Begolli. Këta katër të fundit, në diskutimet e tyre definuan konsolidimin e shtetit shqiptar kjo barrë i binte atij. Prandaj dhe konkretizuan me shembuj politikat antishqiptare të një ndër temat që gjetën vend në rendet e ditës të Beogradit. Ky debat vuri në pah faktin se shqiptarët parlamentit shqiptar ishin ato për ndihmat e llojeve të përndiqeshin vetëm si të tillë dhe madje ata as që kishin guximin ndryshme për emigrantët kosovarë63. Ndihmat emergjente t’i paraqisnin kërkesat për realizimin e të drejtave elementare kishin të bënin me ushqimin ditor brenda gjithë vitit të të tyre. Se në kushte të tilla, nuk mund të bëhej fjalë për parë të qëndrimit të tyre në Shqipëri dhe me strehimin deri marrëdhënie të mira ndërshtetërore shqiptaro-jugosllave. Ata, në përcaktimin e vendbanimit të përhershëm. Që këtu nga ministri i Punëve të jashtme R. Fico, kërkuan jo vetëm që ndihma kishte të bëjë me sigurimin e strehimit të të jap përgjigje lidhur me angazhimin e tij rreth vrasjes së përhershëm (kasolle-shtëpi) dhe mjetet e punës. Kurse Gjeçovit, fatin e të cilit e kishin pësuar mbi “200.000 mijë ndihmat dhe lehtësirat e llojeve tjera siç ishte përkrahja në shqiptarë” po dhe të mbrojtjes së shqiptarëve atje, të cilëve iu shkollimin e fëmijëve, përkrahja shëndetësore, lirimi nga mungonin të drejtat “për jetën, pasurinë, nderin”, duke vërë ndonjë taksë apo të ngjashme, praktikoheshin në theksin në intencën e pushtetit jugosllav për zhdukjen e tyre. vazhdimësi, varësisht nga fuqia financiare e shtetit. Po kështu, këta deputetë potencuan obligimin që kishte shteti Këto tema sa të ndjeshme aq dhe humane nisën të trajtohen
57 Po aty 58 DPSh, seanca e 25 prillit 1928. 59 DPSh, seanca e 21 janarit 1929; shkurt 1929. 60 AMPJ, viti 1929, d. 157, f. 49, Shkup, 28 tetor 1929; Sipas raportit të konsullit shqiptar në Shkup, vrasja e Gjeçovit ishte bërë nga xhandarët M. Zefi dhe P. Deda, në rrugën Zym- Prizren. 61 Bie fjala, Gazeta Shqiptare e 25 shkurtit 1930, e cila dilte në Bari të Italisë konstatonte se pushteti jugosllav është duke ndërmarr gjithçka “që të shfarosin shqiptarët në Kosovë”. 62 Deputeti Mjeda foli për rolin kulturor (mbledhës folklori) dhe fetar të Shtjefën Gjeqovit dhe u fokusua në kërkesën që qeveria të jap shpjegime rreth rrethanave të vrasjes së tij. 63 Që nga Ligji i parë për sistemimin e emigrantëve të aprovuar në vitin 1923, u hoq dorë nga emërtimi i tyre me shprehjen osmane “muhaxhirë”.
85 100 vjet parlamentarizëm shqiptar që në legjislaturën e parë të vitit 192564 për tu intensifikuar në se autoritetet kufitare shqiptare bënin doganimin e gjësë së legjislaturën e dytë të këtij viti. Kështu, pasi që ishte konstatuar gjallë të emigrantëve të cilët kishin arritur që të sjellin ato deri se refugjatët nga Kosova kishin nevojë imediate edhe për në Shqipëri. veshmbathje, në parlamentin shqiptar u shtrua dhe diskutua Gjatë dhjetorit 1925 u diskutua për një akomodim gjerë e gjatë çështja e importimit të 2000 palë rrobave për “minimal” të emigrantëve dhe nevoja e formimit të një emigrantë65. Puna shkoi deri aty sa qeveria autorizoi (14 nëntor) Komisioni për këtë çështje dhe u mor qëndrim që emigrantëve Zia Begollin për importimin pa doganë të “petkave për të instaluar t’u dedikoheshin 25 dynymë tokë për familje dhe refugjatë”. Në parlament u diskutua dhe aprovua projektligji 1000 tjegulla për kasolle72. për këtë çështje (16 nëntor 1925) përkundër që u shprehen Pozita tepër e rënd e emigrantëve73 bëri që parlamenti dhe mendime lidhur me abuzimet e mundshme dhe masat shqiptar të shtroj, diskutoj dhe të merrte qëndrime për një për parandalimin e tyre66. Por ky projektligj nuk gjeti aprovimin varg masash lehtësuese74. Më 12 dhjetor 1925, ky parlament e Senatit67 me motivacion se “petkat nuk iu shkojnë për shtati aprovoi projektligjin për një fond prej 200.000 fr. ari, vendim kosovarëve sepse ata janë të lidhur me kostumin kombëtar ky i cili u përkrah dhe nga Senati (më 13 dhjetor), i përcjellë dhe ky i fundit qëndron 4–5 vjet”68. me shqetësimin dhe dyshimin për mundësitë që kjo shumë të Një çështje shumë interesante doli me rastin e sigurohej dhe me shpresën se lidhur me këtë çështje nuk do të diskutimeve lidhur me projektligjin për importimin pa mungonte përkrahja nga “i nalti shpëtimtari i Kombit e kryetari doganë të “kafshëve për damazllëk”69. Me këtë rast R. Fico i shtetit”75 . propozoi që këtij ligji t’i shtohej një artikull70 sipas së cilit Më 19 shtator 1927, kur po diskutohej për arsimin, B. “të përjashtoheshin nga tarifa doganore kafshët që sjellin Begolli prpozoi “që të kujdesohet e të ketë një kredi për muhaxhirët deri në 5 krerë”71. Ky madje foli për faktin që nxënësit qi janë emigrantë”. Ky angazhim bëri që pak më njeh një shqiptar në Stamboll që kishte në pronësi 100 kokë vonë të merrej qëndrim që “Bursat për shkollat plotore do lopë dhe që ishte i gatshëm që ato t’i sjell në Shqipëri. Me t’u jipen vetëm nxënësve të katundevet dhe emigrantëvet”76. këtë rast doli dhe propozimi që lidhur me këtë çështje të Por përkundër këtij vendimi, diskutimet e mëvonshme në formohet një Drejtori e posaçme. Por propozimi i Ficos i parlamentin shqiptar pasqyrojnë gjendjen e mjerë materiale përkrahur dhe nga disa deputet të tjerë, nuk gjeti aprovim. të emigrantëve kosovarë në përgjithësi dhe të kësaj kategorie Në fakt, ky diskutim dhe propozimi në fjalë është indikacion në veçanti77. Prandaj propozimet e deputetëve për ndihmë
64 DPSH, Seanca e 18 korrik 1925; Begolli, Ypi, Kryeziu, Fico shtrojnë nevojën për rritjen e kredisë për ndihmë emergjente për emigrantët. Ndërsa R. Fico mendon se me shumën e propozuar prej 20.000 fr. ari, emigrantët “jo vetëm që nuk do të instalohen po do të ngordhin fare” dhe propozoi kredi prej 300.000 fr.ari. 65 DPSH, seanca e 17 tetorit 1925; 16 nëntor 1925; 18 nëntor 1925. 66 DPSH, seanca e 1925, 16 nëntor 1925. 67 DPSH, seanca e 18 nëntorit 1925. 68 DPSH, Senati, seanca 13 dhjetor 1925; “Jo petka po vegla bujqësore”- u tha me këtë rast. 69 DPSH, seanca e 10 tetor 1925. 70 DPSh, seanca e 10 tetor 1925; H. Delvina propozoi formulimin e artikullit sa vijon: “Përjashtohen nga tagri doganor tue e quajtun si për racë çdo gjë e gjallë qi sjellin emigrantët me vete”; B. Begolli propozoi që “ të gjitha shtazët” që sjellin emigrantët nga Kosova dhe Çamëria të përjashtohen nga dogana. 71 Po aty. 72 DPSH, seanca e 8 dhjetorit 1925. 73 DPSh, seanca e 8 dhjetorit 1925; B. Begolli alarmoi se “ata po vdisnin” nga pozita e keqe dhe se pozita e mjerë e tyre ishte aktualizuar edhe nga një “zonjë angleze”. 74 DPSh, seanca e 31 tetorit 1925: R. Fico propozoi “një plan të plotë për sistemimin e tyre”. 75 DPSH (Senati), seanca e 13 dhjetor 1925; parlament, 12 dhjetor 1925; B. Begolli propozoi që dy deputetë të vizitojnë Jugosllavinë dhe Greqinë. 76 DPSH, seanca e 28 prillit 1928/2, f. 225, f.170 77 DPSh, seanca e 16 shkurtit 1931; B. Begolli ilustron me rastin kur për ndihmë iu drejtuan pesë studentë kosovarë “me nallane”; Ndërsa H. Delvina konstatonte se “studentët emigrantë janë në gjendje të mjerueshme, qeveria duhet të bëjë ndonjë sakrificë për ta”.
86 Konferencë shkencore ndërkombëtare dhe veprim të shpejtë në këtë plan “sepse ata po vdesin”78, të emigrantëve të ardhur nga Kosova84. Por jo si pikë e veçantë janë të vazhdueshme. e rendit të ditës por ad hok, sa herë që parlamenti merrej me Më 21 prill 1928, si rrjedhojë e iniciativës së B. Begollit79, çështjen e lutjeve të emigrantëve shqiptarë nga Greqia. parlamenti mori vendim që të “pranohet në parim me ngutësi Diplomacia shqiptare siç del nga këto diskutime, është Ligja mbi akordimin e një kredije prej 20.000 fr. ari për muajin interesuar dhe ka vepruar në nivele të ndryshme për pasuritë e prill për emigrantët. Kjo shumë përmendet edhe në raste tjera. shqiptarëve në Greqi85, por jo dhe atyre në Jugosllavi. Më 25 janar 1935, parlamentari H. Xhemajli nga kryeministri P. Evangjeli kërkoi shpjegim për çështjen e Çështja e aspektit ligjor të akomodimit emigrantëve. Përgjigja e kryeministrit ilustron prirje shpirtërore, të emigrantëve në shtetin shqiptar përkrahje morale dhe faktin sa të vështirë e kishte pushteti shqiptar të ballafaqohej me problemin financiar dhe me Ligji i parë lidhur me sistemimin e emigrantëve kosovarë sigurimin e shumave adekuate për një përkrahje minimale për u aprovua nga parlamenti shqiptar në vitin 1923. Kurse në emigrantët80 numri i të cilëve rritej dita më ditë. legjislaturën e dytë të vitit 1925 të këtij parlamenti, u shtrua, Më 16 maj 1928 në parlament u trajtua lutja e bërë nga trajtua dhe plotësua neni i parë i këtij ligji, i cili definonte emigrantët kosovarë për lirimin e tyre nga obligimi i 1/381. kush kishte të drejtë dhe mund të fitonte nënshtetësinë Kjo lutje u përcoll dhe me çështje tjera si informacioni se shqiptare86. Gjatë diskutimeve u shprehën dhe mendime (S. Skëndi) emigrantët për dhjetë vjet ishin liruar nga e me premisa rezervash ndaj favoreve për emigrantët, sepse dhjeta. Ndërsa B. Begolli, shtroi kërkesën për shtimin e “çka nëse na vijnë emigrantët nga Italia”, ose që këtij ligji sasisë së tokës në dispozicion për familje emigrante. Kurse t’i shtohej ndonjë nen i cili parasheh edhe ndarjen e tokave F. Alizoti kërkoi që emigrantët e vendosur në tokat e shtetit shtetërore për fshatarësinë proletare të vendit etj. Ndërsa të konsiderohen pronarë dhe t’i nënshtrohen taksave deputeti Kolë Mjeda kërkoi që në këtë ligj të precizohej që shtetërore82. Parlamenti përkrahu lutjen e emigrantëve gjë statusin e emigrantit mund ta fitojnë vetëm ata që “atje që bëri dhe Senati (21 maj 1928)83. Në vitin 1930 parlamenti janë djegë e pjekë”87. Kjo bëri që deputeti F. Rusi kërkoi që shqiptar pranoi dekretligjin “Mbi përjashtimin nga 1/3 të mos të ndërhyhet me kërkesa që nuk kanë të bëjnë me emigrantëve”. emigrantët dhe kolegëve të tij iu përkujtoi vështirësitë nëpër Në parlamentin shqiptar u fol edhe për çështjen e pasurive të cilat po kalonin ata duke ilustruar me rastin e 70 familjeve
78 DPSH, seanca e 12 prill 1928; Bahri Begolli duke u nisur nga gjendja tepër e rënd e emigrantëve propozoi që parlamenti të autorizon Ministrinë e Brendshme që nga fondet e saj të ndihmojë emigrantët dhe mos të pritet procedimi me buxhetin brenda të cilit ishte paraparë një shumë për ndihmë. Ky propozim gjeti përkrahje. 79 DPSh, seanca e 21 prillit 1928. 80DPSh, seanca e 25it janar 1935; Kryetari i qeverisë ndër të thera tha: “...për emigrantët, jo si kryetar qeverie, por si njeri, si patriot, si shqiptar, kurdoherë më rrah zemra se e di se çdo me thënë një njeri të lë plangun e stërgjyshërve të vet dhe ai meriton mëshirën e kujtdo. Kur erdhëm në fuqi gjetëm fondin e emigrantëve të shpenzuem krejt dhe ju kemi paraqitun një projekt prej 20.000 Fr. Ar...dhe se ta dini se Greqia për instalimin e emigrantëve ka prishur 36 milionë sterlina ari duke bërë një hua të posaçme...” 81 Me ligjin e mëparshëm emigrantët e instaluar në tokat e shtetit konsideroheshin bujq të shtetit dhe prandaj detyroheshin që 1/3 e prodhimit t’i jepnin shtetit. 82 DPSh, seanca e 19 majit 1928. 83 DPSh, seanca e 21 majit 1928. 84 DPSH, seanca e 25 prillit 1928; Begolli, Erebara, Rusi kërkuan që edhe çështja e pasurive të emigrantëve nga Kosova të shtrohej dhe trajtohej në kanalet diplomatike. 85 DPSH, seanca e 5 dhjetorit 1927; Ministri i Punëve të Jashtme raportoi për bisedat që kishte pasur me Ministrin e Punëve të Jashtme grek dhe me vet kryetarin e Lidhjes së Kombeve lidhur me çështjen e pasurive të emigrantëve shqiptar nga Greqia; DPSh, Seanca e 25 prill 1928; “Nën tre Vendoset të thirret ministri i punëve të jashtëme, mas nji bisedimi, mbi çështjen pasunivet të shqiptarëve në Jugosllavi. 86 DPSh, seanca e 18 nëntorit 1925; “Ndryshimi i nenit 1 të ligjës mbi instalimin e emigrantëve: Art. 1. Të gjithë shqiptarët në viset e mbetura jashtë kufinit të Shqipnisë qi kanë qenë të shtërnguem me lanë vendet e tyne qysh nga data e botimit të kësaj ligje, kanë të drejt të vendosen brenda kufinit të Republikës shqiptare, ku menjëherë fitojnë nënshtetësinë dhe u zgjidhet një banim definitiv”. 87 Po aty, seanca e 18 nëntorit 1925
87 100 vjet parlamentarizëm shqiptar në Sarandë88. Në ketë kontekst u shtrua dhe nevoja për plotësimet e ligjit të vitit 1923 për instalimin e emigrantëve e themelimin e organizmave zbatues të këtij ligji dhe u mor bëri drejtori i Drejtorisë së Përgjithshme të Reformës Agrare, qëndrim që përkujdesjen për aplikimin e këtij ligji ta marrin Sali Vuçiterni, dhe jo pa arsye. Me ndryshimet e bëra, kjo Ministria e Punëve të Brendshme dhe ajo e Financave. Kurse Drejtori merrte obligime për përplotësimin dhe zbatimin e tij. më 3 dhjetor 1927, në Senat u aprovua ligji organik i Ministrisë Neni 1 i ligjit të vitit 1923, i cili u modifikua në vitin 1925, së Punëve të Brendshme sipas të cilit pran kësaj ministrie tashmë parashihte që të drejtat e emigrantëve t’i gëzojnë edhe themelohej një Drejtori së cilës përveç detyrave tjera i ngarkohej të kthyerit të cilët për shkaqe objektive ishin larguar nga “dhe rregullimi e instalimi i emigrantëve sipas ligjeve relative Shqipëria brenda viteve 1912-1920. Modifikime ishin paraparë në fuqi dhe prandaj sigurojnë gjithë korrespondencën zyrtare edhe në nenet që kishin të bënin me aspektin e ndihmës për veprim instalimi dhe kontrollon e inspekton gjithë zonat elementare për emigrantë dhe të njëjtat u zvogëluan97 për arsye ku janë vendosun emigrantët”89. se si pasojë e krizës së madhe ekonomike që kishte kapluar Lutja e emigrantëve “kosovarë” paraqitur parlamentit për Shqipërinë u ndërmorën restrikcione financiare në çdo lëmi e lirimin nga detyrimi i 1/3-s ndaj shtetit (maj 1928), aktualizoji në çdo nivel shtetëror. Këto plotësime kishin të bënin me çështjen e nevojës për rishikimin dhe plotësimin e ligjit mbi obligimet që merrte Drejtoria e Përgjithshme e Reformës instalimin e emigrantëve të vitit 192390. Pas diskutimeve e Agrare për akomodim dhe lehtësim të jetës së emigrantëve. Së mendimeve të shprehura edhe lidhur me nevojën e abrogimit pari, kësaj drejtorie i ngarkoheshin masat për meliorizimin të ligjit të vjetër dhe propozimin e një të riu (P. Poga), më 21 (tharja e kënetave, hapja e kanaleve etj.) e ambienteve në të maj 1928 parlamenti aprovoi dhe procedoi te Komisioni cilat vendoseshin emigrantët. Po kjo Drejtori obligohej dhe parlamentar projektligjin shtojcë mbi rekrutimin e për përkujdesjen ndaj të miturve jetim të emigrantëve, përmes emigrantëve91. Me rastin e rikthimit të kësaj çështjeje, e këtij menaxhimit të pronës- trashëgimi e tyre dhe mjetet e nxjerra ligji shtojcë në parlamentin shqiptar në fillim të vitit 1931, u në këtë rast dedikoheshin për mirëqenien e tyre. Nëse me këto propozua (K. Radovicka) që emigrantëve t’u falej toka siç mjete nuk mund të mbuloheshin nevojat e jetimëve, atëherë vepronte Turqia dhe Greqia me emigrantët e tyre92. U cek këto parashihej që të plotësoheshin nga fondi për emigracion gjithashtu për rolin pozitiv dhe avancues të emigrantëve për të Drejtorisë në fjalë. Në rast sistemimi të tyre në institute, të ambientin ku ata vendoseshin93. Prandaj kishte deputetë të ardhurat nga prona i dedikoheshin instituteve përkatëse. Neni cilët mendonin se duhej inkurajuar shqiptarët “jashtë 6 i ligjit në fjalë, u plotësua me procedurat në rast shtimi të Shqipnijet” që të vinin në Shqipëri94. Gjatë muajve shkurt- tokës për familjen emigrante. Modifikimi i nenit 7 kishte të prill 1934, u zhvilluan diskutime dhe u morë vendimi në parim, bëjë me lirimin e emigrantëve nga taksat për çështje që kishin për aprovimin e projektligjit shtojcë mbi vendosjen e të bënin me aplikimin për instalimin e tyre. Sipas nenit 8, emigrantëve95 të përfunduar që në vitin 193296. Raportin Drejtoria në fjalë e merrte përsipër që të sigurojë barërat e justifikues (më 17 shkurt 1934) lidhur me ndryshimet dhe përshkruara nga mjeku për emigrantin e sëmurë. Ndërkaq neni
88 Po aty. 89 DPSh, (Senati) seanca e 3 dhjetorit 1927. 90 DPSh, seanca e 21 janarit 1939. Sipas Sali Vuçiternit “Lutja (për lirimin nga 1/3-ta) u ba shkak i trajtimit të ligjit (për instalimin e emigrantëve) dhe kërkesës për nji të ri” 91 DPSh, seanca 21 majit 1928. 92 DPSh, seanca e janarit 1931. Me ligjin e vitit 1923 emigrantët tokën e kishin në shfrytëzim për 15 vjet dhe vetëm pas kësaj ata bëheshin pronarë të saj. Deri atëherë ata kishin statusin e bujkut të shtetit. 93 DPSh, seanca e janarit 1931, f 453; deputeti Abdi Salih theksoi se përmirësimet që shihen në Kavajë në bujqësi nuk janë meritë e agronomëve “por janë ba nga angazhimi i kosovarëve”. 94 DPSh, seanca e 5 dhjetorit 1927. Këtë mendim e shfaqi S. Stavri, i cili ishte për një përkrahje të pakursyer për emigrantët nga Kosova. 95 DPSh, Seanca e 17 shkurt, 14 prill, 12 prill 1934 (raporti i komisionit); ligjin në tërësi shih në procesverbalin e datës 17 shkurt 1934. 96 DPSH, Seanca e 19 prill 1932. 97 Neni 2 i ligjit të mëhershëm u modifikua në atë mënyrë që përkujdesja financiare për frymë emigranti në ditë, gjatë kohës deri sa të vendoseshin në vendbanimin e caktuar, të zbresë në 0,50 fr. ari, ndërsa me herët parashihej që kjo shumë mund të arrinte në 1 fr. ari. Ndërsa neni 3 u modifikua në pikën që kishte të bëjë me shumën për ushqimin ditor të emigrantëve, ajo u zbrit në 0. 20 fr. ari.
88 Konferencë shkencore ndërkombëtare
10 kishte të bëjë me dukurinë e tjetërsimit të pronave dhe disa të reja të cilat imponoheshin si rrjedhojë e përvojave shtëpive nga emigrantët dhe me parandalimin e kësaj të reja në komunitetin e emigracionit. Njëri ndër këto nene dukurie. Neni 11 kishte të bëjë me format e ndryshme të (5) të reja precizonte që në rastin kur e veja e re e emigrantit keqpërdorimit të benefiteve dhe pronësisë nga ana e të vdekur martohej me një tjetër humbte të drejtën në emigrantëve, prandaj ky nen ndër të tjera parashihte që pronën e burrit të vdekur, madje edhe në rast se nuk kishte emigrantët e instaluar në tokat bujqësore “duhet të banojnë trashëgimtar tjerë, fëmijë të tyre bie fjala. Në këto raste, familjarisht pran tokës dhe ata që në kundërshtim me këtë prona merrej nga shteti dhe i jepej ndonjë familje tjetër dispozitë nuk shkojnë fare ose largohen nga vend instalimi emigrantësh. Në fakt emigrantët fitonin të drejtën e pronësisë me paragrafin a) dhe b) janë parapa masat administrative e vetëm pasi që të shlyenin gjithë obligimet ndaj shtetit. Këto ndëshkimore që duhet të marrin”98. obligime shlyheshin (neni 15) me 40 (dyzetë) rata të cilat Me kalimin e kohës u paraqitën përvoja të reja në gjirin emigranti bujk fillonte t’i paguaj në shtator të vitit të pestë e komunitetit emigrant, të cilat natyrisht shtronin nevojën të instalimit në atë pronë. Sipas këtij ligji të drejtat që dilnin për një kuadër përkatës ligjor. Në seancat parlamentare nga ky, mund t’i gëzonin të gjithë emigrantët e ardhur në janar–mars 1939 u trajtuan ndryshimet dhe plotësimet që Shqipëri pas vitit 1923, ndërsa ata të para këtij viti iu bënë projektligjit shtojcë të vitit 193299. Një justifikim të konsideroheshin vendës dhe përjashtoheshin nga benefitet shkurtër të ligjit të modifikuar e bëri ministri i Punëve të që parashihte ky ligj105 etj. Parlamenti shqiptar ligjin në fjalë Brendshme Musa Juka100. Ai vuri në pah se ndryshimet e e pranoi “për herë të fundit” më 24 mars 1939106. propozuara janë imponuar si nevojë që të arrihet një Përveç kuadrit ligjor lidhur me sistemimin e emigrantëve, “kolonizim sa më frytdhënës e i përsosun”101. U përmend menaxhimi i këtij sistemimi kërkonte angazhim serioz, prandaj praktika e dhënies së ndihmës financiare “në dorë” që në fillim u shtrua nevoja e themelimit të një institucioni të emigrantëve, e cila jo gjithherë ishte përdorë në mënyrë veçantë për këtë qëllim. Në fakt kjo ka qenë temë e përhershme efikase dhe për qëllimin e duhur. Prandaj ky ligj parashihte e parlamentit kurdoherë që janë trajtuar çështje lidhur me që ndihma të jepej në “natyrë”, pra organet gjegjëse emigracionin. Kjo çështje u shtrua edhe brenda kohës tetor shtetërore do ta merrnin përsipër blerjen dhe furnizimin e 1937–janar 1938107. Më 30 tetor 1937 parlamenti pranoi në emigrantit bujk me gjënë e gjallë102 dhe me ngritjen e parim dekretligjin autorizues mbi krijimin e Drejtorisë shtëpisë dhe infrastrukturës103 së vendbanimit të ri. Po s’Emigracionit pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme. Gjatë kështu u përmend dhe rritja e sipërfaqes së tokës së vërë janarit 1938,108 parlamenti shqiptar në mënyrë të përshpejtuar në dispozicion të emigrantit104. Ligji i ri përveç që precizonte i çoi përpara procedurat deri në “pranimin për herë të fundit” dhe plotësonte disa nene të mëparshme, parashihte dhe të dekretligjit mbi krijimin e Drejtorisë për Emigracion109.
98 DPSh, seanca e 17 shkurtit 1934. 99 DPSH, në seancat 21 janarit dhe 15 dhe 24 marsit 1939. Ndërhyrje në nenin 3 të ligjit të vitit 1932 kishte pasur dhe në seancat parlamentare të zhvilluara më 22 dhe 24 mars 1937. 100 DPSh, Seanca e 21 janar 1939. 101 Po aty. 102 Sipas nenit 15, bujkut emigrant duhej siguruar një palë qe, një lopë ose 5 dele, vegla bujqësore si: një plug, kazme, lopatë, sopat, tërfurk, sqeparë, kmesë. Për të fituar të drejtën e instalimit në një pronë emigranti duhej të kishte familje, nëse jo ai mund t’i bashkëngjitej ndonjë familje të afërt, natyrisht me vullnet të dyanshëm. 103 Në fshatin e ri duhej ndërtuar shkolla, faltorja, postëkomanda, tregu, lama, magazina dhe të precizohej vendi për varre, kullosa të përbashkëta, pyje etj. 104 Sasia e tokës varësisht nga kualiteti i saj për dy frymë nga 10–12 me ligjin e vjetër rritej në 20 dynymë përkatësisht 25 dynymë; për çdo anëtar plus jepeshin edhe 5 përkatësisht 7.50 dynymë. 105 DPSH, seanca e 21 janarit 1939. 106 DPSh , seanca e 24 marsit 1939, “Projekt- shtojcë-ligje mbi instalimin e emigrantvet”. 107 DPSh, seanca e 30 tetorit 1937 dhe 12 janarit 1938. 108 DPSh, seanca e 12 janarit, 15 janarit, 17 janarit 1938. 109 DPSh, seanca e 17 janarit 1938.
89 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Deputetët me prejardhje kosovare Ankesat e vendësve në parlamentin shqiptar Shteti shqiptar ishte pronari më i madh i tokave të Siç dihet në Shqipëri që nga fillimet e saj si shtet i punueshme, prandaj emigrantët kosovarë u instaluan kryesisht pavarur ishte përqendruar numër i konsiderueshëm i në to, gjë që nuk atakonte interesin dhe pronësinë e vendësve. politikanëve kosovarë të cilëve asnjëherë nuk iu krijuan Rrjedhimisht në përgjithësi në parlamentin shqiptar nuk pati kushtet që të ktheheshin dhe kontribuonin për një jetë ankesa të mëdha nga vendësit. Megjithatë, në vitin 1925 më të mirë të shqiptarëve në Jugosllavi. Por numri i tyre parlamenti shqiptar trajtoi çështjen e instalimit të emigrantëve u zvogëlua si pasojë e përfshirjes në ngjarjet e bujshme kosovarë në vendin Çajra të Kavajës, sepse sipas disa politike (vjeshtë 1921–fillim 1922 dhe 1924), të cilat çuan parlamentarëve, ky vend parashihej si mundësi zgjerimi të këtij drejt një vetëpërjashtimi nga jeta aktive politike brenda qyteti111. Ndaj kësaj kërkese reaguan madje me indinjatë disa shtetit shqiptar. E megjithatë një pjesë fare e vogël e deputetë duke përmendur shembullin e Greqisë, e cila ishte tyre iu përshtat rrethanave të krijuara në fund të vitit përkujdesur në mënyrë shembullore për emigrantët grekë të 1924 dhe u angazhua në të gjitha strukturat shtetërore, ardhur nga Turqia e gjetiu112. Në një rast tjetër, në parlament u në qeveri, në administratë, në xhandarmëri, në ushtri, shtrua ankesa e vendaseve të rrethinës së Elbasanit të cilët ishin në arsim po dhe si deputetë në parlamentin shqiptar. kundër instalimit të emigrantëve kosovarë në “fushën e mbretit”, Zakonisht ata përfaqësonin prefekturën e Kosovës110. të cilën ata e kishin shfrytëzuar tradicionalisht113. Natyrisht, nuk Mund të thuhet se disa syresh siç shihet dhe nga kjo përjashtohet mundësia që jashtë parlamentit mund të ketë pasur analizë, kanë qenë shumë aktiv dhe kanë kontribuar në edhe ankesa e mospajtime të tjera, por duhet cekur këtu se shtruarjen dhe zgjidhjen e çështjeve akute në përgjithësi burimet e kohës evidencojnë dhe pakënaqësinë e emigrantëve e sidomos sa i përket çështjeve të pozitës së shqiptarëve lidhur me trajtimin dhe vendin e akomodimit të tyre. Aq më në Jugosllavi dhe ato që kishin të bënin me emigrantët parë që ata ishin detyruar të lënë prona shumë të mira në kosovarë në Shqipëri. vendbanimet e tyre tradicionale në Kosovë.
110 Prefektura e Kosovës: 2 nënprefektura; 10 komuna; 115 katunde; Gjatë periudhës 1925–1939 këtë prefekturë në parlamentin shqiptar e kanë përfaqësuar sa vijon: 1925: Sali Vuçiterna, Dervish Mitrovica, Eshref Frashëri; 1925–1928: Sali Vuçiterna, Bahri Begolli, Ceno Kryeziu; Asamblea kushtetuese 1928: Sali Vuçiterni, Bahri Begolli, Hasan Kryeziu; 1933: Ymer Strazimiri, Bahri Begolli, Asim Jakova; Legjislatura e III (1937-): Ismet Kryeziu, Sali Vuçiterni, Omar Strazimiri. 111 DPSh, Seanca e 17 korrik 1925; Deputeti Rauf Fico shquhet për kujdesin dhe mbështetjen e “kosovarëve”, qoftë në cilësinë e deputetit, Ministrit të Punëve të Jashtme e sidomos si Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Jugosllavi. 112 Po aty; Xh. Ypi “sikur të kisha një shtëpi do ta ndaja me muhaxhirët”, kurse Fico propozoi që kjo çështje të trajtohej nga qeveria. 113 DPSh, Seanca e 15 janar 1935.
90 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Fryma perëndimore në debatin parlamentar::: Kodi Penal dhe Kodi Civil (1927-1929)
Prof. dr. Valentina DUKA
olitikani më i fuqishëm shqiptar i viteve ’20–’30 të masash për të miratuar dhe zbatuar në Shqipëri një shekullit të kaluar, Ahmet Zogu, u përpoq shumë legjislacion bashkëkohor perëndimor. Më 1 prill 1929 hyri Ppër t’i dhënë pushtetit të tij formën e një demokracie në fuqi Kodi Penal dhe Kodi i ri Civil, që u mbështetën politike të stilit perëndimor, por ishte tepër e vështirë të kryesisht në kodet e Italisë, Francës dhe Zvicrës, duke thyhej tradita shekullore dhe të shkëputeshe në mënyrë të zëvendësuar kodet osmane të trashëguara nga periudha para menjëhershme prej formës qeverisëse të trashëguar. Për vitit 1912. Miratimi në parlament i këtyre akteve të më tepër, prej përvojës së tij politike Zogu kishte mundur rëndësishme ligjore u shoqërua me debate, në ndonjë rast të mësonte se përpjekjet për futjen e një sistemi politik edhe të nxehta, fryma e të cilave është objekt i trajtimit të perëndimor në Shqipëri pa bërë rregullimet e nevojshme kësaj kumtese. ligjore ishin diçka e rrezikshme. Për rrjedhojë, ai krijoi një I pari në radhë për diskutim parlamentar u paraqet Kodi shtet shqiptar të tipit lindor-perëndimor, i cili do të përziente Penal, i cili filloi të debatohej në parlament në datën 18 maj pashmangshmërisht gjithë problematikën që sillte me vete 1927. Me fillimin e diskutimit të projektit të qeverisë fjalën i një bashkim i tillë i panatyrshëm. Në këto rrethana, nuk pari e mori përfaqësuesi i Ministrisë së Drejtësisë, i cili bëri është për t’u habitur që Shqipëria vazhdoi të ruante një shpjegimet e rastit para parlamentit në emër të komisionit pjesë të trashëgimisë së saj orientale. Shfaqjet më hartues së ligjit1. Sipas tij, komisioni hartues kishte konstatuar kuptimplota të kësaj trashëgimie ishin legjislacioni osman, se Kodi Penal osman, që vazhdonte të ishte në fuqi në Shqipëri, i cili vazhdonte të ishte në fuqi, sjellja orientale dhe ishte përgatitur duke marrë për bazë Kodin Penal francez të korruptive e politikanëve dhe nëpunësve shqiptarë. vitit 1810, i cili binte ndesh me civilizimin europian të kohës, Megjithatë, Zogu së bashku me parlamentin morën një sërë me sekularizmin dhe me traditën shqiptare të fillimit të shekullit
1 “Bisedime parlamentare”, 1927 (Shërbimi i Botimeve Parlamentare të Kuvendit të Shqipërisë, 1912), f. 108.
91 100 vjet parlamentarizëm shqiptar të 20-të2. Sipas hartuesve të Kodit të ri, Kodi Penal italian, i ndëshkimet t’i kishte të ndryshme, por në përputhje me traditën hartuar prej 24 penalistëve më të mirë të këtij vendi dhe nga shqiptare8. Me këtë mendim të përgjithshëm u pranua Kodi më të mirët e botës pas një pune 25-vjeçare të mbështetur tek Penal në mënyrë unanime prej parlamentit, në të njëjtën ditë teoritë moderne të kriminalistikës, ishte Kodi më i mirë për t’u që u diskutua, dhe hyri në fuqi më 1 prill 1929, pas miratimit të marrë si model prej shqiptarëve3. Megjithatë, për të hartuar akteve nënligjore. një Kod Penal sa më të përshtatshëm për Shqipërinë, penalistët Një Kod tjetër shumë i rëndësishëm që u diskutua pas shqiptarë, si kundër u theksua prej relatorëve në parlament, Kodit Penal në parlamentin shqiptar, për të cilin pati më shumë morën parasysh edhe segmente të veçanta të Kodit Penal të debate të nxehta, ishte Kodi Civil. Bullgarisë dhe të Turqisë për dënimin me vdekje, të Kodit Duke folur në emër të Komisionit të Drejtësisë, që kishte Penal grek për zgjidhjen e probleme që vinin nga sëmundjet hartuar Kodin, deputeti i Gjirokastrës Hiqmet Delvina, më ngjitëse si dhe traditën shqiptare4. vonë ministër i Drejtësisë, në mbledhjen e parlamentit të datës Pas paraqitjes nga qeveria në parlament të Kodit, filluan 7 mars 1928 shpjegoi se Kodi Civil është kodi që rregullon diskutimet e zjarrta rreth tij. I pari e mori fjalën Sali Vuçiterni, veprimet civile, pasive e aktive të jetës njerëzore, është kodi që veteran i parlamentit shqiptar, i cili ishte i shqetësuar për faktin drejton e rregullon të gjitha veprimet e njeriut, është kodi që se sa mund t’i përshtatej Shqipërisë një Kod Penal i përgatitur organizon e rregullon marrëdhëniet e njerëzve me njëri-tjetrin, si rezultat i përkthimit të kodeve europiane. Sipas tij, katërqind është kodi që siguron të drejtat e palëve në familje. Fatkeqësisht, vjet që Shqipëria ishte nën sundimin osman kjo Perandori theksoi më tej relatori, Kodi Civil i deriatëhershëm jo vetëm nuk mundi të aplikonte ligjet e saj, sepse ato nuk iu përshtatën ishte i vjetër në kohë, por “mungesat e tija në pikëpamje financiare, shpirtit të shqiptarëve. “Mos vallë kjo mund të ndodhë edhe me Kodin ekonomike e sociale ishin në nji gradë jo të pëlqyeshme” dhe, si i tillë, ai e ri që po diskutojmë?” – pyeste i shqetësuar Vuçiterni5. nuk u shërbente më nevojave të kombit, siç ndodh në kombet Një tjetër parlamentar, Hasan Xhemali, në fjalën e tij theksoi e civilizuara9. se diferenca e Kodit Penal të sjellë për diskutim nga qeveria Një nga dispozitat më të rëndësishme të Kodit Civil ishte me Kodin e aplikuar deri atëherë ishte shumë e madhe, sepse dispozita mbi familjen, që në Kodin ekzistues nuk kishte Kodi i vjetër ishte përkthyer nga Kodi osman njëqind e ca vjet ekzistuar. Këtë boshllëk e mbushte plotësisht Kodi i ri, që më parë, kurse Kodi i ri ishte përgatitur duke marrë si modele fillonte me aktin e martesës, të cilën nuk e shikonte nga kode moderne të shteteve të civilizuara, prandaj duhej këndvështrimi i traditës shqiptare, por nga këndvështrimi mbështetur6. Ndërsa senatori Nafis Dervishi, i entuziazmuar europian, pra nga pikëpamja e së drejtës së barabartë midis nga Kodi Penal që kishte përgatitur qeveria, theksoi se burrit dhe gruas në familje. “Burrin, – do të shprehej Hiqmet shqiptarët jetojnë në kërthizë të Europës dhe janë një komb Delvina, – nuk e shef ma lart se gruën, dhe gruën nuk e shef si skllave, europian e jo aziatik, një komb me zakone europiane dhe kanë as ma lart se burri, po e shef si bashkëshorte me të drejta të njinjishme”10. nevojë për kode moderne dhe të njëjta si europianët për të Më tej ai do të shprehej se me Kodin e ri Civil gruaja shqiptare rregulluar funksionimin e tyre7. nuk do të ishte më “nji copë mishi pa vlerë”, nuk do të ishte Eshtref Frashëri, një politikan shumë aktiv i atyre viteve, i më robinë, por do të ishte shoqe e burrit e do të kishte njësoj cili mbylli diskutimet në parlament, u shpreh se ishte shumë të drejta si ai. Kodi i ri Civil nuk e favorizonte divorcin, por në dakord për një Kod të ri Penal shqiptar, veçse me kusht që raste të nevojshme kërkonte realizimin e tij11, sepse gruaja parimet t’i kishte njësoj (me kodet perëndimore, V. D), ndërsa shqiptare duhej të kishte të drejta të barabarta me gruan
2 Po aty. 3 Po aty, f. 109. 4 Po aty, f. 108. 5 Po aty, f. 109. 6 Po aty, f. 110. 7 Po aty. 8 Po aty. 9 Po aty, 1928, vëllimi I , f. 24. 10 Po aty, f. 25. 11 Po aty, f. 26.
92 Konferencë shkencore ndërkombëtare europiane për ta ndarë burrin sipas ligjit. Gjatë diskutimit të Kodit Civil në parlamentin shqiptar Një vend të rëndësishëm në Kodin e ri Civil zinin dispozitat pati edhe zëra kundër, sidomos për disa nene të veçanta të tij. e trashëgimisë, e drejta e pronësisë, çështja e testamenteve, e Segmenti më konservativ rezultoi të ishte grupi katolik, i cili jo gjendjes civile etj., të cilat, sipas relatorit, jo vetëm plotësonin se ishte kundër përparimit të Shqipërisë, por kërkonte të mos nevojat e civilizimit të popullit shqiptar, por e ngrinin prestigjin zëvendësohej kodi fetar nga ai laik në raport me familjen. e tij në sytë e botës së civilizuar12. Deputeti i Shkodrës Kolë Mjeda në diskutimin e tij të parë do Deputeti tjetër i Gjirokastrës Fejzi Alisoti, duke mbështetur të shprehej: “Kodin Civil e pranoj tue u rezervue për nji artikull, shka ligjin mbi Kodin e ri Civil që po diskutohej, theksoi se hartimit s’ka nevojë t’a shpalli se e kuptoni ju vetë (ishte fjala për dispozitat të tij i kishte ardhur koha, sepse Kodi që ishte në veprim deri mbi familjen, V.D), dhe me ju bashkë kemi me u përpjek në mujshim atëherë ishte pjesë e një legjislacioni të vjetër dhe nuk mund të me ba ndonji modifikim.”18 vazhdonte të aplikohej më në Shqipëri, një vend që aspironte Për arsye të diskutimeve të shumta si dhe për të bërë disa përparimin, sepse edhe ata që e kishin krijuar (kishte parasysh plotësime të nevojshme në Kodin Civil, parlamenti e shtyu Perandorinë Osmane, V.D ) e kishin abandonuar13. miratimin e tij, për ta marrë përsëri në diskutim disa ditë më Deputeti i Korçës Kristo Floqi, një prej mbështetësve më vonë e pikërisht më 12 mars 1928. Komisioni hartues bëri të mëdhenj të Kodit të ri Civil brenda dhe jashtë parlamentit, disa shpjegime shtesë për rëndësinë e miratimit të Kodit të ri theksoi se e kishte kërkuar miratimin e tij që në vitin 1921. Civil si dhe modifikimet e domosdoshme të bëra në të me “...Atëherë kam folur e kam pranuar me gjithë zemër për një Kod Civil kërkesë të disa deputetëve. të ri, se me të vërtetë është një vepër që e sjell njerëzimin në rrugë të marë, Në mbështetje të diskutimit të 7 marsit 1928, komisioni i naltëson familjen dhe mexheleja ka qenë shumë e mbetë dhe s’duhet të na hartimit të Kodit Civil në diskutimin e dytë i mëshoi sidomos dhimset aspak, po t’a vemë në muzeum si nji antikitet. [...] Me Kodin rëndësisë ndërkombëtare që kishte miratimi i tij. Mungesa e Civil të ri shpëtuam nga Sheriati [...], prandaj t’a pranojmë me gëzim...”14 këtij Kodi, theksuan relatorët e Komisionit të Drejtësisë, kishte Ndërsa deputeti i Dibrës Fiqiri Rusi në fjalën e tij do të krijuar një mosbesim të thellë në opinionin e huaj, gjë që jo shprehej: “Që kur ka fillue legjislatura e këtij Parlamentit kemi vetëm ndalonte përparimin e vendit, por i mbyllte dyert kapitalit dashur dhe kemi kërkue që ditën qi kemi ardhë ligje të reja. Shqipnija të huaj. Gjithashtu mungesa e këtij Kodi përbënte edhe njëfarë deri më sot me ligjet qi ka pasë në veprim, ka pasë një frymë orjentit rreziku për pavarësinë e gjykatave, cenimi i të cilave, sipas [....] në Shqipëri kemi pasur disa zakone të vjetra, jo shumë të komisionit hartues, prekte shpirtin e shtetit dhe indipendencën pëlqyeshme dhe sot me Kodin Civil të ri gjendja civile e jona po politike të vendit. “Kodi i ri Civil shëron plagët trupore e shpirtnore të rregullohet e tue pranue parimin oksidental Shqipnija po hyn në nji shoqnisë shqiptare si nga pikëpamja e marrëdhanivet ashtu edhe nga jetë të re. Kombi shqiptar sot po zgjedh modernizimin e jetës së vet, se pikëpamja jetike (vitale) tue asimilue gjendjen e vet me atë t’oksidentit, deri sot ka qenë nën influencën e orjentit tue pranue nji kod me frymë edhe kështu zhduk çdo dyshim qi kanë pasun të huej ndaj neve”, – aksidentale.”15 thuhet në relacionin e Komisionit të Drejtësisë. Me të njëjtën frymë diskutoi edhe deputeti tjetër i Korçës Në diskutimin e dytë të Kodit debatet ishin më të ashpra. Loni Llogori. “...Kodi Civil asht vepra ma e madhe qi ban shteti Deputeti katolik i Shkodrës Kolë Mjeda, megjithëse në parim shqiptar, dhe me këtë kapërcejmë 50 vjet para”16, – do të shprehej ai. e mbështeste Kodin Civil, në emër të popullsisë që Ndërsa Petro Poga, një deputet tjetër gjirokastrit, mjaft përfaqësonte në parlament ai nuk ishte dakord që të atakohej aktiv, mbështeti frymën perëndimore të Kodit të ri Civil. “Kodi “dogma hyjnore”. “Atë ditë kur erdhi Kodi Civil këtu për herë të Civil, – tha ai, – tregon një përparim të madh se Shqipëria asimilohet parë për diskutim, – do të shprehej deputeti shkodran, – kam kërkuar të me shtetet evropiane e forma orientale zhduket”17. krijohet një komision për të riparë kapitullin nr. 203, që lidhet me familjen.
12 Po aty. 13 Po aty, f. 27. 14 Po aty, f. 28. 15 Po aty, f. 29. 16 Po aty, f. 30. 17 Po aty, f. 30. 18 Po aty, f. 30.
93 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Sado që përfaqësoj gjithë elementin shqiptar, përfaqësoj në radhë të parë këtij Kodi binë në kundërshtim edhe me Kuranin, po nji mysliman i elementin fetar të njërit prej tri besimeve të shqiptarëve e për këtë arsye mirë s’ka nevojë t’i drejtohet gjyqit, po vepron si thotë feja e vet. nuk mund ta pranoj këtë dispozitë”19. Dhe më poshtë: “Pse ta Kështu asht edhe për fe të tjera, dhe shteti nuk shtrëngon (të prishë shtrëngojmë një pjesë të popullit shqiptar për një gjë të vogël të ndajë familjen, V.D), dhe ky është shpirti i Statutit. Kjo vërtetohet edhe gruan? Do të më thoni se duam përparimin, kurse unë këmbëngul që në me paragrafin e fundit të Kodit, qi thotë: «Feja nuk mund të formojë emër të tij, pra të civilizimit, të mos e shkelim dogmën hyjnore”20. pengime juridike në asnjë mënyrë, d.m.th. se të drejtat juridike janë Në emër të komisionit të hartimit të ligjit përsëri deputeti të ndara prej të drejtave fetare dhe fetë nuk mund të sjellin pengime.» Hiqmet Delvina, duke mbështetur fort dispozitat e familjes të Prandaj jemi brenda Statutit (lexo brenda Kodit) dhe në emër të Kodit të ri Civil, theksoi se, ndërsa skllavëria në të gjithë botën këtij marrim në dorë flamurin e përparimit, shpëtojmë popullin nga ishte zhdukur, shqiptarët nuk mund ta linin atë të ekzistonte ligjet e vjetra dhe e bëjmë me hy në gji t’oksidentit si pjesë e familjes së pas 100 vjetësh. “Ligjet shqiptare, – do të shprehej ai, – i nderojnë tij”25. gjitha dogmat fetare dhe s’kanë qëllim të atakojnë fenë e askujt, por ato Me fjalën shumë interesante të deputetit gjirokastrit do udhëheqin popullin shqiptar të çfarëdo feje qoftë, në mbarëvajtjen dhe kryesuesi i seancës, Kostaq Kota, mbylli diskutimet, duke mos përparimin e tij”21. ia dhënë fjalën përsëri parlamentarit katolik Mjeda. Pasi kryetari Por deputeti katolik Kolë Mjeda, i vetmi që diskutoi dhe mbylli diskutimet, deputetët e Shkodrës Kolë Mjeda dhe Tef replikoi gjatë për këtë dispozitë të Kodit Civil, këmbënguli që Gera u larguan pa votuar. Kodi Civil i ri u miratua në mënyrë të mos pranohej divorci, sepse atë nuk e pranon feja katolike. unanime dhe me duartrokitje. Pati vetëm dy abstenime26. Ai Ai ritheksoi se “martesa asht sakrament dhe divorcin feja katolike hyri në fuqi më 1 prill 1929, pasi parlamenti me vota të plota nuk e pranon”22. në mbledhjen e datës 28 shkurtit 1929 miratoi shtojcën e dytë Duke iu përgjigjur deputetit Kolë Mjeda, deputeti i të tij, ku përfshihej procedura civile dhe ligji mbi noterinë27. Si Gjirokastrës Mihal Kaso, i cili mori fjalën disa herë, duke u përfundim, me hyrjen në fuqi të Kodit të ri Civil u bënë nisur nga fakti se si katolikët, ashtu dhe ortodoksët martesën ndryshime esenciale dhe perëndimore në legjislacionin e e kanë sakrament, pra të shenjtë, në respekt të fesë së tyre, martesës dhe të së drejtës së grave për divorc, u ndalua me këmbënguli që në Kodin e ri Civil të ndaheshin dispozitat e ligj poligamia, u lejua martesa e shtetasve shqiptarë që u martesës nga ato të divorcit23. Por deputeti i Shkodrës Mjeda takonin besimeve të ndryshme fetare etj. përsëri këmbëngulte që Kodi Civil të mos kishte dispozita për Pas hyrjes në fuqi Kodit të ri Civil Zogu, mbret i divorcin, duke u shprehur se “atë që ka bashkue Zoti robi nuk e shqiptarëve dhe një nga inspiruesit e miratimit të tij, i dërgoi ndan dot kurrë”24. një telegram parlamentit, i cili u lexua në mbledhjen e tij të Pjesë shumë e rëndësishme e debatit parlamentar u bë datës 10 prill 1929. Ndër të tjera në këtë telegram thuhej: edhe deputeti tjetër i Gjirokastrës Javer Urshidi. Duke “Pranimi unanimisht i kësaj vepre madhështore nga ana e parlamentit replikuar fuqishëm me kolegun e tij nga Shkodra, ai u rrëfen se asht një vepër e inspirueme prej dëshirës së madhe që ka shpreh: “...Çdo fe është e respektueshme dhe ai qi do me mbajtë populli jonë sovran për kulturë dhe përparim. Dëshira e madhe e fenë e vet nuk ka ndonji pengim dhe nuk shtrëngohet nga autoritet, popullit t’onë për pranimin e zakoneve të qytetnueme na jep besim as nga dispozitat ligjore (të ndahet prej saj, V.D). Dispozitat e më të madh për sigurimin e t’ardhmes t’atdheut”28.
19 Po aty, f. 47. 20 Po aty, f. 48. 21 Po aty. 22 Po aty, f. 49. 23 Po aty , f. 49. 24 Po aty. 25 Po aty. 26 Po aty, f. 50. 27 Po aty, viti 1929/1, f. 198–199. 28 Po aty, viti 1929/3, f. 532.
94 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Parlamenti në tranzicion, bilanci dhe problematika të aktivitetit përfaqësues
Dr. Afrim KRASNIQI
eta parlamentare në Shqipëri i përgjigjet natyrës së një vlerësim sa më profesional mbi kurbën e sistemeve qeverisëse që janë aplikuar dhe veçorive parlamentarizmit në Shqipëri pas 1990-s duhet të marrë Jhistorike e politike të secilës periudhë. Koncepti në konsideratë sidomos takimin e parë me demokratik i parlamentarizmit ka pasur një përvojë parlamentarizmin dhe pluralizmin politik në vitet 1991 minimale gjatë viteve 1920–1924, për t’u jetësuar pas vitit dhe 1992. Një pjesë e madhe e ngjarjeve dhe dukurive 1991 me ndryshimin e sistemit politik në Shqipëri. Për politike që pasuan tranzicionin e kanë zanafillën në këto shkak se proceset e rëndësishme historike, përfshirë vite eksperimentale. pavarësinë, jetësimin e shtetit, fundin e sistemit Vlerësimi për efektivitetin e parlamentarizmit në 29– njëpartiak, vendosjen e sistemit pluralist etj., kanë 30 vjetët e fundit mund të bëhet duke marrë në ndodhur me vonesë në krahasim me shumicën e konsideratë disa elemente thelbësore, siç janë: vendi i vendeve të tjera ish-komuniste të Europës Lindore, Kuvendit në sistemin qeverisës, ndryshimet kushtetuese, parlamentarizmi në Shqipëri reflekton edhe më shumë forma e përfaqësimit dhe cilësia e tij, nivelet e elemente të traditës dhe të trashëgimisë sesa në këto përfaqësimit politik, raportet me institucionet e tjera dhe vende. Elitat politike që jetësuan pluralizmin politik ecuria në vite e tipareve kryesore të aktivitetetit dhe zgjedhjet konkurruese politike vinin nga një parlamentar. Instrumentet dhe produktet kryesore të formim i kundërt kulturor dhe profesional. Vullneti i parlamentit, si: ligjet e miratuara, aktet e rëndësishme tyre politik për ndryshim dhe pasioni për t’u përshtatur politike, standardet e përfaqësimit politik, organizimi i me sistemin e ri qeverisës nuk gjeti gjithnjë përputhje brendshëm, ushtrimi i kontrollit kushtetues përmes me mundësitë, kapacitetet dhe aftësinë e tyre për të mocioneve, interpelancave, pyetjeve etj., janë disa prej jetësuar normat dhe parimet në akte konkrete elementeve që janë trajtuar në këtë punim lidhur me 100- kushtetuese, ligjore, politike dhe qytetare. Për këtë arsye vjetorin e parlamentarizmit në Shqipëri.
95 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Kuvendi dhe roli i tij Popullor është përfaqësues i popullit në organin më të lartë të pushtetit në sistemin qeverisës shtetëror”4. Gjithashtu në Rregulloren provizore të Kuvendit Popullor (1991), neni 14, thuhej: “Kuvendi Popullor është organi më i Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë përcakton se lartë i pushtetit shtetëror dhe i vetmi organ ligjvënës. Kuvendi Popullor “Shqipëria është republikë parlamentare” dhe vetë Kuvendi e ushtron sovranitetin në emër të popullit dhe të shtetit në format dhe përmes funksionit përfaqësues e ligjvënës përceptohet caqet e parashikuara në Kushtetutë.” gjerësisht si institucioni më i rëndësishëm shtetëror. Vetë Në dallim nga Dispozitat Kryesore Kushtetuese të vitit Kuvendi dhe deputetët në ligjërimin dhe deklarimet e tyre 1991, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (1998) i eviton vazhdimisht flasin për pozita dominuese të institucionit përcaktime të tilla edhe për Kuvendin, edhe për Këshillin në sistemin qeverisës, sidomos në një sistem të republikës e Ministrave. Sipas nenit 7 të saj “sistemi i qeverisjes në parlamentare. Në botimet zyrtare të Kuvendit theksohet Republikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet se “për arsye se Kuvendi është organi që legjitimohet nga vullneti pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor”, ndërsa në nenin 1 popullor nëpërmjet zgjedhjeve, ai gëzon një pozitë të fortë në sistemin përcaktohet se “Shqipëria është republikë parlamentare”. Në këto shtetëror”1. dy përcaktime bëhet dallimi nga Dispozitat Kryesore Debati mbi pozitën kushtetuese të Kuvendit në raport Kushtetuese, nga përcaktimet e viteve 1946 dhe 1976 si me sistemin qeverisës vijon të jetë aktual. Në dallim nga dhe nga Rregullorja dhe ligji për statusin e deputetit. Ky i përceptimi publik ose deklarimet e vetë Kuvendit, ekspertë fundit, i hartuar në vitin 1999, pra një vit pas miratimit të të së drejtës kushtetuese vlerësojnë se Kushtetuta nuk ia Kushtetutës5, në nenin 1 përcakton se “deputeti është ka njohur shprehimisht Kuvendit cilësimin “organi më i përfaqësuesi i popullit në organin më të lartë ligjvënës: në Kuvendin e lartë e pushtetit shtetëror”, siç mund të gjendet në Republikës së Shqipërisë”, pra në organin më të lartë legjislativ dokumente kushtetuese të disa vendeve të tjera2. Sipas tyre, dhe jo në organin më të lartë të pushtetit shtetëror, siç në legjislacionin tonë kushtetues Kuvendi nuk merr epërsi ishte në ligjin e vitit 1991. absolute ndaj pushteteve të tjera; roli dhe funksioni i tij Në lidhje me rolin e Kuvendit në sistemin shtetëror trajtohen si pjesë thelbësore e parimeve të ndarjes dhe dhe raportin me pushtetet e tjera ka disa vendime balancës së pushteteve, ku pushteti legjislativ është një prej intepretuese të Gjykatës Kushtetuese. Janë më shumë se tyre. 20 vendime që lidhen me vendimmarrje të Kuvendit, Një trajtim më retrospektiv i përcaktimit kushtetues dhe ankimime nga pakicat parlamentare, konflikte kushtetuese ligjor mbi vendin e Kuvendit në sistemin qeverisës e midis institucioneve kryesore kushtetuese apo ankimime ndihmon debatin të shkojë drejt unifikimit të qëndrimit. nga zyrtarë të shkarkuar nga Kuvendi. Fakti që ka kaq Dy kushtetutat e sistemit njëpartiak të viteve 1946 dhe 1976 shumë vendime të Gjykatës Kushtetuse është edhe tregues shpallnin se “Kuvendi Popullor është organi më i lartë i pushtetit i paqartësive ligjore e kushtetuese të institicioneve, përfshirë shtetëror, mbajtësi i sovranitetit të popullit dhe të shtetit dhe i vetmi Kuvendin, në leximin dhe jetësimin e normave dhe organ ligjvënës”3. Në Dispozitat Kryesore Kushtetuese të vitit parimeve të përcaktuara në Kushtetutë, që përbëjnë bazën 1991, neni 15, thuhet: “Kuvendi Popullor është organi më i lartë e një sistemi demokratik të qeverisjes. Në njërin prej tyre6 i pushtetit shtetëror dhe i vetmi organ ligjvënës. Kuvendi Popullor në vitin 2010 Gjykata Kushtetuese vlerëson se funksioni ushtron sovranitetin në emër të popullit dhe të shtetit në format dhe ligjvënës dhe i kontrollit parlamentar “nuk e transformon caqet e parashikuara në këtë ligj.” Edhe në ligjin për statusin e Kuvendin në një superorgan të pushtetit të shtetit”, se “demokracia deputetit të vitit 1991, neni 1, theksohet se “deputeti i Kuvendit parlamentare nuk është një sistem ku parlamenti mund të ushtrojë
1 Kuvendi i Shqipërisë, Manual, Legjislatura XVII, Tiranë 2007, f. 9. 2 Xhezair Zaganjori, A. Anastasi, E. Methasani (Çani) (2011), “Shteti i së drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, “Adelprint”, f. 122. 3 Luan Omari (2006), “25 vjet parlament pluralist demokratik (“Mësimet e nxjerra nga e kaluara t’i vlejnë së ardhmes”), Tiranë, f. 10, 4 Ligj nr. 7503, data e aktit 26.07.1991, data e miratimit 26.07.1991, “Fletore zyrtare” nr. 5, f. 261. 5 Ligj nr. 8550, datë 18.11.1999, “Statusi i deputetit”, “Fletore zyrtare” nr. 33, Tiranë 1999. 6 Gjykata Kushtetuese, vendim nr. 22, datë 5.05.2010.
96 Konferencë shkencore ndërkombëtare kontroll mbi çdo vendim të institucioneve, të nisë procedura për të të mbledhjes, çështjet teknike morën pak vemendje në PD. vendosur sanksione ndaj tyre apo të marrë vendime në emër të Vendin kryesor e zuri debati politik mbi rolin e opozitës institucioneve që e kanë një kompetencë të tillë”. Po ashtu në një në parlamentin e ri dhe mbi pjesëmarrjen ose jo në seancën tjetër vlerësim Gjykata Kushtetuese thekon se “bazuar në përuruese të parlamentit. Pothuajse të gjithë diskutuesit parimin e ndarjes dhe të balancimit ndërmjet pushteteve, demokracia përdorin termin “opozitë konstruktive” dhe u shprehën parlamentare nuk është një sistem ku parlamenti mund të ushtrojë kundër koalicionit të mundshëm qeverisës me PPSH-në, kontroll mbi çdo vendim të institucioneve, të nisë procedura për të duke u përpjekur të sqaronin se pjesëmarrja në parlament vendosur sanksione ndaj tyre ose të marrë vendime në emër të nuk do të thoshte pjesëmarrje në koalicion. Nëse në Byroja institucioneve që e kanë një kompetencë të tillë”7. Politike të PPSH-së debati u fokusua te nevoja për t’u përshtatur në kushtet e reja, pra në kushtet kur PPSH-ja Fillimet e vështira nuk ishte më partia e vetme në shtet, në Partinë të parlamentarizmit Demokratike debati u fokusua në përpjekjet për të treguar se opozita nuk ishte fasadë dhe në nevojën për të kaluar Më 11 prill 1991, katër ditë përpara mbledhjes së nga protestat te jeta institucionale. Në Byronë Politike u parlamentit të parë pluralist në Shqipëri, në dy selitë e partive vendos që grupi parlamentar të drejtohej më vehte, pra kryesore politike (Partisë së Punës dhe Partisë Demokratike) vihet re tendenca që vendimmarrja e Byrosë të mos ishte u mbajtën mbledhje për të diskutuar mbi parlamentin dhe diktuese në çdo aspekt të punës, në Kryesinë e Partisë parlamentarizmin. Në mbledhjen e Byrosë Politike të Demokratike debati u fokusua në nevojën që deputetët të PPSH-së debati ishte më kompleks e më i veçantë se në vepronin si përfaqësues politikë, jo si individë të pavarur. mbledhjen e Komitetit Drejtues të PD-së. Në fjalën e tij Në Byro vendimi final ishte përpjekja për të bashkëpunuar Ramiz Alia, në atë kohë Kryetar i Presidiumit të Kuvendit me opozitën e re, kurse në Partinë Demokratike vendimi Popullor dhe Sekretar i Parë i PPSH-së, informoi Byronë final ishte pjesëmarrja konstruktive në parlament, por duke mbi një material të detajuar për organizimin e punës në refuzuar çdo ftesë për koalicion politik me PPSH-në. parlament të hartuar nga Ministria e Punëve të Jashtme Një element tjetër me vlerë ishte vendimmarrja në dy pas marrjes së përvojës për një gjë të tillë në Bullgari. strukturat e larta partiake mbi individët që do të drejtonin Raporti përbante detaje të tilla si: si bëhej hapja e punimeve, parlamentin e ri: në Kryesi, në grupet dhe komisionet si verifikoheshin mandatet, si bëheshin debatet, si parlamentare. Në Byronë Politike propozimet erdhën direkt formoheshin grupet parlamentare, si drejtohej Kuvendi, si nga Ramiz Alia, ku vihej re tendenca për të sjellë në krijoheshin e drejtoheshin komisionet parlamentare, roli i drejtimin e Kuvendit dhe të grupit parlamentar figura të këshilltarëve dhe i stafit teknik, zyrat e deputetit e deri se si reja e të pakonsumuara, siç ishin Kastriot Islami për Kryetar duhej t’u përgjigjeshin deputetët akuzave që mund të vinin i Kuvendit dhe Ismail Lleshi për kryetar i grupit nga pala tjetër. Për Byronë Politike të PPSH-së ishte e qartë parlamentar, kurse në Partinë Demokratike propozimet se Kuvendi Popullor8 nuk do të ishte i lehtë, përkundrazi, erdhën nga anëtarë të ndryshëm të saj, në përpjekje për të do të ishte një arenë lufte mjaft e vështirë. “Shokët tanë janë gjetur figura politike me sa më shumë përvojë e sa më mësuar të ngrenë dorën [e të thonë] «do vemi në Kuvendin Popullor përfaqësuese, siç ishin Neritan Ceka për kryetar i grupit dhe dy a tri ditë pushim», kurse tani Kuvendi mund të vazhdojë edhe parlamentar dhe Aleksandër Meksi për zëvendëskryetar të 10 ditë e më shumë”9. Kuvendit. Lidhur me pjesëmarrjen në seancën përuruese Në të njëjtën kohë i njëjti debat, por më me shumë më 15 prill 1991, dy palët ishin në konkurrencë për skema argumente politike, u zhvillua edhe në Komitetin Drejtues taktike. Byroja Politike e PPSH-së vendosi që, edhe nëse të Partisë Demokratike. Referuar procesverbalit origjinal opozita mungonte, seanca të vijonte dhe vendimet të
7 Gjykata Kushtetuese, vendim nr. 57, datë 23.07.2015 (V-57/15). 8 AQ i PPSH-së, fondi 14, dosja 3, “Procesverbal i mbajtur në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të Partisë”, datë 11.04.1991, f. 7. 9 AQ i PPSH-së, fondi 14, dosja 3, “Procesverbal i mbajtur në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të Partisë”, datë 11.04.1991, f. 8.
97 100 vjet parlamentarizëm shqiptar merreshin në përputhje me shumicën e saj absolute të parlamentare në fillim të viteve ’90 ishte forma e votimit. pranishme në parlament. Kryesia e Partisë Demokratike Përvoja e mëparshme ishte votë e hapur dhe unanime, pa vendosi që të mos merrte pjesë në seancën e parë si grup nevojën e verifikimit të kuorumit apo të votave alternative. parlamentar, por të delegonte një përfaqësues për të mbajtur Në prill të vitit 1991 sugjerimi më i rëndësishëm teknik i një deklaratë politike. Byrosë Politike të PPSH-së për parlamentin e ri ishte Referuar dokumentit zyrtar të PPSH-së në Arkivin e pikërisht vendosja e një sistemi elektronik të votimit, formë Shtetit dhe procesverbalit origjinal të PD-së për atë e përparuar për kohën. periudhë, konkluzioni i parë që del nga shqyrtimi i të Problematikat me votimin reflektohen edhe në dhënave të detajuara të debateve është se niveli i njohurive vendimmarrjen e deputetëve. Në arkivin e seancave plenare të elitës shtetërore e politike të vitit 1991 mbi të viteve 1991–1993 shumica e vendimeve pas votës “pro”, parlamentarizmin në kushtet e pluralizmit politik ishte “kundër” dhe “abstenim” shprehen se “vendimi u miratua” minimal. Dekada e parë e viteve ’90 ruajti edhe emërtimin ose “nuk u miratua me shumicë votash”, pa dhënë numrin e vjetër “Kuvendi Popullor” si dhe strukturën e vjetër real të votave. Në një numër të madh rastesh drejtuesit e organizative të tij. Debatet tregonin se partitë po ecnin në seancës ftojnë sekretarinë të numërojë votat e hapura, një rrugë të pashkelur, atyre u mungonte një model referimi proces thuajse i pamundur për shkak të kohës e saktësisë tjetër përveç përvojës minimale bullgare dhe ndonjë që kërkon në një numër prej 250 deputetësh. Gjatë viteve dokumenti informues të gjetur në rrugë private në Austri. pasuese të tranzicionit u bënë investime në sistemin Secila palë e kishte kuptuar se kalimi nga fushata elektorale teknologjik të Kuvendit dhe u instaluan të paktën dy sisteme në jetën parlamentare pluraliste do të kërkonte shumë më elektronike votimi. Përpjekja e vitit 2013 për të pajisur tepër sesa prezencë në numra dhe deklarime politike: do të deputetët me laptop dhe përdorimin e tyre gjatë seancave duhej të kishte përgatitje të mirë, strategji politike, lidhje rezultoi afatshkurtër dhe e dështuar. më të fortë midis deputetit, partisë dhe elektoratit dhe Kuvendi i vitit 1991 përbën eksperimentin e parë të reformim të sjelljes politike, pa cenuar identitetin politik. institucionit drejt hapjes dhe transparencës publike. Në ditët Paqartësitë e dukshme mbi raportin e partive me shtetin dhe javët e para debatet parlamentare ishin pjesa më e dhe strukturat shtetërore do të vijonin të shfaqeshin gjatë shikuar në programet televizive, të gjitha aktet ligjore u gjithë muajve të parë të jetës parlamentare të vitit 1991, publikuan në mediet zyrtare të kohës, Kuvendi mirëpriti e ndërkohë që të gjitha palët theksonin nevojën që diskutimet trajtoi më shumë se 500 peticione dhe letra me kërkesa nga parlamentare të ishin publike, si formë e re komunikimi grupe të ndryshme qytetare. Gjatë viteve procesi i midis të zgjedhurve dhe qytetarëve zgjedhës. transparencës dhe informimit publik vijoi të zgjerohej, Një risi pozitive e debatit në dy partitë kryesore të vitit fillimisht me seanca më të hapura e më pas, me zgjerimin e 1991 ishte pranimi dhe zbatimi i standardit të pjesëmarrjes medieve, me mbulimin e vazhdueshëm të punës së konstruktive, në kuptimin e nevojës për ndarjen e drejtimit komisioneve, seancave dhe aktiviteteve parlamentare. të komisioneve midis tyre, përfaqësimi i secilës palë në Procesi mori hov të madh me kalimin në sistemin on-line Kryesinë e Kuvendit, trajtimi administrativ i njëjtë për palët dhe me botime të ndryshme profesionale nga Kuvendi ose politike, nevoja për konsultime paraprake midis drejtuesve për Kuvendin. të grupeve parlamentare dhe evitimi gjithnjë e më tepër i incidenteve dhe konflikteve të mundshme në aktivitetin Sfidat në parimet e ndarjes parlamentar. Shprehje e këtij ndryshimi të rëndësishëm së pushteteve kulturor ishte edhe fakti se gjatë vitit 1991 jeta parlamentare shënoi numrin më të lartë të vendimeve konsensuale, Sfida kryesore e parlamentarizmit pas ’90-s ishte përfshirë abrogimin e Kushtetutës së vitit 1976 dhe ndërtimi i bazës ligjore të shtetit demokratik bazuar në miratimin e Dispozitave Kryesore Kushtetuese. Gjithashtu parimin e ndarjes dhe balancës së pushteteve, të drejtat e gjatë këtij viti parlamentar nuk pati pothuajse asnjë incident njeriut, legjitimitetin dhe llogaridhënien. Premtimi i tretë me rëndësi në Kuvend, ndaj mbetet legjislatura e vetme më i rëndësishëm i programit politik të opozitës parlamentare pa deputetë të penalizuar e të përjashtuar. demokratike në dhjetor të vitit 1990 ishte “të luftojë për Një prej problematikave në vendimmarrjen hartimin e një legjislacioni demokratik në përputhje me aspiratat
98 Konferencë shkencore ndërkombëtare dhe idealet demokratike të popullit tonë, të luftojë për demokracinë ndihmësgjyqtarëve të Gjykatës së Lartë si dhe drejtuesit parlamentare dhe institucionet e saj” dhe “të luftojë për ndërtimin e kryesorë të prokurorisë. Kjo seancë ka rëndësi, sepse për një shoqërie demokratike pluraliste të bazuar në zgjedhje të lira dhe herë të parë një parlament pluralist në një sistem demokratik periodike”10. Po ashtu në pikën 3 të programit politik të në Shqipëri do të zgjidhte drejtuesit e një pushteti të pavarur PPSH-së në fund të dhjetorit të vitit 1990 ishte premtimi siç është Gjykata e Lartë. Referuar debatit parlamentar dhe që të “angazhohet për një dallim të saktë dhe të qartë të veprimtarisë produktit final, rezulton se i gjithë procesi i zgjedhjes me shtetërore nga ajo partiake” dhe se “PPSH-ja do të mbështesë vetëdije dhe votë konsensuale u bë në kundërshtim me përsosjen e të gjithë legjislacionit, që marrëdhëniet e individëve, të parimet e ndarjes së pushteteve. Për shembull, deputeti kolektivave, të organizatave dhe të institucioneve me shtetin të Fehmi Abdiu pas debateve të shumta u zgjodh rregullohen me norma ligjore unike të njohura publikisht”11. Vetëm zëvendëskryetar i Gjykatës së Lartë, duke vijuar të mbante 4–5 muaj më pas fushata zgjedhore e sidomos situata paralelisht funksionin e deputetit dhe të drejtuesit të postzgjedhore i vuri në sprovë premtimet e partive mbi pushtetit tjetër deri në rizgjedhjen deputet më 1992. Për pluralizmin, shtetin ligjor dhe parlamentarizmin. shumicën e diskutuesve nuk kishte papajtueshmëri midis Në fund të muajit prill 1991 Kuvendi abrogoi qënies deputet dhe qënies njëherësh edhe anëtar apo Kushtetutën e vitit 1976 dhe nuk miratoi kushtetutë të re, drejtues në Gjykatën e Lartë. Po ashtu me të njëjtën logjikë duke parashikuar hartimin më pas të një pakete kushtetuese u zgjodh edhe zëvendëskryetari tjetër i Gjykatës së Lartë, provizore të njohur si “Dispozitat Kryesore Kushtetuese”. z. Rustem Gjata, i cili ishte kandidat për deputet në zgjedhje Periudha tranzitore është interesante për të shpjeguar dhe do të ishte kandidat fitues për deputet edhe në zgjedhjet boshllëkun e madh në formimin demokratik dhe në e vitit 1992. Në debatin për ndihmësgjyqtarët, të cilët u jetësimin e institucioneve të reja pluraliste. Për shembull, zgjodhën në mënyrë kolektive me listë, propozuesi theksoi gjatë debatit për zgjedhjen e Gjykatës së Lartë dhe të në parlament se “për sa i përket organizimit në parti ka nga ata Prokurorit të Përgjithshëm Kuvendi ftoi për dhënie që janë anëtarë partie, por ka dhe të paorganizuar fare”, duke mendimi dhe për propozime konkrete kryetarin e Gjykatës pranuar kështu vijimin e angazhimit politik të drejtuesve të së Lartë, z. Kleanthi Koçi. Në deklaratën e tij zoti Koçi lartë gjyqësorë. Në debatin për Prokurorin e Përgjithshëm tha: “Sot është vendosur ndalimi i veprimtarive politike dhe unë në dhe zëvendësin e tij ka gjithashtu një detaj interesant: Gjykatën e Lartë [...] kam thirrur të gjithë shokët e mi që mund të përpjekja për t’i mbrojtur kandidatët jo në linjë partie, por jenë anëtarë të Gjykatës së Lartë dhe i kam vënë para këtij problemi: në linjë lobimi lokal. Konkretisht, deputetët e PPSH-së dhe të qenët anëtarë partie dhe të qenët anëtarë i Gjykatës së Lartë. «Do të PD-së së Durrësit mbështetën prokurorin e qytetit të të vendosim, – më kanë thënë, – kur të dalë ligji për depolitizimin.» tyre për Prokuror të Përgjithshëm, ata të Tiranës kandidatin Ditën që ju do të vendosni depolitizimin, unë do t’i thërres një nga tjetër. një që të gjithë ata që janë anëtarë, të çdo partie qofshin, dhe do t’u Në zgjedhjet e vitit 1991 konkurruan 12 ushtarakë të them: «Mbetesh në parti apo anëtar i Gjykatës së Lartë?» Atyre që lartë aktivë, kryesisht drejtues divizionesh, prej të cilëve 11 nuk do të dorëzojnë teserat e partisë do t’u kërkohet dorëheqja si u zgjodhën deputetë. Pas zgjedhjeve, në mbledhjen e 11 anëtarë të Gjykatës së Lartë. Ky është problem i zgjidhur”12. Më tej prillit PPSH-ja, me propozim të udhëheqësit kryesor të saj ai propozoi kandidatët për drejtues dhe anëtarë në Gjykatën Alia, vendosi që “oficerët që janë deputetë do të hiqen nga Kuvendi, e Lartë si dhe kandidatët për prokuror dhe në qoftë se do të aprovohet që nuk duhet të merren me politikë”, zëvendësprokuror të përgjithshëm. mendim që hasi kundërshtime nga disa figura të njohura të Pas një debati të gjatë Kuvendi më 14 maj 1991 vendosi kohës, përfshirë ish-ministrin e Brendshëm Hekuran Isai13, zgjedhjen e kryetarit, të zëvendëskryetarëve, anëtarëve dhe i cili depolitizimin e shpjegonte me sjelljen e individit vetëm
10 Afrim Krasniqi, Partitë në Shqipëri 1920–2006, Programi minimal i PD-së, ISP, Tiranë, 2006, f. 361. 11 Projektprogrami për fushatën elektorale dhe për tërë legjislaturën e ardhshme, diskutuar në mbledhjen e Byrosë Politikë datë 30.12.1990, Arkivi Qendror i Shtetit, fondi 14, dosja 22, f. 3. 12 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 507. 13 AQ i PPSH-së, fondi 14, dosja 3, “Procesverbal i mbajtur në mbledhjen e Byrosë Politike të KQ të Partisë, datë 11.04.1991, f. 16.
99 100 vjet parlamentarizëm shqiptar gjatë orarit zyrtar të punës. Në zgjedhje konkurruan dhe Praktika e vitit 1991 e Komisionit të Mandateve dhe fituan edhe 10 kryetarë gjykatash, prokurorë e gjyqtarë si Imunitetit dallon shumë nga praktikat e mëvonshme në dhe rreth 10 kryetarë të komiteteve ekzekutive në rrethe. aktivitetin parlamentar. Në vitin 1991 Komisioni mori Koncepti se ushtarakët, prokurorët, gjyqtarët etj. mund të përsipër jo vetëm raportimin e rezultatit final të zgjedhjeve vijonin të ishin njëherësh edhe deputetë, kishte qenë një dhe të mandateve të konfirmuara nga KQZ-ja, por trajtoi nga konceptet e pranuara dhe të zbatuara në periudhën e edhe detaje teknike të problematikave të votimit dhe të sistemit njëpartiak. Vazhdimi i tij në sistemin demokratik administrimit të zgjedhjeve në zona specifike, duke ushtruar ishte tregues i dilemave dhe mungesës së njohurive mbi kështu edhe rolin e një instance të dytë të KQZ-së. Për më funksionimin e këtij sistemi. tepër, gjykimi final për pretendimet për parregullsi apo Gjatë seancës plenare të datës 9.05.1991 Kryeministri manipulim votash u vendos me vendimmarrje me shumicë paraqiti programin dhe përbërjen e qeverisë për votëbesim. votash të deputetëve, ku votuan edhe vetë deputetët që Deputetë të ndryshëm, kryesisht të opozitës, kritikuan ishin subjekt i pretendimit. Për shembull, me propozim të formatimin e qeverisë lidhur me ndarjet sektoriale dhe opozitës16 dhe me miratim të mazhorancës Kuvendi mori problematika të tjera, të cilat sipas Dispozitave Kryesore vendim me votim të hapur për mandatet e deputetëve në Kushtetuese ishin atribut i zgjedhjes së Kryeministrit. Me gjashtë zona zgjedhore, konkretisht në zonat nr. 65, 66, një praktikë unike në gjithë përvojën e tranzicionit, dy ditë 67,108,134 dhe 142. më pas Kuvendi i rekomandoi Presidentit ndryshime në Në seancat e dy legjislaturave të para u ftuan për të dhënë strukturën e qeverisë. Opozita parlamentare u shpreh se mendime edhe kryetari i Gjykatës së Lartë, Prokurori i ri i “rishikimi i strukturës së qeverisë që i propozohet këtij Përgjithshëm, kryetari i shërbimit sekret, drejtori i përgjithshëm Kuvendi, është një kusht i rëndësishëm për funksionimin i RTSH-së etj. Gjatë viteve 1991–1993 u thirrën rregullisht në e kësaj qeverie si dhe për vendosjen e shtetit juridik”. seancat plenare edhe ekspertë të çështjeve të parashikuara në Presidenti dhe Kryeministri i pranuan sugjerimet dhe rendin e ditës, kryesisht juristë, ekonomistë, historianë etj., brenda një afati minimal kohor risollën në Kuvend ndërhyrjet e të cilëve janë pjesë e procesverbaleve të seancave strukturën e re të qeverisë. Ndryshimi i strukturës qeverisëse plenare dhe për pasojë pjesë e memories parlamentare. Aspekti nuk u cilësua si propozim i ri i kabinetit dhe i programit, pozitiv i konsultimit me ekspertët vjen në kontrast me statusin por si reflektim i Kryeministrit ndaj konsultimeve gjatë dy e tyre, pasi shpeshherë ndërhyrjet e tyre ndryshojnë rrjedhën ditëve midis grupeve parlamentare “lidhur me konceptimin e debatit në seancë dhe përdoren si argumente në e një strukture më të përshtatshme të qeverisë në kushtet vendimmarrjet e ndryshme të Kuvendit. aktuale të vendit tonë e në përshtatje me zhvillimet e reja14”. Debatet e para parlamentare ishin pikëtakimi me të gjitha Përbërja dhe përfaqësimi konceptet e reja të sistemit të ri politik, jo vetëm me çështjet parlamentar e ndarjes së pushteteve apo procedurat parlamentare. Një prej debateve lidhet me rolin dhe mandatin përfaqësues të Kuvendi i parë pluralist (1991) përbëhej nga 62 deputetëve të organizatës “OMONIA” të minoritetit grek specialistë të bujqësisë, 57 inxhinierë, 37 mësues e pedagogë, në Shqipëri. Për shkak se formula e betimit përmbante 38 ekonomistë, 20 mjekë, 14 juristë e gazetarë, pjesa tjetër fjalën “komb”, deputeti Zarballa i “OMONIA”-s pyeti ushtarakë e zyrtarë të niveleve të ndryshme17. Kuvendi i drejtuesit e Kuvendit: “Ne i takojmë një kombi tjetër, si do të legjislaturës së fundit (2017) e nisi aktivitetin e tij me 36 jetë betimi ynë? Sipas fomulimit të dytë ose të parë, ne i takojmë juristë, 31 ekonomistë, 14 mjekë, 10 inxhinierë etj., kurse kombit grek dhe do të betohemi për popullin tonë. Pra, si do ta kemi në kategorizimin social dominojnë biznesmenët (36)18. betimin?15”. Ndryshimet në përbërje janë vetëm statistika, por që kanë
14 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 440. 15 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 26. 16 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 21. 17 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 12. 18 “Kuvendi dhe përfaqësimi politik në Shqipëri”, monitorim, Instituti i Studimeve Politike, Tiranë 2017.
100 Konferencë shkencore ndërkombëtare funksion ndihmës në analizën më të thelluar të kurbës së ka ndryshuar gjatë legjislaturës. Kështu, Kuvendi i vitit 1992 ndryshimit në sistemin përfaqësues (grafiku nr. 1). ndryshoi me 23 deputetë, Kuvendi i vitit 1996 ndryshoi
Grafiku nr. 1
Nga viti 1991 e deri në vitin 2017 Shqipëria ka aplikuar me 9 deputetë, Kuvendi i vitit 1997 ndryshoi me 14 tri sisteme elektorale, një prej të cilëve me elemente të deputetë, Kuvendi i vitit 2001 ndryshoi me 10 deputetë, ndryshme përbërëse. Konkretisht: në vitin 1991 aplikoi Kuvendi i vitit 2005 ndryshoi me 4 deputetë, Kuvendi i sistemin mazhoritar; më 1992–2005 aplikoi një sistem të vitit 2009 ndryshoi me 13 deputetë dhe Kuvendi i vitit 2013, përzier: 100–115 zona në mazhoritar dhe 15–40 zona në për shkak edhe të aplikimit të papajtueshmërisë në mandatet proporcional; pas 2009-s ka aplikuar sistemin proporcional deputet–ministër dhe problemeve të dekriminalizimit, rajonal. Ndryshimet e sistemit elektoral janë reflektuar edhe Kuvendi ndryshoi me 33 deputetë (grafiku nr. 2). në ndryshimet në përbërjen parlamentare, përfshirë numrin Ndryshimi i sistemit zgjedhor gjatë viteve është e deputetëve. Në vitet 1992, 1996, 2005, 2009, 2013 dhe reflektuar edhe në ndryshimet në përbërjen politike të 2017 Kuvendi përbëhej nga 140 deputetë, Kuvendi i vitit legjislaturave parlamentare. Gjatë viteve kanë ndryshuar 1997 kishte 155 deputetë, ndërsa Kuvendi i vitit 1991 kishte edhe rregullat e krijimit të grupeve parlamentare, të cilat 250 deputetë. Pavarësisht nga përbërja zyrtare e deputetëve fillimisht përbëheshin nga deputetë të një partie politike, në Kuvend, gjatë legjislaturës kanë ndodhur ndryshime në ndërsa më pas u aplikua krijimi i grupeve parlamentare përbërje, kryesisht për shkak të dorëheqjeve personale apo satelite përmes huazimit të deputetëve nga partitë e mëdha taktike, refuzimit të mandatit, ndarjes nga jeta, humbjes së drejt partive të vogla. mandatit parlamentar apo papajtueshmërisë midis dy Siç rezulton edhe nga grafiku ilustrues, Kuvendi i vitit funksioneve. 1991 kishte tri grupe parlamentare: grupi i PPSH-së (më Grafiku ilustrues i përbërjes parlamentare midis viteve pas i PS-së), grupi i PD-së dhe grupi i organizatës 1991 dhe 2017 tregon se vetëm në vitin 1991 është ruajtur “OMONIA” të minoritetit grek me 4 deputetë. Gjatë vitit numri i plotë i deputetëve, kryesisht për shkak se Kuvendi 1992 u ruajt i njëjti numër grupesh, por grupi i tretë doli 100% nga zgjedhje mazhoritare dhe se jetëgjatësia e tij parlamentar u bë ai i PSD-së. Në vitin 1996 pati vetëm dy ishte vetëm 12 muaj. Nga viti 1992 përbërja parlamentare grupe: ai i PD-së dhe i PS-së, kurse në vitin 1997 u krijuan
101 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Grafiku nr. 2 edhe grupi i PSD-së dhe grupi i Qendrës. Numri më i madh vitit 1996 e në vijim dy partitë e mëdha kanë mbështetur i grupeve parlamentare doli nga zgjedhjet e vitit 2001 (10 kryetarë të partive të vogla aleate në zona mazhoritare ose grupe) dhe 2005 (9 grupe), fragmentarizim që erdhi për në votë proporcionale (sistemi i përzier) dhe më pas kanë shkak të aplikimit të skemave taktike elektorale nga dy përfshirë në listat e tyre propoircionale kryetarë të partive partitë e mëdha dhe partitë e vogla satelite të tyre. Ky të vogla aleate për t’u siguruar atyre përfaqësim parlamentar. parcelizim ndikoi në konsensusin politik të partive të mëdha Pjesë e skemave taktike kanë qenë edhe kandidimet me për të ndryshuar sistemin zgjedhor në vitin 2008, impakti sigël të përbashkët të dy apo më shumë partive për një direkt i të cilit ishte minimizimi i përfaqësimit palamentar kandidat ose kandidimi i “pavarur” në zonë të lirë dhe në 4 grupe në vitin 2009 dhe në 5 grupe në vitin 2013, dy mbështetje reale nga njëra prej partive të mëdha. Për pasojë, prej të cilëve ishin grupe fiktive të krijuara me huazim nga nga viti 1991 e në vijim asnjë kandidat i pavarur nuk ka partitë e mëdha. arritur të sigurojë mandat parlamentar në përballje me Gjatë legjislaturave kanë ndodhur lëvizje të ndryshme partitë politike ose koalicionet politike, çka përbën një politike midis grupeve parlamentare dhe për pasojë krijim dallim thelbësor nga modelet e përfaqësimit në shumicën dhe shpërbërje grupesh parlamentare. Grupe të tilla të reja e vendeve ish-komuniste të Europës Lindore. janë krijuar nga fraksione politike në legjislaturën 1992– 1996 nga parti të vogla politike pas vitit 1997, nga lëvizjet Prurjet e reja në Kuvend politike brenda partive të mëdha e të vogla gjatë viteve në vitet 1991–2017 2001–2007 si dhe nga ndryshime aleancash politike gjatë viteve 2009–2015. Rastet e përjashtimeve kolektive të një Në zgjedhjet e vitit 1991 rreth 90,4% e 250 deputetëve numri të madh deputetësh nga partitë e mëdha (në vitin u zgjodhën për herë të parë, ndërkohë që rreth 10% e të 1992 nga PD-ja dhe 2007 nga PS-ja) si dhe rastet e krijimit zgjedhurve kishin qenë deputetë edhe në legjislaturën e të partive-fraksion (PDr në zgjedhjet e vitit 2001 dhe LSI- fundit të periudhës komuniste. Përqindja e lartë e të ja në zgjedhjet pas 2004-s) ishin gjithashtu burim për rritjen zgjedhurve për herë të parë në vitin 1991 ishte e pritshme e konkurrencës parlamentare dhe krijimin e grupeve të reja dhe është tipar i shumicës së vendeve ish-komuniste në parlamentare. fazën e parë të formësimit të sistemit të ri politik. Në Kryesisht gjatë legjislaturave të dala nga zgjedhjet pas zgjedhjet e dyta politike, ato të vitit 1992, pra vetëm 12
102 Konferencë shkencore ndërkombëtare muaj më vonë, 73% e deputetëve u zgjodhën për herë të eksperimentimit me elitat politike pësoi ulje, sidomos parë, çka do të thotë se vetëm 27% e deputetëve të vitit në zgjedhjet pasuese të vitit 2005. Në vitin 2009, pas 1991 arritën të mbijetonin dhe të siguronin rizgjedhjen. ndryshimeve politike në partitë kryesore, kryesisht në Grafiku i mëposhtëm pasqyron vetëm mandatet Partinë Socialiste, përsëri u shënua një kuotë e lartë e parlamentare pas proceseve zgjedhore dhe jo ndryshimet prurjeve të reja në Kuvend - rreth 56%. Në rotacionin që kanë ndodhur gjatë secilës legjislaturë, të cilat e rritin politik të vitit 2013 rreth gjysma e deputetëve ishin prurje akoma më shumë kuotën e përfaqësimit periodik në e re, trend që u ruajt me diferencë minimale edhe në Kuvend. Ky ndryshim drastik lidhet me rotacionin politik zgjedhjet pasuese të vitit 2017. në vend dhe përpjekjet e dy partive të mëdha për të krijuar Kurba e ndryshimeve në vende të tjera të elita të reja politike, e theksuar kjo sidomos tek e majta, e krahasueshme me Shqipërinë reflekton ndryshimet në cila humbi shumicën absolute të grupit të saj parlamentar sistemet zgjedhore dhe rotacionet e mundshme politike, (grafiku nr. 3). por në tërësi në vendet e suksesshme të tranzicionit elitat
Grafiku nr. 3
Nëse ndryshimet drastike në përbërjen e Kuvendit në politike kanë arritur të sigurojnë vazhdimësi dhe legjislaturat e vitit 1991 dhe 1992 ishin të pritshme dhe mbështetje parlamentare. Vazhdimësia e elitave, kur ajo vinin si impakt i ndryshimit të sistemit politik, kuotat e realizohet përmes një sistemi merite dhe profesionalizmi larta të prurjeve të reja më 1996 dhe 1997 janë pasojë e një në politikë, ka ndikim direkt në rritjen e efikasitetit të fenomeni tjetër: e deformimit në proceset zgjedhore dhe punës së parlamentit, në rritjen e besimit të publikut menjanimit të kritikëve politikë nga liderët e partive kryesore dhe të cilësisë së demokracisë përfaqësuese. Ndryshimet politike. Konkretisht, në vitin 1996 rreth 79% e e vazhdueshme radikale të elitave politike janë tregues i deputetëve ishin prurje e re në Kuvend, ndërsa me brishtësisë, i mungesës së maturimit e i eksperimentimit rotacionin politik të vitit 1997 shumica absolute e dhe një burim i destabilitetit politik. Nga ana tjetër, deputetëve të vitit 1996 humbën mandatet, kështu që mbijetesa e elitave të njëjta në politikë pa një sistem të 77% e deputetëve ishin prurje e re, një pjesë e brendshëm konkurrimi mbi vlera e merita rrezikon të konsiderueshme e të cilëve vinin nga legjislatura e vitit krijojë një qark të mbyllur klientelist, çka është me risk 1992. Pas zgjedhjeve të vitit 2001, ku më shumë se gjyma të madh për institucionin e parlamentit dhe konceptet e e deputetëve gjithashtu ishin prurje e re, kuata e demokracisë përfaqësuese.
103 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Kuvendi dhe bojkoti parlamentar politike zhvilluan të vetmen grevë urie në mjediset e seancave plenare në shenjë proteste ndaj ndryshimeve Bojkoti i pjesshëm apo i plotë i Kuvendit si dhe protestat kushtetuese. Në vitin 2010 pati gjithashtu një grevë të e ndryshme, përfshirë grevat e urisë, kanë qenë gjithashtu madhe urie nga deputetët e opozitës në shenjë proteste instrumente të përdorura gjerësisht nga partitë parlamentare ndaj problematikave zgjedhore të vitit 2009. dhe deputetët gjatë viteve të tranzicionit. Shqipëria është Aplikimi i bojkotit, i protestave dhe kontestimeve një prej vendeve ish-komuniste që gjatë periudhës së politike ka pasur ndikimet e veta në dobësimin e rolit të tranzicionit 1991–2019 ka eksperimentuar pothuajse të Kuvendit në jetën politike, në rënien e besimit të publikut gjitha format klasike të përdorimit të bojkotit parlamentar19: tek institucionet, në cenimin e legjitimitetit të institucioneve ka pasur bojkotim të zgjedhjeve parlamentare, refuzim të të zgjedhura nga Kuvendi, në nxitjen e konfliktualitetit hyrjes në Kuvend, bojkotim për një periudhë të gjatë të politik, në vonimin e proceseve integruese dhe të jetësimit Kuvendit, dorëzim kolektiv të mandateve parlamentare, të demokracisë funksionale në Shqipëri. Në aspektin e bojkotim të seancave dhe të komisioneve parlamentare, aktivitetit parlamentar bojkotet, protestat dhe incidentet bojkotim të praktikës zgjedhore të disa institucioneve janë shoqëruar me rënie të efektivitetit të veprimtarisë së kushtetuese në Kuvend, bojkotim të debateve dhe nismave Kuvendit, siç janë: puna në komisione, procesi kontrollues, të veçanta parlamentare, bojkotim të fraksioneve edhe procesi ligjvënës, cilësia e proceseve zgjedhore dhe e brenda vetë koalicioneve dhe partive në Kuvend etj. emërimeve në Kuvend si dhe dobësimi në tërësi i Konkretisht, seanca përuruese e parlamentit postkomunist institucionit në favor të rritjes së ndikimit politik të pushtetit (15.04.1991) nisi me bojkotimin e saj nga deputetët e ekzekutiv. opozitës në shenjë proteste ndaj ngjarjeve të 2 prillit 1991. Me bojkot parlamentar kanë nisur edhe legjislaturat e vitit Funksioni ligjvënës: 1996, 1997, 2001 dhe 2009. Gjatë legjislaturave janë aplikuar kuota të njëjta në katër legjislatura bojkotime parlamentare të gjata (3 ose më shumë) më 1996, 1997, 1998, 2001, 2004, 2009, 2011, 2014, 2015, 2017, 2018, Funksioni kryesor parlamentar është funksioni ligjvënës. 2019 etj. Pjesë e bojkotit kanë qenë edhe vendimmarrje të Kuvendi është organi i vetëm ku debatohen e votohen ligjet, rëndësishme parlamentare, si: zgjedhja e Presidentit, e pavarësisht se procesi ligjvënës parashikon prurje ligjore Këshillit të Ministrave, miratimi i projektit të Kushtetutës nga çdo deputet, nga Këshilli i Ministrave dhe nga 20 mijë dhe i ligjeve të tjera me rëndësi. Për shembull, nga tetë zgjedhës. Gjatë periudhës së parë të tranzicionit ka pasur presidentë të Republikës të zgjedhur nga Kuvendi i disa raste kur dekrete presidenciale me fuqinë e ligjit nuk Shqipërisë gjatë viteve 1991–2017 vetëm tre janë zgjedhur kanë kaluar për votim formal në Kuvend, ka së paku një me praninë e deputetëve të opozitës (1991, 1992, 2002), rast kur një dekret emërimi i Presidentit nuk është përfshirë në pesë rastet e tjera (1996, 1997, 2007, 2012, 2017) zgjedhja asnjëherë në axhendën parlamentare, siç ka pasur raste kur e Presidentit është bërë vetëm nga deputetët e mazhorancës Kuvendi ka shqyrtuar një projekt ligjor pa qenë në dijeni qeverisëse. se ishte miratuar vite më parë, tregues këta të brishtësisë së Format e protestës së deputetëve kanë përfshirë edhe institicionit të përfaqësimit parlamentar (grafiku nr. 4). zhvillimin e grevave të urisë, individuale dhe kolektive. Rasti Në procesin ligjvënës parlamentar ligjet janë pjesa i parë i përfshirjes së një deputeti në grevë urie u shënua në më e rëndësishme, megjithatë Kuvendi kryen edhe vitin 1994 në solidaritet me ish-të përndjekurit politikë, procese të tjera vendimmarrëse, siç janë: procesi i kurse rasti i parë i një greve urie kolektive u shënua në zgjedhjes së drejtuesve dhe institucioneve me burim verën e vitit 1996. Pas zgjedhjeve të vitit 1997 pati dy greva Kuvendin, procesi i shqyrtimit dhe votimit të Presidentit, urie: një individuale dhe një kolektive, në shenjë proteste votimi i Këshillit të Ministrave, ndryshimet në qeveri, ndaj censurës në informimin publik përmes RTSH-së, kurse miratimi i rezolutave dhe deklaratave, miratimi i akteve në vitin 2008 rreth 10 deputetë të disa partive të vogla të brendshme rregullatore në Kuvendi etj. Statistikat e
19 Afrim Krasniqi (2019), Parliamentary Boycotts in the Western Balkans, Case study: Albania, Western Westminster Foundation, London, pg.7.
104 Konferencë shkencore ndërkombëtare
Grafiku nr. 4 grafikut bashkëngjitur reflektojnë vetëm ligjet e parlamentare gjenden ligje të miratuara nga një palë shqyrtuara dhe të miratuara gjatë legjislaturave 1991– politike dhe ligje për anulimin e ligjit të parë, por të 2017. Siç rezulton nga grafiku, legjislaturat me më pak miratuara nga mazhoranca e re politike. ligje të miratuara janë ato me jetëgjatësi njëvjeçare (1991 Procesi ligjvënës është realizuar kryesisht me dhe 1996). Për legjislaturat e plota parlamentare procesi tendencën e ecjes nga sistemi vertikal i vendimmarrjes ligjvënës është thuajse i njëtrajtshëm: me nga 500–600 (ministritë, Këshilli i Ministrave, Kuvendi) te një sistem ligje të miratuara (legjislaturat e viteve 1992, 2001, 2005 më horizontal vendimmarrës, që përfshin konsultimet e dhe 2013). Një numër më të vogël ligjesh janë shqyrtuar vazhdueshme me grupe interesi në nivel ekzekutiv dhe dhe miratuar në legjislaturën e vitit 1997 dhe të vitit 2009, në nivel parlamentar. Gjatë pjesës më të madhe të viteve megjithatë vlen të theksohet se Kuvendi i vitit 1997 ka të dekadës së fundit është aplikuar edhe forma e meritën se më 1998-n arriti të miratonte projektin e konsultimit virtual përmes publikimit të projekteve Kushtetutës së Shqipërisë përpara se ai të kalonte për paraprake ligjore në faqen zyrtare të Kuvendit dhe më miratim në referendum. pas krijimi i mundësisë për grupet e interesuara, medien Miratimi i një numri të madh ligjesh (mesatarisht 100 dhe publikun në dhënien e mendimeve për përmirësimin ligje në vit) është tregues i veprimtarisë së ngjeshur e legjislacionit. Ky progres institicional dhe i kulturës parlamentare, por vetëm një pjesë e tyre përbëjnë procese politike në vendimmarrjen parlamentare është shoqëruar të hartimit të ligjit organik apo bazë. Shumica e ligjeve me përpjekje të pjesshme edhe për monitorimin e të miratuara janë ndryshime, amendime etj., të ardhura zbatimit të ligjeve përmes raportimeve vjetore në nga nevoja për përshtatjen e tyre me aktet komunitare Kuvend, megjithatë kjo përgjegjësi parlamentare vijon apo si pasojë e problematikave të shfaqura në zbatimin të jetë ende e papërmbushur dhe, si e tillë, një sfidë e e tyre praktik. Po ashtu një pjesë e akteve ligjore janë rëndësishme për të ardhmen. ratifikime marrëveshjesh, të cilat në 100% të rasteve kanë kaluar në Kuvend me votë konfirmuese dhe pjesa më e Nismat minimale ligjore madhe e tyre edhe me votë konsensuale. Një pjesë e nga qytetarët akteve ligjore lidhen edhe me emergjenca politike të mazhorancës së radhës, ndaj dhe në librarinë e akteve Më 11 nëntor 1993 Kuvendi shqyrtoi nismën e parë
105 100 vjet parlamentarizëm shqiptar ligjore të ndërmarrë nga 20 mijë zgjedhës20. Konkretisht, dhunën në familje, për mbrojtjen e kafshëve dhe problematika shoqata “Pronësi me Drejtësi” inicioi rishikimin e ligjit të të tjera jo të rëndësishme në axhendën politike. tokës dhe atij për kthimin e pronave. Komisioni i Bujqësisë dhe Ushqimit ishte komisioni kryesor që argumentoi Bilanci i punës në seancat plenare rrëzimin e nismës me 7 vota pro dhe 3 vota kundër. “Ligji për tokën ka tre vjet që po zbatohet. Shumica e sipërfaqes së tokës Kurba e aktivitetit parlamentar reflekton edhe nevojat është ndarë dhe një rikthim do të krijonte probleme sociale të prioritare të sistemit qeverisës për rolin dhe vendimmarrjen e paparashikueshme. Gjithashtu nga shumica u theksua se shumica e Kuvendit, por edhe me vendin që zë Kuvendi në aktivitetin fshatarësisë e ka përkrahur këtë ligj. Një rindarje e tokës do të linte politik dhe axhendën politike. Në dekadën e parë të tranzicionit pa mbjellë sipërfaqe të mëdha, çka do të ishte me pasoja ekonomike. aktiviteti kryesor parlamentar fokusohej në seancat plenare Ka vend ndoshta për ndonjë përmirësim të mëtejshëm ose përcaktim dhe kontributin parlamentar aty, ndërsa gjatë dekadës së dytë më konkret të formave të kompensimit. Qeveria duhet të nxjerrë sa e në vijim ka një balancim të dukshëm të aktivitetit parlamentar më parë e me saktësi bilancin e sipërfaqeve që duhet të kompensohen, midis sencës plenare dhe punës në komisionet parlamentare. të shpejtohet procedura e vlerësimit të tokës, që po i kalon afati, dhe Vitet e fundit aktiviteti në komisione është më dominues të fillojë sa më parë kompensimi. Në këtë kuadër duhet që në zbatim sesa aktiviteti në seancat plenare, një trend ky i jetës të ligjit të ngrihet sa më parë këshilli shtetëror i kthimit dhe parlamentare bashkëkohore (grafiku nr.5). kompensimit të tokës bujqësore”, – argumentoi Komisioni. Në Kurba e krahasimit të përqindjes së seancave plenare
Grafiku nr. 5 përfundim pro nismës ligjore të 20 mijë zgjedhësve ishin në vitet 1991–2017 tregon se legjislatura e vitit 1991 zë 8% vetëm 9 deputetë nga 140 gjithsej. të numrit të sencave, në raport numerik shumë më tepër Në tërësi gjatë viteve pasuese numri i rasteve të nismave sesa secili nga vitet parlamentare të legjislaturave pas vitit ligjore nga më shumë se 20 mijë qytetarë ka qenë i kufizuar 1996. Siç shihet, dy legjislatura me të njëjtën periudhë dhe kryesisht është aplikuar në një rast të legjislacionit për kohore, 1991 dhe 1996, kanë përqindje në diferencë të lartë
20 Punime të Kuvendit, viti 1992, Legjislatura XIII, nr. 1–2, f. 1954.
106 Konferencë shkencore ndërkombëtare të numrit të seancave plenare: rreth 2,6 herë më shumë në instrumente të tjera të rëndësishme në aktivitetin vitet 1991–1992 sesa në vitet 1996–1997. parlamentar në një sistem demokratik. Përmes tyre Dy legjislaturat e fundit të përfshira në krahasim – pakicat parlamentare mund të ushtrojnë më shumë legjislatura e vitit 2009 dhe ajo e vitit 2013 – kanë kontroll mbi pushtetin ekzekutiv dhe mazhorancat gjithashtu kuota minimale të përqindjes së seancave parlamentare. Të dhënat krahasuese midis legjislaturave plenare në krahasim edhe me vitin 1991 e sidomos në tregojnë përputhshmëri midis bilancit dhe kurbës së krahasim me legjislaturën e vitit 1992. Një shpjegim për mocioneve dhe të interpelancave, për këtë arsye dy këtë është fakti se Kuvendi i vitit 1991 zhvilloi aktivitet instrumentet janë përfshirë në të njëjtin grafik ilustrues. të pandërprerë për ditë të tëra të javës, ndërkohë që trendi Praktika e mocioneve të besimit dhe të mosbesimit është i parlamenteve gjatë legjislaturave të fundit ka qenë dhe e lidhur kryesisht me qeverinë, megjithatë gjatë viteve të mbetet reduktimi i seancave plenare në 3 deri 5 në muaj, tranzicionit janë të rralla rastet kur ndaj qeverisë janë fokusimi te puna në komisione dhe format e tjera të ndërmarrë mocione konkrete mosbesimi apo kur veprimtarisë parlamentare. kryeministrat kanë kërkuar ose paralajmëruar mocion Një shpjegim tjetër lidhet me raportet e Kuvendit me besimi. Kriza më e madhe politike në raportet parlamentare mazhorancat qeverisëse dhe axhendat politike prioritare. ndodhi në vitin 2002 për shkak të mosmarrëveshjeve brenda Nëse qeveria nuk sjell nisma ligjore apo nuk ka axhendë mazhorancës parlamentare dhe pamundësisë së qeverisë politike intensive, Kuvendi vetë ka treguar se nuk ka fuqi për të siguruar votat e nevojshme për ndryshime në furnizuese me nisma nga brenda tij, ndaj mbetet në pozita përbërjen e saj dhe kalimin e nismave ligjore. Megjithatë, pritëse nga pushteti ekzekutiv. as kjo krizë dhe as krizat e tjera politike, si ajo e pranverës së vitit 1991, dhjetorit 1991, nëntorit 1994, marsit dhe Bilanci i mocioneve shtatorit 1998, tetorit 1999 etj., nuk janë zgjidhur përmes dhe interpelancave instrumenteve parlamentare dhe kushtetuese të mocionit të besimit dhe të mosbesimit. Në këtë pikë Shqipëria ka Mocionet e besimit dhe të mosbesimit, mocionet me bilanc më modest sesa vende me demokraci më të re, siç debat, interpelancat dhe seancat e pyetjeve janë është Kosova (grafiku nr. 6).
Grafiku nr. 6
107 100 vjet parlamentarizëm shqiptar
Grafiku tregon se nivel të lartë mocionesh mosbesimi e për shkarkimin e Kryeministrit Meksi pas incidenteve të sidomos mocione me debat ka pasur gjatë legjislaturës ndodhura në zgjedhjet e pjesshme lokale. Pas debatit 1992–1996, por përqindja më e madhe e mocioneve i përket parlamentar Kuvendi votoi kundër shkarkimit të zotit Meksi legjislaturës 2001–2005. Në këtë legjislaturë mazhoranca e (31 vota pro, 78 kundër dhe 4 abstenime). Mocioni i dytë i majtë, e cila ndodhej në periudhë konsumimi në mandatin mosbesimit i përket nismës së Grupit Parlamentar të Partisë e saj të dytë, pati konflikte të brendshme politike, që çuan Demokratike kundër Kryeministrit Fatos Nano më në ndarjen e një fraksioni dhe krijimin e Lëvizjes Socialiste 16.01.2004 pas ngjarjes tragjike të humbjes së 28 jetëve në për Integrim. Rreth gjysma e mocioneve i përkasin pikërisht afërsi të Vlorës në përpjekje për të emigruar në Itali. Pas kësaj legjislature, në të cilën rreth 10 mocione për debat u debatit parlamentar rezultati i votimit ishte 50 vota pro janë adresuar kryeministrave Pandeli Majko dhe Fatos mocionit, 76 kundër dhe 1 abstenim, ndërkohë që 15 Nano. Legjislatura vijuese, ajo e viteve 2005–2009, ka 13% deputetë munguan në votim. Një nismë tjetër për mocion të mocioneve, për të arritur në 3% në legjislaturën 2009– mosbesimi e Grupit Parlamentar të Partisë Demokratike 2013 dhe vetëm 1% në legjislaturën 2013–2017, kryesisht dhe të “OMONIA”-s më 31.05.1991 për dorëheqjen e për shkak të ndryshimeve kushtetuese të vitit 2008, të cilat qeverisë, krijimin e një qeverie të re të shpëtimit kombëtar ndryshuan edhe konceptin e mocionit dhe shanset e dhe shpalljen e zgjedhjeve të parakohshme22, si dhe një jetësimit të tij në Kuvend. tjetër mocion i Grupit Parlamentar të Partisë Demokratike Me kuadrin e përkohshëm kushtetues përpara vitit 1998 kundër Kryeministrit Pandeli Majko në vitin 2002 u koncepti i mocionit u përdor në luftën politike parlamentare tërhoqën në çastet e fundit të debateve parlamentare. jo vetëm kundër kabinetit qeveritar si njësi kolektive, por Instrumenti tjetër i rëndësishëm në transparencën dhe edhe kundër ministrave të veçantë. Dominuese janë llogaridhënien e Kuvendit është ai i interpelancave. E drejta mocionet me debat me ministra të caktuar. Mocioni i parë e interpelancës së deputetëve, fillimisht edhe me zyrtarë të i përket dhjetorit të vitit 1992, kur Grupi Parlamentar i lartë drejtues të institucioneve kushtetuese dhe pas vitit Partisë Socialiste paraqiti mocion mobesimi ndaj ministrit 1998 vetëm me ministrat dhe Kryeministrin, ka histori të të Punëve të Jashtme Alfred Serreqi, për të vijuar më pas pasur gjatë tranzicionit. Interpelanca e parë në kuptimin e me mocione të tjera ndaj ministrave dhe zyrtarëve të tjerë Rregullores së Kuvendit është zhvilluar më 16 tetor 1991 të lartë. Mocioni i parë ndaj një zyrtari të lartë ishte ai i dhe i është adresuar kryetarit të Hetuesisë së Përgjithshme Grupit Parlamentar të Partisë Demokratike më 17.09.1992 Kristaq Ngjela. Interpelanca u kërkua nga deputetët e për shkarkimin e Prokurorit të Përgjithshëm të zgjedhur opozitës dhe kishte për objekt ecurinë e procesit të prej saj vetëm disa muaj më parë. Në fund të mocionit me shpërdorimeve dhe abuzimeve të ish-udhëheqësve të Partisë 69 vota pro, 4 kundër, 4 abstenime dhe 2 mospjesëmarrje së Punës, që lidhej me Drejtorinë e Pritjes23. Referuar të në votim21, pra 79 nga 140 deputetë, mocioni u konsiderua dhënave krahasuese, legjislatura me më shumë interpelanca i vlefshëm dhe solli shkarkimin e Prokurorit të është ajo e viteve 2001–2015 me 1/3-n e numrit të Përgjithshëm. interpelancave, ndjekur nga legjislatura e viteve 1992–1996 Pas ndryshimeve kushtetuese të vitit 1998 mocioni me 26% të numrit të interpelancave. Përqindjet më të vogla mund të adresohej vetëm ndaj Kryeministrit (qeverisë), të interpelancave i kanë legjislaturat emergjente të viteve prandaj aksionet politike parlamentare të opozitave u 1991–1992 dhe 1996–1997 si dhe legjislatura parlamentare përqëndruan në mocionet për debat me kryeministrat. Gjatë e viteve 2013–2017. Trendi pas ndryshimeve kushtetuese gjithë tranzicionit ka pasur vetëm dy raste të mocionit të të vitit 2008 është gjithashtu në rënie, njësoj si për mocionet mosbesimit ndaj kryeministrave, përkatësisht ndaj me debat dhe mocionet e mosbesimit. Kryeministit Aleksandër Meksi dhe Kryeministrit Fatos Një rol me rëndësi në drejtimin e Kuvendit dhe Nano. Mocioni i parë i mosbesimit i përket datës administrimin politik e publik të tij kanë luajtur figurat 22.09.1994, nismë e Grupit Parlamentar të Partisë Socialiste politike drejtuese në Kuvend, sidomos kryetarët dhe
21 Punime të Kuvendit, viti 1992, Legjislatura XIII, nr. 1–2, f. 1568. 22 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, f. 771. 23 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, f. 1952.
108 Konferencë shkencore ndërkombëtare zëvendësit e tyre. Gjatë viteve Rregullorja e Kuvendit ka demokratik kërkoi shumë kohë, u bë shkak për kriza politike pësuar ndryshime, të cilat kanë përcaktuar edhe raportet në Kuvend, pati negociata ndërkombëtare dhe në fund edhe midis Kryetarit dhe seancës plenare, midis Kryetarit, së paku katër vendime të Gjykatës Kushtetuese. Kryesisë dhe deputetëve dhe midis Kryetarit dhe Ligji për komisionet hetimore u miratua në vitin 2002, zëvendësve të tij, po ashtu dhe midis drejtuesve të Kuvendit megjithatë edhe pas miratimit të tij debatet rreth dhe organeve të tjera, siç janë Byroja e Kuvendit, standardeve të zbatimit vijojnë të jenë të pranishme në Konferenca e Kryetarëve, kryesitë e grupeve parlamentare praktikat parlamentare. Me të drejtë një nga deputetët më etj. Gjatë viteve ka ndodhur vetëm një rast kur Kryetari i me përvojë parlamentare, zoti Pandeli Majko, shprehet: Kuvendit ka dhënë dorëheqje nga posti, dhe ky është rasti “Historia e komisioneve hetimore në Shqipëri ka qenë dhe vazhdon i prillit të vitit 2002, kur Kryetari Namik Dokle dha të mbetet, për hir të së vërtetës, një farsë politike. Këtë të drejtë dorëheqjen me argumentin se “duke qenë se Gjykata kushtetuese forcat e ndryshme parlamentare në Kuvend e kanë Kushtetuese ka marrë një vendim antikushtetues, duke qenë se ajo i përdorur dhe keqpërdorur sipas interesave koniunkturale dhe qëllimeve kërkon Kuvendit të rishqyrtojë vendimin e tij të votuar me shumicë, politike që kanë dashur të realizojnë nëpërmjet ngritjes, bllokimit duke qenë i detyruar si Kryetar i Kuvendit ta filloj këtë procedurë në apo dështimit të komisioneve hetimore. Mënyra e krijimit të tyre në kundërshtim me bindjet e mia, dorëheqjen time e konsideroj si një Shqipëri ka qenë një nga çështjet më të diskutuara brenda veprimtarisë akt të plotë të pajtimit të bindjeve të mia me Kushtetutën e Republikës parlamentare, e shoqëruar me keqkuptime e keqinterpretime, që jo së Shqipërisë”. rrallë kanë krijuar situata të shoqëruara me një mungesë të theksuar Kryetarja e Kuvendit gjatë viteve 2005–2013, Jozefina të etikës parlamentare. Në jo pak raste vendimet për ngritjen apo Topalli, njëherësh drejtuesja më jetëgjatë në Kuvend (ka mosngritjen e komisioneve parlamentare hetimore janë bërë edhe objekt qenë edhe zëvendëskryetare e Kuvendit në vitet 1997– i punës së Gjykatës Kushtetuese”25. 2005), është gjithashtu drejtuesja e Kuvendit me më shumë Në një prej vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të vitit mocione mosbesimi për shkarkim. Gjatë legjislaturës 2005– 2004 theksohet: “Neni 77, pika 2 e Kushtetutës i njeh pakicës 2009 ndaj saj janë adresuar tri mocione mosbesimi. Për parlamentare kompetencë hetimi, pengimi i së cilës përbën konflikt shembull, më 22.02.2006, vetëm pas pesë muajve në kushtetues kompetencash. Vendimi i Kuvendit për mosmiratimin e drejtimin e Kuvendit, u jetësua mocioni i parë i mosbesimit, kërkesës së 1/4-ës së deputetëve për ngritjen e komisionit hetimor në përfundim të të cilit 70 deputetë votuan kundër parlamentar në çdo rast e cenon këtë të drejtë kushtetuese të pakicës shkarkimit, 8 deputetë pro shkarkimit, asnjë abstenim, parlamentare26. Gjykata Kushtetuse vlerëson gjithashtu se dispozita ndërkohë që opozita nuk mori pjesë në votim në shenjë kushtetuese, duke parashikuar shprehjen «është i detyruar» jo vetëm proteste për votimin e hapur të mocionit24. e vendos Kuvendin në një pozicion disi të veçantë, duke i hequr të Ka pasur edhe nisma të tjera të veçuara e të drejtën për të vlerësuar vendimmarrjen për ngritjen e komisionit pasuksesshme për mocion ndaj drejtuesve të Kuvendit, pra hetimor, por njëkohësisht institucionalizon një lloj tjetër autoriteti ndaj kryetarëve dhe zëvendëskryetarëve, duke filluar me kushtetues, që njihet si pushtet i pakicës parlamentare.” (Shih këta të fundit në Kuvendin e vitit 1992. vendimin nr.18, datë 14.05.2003 të Gjykatës Kushtetuese.) Komisioni i parë hetimor është ai i ngritur në vitin 1991 Funksioni kontrollues: për hetimin e ngjarjeve të 2 prillit në Shkodër. Edhe komisione hetimore dhe të posaçme komisioni i parë i posaçëm i përket gjithashtu vitit 1991 dhe lidhet me komisionin për Kushtetutën. Në tërësi Komisionet hetimore kanë qenë dhe mbeten një komisionet e para hetimore dhe të posaçme kanë qenë më instrument i rëndësishëm në funksionin parlamentar për konsensuale sesa komisionet e krijuara në legjislaturat pas kontrollin kushtetues, sidomos për opozitat parlamentare. vitit 1997, kryesisht edhe për shkak të diferencave të thella Faza e ndërgjegjësimit të deputetëve mbi rëndësinë e në qëndrimet e palëve politike. Të vetmet komisione komisioneve hetimore dhe pranimi i tyre si instrument konsensuale kanë qenë ato që lidhen me reformën
24 Punime të Kuvendit, viti 2005, Legjislatura XVII, nr. 2, f. 327. 25 Punime të Kuvendit, viti 2001, Legjislatura XV, nr. 1, f. 278. 26 Gjykata Kushtetuese, vendim nr. 30, datë 16.05.2014.
109 100 vjet parlamentarizëm shqiptar zgjedhore, që kanë ardhur kryesisht nga presioni Akademisë Diplomatike të Vjenës, hetimi i lejeve të ndërkombëtar si dhe nevoja e vetë partive kryesore politike ndërtimit në Tiranë, hetimi i pushimeve nga puna në për të ruajtur dominimin mbi legjislacionin zgjedhor. Gjatë administratë, hetimi i ngjarjes dramatike të emigracionit në viteve janë shënuar raste të shumta kur nismat për mars 1996 dhe janar 2004, hetimi i serverit të tatimeve, komisione hetimore janë refuzuar, por ka pasur dhe nisma hetimi i problematikës me përgjimet, fillimisht në Ministrinë paralele ose mbivendosje. Sipas një vlerësimi të deputetëve e Jashtme dhe vite më vonë në Ministrinë e Mbrojtjes, hetimi më me përvojë juridike në Kuvend, “ne kemi praktikën më të për masakrën e Tivarit, hetimi për Drejtorinë e Pritjes gjatë pasur në Europë me kërkesa dhe vendime për komisionet hetimore viteve të fundit të regjimit komunist, hetimi për lëvizjen e parlamentare: plot 27 të tilla në tetë vjet, afërsisht 3–4 komisione popullsisë në qarkun e Kukësit më 2012, deri edhe për nisjen hetimore parlamentare në një vit, gjë që një parlamenti mund t’i e procedurës së shkarkimit të zëvendëskryetarit të KLD-së ndodhin në 100 vjet”27. ndërkohë që ky i fundit kishte dhënë dorëheqjen përpara Numri i madh i komisioneve në periudha të caktuara u ngritjes së komisionit hetimor. dedikohet edhe nismave për ndryshime në organet Si një rast i veçantë i komisioneve hetimore duhet të kushtetuese, për shkarkimin e Prokurorit të Përgjitshëm përmendet ngritja e komisionit për ngjarjet e 2 prillit të ose të zyrtarëve të tjerë të lartë, sidomos pas rotacioneve vitit 1991 në Shkodër. Pas hetimeve dhe paraqitjes së politike. Në tërësi tradita e komisioneve hetimore dhe raportit në seancën plenare, komisioni parashtroi disa posaçme parlamentare nuk ka rezultuar efektive, megjithëse kërkesa konkrete, të cilat kaluan në votim në seancë plenare. veprimtaria e tyre ka ndihmuar në ofrimin e informacioneve Konkretisht, seanca plenare e datës 6.05.1991, me më pak të detajuara mbi objektin e hetimit. Gjatë viteve ka pasur se një muaj aktivitet hetimor të komisionit, vendosi me nisma për komisione hetimore që nuk kanë funksionuar shumicë votash miratimin e rekomandimit të komisionit dhe as kanë pasur produkt zyrtar, për arsye se kanë pasur hetimor për shkarkimin e Prokurorit të Përgjithshëm Rrapi motiv politik afatshkurtër. Në historinë e komisioneve ka Mino dhe të kryetarit të Hetuesisë së Përgjithshme Qemal pasur objekte të tilla hetimi si: incidenti i vitit 2013 pranë Lame. Po me shumicë votash Kuvendi refuzoi
Grafiku nr. 7
27 Punime të Kuvendit, viti 2001, Legjislatura XV, nr. 1, f. 166.
110 Konferencë shkencore ndërkombëtare rekomandimin për shkarkimin e ministrit të Punëve të i etikës parlamentare dhe një kuadër normash etike për të Brendshme Gramoz Ruçi28. Raste të tilla janë përsëritur përmirësuar ligjërimin parlamentar. Për statistikë, në secilën vetëm në komisionet hetimore për individë të veçantë, siç prej legjislaturave parlamentare pas vitit 1994 ka pasur janë komisionet për shkarkimin e tre prokurorëve të përjashtime të deputetëve nga seancat për shkak të fjalorit përgjithshëm në vitet 2001–2007 (grafiku nr. 7). të përdorur apo incidenteve fizike, megjithatë rastet më të Siç e tregon edhe grafiku ilustrues, përqindjen më të shumta u përkasin legjislaturave të fundit parlamentare, çka lartë të ngritjes së komisioneve hetimore dhe të komisioneve përbën një tregues kritik për kurbën e ligjërimit dhe të posaçme e gjejmë në legjislaturën 2001–2005: 27% të standardet e veprimtarisë parlamentare në tranzicion. Gjatë numrit të komisioneve të ngritura në 27 vjet. Gjatë katër viteve Kuvendi është ndeshur me incidente nga më të legjislaturave të fundit ka pasur rritje të ndjeshme të nismave ndryshmet brenda tij, për të shënuar pikën kulmore në për komisione hetimore dhe komisione të posaçme. Kjo shtator të vitit 1997 me plagosjen me armë të një deputeti rritje lidhet sa me evoulimin e konceptit të kontrollit gjatë seancës plenare, siç ka pasur raste të hershme dhe të parlamentar dhe ndërgjegjësimin e opozitave politike për viteve të fundit të përdorjes së dhunës fizike midis të përdorur instrumentin e komisioneve hetimore në deputetëve në mjediset e Kuvendit. përballjet me mazhorancën, aq dhe me ndryshimin cilësor Gjatë viteve 2005–2019 për shkelje të Rregullores, etikës që ndodhi në vitin 2002 me miratimin e ligjit mbi dhe incidenteve të ndryshme u penalizuan me përjashtim organizimin dhe funksionimin e komisioneve ketimore. nga seanca në afate të ndryshme 66 deputetë, tregues tipik Shtimi i numrit të komisioneve nuk shpreh ky i problematikave të sjelljes etike dhe konfliktualitetit në domosdoshmërisht edhe rritjen e cilësisë së produktit të punimet e seancave plenare. Në dy legjislatura parlamentare, tyre. Një analizë e detajuar e brendësisë së hetimeve dhe ato të viteve 2009 dhe 2013, Gjykata Kushtetuese ka rezultateve të tyre mund të tregojë, për shembull, se vendosur papajtueshmërinë e mandatit për dy deputetë, komisionet hetimore dhe komisionet e posaçme të ndërsa në gjashtë raste ka pasur dorëheqje ose KQZ-ja ka legjislaturave 1991 dhe 1992 mund të rezultojnë më të vendosur ndërprerjen e mandatit për deputetë të veçantë suksesshme dhe me më shumë impakt se ato të legjislaturave për shkak të papajtueshmërisë me ligjin nr. 138/2015, të të fundit parlamentare. njohur si “ligji i dekriminalizimit”. Nga konsensusi etik te Kodi i Etikës Rregullorja dhe problematika të funksionimit të saj Në seancat e vitit 1991 mund të gjenden rrallë diskutime parlamentare që përdorin fjalë denigruese apo etiketuese. Në korrik të vitit 1991, katër muaj pas zgjedhjeve të Në një prej debateve të vitit 1991 edhe etiketimi “komunist” para pluraliste, Kuvendi Popullor miratoi statusin e shkaktoi reaksion së sallën plenare dhe deputeti që e përdori deputetit29, i pari akt rregullator për të drejtat dhe kërkoi ndjesë. Ky është një tregues i përpjekjeve të para përgjegjësitë e deputetëve në veprimtarinë e tyre për të ruajtur standarde etike në komunikimin politik dhe parlamentare. Përpjekja e vitit 1991 për t’i dhënë vendin e ligjërimin parlamentar. Gjatë legjislaturës së vitit 1991 dhe merituar institucionit të deputetit në qeverisjen e vendit në në fillim të legjislaturës së vitit 1992 nuk gjendet pothuajse disa elemente tejkalonte edhe përcaktimet e vetë asnjë rast i vetëm kur deputetët etiketohen për shkak të Dispozitave Kryesore Kushtetuese dhe praktikat e aktivitetit moshës, gjinisë, krahinës, besimit fetar, profesionit, pamjes, parlamentar në vendet demokratike. Për shembull, në ligjin emrit, përkatësisë politike apo të dhënave të tjera personale. për statusin e deputetit (1991) neni 3 i njeh të drejtën Me kalimin e viteve komunikimi parlamentar ndryshoi deputetit të ndërhyjë pranë organeve shtetërore dhe rrënjësisht, në jo pak raste pati edhe zhvillime politike ekonomike “për zbatimin e përpiktë të dispozitave kushtetuese konfliktuale, çka bëri që në prill të vitit 2018 Kuvendi të dhe të akteve ligjore e nënligjore”. Më poshtë neni parashikon: miratonte Kodin e Sjelljes, një dokument i domosdoshëm “Kur vëren se nëpunës apo punonjës të ndryshëm nuk i kryejnë detyrat
28 Punime të Kuvendit, viti 1991, Legjislatura XII, nr. 1–2, f. 424. 29 Ligji nr. 7503, data e aktit 26.07.1991, data e miratimit 26.07.1991, “Fletorja zyrtare” nr. 5, f. 261
111 100 vjet parlamentarizëm shqiptar apo shkelin ligjet ose aktet nënligjore, deputeti kërkon nga organet pjesë në mbledhjet e Kuvendit Popullor dhe të komisioneve kompetente marrjen e masave përkatëse ndaj personave fajtorë. Këto të tij ose për takime me zgjedhësit. Paga mujore e deputetit organe janë të detyruara që brenda 15 ditëve të shqyrtojnë kërkesën ishte 200 deri 300 lekë në muaj mbi rrogën në funksionin dhe të njoftojnë deputetin për masat që kanë marrë.” Të së njëjtës me kohë të plotë, kurse në rastet kur ishte i papunë deputeti natyrë janë edhe kompetencat e nenit 6, sipas të cilit: “Kur paguhej 80% të pagës mesatare të vitit të fundit. Statusi i vëren se një akt i nxjerrë nga organet lokale të pushtetit e të vitit 1991 i njihte deputetit të drejtën e lejes së veçantë administratës ose nga ministritë dhe institucionet qendrore është i vjetore 7 ditë; ai, bagazhet e tij, por dhe kolitë e dërguara paligjshëm, deputeti kërkon revokimin ose shfuqizimin e tij. Organet në emër të tij nga jashtë vendit nuk i nënshtroheshin përkatëse janë të detyruara ta shqyrtojnë kërkesën e deputetit dhe kontrollit doganor (neni 19); kishte të drejtën e udhëtimit brenda 20 ditëve ta vënë atë në dijeni për përfundimin. Mosshqyrtimi pa pagesë në mjetet e transportit shtetëror (neni 20) dhe i kërkesës së deputetit brenda këtij afati sjell si pasojë pezullimin e udhëtimi i tij për në Kuvend mbulohej me mjet nga zbatimit të aktit.” Pra, lidhja e kushtëzuar ligjore e pezullimit Komiteti Ekzekutiv i rrethit; deputeti kishte të drejtë të të një akti ligjor dhe administrativ me mosshqyrtimin në pajisej me numër telefoni dhe përfitonte falas kopje të ligjeve kohë të kërkesës së deputetit si dhe të drejtat e zgjeruara të (neni 24)30. deputetit ndaj akteve që ai i quan të paligjshme apo shkelje Pas rotacionit politik në vitin 1992 Kuvendi Popullor ligji janë kompetenca shumë më të gjëra sesa natyra e bëri ndryshime në Rregulloren dhe në statusin e deputetit. përgjegjësive të një deputeti në një sistem demokratik, një Ndryshimi më i rëndësishëm ishte cilësimi “deputeti është pjesë e të cilave u përkasin institucioneve të tjera kushtetuese funksionar”, pra përcaktohej ushtrimi 100% i funksionit ose gjyqësore. Paradoksi bëhet edhe më i madh kur merret parlamentar nga ana e deputetëve. Në ndryshimet e majit parasysh fakti që në vitin 1991 funksionet e deputetit ishin të vitit 199231 thuhej se paga e deputetit përcaktohej nga funksione part-time. Këshilli i Ministrave (neni 5), se deputeti me moshë mbi Në praktikën parlamentare të viteve ’90 gjejmë edhe të 50-vjeçare gëzonte të drejtën e pensionit dhe se pas drejta dhe kompetenca të tjera të zgjeruara lidhur me rolin përfundimit të mandatit atij i sigurohej “menjëherë punë sipas dhe statusin e deputetit, si për shembull, detyrimi që profesionit në vendbanimin e tij” dhe “deri në fillimin e punës atij i “drejtuesit e ministrive, të institucioneve qendrore dhe të organeve të jepet paga e deputetit” (neni 6), nen ky i pamundur për t’u tjera shtetërore dhe ekonomike detyrohen të presin në çdo kohë deputetin zbatuar në kushtet e konfliktualitetit politik midis për problemet që lidhen me detyrën e tij” (neni 5); se deputeti “ka mazhorancës dhe deputetëve kritikë të opozitës. Ligji i ri për detyrë t’u marrë mendimin zgjedhësve për projektet dhe materialet krijoi modelin e “shtëpisë parlamentare” për strehimin e e tjera që shqyrton Kuvendi Popullor, t’u shpjegojë zgjedhësve ligjet deputetëve (neni 8), sipas të cilit një hotel i njohur në Tiranë dhe vendimet që ka nxjerrë Kuvendi Popullor, si dhe t’i njoftojë ata u bë edhe streha e deputetëve të rretheve, leja e zakonshme për problemet e rëndësishme politike, ekonomike e shoqërore që vjetore u bë 30 ditë etj. Gjatë viteve 1992–1996 janë bërë analizohen në mbledhjet e Kuvendit Popullor” (neni 7). Koncepti të paktën katër ndryshime ligjore, të cilat përcaktojnë se deputeti duhet të konsultohet për projektligjet që impulset telefonike që mbulohen nga shteti për deputetët. miratohen në Kuvend me zgjedhësit apo të luajë rolin Ky është një detaj i parëndësishëm për të qenë pjesë e ligjit, informues për zgjedhësit mbi zhvillimet politike dhe por edhe tregues i nivelit të lartë të kontrollit që pushteti ekonomike në vend është një reminishencë e konceptit të ekzekutiv dhe mazhoranca u bënin deputetëve, si dhe i aktivistit politik të periudhës së partisë-shtet. përpjekjeve të deputetëve për të qenë transparent në Duke qenë deputetë part-time, deputetët e vitit 1991, sipas shpenzime financiare përpara publikut. statusit (neni 8), duhej të merrnin leje nga punëdhënësi Një ndryshim interesant u bë në ligjin mbi statusin e (shteti) për t’u shkëputur nga puna në rastet kur merrnin deputetit në shkurt të vitit 1998. Sipas këtij ndryshimi32,
30 Ligji nr. 7503, datë 26.07.199 “Për statusin e deputetit të Kuvendit Popullor”, “Fletorja zyrtare” nr. 4, 1991. 31 Ligj “Për disa ndryshime në ligjin nr. 7503 «Për statusin e deputetit të Kuvendit Popullor»”, “Fletorja zyrtare” nr. 3, 1992. 32 Ligj nr. 8284 “Për disa ndryshime në ligjin nr. 7503 «Për statusin e deputetit të Kuvendit Popullor»”, “Fletorja zyrtare” nr. 2, 1998. 33 Ligj nr. 8550, datë 18.11.1999 “Statusi i deputetit”, “Fletorja zyrtare” nr. 33, Tiranë, 1999.
112 Konferencë shkencore ndërkombëtare
“deputetit i njihet e drejta e regjistrimit pa konkurs për ndjekjen e 20.02.2003 “Për mënyrën e trajtimit të deputetëve” Kuvendi studimeve pa shkëputje nga puna në fakultete të dyta”. Pas miratimit miratoi34 penalizime financiare për mospjesëmarrjen e tyre të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë në vitin 1998 u në seancat plenare, kuotat e pagesave për aktivitetet e tyre, miratua edhe ligji i ri nr. 8550, datë 18.11.1999 “Statusi i vendosjen e kuotës fikse telefonike që mbulohet nga shteti, deputetit”33, sipas të cilit, deputetit i njihet status i veçantë mbështetjen financiare për automjete dhe mirëmbajtjen e gjatë periudhës së ushtrimit të mandatit, duke kuptuar tyre, shpenzimet e akomodimit për deputetët nga rrethet pozicionin “që ka ai në marrëdhëniet juridike, në marrëdhëniet etj. Vendimi nr. 68 pësoi ndryshime në maj të vitit 2010, me organet administrative shtetërore dhe organet e qeverisjes vendore sipas të cilave35 u klasfikuan raportet e pagesës së deputetëve si dhe të drejtat dhe detyrimet financiare dhe protokollare”. Ligji (40% seanca, 50% komisionet parlamentare dhe 10% përcaktoi periudhën e mandatit duke nisur nga betimi dhe veprimtaritë e tjera). Po ashtu vendimi pësoi ndryshime në jo zgjedhje e tij, imunitetin kushtetues, të drejtën e ushtrimit vitin 2013, ku u vendosën penalizime për rastet e të kontrollit të zbatimit të ligjeve nga institucionet qendrore mungesave, përfshirë bojkotet parlamentare, si dhe dhe lokale, të drejtën për të kërkuar shpjegime nga elemente të tjera administrative të marrëdhënieve financiare institucione të ndryshme, të drejtën e adresimit në rastet e midis deputetëve dhe Kuvendit36. Koncepti i penalizimit shkeljes së ligjeve etj. Neni 9 i njeh deputetit të drejtën “të financiar në rast mungese “pa shkaqe të përligjura në seancat marrë pjesë në mbledhjet e Këshillit të Ministrave, në Ministri ose në plenare, në komisione ose në veprimtari të tjera institucione të tjera qendrore kur në to shqyrtohen probleme të ngritura parlamentare të Kuvendit” u përforcua në vitin 2014, prej tij dhe që lidhen me rrethin, qarkun ose zonën e tij elektorale”, gjithashtu u ripërcaktuan masat e pagesave për aktivitetet e drejtë që nuk është aplikuar asnjëherë nga deputetët në parlamentare si dhe mekanizmat kontrollues për pikën që lidhet me mbledhjet e Këshillit të Ministrave. mundësimin e tyre37. Lidhur me trajtimin financiar ligji i ri përcaktoi një sistem Ndryshimi më i rëndësishëm në dekadën e fundit është të trefishtë pagese: nga pjesëmarrja në seanca, nga ndërhyrja përmirësuese në Rregulloren e Kuvendit, jetësuar pjesëmarrja në komisione dhe nga pjesëmarrja në veprimtari në korrik 201938. Siç vlerësohet në raportet monitoruese të tjera parlamentare, por dhe penalizimin financiar në rastet ndaj Kuvendit, Rregullorja e re sjell risi dhe u jep përgjigje e mospjesëmarrjes “pa shkaqe të përligjura”, një kufizim që i një numri të madh shqetësimesh të partnerëve rrit kompetencat Kryetarit të Kuvendit në raport me ndërkombëtarë, përfshirë raportin e progresit të BE-së për deputetët. Për deputetët që nuk ishin banorë të Tiranës u Shqipërinë, por edhe nga organizata vendore që janë aplikua sistemi i dietave mujore, por jo më shumë se 12 fokusuar te parlamenti39. Ajo bën përcaktimin më të qartë ditë në muaj. Ligji saksionoi edhe përfitimin familjar të të konceptit të veprimtarisë parlamentare, përcaktimin e pasaportës diplomatike, imunitetin diplomatik, imunitetin një kalendari të ri të punimeve në seanca plenare, duke doganor, imunitetin kushtetues, privilegjin që të mos krijuar ditën për zgjedhësit, detyrimin e komisioneve të të paguajë doganë për një automjet në mandat, e drejta e një gjitha niveleve për të paraqitur raporte vjetore për numri telefoni me 700 impulse të paguara, trajtim të veprimtarinë e tyre, përcakton më qartë kompetencat dhe specializuar jashtë vendit për rastet e sëmundjeve, përparësi praktikat e punës në strukturat e Kuvendit, praktika më të për strehim ose kredi afatgjatë, mbrojtje të veçantë nga qarta për formimin e grupeve parlamentare dhe të drejtat MRP-ja etj. e tyre, bën përcaktime më të qarta për praktikat e dhënies Në vitin 2000 Këshilli i Ministrave miratoi kufirin limit së autorizimit për deputetët nën hetim apo ndalim, 5 milionë lekë kredi për deputetët me interes minimal 3% përcaktime më të qarta të procedurave për detyrimet e dhe periudhë 25-vjeçare. Me vendimin nr. 68, datë Kuvendit për prosecin e integrimit, përcaktime më të qarta
34 Vendim nr. 68, datë 20.02.2003 “Për mënyrën e trajtimit të deputetëve”, “Fletorja zyrtare” nr. 21, 2003. 35 Vendim i Kuvendit nr. 35, datë 20.05.2010, “Fletorja zyrtare” nr. 68. 36 Vendim i Kuvendit nr. 63/2013, datë 26.11.2013, “Fletorja zyrtare” nr. 188. 37 Vendim i Kuvendit nr. 114/2014, datë 24.12.2014, “Fletorja zyrtare” nr. 203. 38 Vendim i Kuvendit nr. 85/2019, datë 18.07.2019, “Fletorja zyrtare” nr. 109. 39 “Parlamenti në kohën e krizës”, Instituti i Studimeve Politike, raport monitorimi, Tiranë, 2019, f. 45.
113 100 vjet parlamentarizëm shqiptar për aplikimin integral të Kodit të Sjelljes dhe konfliktin e pazëvendësueshëm dhe të domosdoshëm. Gjatë 30 vjetve nteresit etj. Kuvendi ka ndryshuar përmes 9 proceseve zgjedhore, ka votëbesuar më shumë se 12 kabinete qeveritare dhe më Përfundime shumë se 100 ministra e zyrtarë të lartë, ka zgjedhur 7 presidentë, ka miratuar dy projekte kushtetuese, ka jetësuar Kuvendi gjatë viteve të tranzicionit ka pësuar ndryshime ligjet më të rëndësishme politike dhe reformat më të mëdha të vazhdueshme në përbërje, në raportet me institucionet në vend, ka miratuar më shumë se 3500 ligje, si dhe ka e tjera kushtetuese, në cilësinë e aktivitetit parlamentar dhe pasur rol të qenësishëm në vendimmarrjet shtetërore që të përfaqësimit, në mënyrën e organizimit dhe në tërësi në lidhen me pranimin në KSBE, në KE, në NATO, në konceptin e parlamentarizmit. Studimi sjell aspektet më të integrimin në BE etj. rëndësishme të bilancit dhe të ndryshimeve, në përpjekje Në aspektin llogaridhënës bilanci i Kuvendit vjen në për të krijuar një vizion sa më profesional mbi bilancin e kontrast me problematikat e përfaqësimit. Legjislaturat e institucionit të Kuvendit në tranzicion. para parlamentare konsideroheshin gjerësisht si pikat Sistemi i vlerësimit të Kuvendit dhe efikasitetit të tij në kulmore të përfaqësimit cilësor parlamentar, të debatit dhe jetën politike e shoqërore merr në konsideratë edhe integritetit parlamentar, megjithatë legjislaturat e fundit përceptimin publik, i cili me kalimin e viteve ka qenë gjithnjë dukshëm janë pikat kulmore të rritjes së transparencës, të e më kritik. Në fillim të viteve ’90 debatet parlamentare monitorimit ndaj Kuvendit, të zgjerimit të llogaridhënies ishin ushqimi i vetëm politik në vend dhe mbështetja për dhe të presionit publik për standarde më të larta Kuvendin ishte në kuotat më të larta, tregues që kanë parlamentare. Konceptet e dekadës së fundit, si: kosultimet ndryshuar gjatë viteve, çka përbën një fenomen të pritshëm e gjëra publike, ekspertiza ndërkombëtare e vendore, për të gjitha vendet ish-komuniste. Gjatë tri dekadave të programi publik i transparencës, aksesi për informacion e fundit Kuvendi ka qenë institucioni qëndror i zhvillimit të monitorim etj., megjithëse ende në tranzicion, janë tregues politikës, por jo gjithnjë insitucioni kryesor vendimmarrës suksesi dhe evoulimi në jetën parlamentare. politik. Për shkak të mbipushtetit të partive politike, krizave Sfidat kryesore të Kuvendit në të ardhmen janë të periodike politike dhe ndryshimeve kushtetuese në sistemin shumëfishta: për fuqizimin e rolit të tij në ushtrimin e qeverisës roli dhe pozicioni i Kuvendit janë cenuar jo vetëm kontrollit kushtetues dhe ligjvënës, për zgjerimin e në asdpektin përfaqësues dhe politikbërës, por edhe në përfaqësimit dhe rritjen e cilësisë dhe të legjitimitetit në përgjegjësitë e tij për kontrollin kushtetues, kontrollin ushtrimin e sovranitetit të deleguar të qytetarëve, për rritjen parlamentar dhe ushtrimin e sovranitetit të deleguar. e kapaciteteve përfaqësuese dhe administruese që e Pavarësisht nga debatet, ndryshimet në përceptim dhe përafrojnë modelin parlamentar me atë të standardeve të kurba e efikasitetit të tij, Kuvendi mbetet institucioni më i vendeve anëtare të BE-së, për krijimin e modeleve qëndrueshëm, më përfaqësues dhe me më shumë potenciale inspiruese pozitive në politikë dhe për politikën në një e mundësi për ndryshim në sistemin tonë qeverisës. shoqëri që reflekton mangësi në maturimin dhe formësimin Zgjedhjet periodike çdo 4 vjet, procesi i përballjes të demokratik e ligjor, së fundi, për fuqizimin e mekanizmave përditshme me medien dhe publikun, aktiviteti nën të llogaridhënies dhe të transparencës, në mënyrë që monitorim të vazhdueshëm, konkurrenca politike dhe Kuvendi të ketë sa më shumë përputhje me cilësimin individuale për kuota politike, fuqia kushtetuese e bashkëkohor në një republikë parlamentare si institucioni vendimmarrjes etj. e bëjnë Kuvendin institucion të më i lartë shtetëror dhe tempull i demokracisë.
114