Arkusze PUŃSK (73) I WIDUGIERY (74)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusze PU ŃSK (73) i WIDUGIERY (74)

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk *, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny–Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp ( B. Radwanek-Bąk) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( B. Radwanek-Bąk) ...... 4 III. Budowa geologiczna ( B. Radwanek-Bąk) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin ( B. Radwanek-Bąk) ...... 12 1. Piaski i Ŝwiry...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( B. Radwanek-Bąk) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ...... 17 VII. Warunki wodne ...... 22 1. Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 25 1. Gleby ( P. Kwecko) ...... 25 2. Osady ( I. Bojakowska ) ...... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( H. Tomassi-Morawiec ) ...... 32 IX. Składowanie odpadów ( K. Wojciechowska ) ...... 35 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( B. Radwanek-Bąk) ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Radwanek-Bąk) ...... 45 XII. Zabytki kultury ( B. Radwanek-Bąk) ...... 50 XIII. Podsumowanie ( B. Radwanek-Bąk, K. Wojciechowska )...... 51 XIV. Literatura ...... 53

I. Wst ęp

Arkusze Pu ński i Widugiery Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2011/2012: – w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kra- kowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA. w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – PIB w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamiesz- czone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusze Pu ńsk (Gruszecki, 2006) i Widugiery (Kwa śny, 2006), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym „PROXIMA” SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje dotycz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podłoŜa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto

3 mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały mi ędzy innymi w urz ędach gmin, w starostwie i delegaturze urz ędu marszałkowskiego w Suwałkach, na terenie województwa podlaskiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w War- szawie. Zgromadzone materiały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikacj ę sozolo- giczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfro- wej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar granicz ących z sob ą wzdłu Ŝ południka 23 °15’ długo ści geograficznej wschodniej arkuszy Pu ńsk i Widugiery ograniczony jest od południa równoleŜnikiem 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej. Omawiany obszar znajduje si ę na pograniczu: Polski i Litwy. Na terytorium Polski znajduj ą si ę tylko fragmenty obszarów w/w arkuszy – wi ększa cz ęść (około 80 %) arkusza Pu ńsk o powierzchni 249,2 km 2 i południowo-zachodnia cz ęść (około 35 %) arkusza Widugiery, o powierzchni 98,3 km 2. Zakresem opracowania obj ęte s ą jedynie obszary poło Ŝone w granicach Polski. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren poło Ŝony jest w północno-wschodniej cz ęś ci województwa podlaskiego i obejmuje fragmenty powiatów: suwalskiego i sejne ń- skiego. Na omawianym terenie do powiatu suwalskiego nale Ŝy wi ększo ść gminy Szypliszki oraz niewielkie fragmenty gmin: Rutka-Tartak, Jeleniewo i Suwałki. Fragmenty gmin: Pu ńsk, Krasnopol i Sejny le Ŝą w powiecie sejne ńskim. Najwi ększymi miejscowo ściami s ą tutaj dwie wsie, siedziby władz gminnych: Pu ńsk i Szypliszki (w obr ębie arkusza Pu ńsk). Na omawianym terenie mieszka liczna ludno ść pochodzenia litewskiego. Przykładowo w gminie Pu ńsk Litwini stanowi ą około 80% ogółu mieszka ńców. Zgodnie z regionalnym podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) ca- ły omawiany obszar le Ŝy w mezoregionie Pojezierze Wschodniosuwalskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Litewskie, podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (fig. 1). Pojezierze Wschodniosuwalskie jest wysoczyzn ą morenow ą o bardzo zró Ŝnicowanej, młodej rze źbie terenu. Ukształtowana została ona ostatecznie przez młodoplejstoce ński lob lodowcowy Ha ńczy. Jego transgresja, a nast ępnie recesja spowodowały utworzenie si ę zró Ŝ-

4 nicowanych form morfologicznych: kemów, ozów, drumlin, wysokich wałów morenowych równin sandrowych, rynien lodowcowych o przebiegu południkowym wykorzystywanych przez jeziora oraz dolin rzecznych Szelementki i Marychy. Liczne s ą te Ŝ, niewielkie formy wkl ęsłe: niecki wytopiskowe i zagł ębienia po martwym lodzie. S ą one często zabagnione.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Pu ńsk i Widugiery na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granice mezoregionów, 2 – granica pa ństwa, 3 − wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschod- niosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska

Ta ró Ŝnorodno ść form rze źby terenu powoduje, Ŝe deniwelacje terenu wynosz ą od 5 do ponad 30 m, z maksimum w okolicach Smolnicy (70 m). Rz ędna powierzchni terenu wynosi od około 134,6 m n.p.m. w okolicach Barbiszek (arkusz Widugiery), poprzez interwał wysoko ści 150-180 m n.p.m. do kulminacji 241,6 m n.p.m. w Szypliszkach (arkusz Pu ńsk) i 196,9 m n.p.m. w pobli Ŝu Polu ńca (arkusz Widugiery). Generalnie omawiany teren stanowi

5 sfalowan ą wysoczyzn ę z wyra źnymi wzgórzami. W zachodniej cz ęś ci arkusza Pu ńsk wyst ę- puj ą dwa obszary zastoiskowe. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkuszy Pu ńsk i Widugiery znajduje si ę w regionie mazursko-podlaskim (Wo ś, 1999). Charakteryzuje si ę on kontynentalnym klimatem. Typowe jest wyst ępowanie silnych wiatrów z południowego-zachodu i wschodu. Ich średni ą roczn ą pr ędko ść na podstawie wieloletnich bada ń oceniono na 3,2–4,4 m/s. Region ten nale Ŝy do najzimniejszych w kraju. Lata s ą krótkie i upalne, a zimy długie i mro źne. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę przez około 90 dni, a średnia roczna temperatura wynosi +6,1 o C. Średnia roczna suma opadów to 570–600 mm. Okres wegetacyjny jest tu krótki i wynosi zaledwie 160 dni. Krótki jest równie Ŝ okres bezprzymrozkowy – 130 do 150 dni. Pod wzgl ędem gospodarczym omawiany region jest wybitnie rolniczy, przy czym korzystne warunki glebowe wyst ępuj ą głównie w obr ębie arkusza Pu ńsk, którego około 40% powierzchni stanowi ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Na terenie arkusza Widu- giery dominuj ą mało urodzajne gleby o niskiej bonitacji. Do ść znaczne tereny pokrywaj ą gleby pochodzenia organicznego. W śród u Ŝytków rolnych przewa Ŝaj ą grunty orne, mniejsz ą powierzchni ę zajmuj ą ł ąki i pastwiska. Dominuj ą gleby bielicowe, rzadziej wyst ępuj ą gleby brunatne. Rolnictwo zdominowane jest jednak głównie przez hodowl ę bydła mlecznego i trzody chlewnej. Ro ślinami uprawnymi s ą głównie zbo Ŝa i ziemniaki. Na całym obszarze przewa Ŝaj ą niewielkie kilku lub kilkunastohektarowe indywidualne gospodarstwa rolne o profilu ogólno- rolniczym. Lasy tworz ą niewielkie kompleksy świerkowo-sosnowe, porastaj ąc około 10% powierzchni obu arkuszy. Omawiany region jest najrzadziej zaludnion ą cz ęś ci ą kraju (32 osoby na km 2). Nie ma tu przemysłu, a większo ść mieszka ńców utrzymuje si ę z pracy na roli, a tak Ŝe w przedsi ębior- stwach przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego rzadziej z agroturystyki. Cały omawiany obszar poło Ŝony jest w obszarze funkcjonalnym Zielone Płuca Polski, obejmuj ącym najczystsze eko- logicznie i posiadaj ące najwi ększe walory przyrodnicze tereny północno-wschodniej Polski. Mimo tak dobrych warunków przyrodniczych, turystyka na omawianym terenie nie jest dosta- tecznie rozwini ęta. Brakuje zarówno miejsc noclegowych o wy Ŝszym standardzie, jak i infra- struktury towarzysz ącej, cho ć ta rozwija si ę coraz dynamiczniej. Niektóre gospodarstwa ofe- ruj ą ju Ŝ obecnie ró Ŝne formy turystyki: jazd ę konn ą, rowerow ą, piesze w ędrówki, a tak Ŝe ró Ŝ- ne rodzaje sportów wodnych oraz lotniarstwo. Miejscowo ściami letniskowymi s ą: Bejceły, Rybalnia, Sejwy, Boksze, Oszkinie i Kupowo (arkusz Pu ńsk). Pewnym mankamentem

6 zwłaszcza w obr ębie arkusza Widugiery jest nadal dość słabo rozwini ęta sie ć dróg lokalnych, co utrudnia komunikacj ę w śród rozproszonej zabudowy wiejskiej. Główn ą o ś komunikacyjn ą arkusza Pu ńsk stanowi droga krajowa nr 8 Kudowa- Warszawa-Suwałki-Budzisko-przej ście graniczne Mariampol oraz linia kolejowa Warszawa- Trakiszki-Wilno. Przez Szypliszki przebiega droga wojewódzka nr 651 z Sejn do Rutki- Tartak i Gołdapi. Drogi o charakterze lokalnym o utwardzonej, cz ęsto szutrowej nawierzchni, łącz ą wszystkie pozostałe miejscowo ści. W Budzisku i Trakiszkach znajduj ą si ę przej ścia graniczne mi ędzy Polsk ą, a Litw ą – w pierwszej miejscowo ści – drogowe, w drugiej – kole- jowe.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszarów arkuszy Pu ńsk i Widugiery przedstawiono na podstawie Szczegółowych map geologicznych Polski w skali 1:50 000, arkusze Pu ńsk (Krzywicki, 1987) i Widugiery (Krzywicki, 1989) i obja śnie ń do cytowanych map (Krzywicki, 1995). Poło Ŝenie arkuszy na tle szkicu geologicznego regionu przestawia figura 2 (Marks i inni (red.), 2006). Omawiany obszar le Ŝy w obr ębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, a dokładniej na północnym brzegu wyniesienia mazurskiego. Najstarszymi nawierconymi skałami na badanym terenie s ą dioryty, poprzecinane Ŝyłami granitu i pegmatytu oraz noryty i anortozyty. Skały te reprezentuj ą krystaliczny proterozoik. Ich strop nawiercono na gł ęboko- ści 801 – 840 m, w dwóch otworach (Zaboryszki i Szlinokiemie) na obszarze arkusza Pu ńsk. Na fundamencie krystalicznym wyniesienia mazursko-suwalskiego zalegaj ą skały osadowe wendu górnego (górny proterozoik) – piaskowce drobnoziarniste, ilasto-mułowcowe o mi ąŜ- szo ści 62–92 m oraz kambru (starszy paleozoik) – piaskowce drobnoziarniste o spoiwie ka- olinowym i mi ąŜ szo ści 13 m (stwierdzone w otworze Szlinokiemie). Nast ępne s ą dopiero osady permomezozoiczne. Za permskie uznano arkozy i piaskowce o mi ąŜ szo ści 36–52 m, za ś łupki ilaste, iłowce pstre, piaskowce, wapienie i margle oolitowe, mułowce piaszczyste i piaskowce arkozowe, o ł ącznej mi ąŜ szo ści 154–166 m zaliczono do triasu dolnego. Ponad nimi le Ŝą piaskowce chlorytowe, wapienie, mułowce oraz piaski i piaskowce kaolinowe jury środkowej, o mi ąŜ szo ści około 63 m. Jur ę górn ą reprezentuj ą głównie ró Ŝne wapienie i margle o mi ąŜ szo ści około 51–63 m. Osadów kredy dolnej brak. Górn ą kred ę rozpoczynaj ą margle glaukonitowe z fosforytami, piaskowce i mułowce glaukonitowe o mi ąŜ szo ści około 66– 69 m. Wy Ŝsz ą cz ęść kredy górnej buduj ą gezy margliste, margle z glaukonitem, margle ilaste,

7 wapienie z krzemieniami oraz kreda pisz ąca. Osadzały si ę one w zatoce morskiej, która w tym okresie obejmowała omawiany obszar, a ich mi ąŜ szo ść wynosi 127–159 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Pu ńsk i Widugiery na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski i gliny moren czoło- wych: 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; drobne formy morfologiczne: b – ozy, c – kemy, d – wi ększe jeziora, e – rzeki, f – granica pa ństwa (numeracja wydziele ń jest zgodna z oryginałem )

Osady trzeciorz ędowe na omawianym obszarze to margle, wapienie, gezy, opoki, cz ęsto z glaukonitem i muskowitem oraz w jednym otworze (Widugiery) piaski glaukonitowe. Ich wiek okre ślono na paleocen (dolny paleogen). Osady te stanowią bezpo średnie podło Ŝe utwo- rów czwartorz ędu. Nawiercono je w siedmiu otworach, ale tylko w dwóch (Zaboryszki i Szlinokiemy) zostały przewiercone. W pierwszym stwierdzono 21 m mi ąŜ szo ści, w drugim 120 m, ale jest to niepewne, bowiem otwór na tych gł ęboko ściach nie był rdzeniowany.

8 Pod koniec trzeciorz ędu wskutek ruchów górotwórczych zwi ązanych z faz ą laramijsk ą cały badany obszar uległ wypi ętrzeniu i był denudowany a Ŝ po czwartorz ęd. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar obj ęty arkuszami Pu ńsk i Widugiery. Ich mi ąŜ szo ść jest znaczna i wynosi od 162,5 m na wschodzie (Widugiery – otw. 5) do 273,5 m (Jeziorki – otw. 7) na północnym zachodzie. W plejstocenie, na zdenudowan ą powierzchni ę środkowopaleoce ńsk ą, wkroczyły l ądo- lody zlodowace ń południowopolskich. Zapisem geologicznym tego okresu s ą trzy poziomy glin zwałowych, zwi ązane kolejno ze zlodowaceniami: nidy, sanu 1 i sanu 2 (wilgi) oraz osady zastoiskowe i lokalnie wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych powstałych w okresie zlodowacenia nidy wynosi około 20 m, zlodowacenia sanu 1 nie przekracza 15 m, natomiast sanu 2 (wilgi) waha si ę od 8 do 21 m. Mułki i piaski jeziorne rozdzielaj ące poziomy glin ze zlodowace ń sanu 1 i sanu 2 (wilgi) nale Ŝą do interglacjału ferdynandowskiego (Krzywicki, 1995), a ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 8,9 m w okolicach Widugier do nawet 58,5 m w okolicach Pu ńska. Pod koniec zlodowacenia sanu 2 (wilgi) nast ąpiła akumulacja piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 6,0-19,0 m. W okresie interglacjału wielkiego (mazowieckiego) omawiany obszar był głównie ero- dowany i denudowany. W północnej jego cz ęś ci rozwin ęły si ę du Ŝe jeziorzyska, w których osadzały si ę iły, mułki i piaski, których mi ąŜ szo ść wynosi od 13,6 do 47,9 m. Lądolody zlodowace ń środkowopolskich pozostawiły trzy poziomy glin zwałowych. W północnej i środkowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuje najstarszy poziom glin zwałowych zwi ązany wiekowo ze stadiałem przedmaksymalnym (stadiał dolny l ądolodu odry). Mi ąŜ szo ść jego waha si ę od 2,1 do 10,1 m. Natomiast dwa młodsze poziomy glin, zwi ązane wiekowo ze stadiałami: maksymalnym (stadiał górny l ądolodu odry), o mi ąŜ szo ści 19,0–34,5 m i mazowiecko-podlaskim (zlodowacenie warty), o mi ąŜ szo ści 5–30 m, pokrywa- ją cały omawiany obszar. Kompleksy glin zwałowych rozdzielone s ą przez piaszczysto- Ŝwirowe osady akumulacji wodnolodowcowej oraz iły i mułki zastoiskowe. Te rozdzielaj ące osady akumulacji glacjalnej zlodowace ń odry i warty nale Ŝą do interglacjału lubelskiego. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść osi ągaj ą one w Szypliszkach – 57 m i Becejłach – 78 m. W okresie recesji l ądolodu warty lokalnie osadzały si ę piaskowo-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe oraz piaski i mułki zastoiskowe. Ich średnia mi ąŜ szo ść wynosi około 30 m. Mi ąŜ szo ść osadów zlodowacenia północnopolskiego (wisły) wynosi 5–70 m na obszarze arkusza Pu ńsk i 27-82 m na arkuszu Widugiery. S ą to osady glacjalne oraz wodnolodow-

9 cowe, zastoiskowe, moren martwego lodu, kemów i ozów. Nasuni ęcie l ądolodu wisły, odby- wało si ę w dwóch fazach stadiału głównego: leszczy ńskiej i pomorskiej. W fazie leszczy ńskiej, na przedpolu transgreduj ącego l ądolodu, w obni Ŝeniach powierzchni terenu, zachodziła akumulacja iłów warwowych i piasków zastoiskowych. Mi ąŜ- szo ść omawianych osadów jest niewielka i wynosi 2-6 m. Nie tworz ą one ci ągłego poziomu, lokalnie zostały usuni ęte przez erozj ę. Na osadach akumulacji zastoiskowej zwartym płasz- czem zalegaj ą gliny zwałowe. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 2–31 m. Wytapiaj ący si ę l ądolód pozo- stawił Ŝwirowo-piaskowe osady wodnolodowcowe. S ą to Ŝwiry ró Ŝnookruchowe, pospółki, Ŝwiry z głazikami, piaski drobno- i średnioziarniste. Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i waha si ę od 2 do 24 m na arkuszu Pu ńsk i a Ŝ do 62 m w Polu ńcach na arkuszu Widugiery. Faz ę pomorsk ą rozpoczynaj ą, zalegaj ące tylko miejscami, mułki i piaski zastoiskowe dolne o mi ąŜ szo ści 4 do 10 m. Gliny zwałowe fazy pomorskiej pokrywaj ą wi ększ ą cz ęść omawianego terenu buduj ąc zarazem wysoczyzn ę morenow ą. Zalegaj ą one przewa Ŝnie na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych fazy leszczy ńskiej, a niekiedy bezpo średnio na glinach zwałowych tej Ŝe fazy. S ą to gliny pyłowate, lokalnie ilaste i piaszczyste z głazami. Ich mi ąŜ szo ść , w miejscach gdzie tworz ą one jeden poziom, wynosi 2–40 m. W wyniku deglacjacji arealnej l ądolodu fazy pomorskiej powstały gliniaste moreny martwego lodu, piaszczysto- mułkowe osady kemów, oraz piaski i Ŝwiry ozów. Piaski, Ŝwiry, głazy i gliny moren martwego lodu nie tworz ą ci ągów, wyst ępuj ą rozrzucone na powierzchni całego arkusza. Wzgórza moren martwego lodu s ą niekiedy w cało ści zbudowane z glin zwałowych (Zieli ński, 1992). Szczególnie du Ŝe ich nagromadzenie jest na północny wschód od Pu ńska, w okolicach Szoł- tan, Bokszy Nowych, Nowinników i Rejsztokiemi, a na arkuszu Widugiery w rejonie Przy- stawa ńców, Pełeli, Wiłkopedzi, Kielczan, i Bubeli. W osadach tych, warstwy s ą cz ęsto zabu- rzone, niekiedy postawione pionowo. Mo Ŝe to by ć efekt nierównomiernego osiadania zmarz- ni ętego materiału w trakcie wytapiania, cho ć nie mo Ŝna wykluczy ć udziału procesów glaci- tektonicznych. W świetle innych bada ń bardziej prawdopodobne s ą zaburzenia glacitektoniczne (Ber, 1989). Mi ąŜ szo ści tych osadów wynosz ą od kilku do około trzydziestu metrów. W s ąsiedztwie moren występuj ą kemy i ozy. Ozy znajduj ą si ę te Ŝ w niewielkiej ilo ści w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza. Najwi ększe nagromadzenie kemów znajduje si ę na pół- nocnym zachodzie obszaru arkusza Pu ńsk i w okolicy jeziora Szelment Mały. Mi ąŜ szo ść osa- dów buduj ących formy kemowe wynosi 5–25 m. W czasie deglacjacji l ądolodu fazy pomorskiej, w zagł ębieniach po martwym lodzie, zachodziła akumulacja mułków, piasków pyłowa- tych i iłów zastoiskowych. Mułki i iły cz ęsto s ą bardzo zwi ęzłe i twarde (okolice Rybalni).

10 Najwi ększe zastoiska wyst ępuj ą w rejonie jeziora Szelment Mały. Tworzyły si ę one w okresie poprzedzaj ącym akumulacj ę wodnolodowcow ą. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 2,5–10 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe z okresu recesji l ądolodu fazy pomorskiej, tworz ą na obszarze arkusza Pu ńsk równiny sandrowe ci ągn ące si ę czterema pasmami z północy na po- łudnie, a na obszarze arkusza Widugiery wyst ępuj ą w pobli Ŝu rynny jeziora Gaładu ś i na nie- du Ŝej powierzchni na północny wschód od Sankurów. Piaski są przewa Ŝnie ró Ŝnoziarniste, z przewarstwieniami Ŝwirów, lokalnie w ich stropie wyst ępuj ą zaglinienia i głaziki. Mi ąŜ- szo ść tych osadów jest zró Ŝnicowana. W Becejłach i w Postawelku wynosi 2,3–6,5 m, w Wygorzeli 29 m, w Kaletniku 31 m, w Trakiszkach 6 m, koło Smolan przekracza 36 m, a w rejonie jeziora Gaładu ś wynosi 10,5–15,5 m. Pod koniec plejstocenu i na pocz ątku holocenu miały miejsce procesy denudacyjne. U podnó Ŝy wysoczyzn i kraw ędzi rynien subglacjalnych powstawały osady deluwialne. S ą to piaski pyłowate, niewarstwowane, czasami gliniaste lub gliny piaszczyste. Ich mi ąŜ szo ść wynosi kilka metrów. Na stosunkowo płaskich powierzchniach wysoczyzn zbudowanych z glin zwałowych, wskutek wietrzenia mechanicznego, tworzyły si ę pokrywy eluwialne. Maj ą one charakter piasków silnie gliniastych ze Ŝwirami ró Ŝnookruchowymi. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 2 m. W holocenie, po wytopieniu si ę lodów, w nieckach wytopiskowych i w przegł ębieniach w dnach rynien subglacjalnych powstały jeziora, w których zachodziła akumulacja mułków, gytii, namułów torfiastych i torfów. Mułki jeziorne na powierzchni terenu wyst ępuj ą na połu- dnie od jeziora Szelment Mały i mi ędzy Aleksandrówk ą a Jeziorkami. Ich mi ąŜ szo ść wynosi tutaj 2-3 m. Pod przykryciem torfów, namułów torfiastych i piaszczystych mułki wyst ępuj ą w okolicy Kaletnika, Grau Ŝy Nowych, Wiatrołu Ŝy, Trzcianki, Postawelka i Krejwian. W dolinie Marychy i na południe od Fornetki wyst ępuj ą namuły torfiaste. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 4 m. W obni Ŝeniach o ró Ŝnej genezie wyst ępuj ą torfy, a w ich sp ągu gytie, przewa Ŝnie organiczne. Na omawianym obszarze maj ą mi ąŜ szo ść nieprzekraczaj ącą 2 metrów. Wśród licznych torfowisk przewa Ŝaj ą torfowiska niskie. Ich mi ąŜ szo ść przewa Ŝnie wynosi 2–5 m. Na du Ŝym torfowisku mi ędzy Burbiszkami a Krasnowem mi ąŜ szo ść torfów wynosi 4,6–5,4 m, a najwi ększa na tym obszarze osi ąga 6,5 m . W dolinach niewielkich rzek, w zagł ębieniach wytopiskowych akumulowane s ą piaski i namuły piaszczyste. Mi ąŜ szo ść ich przekracza 2,0 m.

11 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Pu ńsk udokumentowano dziewi ęć złó Ŝ kopalin (tabela 1): w tym osiem piasków i Ŝwirów i jedno kopalin ilastych ceramiki budowlanej, a w obr ębie arkusza Widugiery dwa zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Andrzejewo” (Sadowski, 1992), „Szypliszki” (Tatarata, 2003), „Słobódka” (Sadowski, 2002), „Zaboryszki” (Maruszczak, So Ŝyński, 1980) i „Smola- ny” ( śukowski, Szeller, 1982) zlokalizowane na terenie arkusza Pu ńsk, zostały wykre ślone z Bilansu zasobów z powodu wyeksploatowania kopaliny.

1. Piaski i Ŝwiry Wyst ępowanie złó Ŝ kopalin okruchowych: piasków i Ŝwirów na omawianym obszarze jest zwi ązane z osadami fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Cz ęść złó Ŝ: „Pod- stawelek” (Sadowski, 1993a), „Szołtany” (Szeller, 1983). „Szołtany II” (Paprocka, 1989), „Szołtany III” (Sadowski, 1994b) i „Szołtany IV” (Ceckowski, Tatarata, 2010) i „Kaletnik” (Sadowski, 1993b) udokumentowano w śród Ŝwirów i piasków moren martwego lodu oraz ozów. S ą to zło Ŝa małe, obejmuj ące zazwyczaj niewielkie pagórkowate formy morfologiczne. Tylko w rejonie Szołtan badaniami obj ęto wi ększy rozmiarami obszar moren martwego lodu, w obr ębie którego udokumentowano cztery zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Trakiszki” (Sadowski, 1988) jest pochodzenia wodnolodowcowego, – „Sadzawki” (Sadowski, 1994a) lodowcowego. Zło Ŝe „Postawelek” udokumentowano w dwu polach: A – o powierzchni 0,43 ha i polu B o powierzchni – 0,31 ha. Wszystkie zło Ŝa maj ą budow ę pokładow ą, a ich średnia mi ąŜ szo ść zamyka si ę w granicach od 4,0 m (zło Ŝe „Podstawelek”) do 11,9 m (zło Ŝe „Szołtany III”). Wszystkie zło- Ŝa s ą suche. Ich podstawowe parametry przedstawiono w tabeli 2. W tabeli tej pomini ęto zło- Ŝe „Trakiszki”, którego zasoby zostały w pełni wyczerpane. Zło Ŝe to kwalifikuje si ę do skre- ślenia z ewidencji zasobów kopalin. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Jedynie piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Sadzawki” nadaj ą si ę tylko dla drogownictwa i nie mog ą by ć zastosowane do produkcji betonów ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść pyłów mineralnych. Kopalin ą główn ą w zło Ŝu „Szołtany” s ą piaski, a towarzysz ącą piaski i Ŝwiry. Te ostat- nie zalegaj ą w stropie zło Ŝa na powierzchni 0,88 ha, która w wi ększo ści zawiera si ę w granicach udokumentowanej powierzchni piasków. Całkowita powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,99 ha.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny 3 zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m *) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Arkusz Pu ńsk 1 Sadzawki - g (gc) Q 122* C * N - Scb 4 A - Podwojponie 1 2 Sadzawki pŜ Q 22 C1 Z - Sd 4 A - 3 Postawelek pŜ Q 70 C1 Z* - Skb, Sd 4 A - 4 Szołtany p, p Ŝ Q 162 C1* G ** 33 Skb, Sd 4 A - 5 Szołtany III pŜ Q 5 C1 G ** 5 Skb, Sd 4 A - 6 Szołtany II pŜ Q 60 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 7 Trakiszki pŜ Q 0 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 13 13 8 Kaletnik p, p Ŝ Q 429 C1 N - Skb, Sd 4 B K

9 Szołtany IV p,p Ŝ Q 359 C1 * G 18 Skb, Sd 4 A - Andrzejewo pŜ Q - - ZWB ------Szypliszki pŜ Q - - ZWB ------Słobódka pŜ Q - - ZWB ------Zaboryszki p Q - - ZWB - - - - - Smolany p Q - - ZWB - - - - - Arkusz Widugiery 1 Konstantynówka pŜ Q 85 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 2 Bubele* pŜ Q 262,36 C1* G - Skb.Sd 4 A - Rubryka 1: * – zło Ŝe nieuj ęte w „Bilansie zasobów kopalin…”, dane wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: g (gc) – gliny ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu zasobów, (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych),* – w ewidencji zasobów kopalin oznaczone jako niezagospodarowane, ** eksploatacja bez koncesji Rubryka 9: kopaliny skalne S: Scb – ceramiki budowlanej, Sd – drogowe Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny złó Ŝ kruszywa naturalnego złó Ŝ udokumentowanych w obr ębie arkuszy Pu ńsk i Widugiery Nazwa zło Ŝa /rodzaj kopaliny głównej/towarzysz ącej „Szołtany” „Kaletnik” „Sadzawki” „Postawelek” „Szołtany” III „Szołtany II” „Bubele” Parametr piaski/ „Szołtany IV” piaski/ „Konstantynówka” piaski piaski piaski piaski piaski, piaski piaski piaski piaski piaski i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry i Ŝwiry 1,81 1,62/ Powierzchnia (ha) 0,4 0,74 0,48 0,53 1,84 1,61 0,83 0,88 0,53 10,6 10,4 Mi ąŜ szo ść (m) 4,4 4,0 11,9 5,8 11,5 9,0 5,3 2,8 10,0 Grubo ść nadkładu 1,1 1,1 1,5 0,4 0,3 1,1 - 0,3 0,3 (m) Nasi ąkliwo ść (%) - 1,33-2,43 1,15–1,65 1,87 - - - - Ci ęŜ ar nasypowy 1,7 1,82 1,93 1,92 1,9 2,24 1,86 1,86 2,1 (T/m3) 1,96 1,9

14 14 Zawarto ści: ziaren poni Ŝej 2 mm 100 78,3/ 63,0 67,7 71,7 67,6 78,0 72,6 46,5 (p. piaskowy %) 67,3 67,5 pyłów mineralnych 8,0 7,2 12,9 8,6 3,1 2,68 2,20 2,1 2,9 (%) 4,0 4,8

Udokumentowane na obszarze arkusza Widugiery zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Konstanty- nówka” o powierzchni 0,83 ha poło Ŝone jest około 1 km od wsi o tej nazwie (Sadowski, 1991). Kopalin ę tworz ą piaski i Ŝwiry. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 3,7 do 6,8 m ( średnio 5,3 m). Nadkład o grubo ści 0,1-0,4 m tworzy gleba piaszczysta i piasek drobnoziarnisty. Sp ąg zło Ŝa wyznaczaj ą zaglinione piaski i Ŝwiry. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) wynosi 0,05. Zło Ŝe to zawiera du Ŝe zawarto ści frakcji Ŝwirowej, powy Ŝej 50 %. Głów- ne parametry jako ściowe podano w tabeli 2. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Bubele” (Tatarata, 2006) znajduje si ę w centrum miejscowo ści o tej nazwie, niedaleko granicy polsko-litewskiej, w obr ębie arkusza Widugiery. Zawiera piaski ze zmienn ą domieszk ą Ŝwirów (punkt piaskowy waha si ę od 63,9 do 80,9 %). Jedynym zło Ŝem konfliktowym jest zło Ŝe „Kaletnik”, które poło Ŝone jest w otulinie Wigierskiego Parku Narodowego. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do małokonfliktowych. 2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej: Jedynym zło Ŝem kopaliny ilastej na omawianym obszarze jest zło Ŝe „Sadzawki- Podwojponie” (Sadowski, 1989) o powierzchni 2,88 ha. Kopalin ą s ą w nim czwartorz ędowe gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Pod nadkładem gleby o średniej grubo ści 0,2 m wyst ępuj ą gliny ilaste o mi ąŜ szo ści od 1,2 do 6,2 m, średnio 4,2 m. Średnie parametry kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm – 0,41%, warto ść wody zarobowej – 26,2%, skurczliwo ść wysychania – 6,3% i zawarto ść domieszek gruboziarnistych niew ęglanowych trudno rozkruszalnych o średnicy 2 do 5 mm od 0,01 do 1,47%. Natomiast średnie parametry tworzywa ceramicznego po wypa- leniu w temperaturze 950 oC przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: wytrzymało ść na ściskanie wypa- lonych kształtek – 12,28 MPa, nasi ąkliwo ść w wyrobie – 17,6% i mrozoodporno ść – 25 cy- kle. Kopalina nadaje si ę do produkcji cegły pełnej. Zło Ŝe „Sadzawki-Podwojponie” zaliczono do małokonfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkuszy Pu ńsk i Widugiery eksploatowane są cztery zło Ŝa kruszywa Ŝwirowo-piaskowego „Szołtany IV”, „Bubele” (koncesje) oraz „Szołtany”, „Szołtany III” (bez koncesji). Wydobycie ze zło Ŝe „Szołtany IV” odbywa si ę w oparciu o udzielon ą koncesj ę, wa Ŝną do 2020 r. Granice obszaru i terenu górniczego ustanowionych dla tego zło Ŝa pokrywaj ą si ę, a powierzchnia nimi obj ęta wynosi 1,8 ha. Wydobycie prowadzone jest mechanicznie przy

15 pomocy koparki. Jego efektem jest powstanie stokowego wyrobiska. Nie prowadzi si ę uszlachetniania urobku. Zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Bubele” jest eksploatowane z dosy ć du Ŝą intensywno ści ą od 2007 roku, zgodnie z udzielon ą koncesj ą, wa Ŝną do 2017 roku. Granice obszaru i zarazem terenu górniczego obejmuj ą obszar udokumentowanego zło Ŝa, a ich powierzchnia wynosi 1,94 ha i jest nieco wi ększa ni Ŝ powierzchnia samego zło Ŝa. Eksploatacja prowadzona jest mechanicznie. Wyrobisko o charakterze stokowo-wgł ębnym jest rozległe i obejmuje blisko hektar powierzchni. Nieopodal niego znajduje si ę zakład przeróbczy, gdzie dokonuje si ę płu- kania, przesiewania i sortowania urobku. Pozostałe zło Ŝa eksploatowane s ą przez Urz ąd Gminy w Pu ńsku, bez wa Ŝnej koncesji. Wydobycie odbywa si ę przy pomocy koparek, a urobek jest wywo Ŝony bez uszlachetnienia. W wyniku wieloletniej, nielegalnej eksploatacji złóŜ rejonu Szołtan powstały wyrobiska stokowe o wysoko ści skarp dochodz ącej do 10 m. Eksploatacj ę zło Ŝa piasku „Szołtany” wzno- wiono w 2010 r. W latach 90-tych XX wieku było ono na niewielk ą skal ę eksploatowane. Obecnie dawne wyrobisko zostało powi ększone, a z pozostałej cz ęś ci zło Ŝa, sukcesywnie usuwa si ę nadkład. Eksploatacja prowadzona jest mechanicznie, a wydobyty urobek jest sprzedawany bezpo średnio bez uszlachetniania i składowania. Eksploatacja wszystkich złó Ŝ ma charakter sezonowy. Zło Ŝa: „Sadzawki”, „Podstawelek”, „Szołtany II” , „Trakiszki” – z obszaru arkusza Pu ńsk i „Konstantynówka” z obszaru arkusza Widugiery, były w przeszło ści eksploatowane bez koncesji, ale działalno ści tej zaniechano. W terenie widoczne s ą wyrobiska stokowe, w róŜnym stopniu zaro śni ęte. Około 0,3 km na północ od zło Ŝa „Kaletnik” prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków i Ŝwirów (na mapie zaznaczono j ą jako punkt wyst ępowania kopaliny). Kilka punktów niekoncesjonowanej eksploatacji piasku i Ŝwiru zaznaczono te Ŝ w obr ębie arkusza Widugiery. Jeden z nich znajduje si ę w śród pól w pobli Ŝu wsi Jodeliszki, nieopodal zabudowa ń. Jest to małe, lokalne wyrobisko o charakterze wgłębnym i gł ęboko ści 3-5 m. Wi ększy punkt eksploatacyjny znajduje si ę w miejscowo ści Skarkiszki. Jest to okre- sowo czynne wyrobisko stokowo-wgł ębne o skarpach dochodz ących do kilku metrów wysoko ści. Mniejsze lokalne, obecnie nieczynne punkty eksploatacyjne znajduj ą si ę w Dowiciasz- kach. Wyrobiska po eksploatacji złó Ŝ: „Andrzejewo”, „Szypliszki”, „Słobódka”:, „Zaborysz- ki” i „Smolany” zostały zrekultywowane.

16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkuszy Pu ńsk i Widugiery obszary prognostyczne wyznaczono jedynie dla torfów. W obr ębie arkusza Pu ńsk zaznaczono dwadzie ścia dwa takie obszary, a na obszarze arkusza Widugiery – 18 takich obszarów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą one rozproszone na całej powierzchni omawianych arkuszy. Wszystkie wyznaczone obszary spełniaj ą kryteria potencjalnej bazy zasobowej dla torfów i nie posiadaj ą ogranicze ń: przyrodniczych, hydrolo- gicznych i rolniczo-gospodarczych. Ich powierzchnie s ą zazwyczaj bardzo małe, a kontury maj ą skomplikowany przebieg. Znaczenie gospodarcze tych złó Ŝ jest małe, a ich ewentualna eksploatacja mo Ŝe by ć utrudniona ze wzgl ędu na małe rozmiary, niepozwalaj ące na eksploatacj ę przy pomocy kombajnów urabiaj ących. Na mapie wyst ąpienia te zaznaczono jako obszary prognostyczne nie daj ące odwzorowa ć si ę w skali mapy. W wyznaczonych rejonach, nad torfami brak jest zazwyczaj nadkładu. Wyst ępuje tylko tzw. wierzchnica czyli warstwa gleby torfowej poro śni ęta trawami z licznymi korzeniami o grubo ści do 0,2 m. materia orga- niczna w tej cz ęś ci torfowiska ma stopie ń rozkładu równy 0 . W sp ągu najcz ęś ciej stwierdzano około metrowej mi ąŜ szo ści warstw ę gytii organicznej, lokalnie w ęglanowej, która mo Ŝe by ć traktowana jako kopalina towarzysz ąca. W wi ększo ści wyznaczonych obszarów wyst ępuj ą torfy typu niskiego: olesowe lub tu- rzycowiskowe, które nadaj ą si ę do produkcji nawozów dla rolnictwa i ogrodnictwa. Na obszarze arkusza Widugiery charakter torfowisk jest bardziej zró Ŝnicowany. Wyst ępuj ą tu torfowiska typu: mszarnego, olesowego, mechowiskowego, mechowiskowo-olesowego oraz szuwa- rowego. Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe torfów przedstawiono w tabelach 3 i 4. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych obszaru arkusza Pu ńsk Grubo ść Numer Po- Wiek Średnia kompleksu Zasoby Parametry obszaru wierzc Rodzaj kompleksu grubo ść litologiczno w katego- Zastosowanie jako ściowe na hnia kopaliny litologiczno nadkładu surowcowego rii D1 kopaliny (%) mapie (ha) surowcowego (m) od–do śred- (tys. m3) nia(m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – t (niskie – 15,5 1,0–3,9 I 2,5 turzycowi- Q 0,2 84 Sr stopie ń roz- 3,48 skowe) kładu – 40 popielno ść – t (niskie – 16 1,0–3,1 II 3,0 turzycowi- Q 0,2 76 Sr stopie ń roz- 2,64 skowe) kładu – 40

17 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – t (niskie – 16 1,0–3,3 III 1,8 turzycowi- Q 0,2 38 Sr stopie ń roz- 2,9 skowe) kładu – 40 popielno ść – t (niskie – 16 1,0–3,7 IV 1,0 turzycowi- Q 0,2 27 Sr stopie ń roz- 3,43 skowe) kładu – 40 popielno ść – t (niskie – 16 1,0–2,8 V 1,2 turzycowi- Q 0,2 20 Sr stopie ń roz- 2,36 skowe) kładu – 40 t (niskie – popielno ść – 8 1,0–3,2 VI 1,0 turzycowi- Q stopie ń roz- 0,2 29 Sr 2,9 skowe) kładu – 35 t (niskie – popielno ść – 8 1,0–2,8 VII 1,0 turzycowi- Q stopie ń roz- 0,2 24 Sr 2,45 skowe) kładu – 35 popielno ść – t (niskie- 12 1,0–2,6 VIII 2,5 Q 0,2 60 Sr olesowe) stopie ń roz- 2,38 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 13 1,0–3,3 IX 2,5 Q 0,2 64 Sr olesowe) stopie ń roz- 2,86 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 15 1,0–2,7 X 2,3 Q 0,2 38 Sr olesowe) stopie ń roz- 2,36 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 17 1,0–2,8 XI 2,8 Q 0,2 67 Sr olesowe) stopie ń roz- 2,57 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 17 1,0–3,6 XII 1,5 Q 0,2 43 Sr olesowe) stopie ń roz- 3,38 kładu – 40 popielno ść – 8 t (niskie- 1,0–5,2 XIII 1,5 Q stopie ń roz- 0,2 71 Sr olesowe) 4,86 kładu – 40 popielno ść – 8 t(niskie- 1,0–6,3 XIV 2,5 Q stopie ń roz- 0,2 133 Sr olesowe) 5,36 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 11 1,0–4,3 XV 1,8 Q 0,2 66 Sr olesowe) stopie ń roz- 3,77 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 11 1,0–4,5 XVI 1,8 Q 0,2 67 Sr olesowe) stopie ń roz- 4,05 kładu – 40 popielno ść – t(niskie- 11 1,0–4,1 XVII 1,0 Q 0,2 36 Sr olesowe) stopie ń roz- 3,57 kładu – 40

18 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – t(niskie- 15 1,0–4,4 XVIII 1,5 Q 0,2 56 Sr olesowe) stopie ń roz- 3,73 kładu – 40 Popielno ść – t(niskie- 13,9 1,0–2,7 XIX 4,0 Q 0,2 66 Sr olesowe) stopie ń roz- 1,64 kładu – 40 t (niskie- popielno ść – mechowi- 15 1,0–2,1 XX 1,3 skowo- Q 0,2 22 Sr stopie ń roz- 1,77 szuwaro- kładu – 35 we) t(niskie- popielno ść – mechowi- 15 1,0–1,9 XXI 2,5 skowo- Q 0,2 40 Sr stopie ń roz- 1,61 szuwaro- kładu – 35 we) popielno ść – t(wysokie- 10 1,0–3,0 XXII 1,8 Q 0,2 43 Sr mszarne) stopie ń roz- 2,76 kładu – 25 popielno ść – t(przej- XXIII 15 1,0–3,8 8,0 ściowe- Q 0,2 235 Sr stopie ń roz- 3,0 mszarne kładu – 30 popielno ść – t(przej- 10 1,0–4,0 XXIV 1,8 ściowe- Q 0,2 51 Sr stopie ń roz- 3,38 mszarne) kładu – 25 popielno ść – t(przej- 10 1,0–4,0 XXV 1,8 ściowe- Q 0,2 51 Sr stopie ń roz- 3,38 mszarne) kładu – 25 popielno ść – t(przej- 15 1,0–2,5 XXVI 3,5 ściowe- Q 0,2 63 Sr stopie ń roz- 2,13 mszarne) kładu – 30 Rubryka 3: t – torfy (typ-rodzaj) Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych obszaru arkusza Widugiery Grubo ść Numer Po- Wiek Średnia kompleksu Zasoby Parametry obszaru wierzc Rodzaj kompleksu grubo ść litologiczno w katego- Zastosowanie jako ściowe na hnia kopaliny litologiczno nadkładu surowcowego rii D1 kopaliny (%) mapie (ha) surowcowego (m) od–do śred- (tys. m3) nia(m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 t Popielno ść – (przej- 7,80 1,0–2,50 I 3,0 Q 0,2 42 Sr ściowe stopie ń roz- 1,57 mszarne) kładu – 25

19 1 2 3 4 5 6 7 8 9 t(niskie, popielno ść – mechowi- 10 1,0–2,90 II 1,0 Q 0,2 20 Sr skowe) stopie ń roz- 2,71 kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 10 1,0–4,80 III 1,3 mechowi- Q 0,2 53 Sr stopie ń roz- 4,23 skowe) kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 8,80 1,0–2,20 IV 4,0 turzysko- Q 0,2 71 Sr stopie ń roz- 1,91 wiskowe) kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 10 1,0–5,50 V 1,0 mechowi- Q 0,2 52 Sr stopie ń roz- 5,24 skowe) kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 10 1,0–4,30 VI 2,5 Q 0,2 94 Sr olesowe) stopie ń roz- 3,77 kładu – 40 Popielno ść – t(przej ść . 1,0–3,10 VII 1,2 Q 5,0 0,2 35 Sr mszarne) 2,81 rozkład – 50 t(mieszno- popielno ść – typowe, 13 1,0–3,70 VIII 2,0 szuwar.- Q 0,2 48 Sr stopie ń roz- 2,41 mszarno- kładu – 41 przej ść .) t(niskie, popielno ść – mechowi- 10 1,0–4,20 IX 2,8 Q 0,2 96 Sr skowo- stopie ń roz- 3,64 olesowe) kładu – 40 popielno ść – t(niskie, 5,0 1,0–5,20 X 1,0 Q 0,2 50 Sr olesowe) stopie ń roz- 4,95 kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 14 1,0–2,60 XI 2,0 szuwaro- Q 0,2 42 Sr stopie ń roz- 2,09 we) kładu – 40 t(niskie, popielno ść – mechowi- 12 1,0–4,30 XII 2,0 Q 0,2 49 Sr skowo- stopie ń roz- 2,55 olesowe) kładu – 39 t(niskie, popielno ść – mechowi- 10 1,0–3,10 XIII 2,5 Q 0,2 49 Sr skowo- stopie ń roz- 1,96 olesowe) kładu – 35 popielno ść – t(niskie, 10 1,0–2,50 XIV 1,0 Q 0,2 23 Sr olesowe) stopie ń roz- 2,29 kładu – 45 popielno ść – t(niskie, 14 1,0–1,90 XV 1,8 Q 0,2 20 Sr olesowe) stopie ń roz- 1,61 kładu – 40

20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – t(niskie, 14 1,0–3,10 XVI 1,8 szuwaro- Q 0,2 46 Sr stopie ń roz- 2,61 we) kładu – 40 popielno ść – t(niskie, 10 1,0–2,60 XVII 2,3 Q 0,2 40 Sr olesowe) stopie ń roz- 1,77 kładu – 39 t(niskie, popielno ść – mechowi- 10 1,0–2,00 XVIII 1,8 Q 0,2 31 Sr skowo- stopie ń roz- 1,77 olesowe) kładu – 30 Obja śnienia symboli – jak do tabeli 3

Ponadto w obr ębie arkusza Widugiery wyznaczono jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów, o powierzchni 25 ha, zlokalizowany w rejonie miejscowo ści Krasnowo (Ostrzy Ŝek, Dembek 1996). Jest to torfowisko niskie, olesowe o średniej mi ąŜ szo ści kopaliny 1,67 m, popielno ści 10,7% i rozkładzie wynosz ącym 40%. Torfy wyst ępuj ące we wszystkich obszarach prognostycznych zalegaj ą pod glebami chronionymi pochodzenia organicznego, co ogranicza mo Ŝliwo ść ich gospodarczego wykorzystania i wyznaczenia prognoz surowcowych. W obr ębie arkusza Pu ńsk wyznaczono równie Ŝ jeden obszar perspektywiczny kopalin okruchowych – piasków i Ŝwirów (Andrzejak, 1972). Znajduje si ę on na wschód od Smolan. Są to utwory pochodzenia wodnolodowcowego, niezaglinione, barwy Ŝółtawej. Nadkład stanowi gleba o średniej grubo ści 0,2 m. Seri ę zło Ŝow ą tworzy warstwa piasków i Ŝwirów o mi ąŜ szo ści od 2,8 do 4,8 m ( średnio 4 m). Punkt piaskowy kopaliny stwierdzony na podstawie bada ń polowych zmienia si ę od 60 do 75%. Na północ od miejscowo ści Rejsztokiemie zaznaczono obszar o negatywnych wynikach rozpoznania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (Andrzejak, 1972). Pod gleb ą stwierdzono jedynie gliny zwałowe i piaski gliniaste. W przeszło ści na tym terenie prowadzono równie Ŝ poszukiwania kopalin ilastych ceramiki budowlanej w obr ębie glin zwałowych (Harat, 1990). Obecnie gliny zwałowe ze wzgl ę- du na bardzo ograniczone mo Ŝliwo ści wykorzystania (jedynie do produkcji cegły pełnej ni- skich klas) nie s ą uznawane za kopalin ę, dlatego te Ŝ nie wyznacza si ę w ich obr ębie obszarów perspektywicznych. Prace rekonesansowe prowadzone w okolicach Podwojponia zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym, poniewa Ŝ nawiercone gliny były mocno zapiaszczone, a tylko lokalnie nadawały si ę do produkcji cegły pełnej (Harat, 1990). Na obrze Ŝach jezior Szelment Mały i Gaładu ś stwierdzono wyst ępowanie iłów i muł- ków zastoiskowych. Ich mi ąŜ szo ść w skarpach mis jeziornych dochodzi do kilkunastu me- trów. Osady te nie były jednak nigdy przedmiotem bada ń surowcowych, a ich usytuowanie

21 w strefach kraw ędziowych jezior jest niekorzystne z tego punktu widzenia. Dlatego te Ŝ nie uznano ich za perspektywiczne. Na obszarze arkusza Widugiery nie prowadzono w przeszło ści Ŝadnych prac geologiczno-poszukiwawczych dla udokumentowania złó Ŝ kopalin skalnych. Nie wyznaczono tu ob- szarów perspektywicznych surowcowo. Znaczne fragmenty omawianego obszaru uznano wst ępnie za perspektywiczne dla wyst ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego – gazu łupkowego. Na poszukiwanie gazu łupkowego na tym terenie Ministra Środowiska udzielił koncesji firmie Silurian Energy Services (obszar koncesyjny Gołdap). Obejmuje on swym zasi ęgiem równie Ŝ obszary s ąsied- nich arkuszy MG śP.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkuszy Pu ńsk i Widugiery le Ŝy w dorzeczu Niemna. Jego zachodnia i pół- nocna cz ęść odwadniana jest przez Szelmentk ę, prawobrze Ŝny dopływ Szeszupy (ł ączy si ę z ni ą poza granicami pa ństwa i arkusza). Szelmentka bierze pocz ątek z jeziora Szelment Mały i płynie ku północy posiadaj ąc du Ŝy spadek i bystry nurt. Od jeziora Kupowo zaczyna si ę jej najdzikszy odcinek o spadku do 20 m/km. Efektem tego jest wy Ŝłobiony gł ęboki jar o stro- mych zboczach si ęgaj ący do 70 m wysoko ści. Drug ą co do wielko ści rzek ą obszaru arkusza Pu ńsk jest Marycha (Czarna) maj ąca swoje pocz ątki w okolicach wsi Romaniuki. Płynie ona ku południowemu wschodowi, wpadaj ąc do Czarnej Ha ńczy (poza granicami Polski i arkusza), a z ni ą do Niemna. Szelementk ę i Marych ę rozdziela dział wodny trzeciego rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na obszarze arkusza Widugiery jest rzeka Dziedziulka, która przepływa przez jeziora: Szejpliszki, Poleskie i Ogórki. Cały opisywany obszar odwadniaj ą tak Ŝe bezimienne strumienie wpadaj ące ze wschodu do jeziora Gaładu ś. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym s ą jeziora. Znajduje si ę tu kilkana ście jezior rynnowych, a tak Ŝe bardzo liczne, niewielkie zagł ębienia wypełnione wod ą oraz obszary podmo- kłe i zabagnione. Najwi ększymi w obr ębie akusza Pu ńsk s ą jeziora: Szelment Mały (o powierzchni 168,5 ha i maksymalnej gł ęboko ści 28,5 m), Boksze (96,4 ha i 22,0 m) oraz Sejwy (99 ha i 22 m), a w obr ębie arkusza Widugiery – Szejpliszki i Gaładu ś. Jezioro Gaładu ś jest jeziorem granicznym, o powierzchni 728 ha, z czego 560 ha znajduje si ę w granicach Polski. Jego południowa cz ęść le Ŝy na obszarze arkusza Sejny. Maksymalna gł ęboko ść wynosi 54,8 m. Natomiast jezioro Szejpliszki ma powierzchni ę 71,4 ha i maksymaln ą gł ęboko ść 21,6 m. Jego południowa cz ęść znajduje si ę równie Ŝ na obszarze s ąsiedniego arkusza Sejny.

22 Jako ść wód powierzchniowych okre ślana jest na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162). W ostatnich latach (2007–2010) stan czysto ści wód badano na rzece Szelmentce w profilu granicznym Kupowo (Smolnica) i Marysze, równie Ŝ w profilu granicznym. Nie okre ślono przy tym stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, a tylko stan elementów biologicznych, w obu – (jako dobry) i fizykomechanicznych (jako poni Ŝej dobrego PSD). Potencjał ekologiczny rzek oceniono jako umiarkowany (Klasy- fikacja..., 2011). Nie wykonano pełnej analizy pozwalaj ącej wykona ć syntetycznej oceny jednolitych cz ęś ci wód, dlatego wyników nie zaznaczono na mapie. Badania jezior od 2008 r. wykonuje si ę wg analogicznej metodyki jak wód powierzchniowych. Analizy stanu wód wykonywane s ą zazwyczaj w cyklach kilkuletnich, najcz ęś ciej 6-letnich i obejmuj ą głównie jeziora o powierzchni powy Ŝej 100 ha. Na omawianym obszarze w latach 2008-2009 badaniami obj ęto jedynie jezioro Sejwo, ale okre ślono tylko stan ekologiczny wód – jako dobry (Raport…, 2011). Nie wykonano pełnej analizy pozwalaj ącej wykona ć syntetycznej oceny jednolitych cz ęś ci wód, dlatego wyników nie zaznaczono na mapie. Na mapie zaznaczono około 15 stałych źródeł. Wi ększe ich skupiska znajduj ą si ę w okolicach jeziora Szelment Mały i Grau Ŝe.

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne na omawianym arkuszu zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Pu ńsk (Nowicki, Gryczko, 2005) i arkusz Widugiery (Nowicki, Gryczko, 2004). Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą Polski obszar arkusza nale Ŝy do regionu Na- rwi Pregoły i Niemna (dawniej mazursko-podlaskiego II) i znajduje si ę w obr ębie jednego z dziesi ęciu wydzielonych tu jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) – Zlewni Czar- nej Ha ńczy (nr 23) (Paczy ński, Sadurski 2007). W regionie tym u Ŝytkowe poziomy wodono- śne wyst ępuj ą jedynie w utworach czwartorz ędu (Paczy ński, 1995). Decyduje o tym ich za- sobno ść , jako ść i dost ępno ść . Inne, stwierdzone gł ębokimi wierceniami poziomy wodono śne zwi ązane s ą z utworami: triasu, jury ( środkowej i górnej), kredy ( środkowej i górnej) i pale- ogenu. Nie maj ą one znaczenia u Ŝytkowego. UŜytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich. W rejonie Polu ńca (arkusz Widugiery), poziom wodono śny wyst ępuje w śród Ŝwirów. Współczynnik filtracji na całym omawianym obszarze obu arkuszy

23 jest mocno zró Ŝnicowany od 2 do 90 m/dob ę (przy średniej około 20 m/d), a średnia wodo- przewodno ść wynosi 800 m2/d. Zwierciadło wody na obszarze arkusza Puńsk zalega na gł ęboko ści od 11–20 m w okolicach Trakiszek, Czerwonki i Pu ńska, 33 m w rejonie Kaletnika i Szypliszek do 65 m w Podwojponiu. W okolicach Szypliszek, Pu ńska i Czerwonki zwierciadło wody jest swo- bodne, a w pozostałych rejonach ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 5 do 56 m. Natomiast mi ąŜ szo ść poziomu jest zmienna i waha si ę od 20 m w Pu ńsku do 60 m w Czerwonce. W obr ębie arkusza Widugiery główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na zmiennych gł ęboko ściach. W rejonie wsi Polu ńce wyst ępuj ą wychodnie utworów wodono- śnych. W kierunku południowym wzrasta mi ąŜ szo ść izoluj ącej go warstwy glin zwałowych, których mi ąŜ szo ść w rejonie wsi Dowiaciszki dochodzi do 40 m. Całkowita mi ąŜ szo ść utwo- rów wodono śnych nie jest znana, poniewa Ŝ istniej ące otwory studzienne nie przewiercaj ą w cało ści osadów piaszczystych. Mo Ŝna jedynie stwierdzi ć, Ŝe w rejonie miejscowo ści Widu- giery, Dowiaciszki i Kielczany przekracza ona 20 m natomiast koło Polu ńca – 60 m. Wody poziomu czwartorz ędowego s ą generalnie dobrej jako ści. Wymagaj ą jedynie pro- stego uzdatniania, ze wzgl ędu na zwi ększone zawarto ści Ŝelaza i manganu. W przypadku Ŝe- laza s ą to zawarto ści nie przekraczaj ące 2,0 mg/dm 3 (sporadycznie do 4 mg/dm3) natomiast dla manganu 0,2 mg/dm 3. Wody omawianego poziomu maj ą słaby odczyn zasadowy. Warto ść pH zmienia si ę zazwyczaj od 7,0 do 7,7. S ą to wody słabo zmineralizowane – sucha pozostało ść w 90% badanych wód wynosi od 300 do 430 mg/dm3. Dobre parametry hydrogeologiczne warstwy wo- donośnej stanowi ącej główny poziom u Ŝytkowy sprawiaj ą, i Ŝ wydajno ści uzyskiwane w studniach odwierconych na omawianym terenie s ą stosunkowo wysokie. Z wyj ątkiem obszaru wychodni stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych zanieczyszczeniami antropogenicznymi jest niski ze wzgl ędu na izolacj ę w postaci nadległych warstw glin zwałowych. Wi ększe uj ęcia z czwartorz ędowego poziomu wodono śnego na obszarze arkusza Pu ńsk stanowi ą wodoci ągi grupowe w: Podwojponiach, Szypliszkach, Pu ńsku i Kaletniku oraz uj ę- cia dla przedsi ębiorstw produkcji rolnej w: Trakiszkach, Czerwonce i Bokszu. Osi ągane tu wydajno ści pojedynczych studni wynosz ą maksymalnie 114 m 3/h przy depresji od 1,2 do 6,3 m. Na obszarze arkusza Widugiery naniesiono 6 uj ęć wód podziemnych. Najwy Ŝsze za- twierdzone zasoby eksploatacyjne dla pojedynczej studni przekraczaj ą 100 m 3/godzin ę, w rejonie miejscowo ści Pełele przy depresji 4 – 5 m. Wydajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę najcz ęś ciej w przedziale od 30 do 90 m3/godzinę przy czym lokalnie mog ą przekracza ć

24 nawet 100 m 3/godzin ę. Zasoby wodne omawianego obszaru s ą wykorzystywane w niewiel- kim stopniu. Stopie ń zagospodarowania zasobów dyspozycyjnych dochodzi zaledwie do kilku procent. Na obszarze arkuszy Pu ńsk i Widugiery, ani te Ŝ w ich bezpo średnim s ąsiedztwie nie wyznaczono głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi z dnia 4 pa ździernika 2002 r. (DzU nr 165 poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 73 – Pu ńsk, umieszczono w tabeli 5; a dla arkusza 74 – Widugiery w tabeli 6. W celu porównania obie tabele uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach tere- nów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

25 czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach arkusza 73 – Pu ńsk (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 73 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Pu ńsk bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 73 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Pu ńsk

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14–51 34 27 Cr Chrom 50 150 500 4–10 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–76 45 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–9 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–10 6 3 Pb Ołów 50 100 600 9–18 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 73 – Pu ńsk 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 73 – Pu ńsk do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

26 Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach arkusza 74 – Widugiery (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 74 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Widugiery bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 74 – Wi- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) dugiery

Metale N=2 N=2 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 43–48 45 27 Cr Chrom 50 150 500 9–12 10 4 Zn Cynk 100 300 1000 32–42 37 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 4–8 6 2 Cu Mied ź 30 150 600 7–8 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 9–11 10 3 Pb Ołów 50 100 600 10–13 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 74 – Widugiery 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 2 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 2 wy Prawo wodne, Cr Chrom 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 2 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 2 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 2 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 2 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 2 2) Pb Ołów 2 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 2 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 74 – Widugiery do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 2 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

27 próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5 i 6). Dla obu arkuszy przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź oraz nikiel. Dla arkusza 73 – Pu ńsk w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne, natomiast dla arkusza 74 – Widugiery w przypadku niklu wzbogacenie jest ponad trzykrotne, kobaltu trzykrotne, natomiast chromu ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady, które gromadz ą si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych

28 (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindst- röm, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ę- puj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝ- ników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą po- tencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bo- jakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 7 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

29 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu

30 gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano ww Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝ- szała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszach Pu ńsk i Widugiery zbadano osady jezior: Sejwy, Boksze (Bobruczek), Punia (Pu ńsk), Szelm ęt Wielki i Szelment Mały. Osady jezior Boksze, Punia oraz Szelment Wielki i Szelment Mały charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych, nawi ązuj ącymi do ich tła geochemicznego (tabela 8). Jedynie w osadach jeziora Sejwy odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści ołowiu i miedzi. Osady tego jeziora zawieraj ą tak Ŝe podwy Ŝszone zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ętnie spotykanych w jeziorach. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych oraz WWA w osadach jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

31 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Boksze (Bo- Szelment Szelment Sejwy Bolesty Punia (Pu ńsk) Parametr bruczek) Mały Wielki 2011 r. 2002 r. 2000 r. 2002 r. 2005 r. 2005 r. Arsen (As) 5 8 7 3 6 7 Chrom (Cr) 11 18 7 22 31 21 Cynk (Zn) 78 93 47 91 101 65 Kadm (Cd) 0,5 0,3 0,5 0,8 0,25 0,25 Mied ź (Cu) 19 17 13 21 18 13 Nikiel (Ni) 11 14 8 18 21 15 Ołów (Pb) 30 24 16 20 29 21 Rt ęć (Hg) 0,131 0,107 0,104 0,118 0,073 0,054

* WWA 11 WWA 2,393 n.o. n.o. n.o. n.o. n.o.

** WWA 7 WWA 1,566 n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. PCB *** <0,0007 n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

32 Prezentacja wyników Wyniki pomiarów dla dwóch s ąsiaduj ących ze sob ą arkuszy (Pu ńsk i Widugiery) opisano ł ącznie, gdy Ŝ wi ększo ść obszaru arkusza Widugiery (cz ęść północno-wschodnia) znajduje si ę poza granicami Polski. Zachodni profil pomiarowy arkusza Widugiery jest jednocze śnie wschodnim profilem arkusza Pu ńsk. Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 3, 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy Pu ńsk (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanych arkuszach, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza Pu ńsk (arkusz 72 Jeleniewo). Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 30 do około 64 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 45 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 53 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wysokie i wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profili dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Lo- kalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (ok. 28–35 nGy/h) są zwi ązane z plej- stoce ńskimi osadami zastoiskowymi (iły i mułki) lub z holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry) i torfami. Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,1 do 4,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,0 do 2,6 kBq/m 2.

33 73 W PROFIL ZACHODNI 73 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6020106

6018731 m m 6016675 6014923

6014734

6008721

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 34 34

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6020106

6018731 m m 6016675 6014923

6014734

6008721

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3 Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Pu ńsk (na osi rz ędnych opis siatki kilometrowej arkusza)

74 W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

6016928

6013771 m 6011758

6009732

6007786

0 10 20 30 40 50 60 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6016928

6013771 m 6011758

6009732

6007786

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Widugiery (na osi rz ędnych opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009).

35 Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów; • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb; • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego.

36 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 9). Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 9), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Pu ńsk i Widugiery Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki, Gryczko., 2004; Nowicki, Gryczko., 2005). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyj- nych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy ob- szarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro- Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowa- nie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych.

37 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Pu ńsk i Widugiery bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Szeszupy” PLH 200016, „Jeleniewo” PLH 200001, „Ostoja Wigierska” PLH 200004, „Pojezierze Sejne ńskie” PLH 200007 (ochrona siedlisk), „Puszcza Augustow- ska” PLB 200002 (ochrona ptaków), ─ zabudowa Pu ńska b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści gminnej Szypliszki, ─ Wigierski Park Narodowy ze stref ą ochrony, ─ rezerwat przyrody „Bobruczek” (faunistyczny), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ liczne źródła ze stref ą 250 m (północny brzeg jeziora Kupowego, rejon Postawelek, Kolonii Becejły, Becejł, Przejmy Małej, Szypliszek, Aleksandrówki, na południowy wschód od śyrwin, Zaboryszek, Grau Ŝ Nowych i Gł ębokiego Rowu, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Szelmentki, Czarnej, Dziedziulki, Ł ączanki, Bubie Ŝanki i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Szelment Wielki, Mały Szelment, Jodel, Ilgiel, Kupowe, Ogórki, Punio, Meldzinies, Judialis, Sejwy, Boksze, Kaletnik, Grau Ŝe, Gaładu ś, Szej- piszki, Połelskie, Kalninis i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (dolina Szelmentki, rejon Majdanu, Góry Piekalnis, Podwojponi, na południe od Wojponi, Giełujszy, Wojciuliszek, Szołtan, Pu ńska, Szli- nokiemia, rejon mi ędzy Fornetk ą – Sitkowizn ą – Wiatroluz ą, - Kaletnikiem Małym – Fornetk ą, rejon Polu ńcy, od Burbiszek do jeziora Kalninis, zachodni brzeg jeziora Ga- ładu ś, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: zachodni brzeg jeziora Gaładu ś, rejon od jeziora Kalninis do miejscowo ści Sankury, zachodni brzeg jeziora Szejniszki, rejon Gó- ry Piekalnis, wzdłu Ŝ wschodniego brzegu jeziora Mały Szelment, wzdłu Ŝ brzegów rzeki Szelmentki, rejony Gł ębokiego Rowu i Kaletnika – Grau Ŝy Nowych (Grabowski i in., 2007), ─ ci ągi wałów i wzniesie ń zbudowanych z zaburzonych osadów przedczwartorz ędowych lub czwartorz ędowych (Ber, 2006).

38 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 1) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Buduj ą one stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzny morenowej falistej o wysoko ściach wzgl ędnych 2–5 m (lokalnie wi ększych) i nachyleniu 5°. S ą to gliny piaszczyste, lokalnie ilaste, z głazami i głazikami, zawieraj ące wkładki pyłów. Cz ęsto przechodz ą obocznie w piasek gliniasty lub w zaglinione piaski z du Ŝą ilo ści ą Ŝwirów i głazików. Ich mi ąŜ szo ść (tam, gdzie wyst ępuj ą jako samodzielny poziom) wynosi na terenach obj ętych arkuszem Pu ńsk 2–40 m, przeci ętnie 10–20 m, na terenach obj ętych arkuszem Widugiery 3–22 m. Mi ąŜ szo ści glin w granicach obszarów wskazanych do składowania odpadów oboj ęt- nych wynosz ą: w Klejach 16–23,5 m, Sankurach 10–22 m, Burbiszkach 10–30 m, Wojpo- niach 19–29 m, Krejwianach 11–14 m. Prawdopodobnie s ą to miejsca, gdzie gliny fazy pomorskiej poło Ŝone s ą bezpo średnio na glinach fazy leszczy ńskiej. Na terenach obj ętych arkuszem Pu ńsk do glin wysoczyznowych wł ączono niewielkie wydzielenia glin zwałowych w spływach moren martwego lodu lub kemów (Klonorej ść , Oszkinie, Ogórki – na wschód od miejscowo ści Wojtokiemie, Zwikiele, Grau Ŝe Stare, Orli- nek, Baranowo, Trompole). Lokalnie gliny te mog ą by ć wykształcone w facji ilastej, w zasa- dzie jako br ązowe, bardzo twarde i zwi ęzłe iły, niezawieraj ące Ŝwirów (Jegliniec i Podwojpo- nie – obszary wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów). Mi ąŜ szo ść glin moren martwego lodu nie przekracza na ogół 2 m. Mniej korzystne (zmienne) warunki izolacyjne okre ślono dla obszarów, na których gliny zwałowe wyst ępuj ą pod niewielk ą (do 2 m) warstw ą osadów piaszczysto-Ŝwirowych (rejon Baranowa) i piaszczystych (rejon Oszki ń) oraz w rejonie miejscowo ści Wygorzel, gdzie gliny zwałowe moren martwego lodu wyst ępuj ą w s ąsiedztwie niewielkich obszarów glin przykrytych warstw ą piasków. W rejonie Krejwian, Oszkinie – Sznajne i Orlika w śród glin wysoczyznowych wyst ępuj ą liczne wydzielenia glin martwego lodu i piasków. Na terenach obj ętych arkuszem Widugiery, w granicach obszarów wskazanych w rejonie Sankury – Burbiszki, do glin wysoczyznowych wł ączono niewielkie wydzielenia glin zwałowych moren martwego lodu. Wiele wzgórz zbudowanych jest z glin zwałowych, nie-

39 które z nich w partiach stropowych przykryte s ą warstw ą piasków i Ŝwirów lodowcowych. S ą to gliny spływowe, br ązowe i ciemnobr ązowe, zawieraj ą znaczn ą domieszk ę frakcji piaszczy- stej, Ŝwirów, głazików oraz przewarstwienia i wkładki piasków gliniastych i Ŝwirów. Mi ąŜ- szo ść osadów przykrywaj ących gliny na ogół jest niewielka (0,5–2 m). Gliny moren martwego lodu o du Ŝych mi ąŜ szo ściach stwierdzono w rejonie Burbiszek nad jeziorem Gaładu ś (12– 15 m), w Dowiaciszkach i w Wojponiach (powy Ŝej 10 m). W rejonie Kielczany – Wojnary mamy do czynienia z bardzo wymieszanymi osadami glin wysoczyznowych z glinami wytopionymi z brył martwego lodu. Gliny nie tworz ą ci ągłe- go poziomu. Niejednorodne wykształcenie litologiczne i mo Ŝliwo ść duŜej zawarto ści piasków i Ŝwirów w typowanej warstwie izolacyjnej mo Ŝe powodowa ć pogorszenie parametrów izolacyjnych. Jej wła ściwo ści mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Z tych samych wzgl ędów równie Ŝ dla obszaru wskazanego w rejonie Widugier miejsca powierzchniowego wyst ępowa- nia glin zwałowych moren martwego lodu wła ściwo ści izolacyjne okre ślono na mniej korzystne. Planuj ąc miejsca lokalizacji składowisk odpadów w rejonie Krejwian, Sitkowizny, Do- wiaciszki – Rynkojeziory i Klejw nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść niewielkich zagł ębie ń wypełnionych torfem, a w rejonie Sitkowizny sttrefy licznych cieków. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenach gmin: Rutka Tartak, Szypliszki, Pu ńsk i Krasnopol. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk w granicach cz ęś ci wskazanych obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy miejscowo ści gminnej Szypliszki, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Północnej Suwalszczyzny i Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Sejne ńskiego. Nie stanowi ą one bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. UŜytkowe poziomy wodono śne zwi ązane z osadami czwartorz ędowymi wyst ępuj ą na ró Ŝnej gł ęboko ści (od 5–15 m do 50–100 m) i zagro Ŝone s ą w stopniu od bardzo niskiego do wysokiego. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono dla obszarów wytypowanych w rejonach Oszkinie, Zwikiele, Linówek – Boksze Nowe, Grau Ŝe Stare i Kielczany – Wojnary. S ą to tereny, na których u Ŝytkowy poziom wodono śny pozbawiony jest izolacji lub izolacja jest niepełna. Średni stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych okre ślono dla obszarów zlokalizowanych w rejonie Buraków, Sankur – Burbiszek i wschodniej cz ęś ci obszaru Rynkoje-

40 ziory, Wygorzel i Krejwiany. Poziom wodono śny wyst ępuje tu pod izolacj ą osadów słabo- przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści od 15 do 50 m, lokalnie jednak mo Ŝe by ć pozbawiony izolacji. Dla pozostałych obszarów stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych okre ślono na bardzo niski i niski, jego odporno ść na średni ą i wysok ą, a izolacj ę na pełn ą.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenach obj ętych arkuszami Pu ńsk i Widugiery, na powierzchni terenu, nie wyst ę- puj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla odpadów komunalnych. Przy konieczno ści budowy składowisk mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wyst ę- powania glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Gliny o mi ąŜ szo ści około 30 m mog ą wyst ępowa ć w rejonach Stankiszek, Burbiszek i Waponi oraz w Kielczanach. Według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP arkusz Windugiery w rejonie Dowiaciszek wspólny pakiet glin zwałowych faz pomorskiej i leszczy ńskiej mo Ŝe osi ąga ć 50 metrow ą mi ąŜ szo ść . W rejonie Widugiery – Dowiacisz- ki – Kielczany mog ą wyst ępowa ć pakiety glin o mi ąŜ szo ściach rz ędu 20 – 45 m, w Szyplisz- kach około 40 m (przekroje hydrogeologiczne MhP). Na analizowanym terenie znajduj ą si ę dwa nieczynne składowiska odpadów komunalnych w Szypliszkach i Szołtanach. Ich tereny zostały zrekultywowane i zadrzewione, prowa- dzony jest monitoring wód podziemnych.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych rozpatrywa- nych dla składowania odpadów Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów najlepszych warunków geologicznych mo Ŝna oczekiwa ć w obszarach wyst ępowania glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szościach: Klejwy (do 23,5 m), Sankuny (do 22 m), Burbiszki (do 30 m), Wojponie (do 29 m), Kielczany (do 29,5 m). W okolicach miejscowo ści Dowiaciszki gliny mog ą osiąga ć mi ąŜ szości rz ędu 50 m, w Szypliszkach około 40 m, w granicach obszarów wytypowanych w rejonach Widugiery – Dowiaciszki – Kielczany gliny mog ą mie ć mi ąŜ szo ści 20–45 m, 30–metrowe pakiety glin mog ą wyst ępowa ć w okolicach Stankiszek, Burbiszek, Waponi i Kielczan. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maja obszary wskazane w rejonach Kielczany – Wojnary, Trzcinka, Wygorzel, Szypliszki, Słobódka i Sitkowizna. Charakteryzuj ą si ę one średnia i wysok ą odporno ści ą głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych, dobrze izolowanych od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą utworów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści 50–100 m, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski.

41 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ oraz niewielkie punkty lokalnego poboru kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Pu ńsk i Widugiery opracowano na podstawie szczegółowych map geologicznych tego terenu (Krzywicki, 1987, 1989, 1995) oraz Atlasu geologiczno-in Ŝynierskiego rejonu Suwałk (Jaku- bicz, 1987). Dotyczy ona około 40 – 50 % jego powierzchni w granicach Pa ństwa Polskiego. Pozostałe tereny zajmuj ą pomini ęte w analizie obszary: gleb chronionych (klasy I–IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, le śne oraz liczne jeziora. Wyró Ŝniono dwa zasadnicze rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Zagadnienia zabudowy i zagospodarowania tego obszaru zwi ązane s ą z cechami osadów czwartorz ędowych, generalnie ostatniego zlodowacenia, szczególnie fazy pomorskiej oraz holoce ńskich.

42 Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich korzystnych dla budownictwa na omawianym terenie to te, na których wyst ępuj ą: grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardopla- styczne, grunty niespoiste (sypkie) – średnio zag ęszczone i zag ęszczone o niskim poziomie lustra wody gruntowej (poni Ŝej 2 m p.p.t.) i o braku zjawisk geodynamicznych (kąt nachyle- nia sto Ŝka nie przekracza 12%). Obejmuj ą one głównie obszary wyst ępowania glin zwało- wych oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych i lodowcowych. Od powierzchni terenu zaznacza si ę du Ŝe zró Ŝnicowanie pod wzgl ędem rozprzestrzenienia oraz uziarnienia zarówno gruntów sypkich jak i spoistych. Zwi ązane to jest urozmaicon ą genez ą tych osadów jak i for- mami geomorfologicznymi. Osady wodnolodowcowe wyst ępuj ą na równinach sandrowych w rejonie: Durowizny, na północ od jeziora Szelment Mały, mi ędzy Szołtanami, a jeziorem Kaletnik , w rejonie miejscowo ści Woły ńce, Rudawka, Wesołówka i Bubele. Niewielkie płaty le Ŝą tak Ŝe na wschód od Po- luniec i na wschód od jeziora Szejpliszki. S ą to przewa Ŝnie niezaglinione piaski ró Ŝnej granula- cji z domieszk ą Ŝwirów, warstwowane horyzontalnie. Piaski i Ŝwiry lodowcowe wyst ępują na wysoczy źnie w formie licznych płatów towarzysz ących glinie zwałowej. S ą one ró Ŝnoziarniste, warstwowane naprzemianlegle – piasek, Ŝwir, pospółka z licznymi otoczakami i głazami. S ą one przewa Ŝnie zapylone, słabo wysortowane i słabo obtoczone. Lepiej wysortowane grunty piaszczysto – Ŝwirowe, buduj ące kemy, wyst ępuj ą w północno -zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Pu ńsk i w okolicy jeziora Szelment Mały, a na arkuszu Widugiery w rejonie wsi Sankury. Glina zwałowa osadzona w fazie pomorskiej zlodowaceń północnopolskich dominuje na omawianym terenie, buduj ąc wysoczyzny morenowe. Jest to grunt spoisty reprezentowany głównie przez glin ę piaszczyst ą, cz ęsto spoist ą zwi ęzł ą, nierzadko przez piasek gliniasty. Za- wiera domieszki frakcji Ŝwirowej i kamienistej oraz warstewki piasków. Jest to grunt najcz ę- ściej o konsystencji twardoplastycznej, który w trakcie ostatnich 20 tys. lat nie osi ągn ął stanu pełnego skonsolidowania (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Osad ten jest niejednorodny, gdy Ŝ cz ęsto osadzony został w spływach martwego lodu. Gliny zwałowe s ą na ogół mało ści śliwe, niep ęczniej ące i stanowi ą do ść dobre podło Ŝe budowlane. Nale Ŝy je jednak chroni ć przed dodatkowym zawodnieniem w czasie budowlanych prac ziemnych, gdy Ŝ pod wpływem wody i obci ąŜ enia nast ępuje zmiana ich konsystencji (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Szczególnie wa Ŝne jest to na obszarach gruntów zastoiskowych pylastych i ilastych oraz tam gdzie wyst ę- puj ą zaburzenia glacitektoniczne. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych dla zabudowy to te na omawianym terenie, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne, do których nale Ŝą grunty organiczne, grunty spoiste plastycznych i mi ękkoplastycznych oraz niespoiste, lu źne. S ą to głównie

43 osady najmłodsze – holoce ńskie, które le Ŝą przede wszystkim w dolinach rzek i mniejszych cieków, rynnach jeziornych oraz w licznych zagł ębieniach bezodpływowych na wysoczy źnie. Grunty organiczne to powszechnie wyst ępuj ące torfy i namuły organiczne. Osady te s ą zwykle zawodnione. Grunty organiczne pod wpływem obci ąŜ enia szybko oddaj ą wod ę, co w sposób zasadniczy wpływa na osiadanie gruntu. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą w dolinach jezior rynnowych i rzecznych oraz w licznych na całym opisywanym terenie zagł ębie- niach bezodpływowych. W rejonach wyst ępowania gruntów organicznych woda przewa Ŝnie wykazuje agresywno ść w stosunku do stali i betonu. Grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne to mady, gliny, iły i mułki o ró Ŝnej genezie, natomiast lu źne grunty niespoiste to piaski drobne lub pylaste oraz mułki piaszczyste. Utwory te wypełniaj ą doliny licznych drobnych cieków i rzeczek, z których najwi ększe to Szelmetka, Czarna i Dziedziulka płyn ąca południkowo do jeziora Szejpliszki, a przede wszystkim le Ŝą w wielu obni Ŝeniach bezodpływowych na wysoczy źnie morenowej powsta- łych po wytopieniu si ę martwego lodu. W okolicach jeziora Szelment Mały i Podwojponie le Ŝą osady zastoiskowe w postaci gruntów mało spoistych: mułków, glin pylastych i iłów, w stanie plastycznym, a tak Ŝe lu ź- nych piasków pylastych. Podło Ŝe budowlane z takim osadem wykazuje bardzo du Ŝą zmienno ść warunków zabudowy. Zarówno w dolinach cieków jak i w obni Ŝeniach na wysoczy źnie wyst ępuj ąca płytko woda gruntowa (w granicach 0-2,0 m)tworzy liczne podmokło ści i zabagnienia. Zaznacza si ę tu te Ŝ du Ŝa zmienno ść warunków gruntowo-wodnych w zale Ŝno ści od waha ń poziomu zwier- ciadła wody. Niekorzystne warunki dla budownictwa stwarza urozmaicona powierzchnia terenu. Czynnikiem niekorzystnym jest wyst ępowanie obszarów o spadkach terenu powy Ŝej 12%. Strome kraw ędzie i skarpy znajduj ą si ę w: dolinie Szelmentki, dolinach cieków na południe od jeziora Szelment Mały, rejonie Majdanu, Góry Piekalnis i Wojciuliszek na północy oraz w okolicach wzgórz koło wsi Rejsztokiemie, Grau Ŝe Nowe i Szołtany. Mamy tu liczne wzgórza i pagórki (np. okolice wsi Polu ńce) oraz jary (np. okolice jeziora Szejpliszki), zbocza wysoczyzny na granicy dolin rzecznych, którym towarzysz ą strome stoki o nachyleniu powy Ŝej 12%. Najwi ększe nachylenie wykazuje zachodni brzeg jeziora Gaładu ś. Stoki na ogół nie wykazuj ą tendencji osuwiskowej z uwagi na zalesienie, pokrycie darni ą, naturalny drena Ŝ jak i mał ą inge- rencj ę człowieka (Krzywicki, 1995; Grabowski (red). i in., 2007). Małe, nieustabilizowane osuwiska po powierzchni rotacyjnej w glinach, zaobserwowano na zboczach wokół jeziora Szelment Mały, a tak Ŝe obok wsi Gł ęboki Rów i Postawelek. Istniej ące osuwiska na zachodnim

44 zboczu Szejpiszki i w pobli Ŝu osady Rynkojeziory s ą niewielkie i ustabilizowane. Niemniej warunki gruntowo-wodne przy nieudolnej ingerencji człowieka mog ą sprzyja ć ich powstaniu. Niekorzystne warunki dla budownictwa stwarzaj ą równie Ŝ zaburzenia warstw zaobser- wowane w licznych odsłoni ęciach na omawianym terenie. Zjawiska te mog ą by ć powszech- niejsze ni Ŝ to dotychczas stwierdzono, a ich przyczyn ą s ą procesy glacitektoniczne lub wyta- pianie lodu. W odsłoni ęciach koło miejscowo ści: Podwojponie i Mikołajówki oraz obok jeziora Kaletnik stwierdzono znaczne zaburzenia w układzie warstw. Tak skomplikowane warunki gruntowo-wodne i urozmaicona geomorfologia analizo- wanego obszaru sugeruj ą du Ŝą ostro Ŝno ść przy podejmowaniu decyzji budowlanych, a sporz ądzenie ekspertyzy lub dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej powinno poprzedzać ka Ŝdą projektowan ą inwestycj ę budowlan ą.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkuszy Pu ńsk i Widugiery charakteryzuje si ę wysokimi walorami przyrodni- czo-krajobrazowymi, a tak Ŝe wyst ępowaniem gleb wysokich klas bonitacyjnych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i niewielkich, zwartych kompleksów le śnych. Znaczne fragmenty ich obszarów obj ęte s ą ochron ą (fragment parku narodowego z otulin ą, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, sie ć Natura 2000 oraz pomniki przyrody Ŝywej i nie- oŜywionej). Gleby chronione klas IV–IVa i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego tworz ą mo- zaikę na powierzchni obu arkuszy. W obr ębie glin zwałowych, pokrywaj ących wysoczyzn ę wytworzyły si ę gleby brunatne, natomiast na piaskach i Ŝwirach gleby bielicowe. W dolinach rzek wyst ępuj ą mady i gleby torfowe. Stopie ń naturalnego zalesienia jest tu stosunkowo niewielki, gdy Ŝ na przestrzeni ostatnich kilkuset lat wi ększo ść lasów wyci ęto, a uzyskane w ten sposób tereny przekształcono w pola uprawne i ł ąki. W zachowanych, niewielkich kompleksach le śnych dominuje drzewostan sosnowo-świerkowy, rzadziej spotyka si ę brzozy, d ęby, graby i jesiony. Osobliwo ści ą s ą cie- płolubne ro śliny wyst ępuj ące na nasłonecznionych zboczach morenowych, takie jak dziura- wiec oraz liczne gatunki storczyków. Oprócz zwierz ąt powszechnie wyst ępuj ących w innych regionach kraju takich jak: sarny dziki czy zaj ące, na omawianym obszarze Ŝyj ą rzadkie gatunki borealne (ptak orzechówka i gryzo ń smu Ŝka). Liczne s ą Ŝeremia bobrów oraz siedliska ptaków: bociana czarnego, czapli, krogulca, Ŝurawia, myszołowa, kruka, sójki, dzi ęcioła czarnego i bielika. Bogactwo fauny uzupełniaj ą szlachetne ryby: sieja, sielawa, w ęgorz i pstr ąg potokowy, a tak Ŝe raki i klika gatunków gadów ( Ŝmija zygzakowata i jaszczurka zwinka).

45 Na południe od miejscowo ści Kaletnik Znajduje si ę niewielki fragment (około 25 ha) Wigierskiego Parku Narodowego, który w wi ększo ści rozci ąga si ę w obr ębie s ąsiedniego arkusza Krasnopol (109). Park ten utworzono w 1988 r. na powierzchni 15 086 ha. W 1997 r. ustanowiono otulin ę obejmuj ącą 11 284 ha. Park na znacznej cz ęś ci swego obszaru zachował swe naturalne pi ękno, na które składa si ę ukształtowana przez lodowiec, zró Ŝnicowana rze źba terenu, liczne jeziora, rzeki, torfowiska oraz bogactwo flory i fauny. W granicach obszaru arkusza Pu ńsk do Wigierskiego Parku Narodowego nale Ŝy torfowisko z brzoz ą nisk ą, rosicz- ką okr ągłolistn ą, Ŝurawin ą drobnolistn ą i ba Ŝyn ą czarn ą. Rezerwat faunistyczny „Bobruczek” utworzono w 1962 r. na powierzchni 1,3 ha w celu ochrony miejsca bytowania bobrów (tabela 10). Obejmuje on małe jeziorko w zatorfionej dolinie strumienia, otoczone szuwarami trzcinowymi ze stanowiskami wierzby starej i brzozy niskiej. W 1991 r. na omawianym obszarze utworzono dwa obszary chronionego krajobrazu: Pojezierze Sejne ńskie o całkowitej powierzchni 37 880 ha i Pojezierze Północnej Suwalsz- czyzny 39 510 ha, którego fragmenty znajduj ą si ę na obszarze arkusza Pu ńsk OChKPS kon- tynuuje si ę w obr ębie s ąsiedniego arkusza Widugiery. Ich zadaniem jest zachowanie półnatu- ralnego krajobrazu o urozmaiconej rze źbie terenu, z licznymi jeziorami, kemami, ozami i wzniesieniami morenowymi. Na omawianym obszarze arkusza znajduje si ę 28 pomników przyrody – 17 w obr ębie arkusza Pu ńsk i 12 – Widugiery (tabele 10, 11). Stosunkowo liczne są pomnikowe głazy narzutowe, z których najwi ększy o wysoko ści 2,4 m i obwodzie 11,3 m znajduje si ę koło wsi Postawelek. Tabela 10 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody – arkusz Pu ńsk Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Pu ńsk Fn –„Bobruczek” 1 R Sejwy 1962 Sejne ński (1,3) Szypliszki 2 P Andrzejewo 1955 Pn – G (gnejs) Suwalski Szypliszki 3 P Postawelek 1969 Pn – G (granitognejs) suwalski Szypliszki 4 P Postawelek 1969 Pn – G (granit) suwalski Szypliszki 5 P Andrzejewo 1969 Pn – G (gnejs) suwalski

46 1 2 3 4 5 6 Szypliszki 6 P Kociołki 1955 Pn – G (granitognejs) suwalski Szypliszki 7 P Aleksandrówka 1955 Pn – G (granit) suwalski Szypliszki 8 P Aleksandrówka 1998 Pn – G (granitognejs) suwalski Pu ńsk 9 P Krejwiany 1978 Pn – G (granitognejs) sejne ński Pu ńsk 10 P Krejwiany 2001 PŜ – grusza pospolita sejne ński Szypliszki 11 P Fornetka 2004 PŜ – d ąb szypułkowy suwalski 1 2 3 4 5 6 Szypliszki 12 P Fornetka 2004 PŜ – brzoza brodawkowata suwalski Pu ńsk 13 P Szołtany 1993 PŜ – lipa drobnolistna sejne ński Pu ńsk 14 P Szołtany 1998 PŜ – klon zwyczajny sejne ński Pu ńsk PŜ – kasztanowiec zwyczaj- 15 P Szołtany 1998 sejne ński ny Szypliszki 16 P Grau Ŝe Nowe 2004 PŜ – d ąb szypułkowy suwalski Szypliszki 17 P Grau Ŝe Nowe 2004 PŜ – d ąb szypułkowy suwalski Pu ńsk 18 P Rejsztokiejmie 1998 PŜ –topola biała Sejne ński

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody Rubryka 5: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ − Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Tabela 11 Wykaz pomników przyrody – arkusz Widugiery Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Pu ńsk 1 P Poluńce Kolonia 1994 PŜ – topola czarna sejne ński Pu ńsk 2 P Polu ńce Kolonia 1953 Pn – G (granit) sejne ński Pu ńsk 3 P Tauroszyszki 1953 Pn – G (granitognejs) sejne ński Pu ńsk 4 P Widugiery 1978 PŜ – klon pospolity sejne ński Pu ńsk 5 P Sankury 1980 PŜ – jałowiec pospolity sejne ński Sejny 6 P Burbiszki 1965 Pn – (gnejs) sejne ński Sejny PŜ – 5 jałowców pospoli- 7 P Burbiszki 1980 sejne ński tych Sejny 8 P Burbiszki 1998 Pn – G (granitognejs) sejne ński

47 1 2 3 4 5 6 Sejny 9 P Burbiszki 1965 Pn – G (granit) sejne ński Sejny 10 P Jenoraj ście Folwark 1953 Pn – G (gnejs) sejne ński Sejny 11 P Jenoraj ście Folwark 1988 Pn – G (granitognejs) sejne ński Sejny 12 P Radziucie 1998 PŜ – d ąb bezszypułkowy sejne ński

Rubryka 2: P − pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W systemie krajowym sieci ekologicznej ECONET, na obszarze omawianych arkuszy Pu ńsk i Widugiery znajduje si ę mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy – 16M Suwalski oraz mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny – 9m Szeszupy (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkuszy Pu ńsk i Widugiery na tle systemów ECONET wg Liro (1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 16M – Suwalski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9m – Szeszupy; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Rospudy; 4 – granica pa ństwa; 5 – wi ększe jeziora

48 Tabela 12 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punk- Typ Nazwa obszaru Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkuszy Kod tu obszaru Lp. ob- i symbol oznaczenia nia obszaru obszaru Długo ść geo- Szeroko ść Kod szaru na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Jeleniewo Szypliszki, 1 B 22º54’54” 54º12’46” 5 910,1 PL345 podlaskie suwalski 200001 (S) Jeleniewo, PLH Dolina Szeszupy 2 B 22º59’57” 54º20’42” 1 701,3 PL345 podlaskie suwalski Rutka-Tartak, 20016 (S )

Ostoja Wigierska 3 K PLH 23°06’50” 54°01’05” 16 072,1 PL 345 podlaskie sejneński Krasnopol (PS ) 200004 PLH Pojezierze Sejne ńskie Sejny 4 K 23°18’40” 54°02’14” 13 630,9 PL 345 podlaskie sejneński 200007 (S) Krasopol

49 49 Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony) bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Pozycje 1–3 – w obr ębie arkusza Pu ńsk, poz. 4 – w obr ębie arkusza Widugiery

Omawiany obszar znajduje si ę w zasi ęgu kilku obszarów sieci Natura 2000 (tabela 12). Znajduj ą si ę tu niewielkie, północne fragmenty obszaru Pojezierze Sejne ńskie. Jest to obszar o wybitnych walorach przyrodniczych. Wyst ępuje tu a Ŝ 14 typów siedlisk uj ętych w zał. 1. oraz 6 gatunków ro ślin i 9 gatunków zwierz ąt kr ęgowych z zał. II „Dyrektywy Siedliskowej”. Do najcenniejszych nale Ŝy lipiennik, zwi ązany z alkalicznymi torfowiskami. Spo śród siedlisk najwi ększe znaczenie maj ą siedliska jeziorne i torfowiskowe, a tak Ŝe ł ąki na podło Ŝu orga- nicznym. Zachodnia cz ęś ci obszaru arkusza Pu ńsk wokół jeziora Szelment Mały wł ączona została do obszaru „Ostoja Jeleniewo”. Swoim zasi ęgiem obejmuje on obszar morenowych wzniesie ń pomi ędzy polodowcow ą rynn ą Czarnej Ha ńczy, a rynnowymi jeziorami Szelment Wielki i Mały. Ostoja ta o powierzchni 5910 ha ma za zadanie ochron ę strefy Ŝerowania najwi ększej w Polsce kolonii ł ęgowej nietoperza nocka łydkowłosego, najrzadszych i najbardziej zagro- Ŝonych wymarciem gatunków tych ssaków. Jego miejscem bytowania jest wie Ŝa ko ścioła w Jeleniewie (s ąsiedni arkusz). W granicach omawianego obszaru znajduj ą si ę ponadto bardzo niewielkie fragmenty dwóch innych obszarów „naturowych”: „Ostoja Wigierska”, w południowej cz ęś ci, której zasi ęg przestrzenny pokrywa si ę z granicami Wigierskiego Parku Narodowego oraz „Dolina Szeszupy”.

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady bytno ści człowieka na obszarze arkuszy Pu ńsk i Widugiery pochodz ą z okresu mezolitu (10 000-4 000 lat p.n.e.), a znaleziono je nad brzegami jeziora Szelment Mały. Były to obozowiska Bałtów. Ślady osadnictwa neolitycznego (4000–1800 lat p.n.e.) odkryto w Grau Ŝach Nowych, Kaletniku i Radziucicach. Wszystkie odkryte dotychczas osady są wielokulturowe, gdy Ŝ znaleziska archeologiczne datowane tu s ą na ró Ŝne okresy, nawet do wczesnego średniowiecza. Nieokre ślonego wieku s ą kurhany w Ścibowie i Kociołach, natomiast cmentarzysko w Szlinokiemie pochodzi z okresu rzymskiego. W czasach historycznych, a Ŝ do XIII w. ziemie te zamieszkiwali Ja ćwingowie, plemi ę rolniczo-pasterskie, konkuruj ące z plemionami Mazowsza. Zostali oni pokonani i wysiedleni przez Krzy Ŝaków. Z okresu świetno ści kultury Ja ćwingów (V–XIII wiek) pochodz ą: grodzi- sko w Jegli ńcu oraz osada i kurhan w Bokszach Starych (arkusz Pu ńsk) i Bubelach, Brubisz- kach i Jodeliszkach (arkusz Widugiery). Najcenniejsze pod wzgl ędem kulturowym jest gro- dzisko w Jegli ńcu, wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Znajduje si ę ono na wzgó-

50 rzu morenowym, a jego naturalnymi barierami obronnymi były zbiorniki wodne. W XII–XIII wieku zbudowano pot ęŜ ne, widoczne do dzi ś wały, które umocniono kamieniami. Kilka nowo Ŝytnych stanowisk archeologicznych – w pobli Ŝu wsi Polu ńce, Przystawa ń- ce, Pełeli, Widugier oraz w Zwiejkielach zlokalizowanych jest w obr ębie arkusza Widugiery. Najwa Ŝniejszym o środkiem osadniczym i kulturalnym na omawianym obszarze jest Pu ńsk. Miasteczko to powstało pod koniec XVI wieku. Prawa miejskie posiadało w latach 1647-1852. Obecnie jest najwi ększym w Polsce skupiskiem mieszkaj ących Litwinów i ich nieformalną stolic ą. W Pu ńsku znajduje si ę kilka obiektów zabytkowych: neogotycki ko ściół z plebani ą z 1881 r., dwa rzymskokatolickie cmentarze z kaplicami z XIX i XX wieku oraz synagoga i cmentarz Ŝydowski. W okolicy zabytkowymi obiektami sakralnymi s ą: ko ściół, cmentarz z XX wieku w Bejcałach, osiemnastowieczny cmentarz w Kaletniku oraz zespół ko ścielno-klasztorny i cmentarz z pocz ątków XIX wieku w Smolanach. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto drewniane domy mieszkalne i zabudowania gospodarcze z XIX wieku w miejscowo ściach: Trompole, Krejwiany, Woły ńce, Wojtokiemie i Smola- ny. Zabytkowymi obiektami architektonicznymi s ą tak Ŝe: drewniany budynek dworca kole- jowego z 1896 r. w Trakiszkach i dwór z przełomu XIX i XX wieku w Sejwach, zespół dwor- sko-parkowy z XVIII w Szejpliszkach wraz z ku źni ą i spichlerze, XIX w. dwór i park dwor- ski w Dowiaciszkach, parki podworskie w Tauroszyszkach i Polu ńcach, oraz zabytkowe litewskie chaty drewniane w Przystawa ńcach, Burakach, Widugierach, a tak Ŝe unikatowa ośmioboczna szopa mane Ŝowa w Budzie Zawidugajskiej. Miejscami pami ęci narodowej s ą cmentarze Ŝołnierzy rosyjskich i niemieckich pole- głych w czasie I wojny światowej w Szypliszkach (arkusz Pu ńsk), a tak Ŝe w Tauroszyszkach (ark. Widugiery).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkuszy Pu ńsk i Widugiery znajduje si ę na pograniczu Polski i Litwy. Cały rejon ma charakter typowo rolniczy. Gleby chronione zajmuj ą około 35-40% powierzchni, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego około 5%, a lasy – 10%. Ludno ść utrzymuje si ę głów- nie z pracy na roli i w przedsi ębiorstwach przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego. Wa Ŝną rol ę dla gospodarki i zatrudnienia lokalnych społeczno ści odgrywa obsługa ruchu towarowego na Li- tw ę oraz usługi turystyczne. Na omawianym obszarze udokumentowano 10 małych złó Ŝ kopalin okruchowych – kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego i jedno kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Dwa niewielkie zło Ŝa piasków i Ŝwirów s ą obecnie eksploatowane na podstawie udzielonych

51 koncesji. Perspektywy surowcowe omawianego obszaru s ą niewielkie i maj ą jedynie znaczenie lokalne. Dotycz ą torfów oraz piasków i Ŝwirów. Kilkana ście dobrze zbadanych, niewielkich, kilkuhektarowych torfowisk wyznaczono jako obszary prognostyczne. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest poziom czwartorz ędowy. W jego obr ębie znajduj ą si ę uj ęcia wód podziemnych, które stanowi ą jedyne źródło zaopatrzenia w wod ę ludno ści. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą głównie w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza Pu ńsk. Na całym pozostałym terenie obu arkuszy warunki korzystne współwyst ępuj ą z niekorzystnymi. Obecno ść licznych miejsc o niekorzystnych warunkach podło Ŝa gruntowe- go jest efektem urozmaiconej morfologii terenu oraz obecno ści licznych zagł ębie ń, gdzie zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje płytko. Obszar arkuszy Pu ńsk i Widugiery wyró Ŝnia si ę znacznymi walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi. Znaczne ich cz ęś ci obj ęte s ą prawn ą ochron ą. Na obszarze arkusza Pu ńsk znajduje si ę niewielki fragment cz ęść Wigierskiego Parku Narodowego oraz wi ększe fragmenty obszarów chronionego krajobrazu: Pojezierze Północnej Suwalszczyzny, oraz obr ębie obu – północne fragmenty OCHK Pojezierze Sejne ńskie. Wielkoobszarowe formy ochrony uzupełnia sie ć Natura 2000. Znajduj ą si ę tu wi ększe fragmenty a Ŝ trzech obszarów tej sieci: Jeleniewo, Pojezierze Sejne ńskie, a ponadto niewielkie skrawki obszarów Dolina Szeszupy i Ostoja Wigierska. Liczne s ą pomniki przyrody, w tym głazy narzutowe oraz zabytki kultury, w śród któ- rych przewa Ŝaj ą ko ścioły i cmentarze oraz zabytkowe obiekty architektoniczne. Wybitne walory krajobrazowe i przyrodnicze, liczne jeziora, czyste powietrze, brak ośrodków miejskich i przemysłowych sprawiaj ą, Ŝe głównymi kierunkami obecnego i przyszłego zagospodarowania tego terenu pozostaje indywidualne rolnictwo oraz agrotury- styka i obsługa wzrastaj ącego ruchu turystycznego. Coraz wi ększego znaczenia nabiera te Ŝ wymiana handlowa i współpraca kulturalna z s ąsiedni ą Litw ą. Na terenie obj ętym arkuszami Pu ńsk i Widugiery wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji wył ącznie odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Obszary predysponowane do składowania odpadów wskazano na terenie gmin: Rutka Tartak, Szypliszki, Pu ńsk i Krasnopol. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów s ą zró Ŝnicowane, stopie ń zagro- Ŝenia wód okre ślono od bardzo niskiego do wysokiego. Najkorzystniejszy jest wariant lokalizacji składowisk w rejonach Kielczany – Wojnary, Trzcinka, Wygorzel, Szypliszki, Słobódka

52 i Sitkowizna. Przy średniej i wysokiej odporno ści u Ŝytkowego poziomu wodono śnego stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono na niski. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ oraz punkty niekoncesjonowanego poboru kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. ANDRZEJAK Z., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach: Sejwy-Smolany, Romanowie i Giby. Woj. Arch. Geol. W Białymstoku. BER A., 1989 – Morfogeneza Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej. Stud. i Ma- ter. Ocean. 56 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. CECKOWSKI, TATARATA, 2010- Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa piaski Szoł- tany IV. Woj. Arch. Geol. W Białymstoku. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781.

53 GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRUSZECKI J. 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza arkusz Widugiery. Plansza A. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HARAT J., 1990 – Wyniki wierce ń penetracyjnych dla rozpoznania zło Ŝa surowców ilastych w rejonie Sadzawki-Podwojponie. Woj. Arch. Geol. W Białymstoku. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAKUBICZ B., 1987 – Atlas geologiczno-in Ŝynierski rejonu Suwałk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Wła ściwo ści fizyko-mechaniczne i strukturalne glin zwałowych zlodowacenia Wisły na obszarze Polski. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Mi ędzyzdroje. Klasyfikacja jednolitych cz ęś ci wód rzecznych województwa podlaskiego – 2010 (stan na 30.06.2011) – zestawienie ocen. RDO Ś. Białystok KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRZYWICKI T., 1987 − Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pu ńsk. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 1989 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 Widugiery (74). Pa ństw. Inst. Geolog, Warszawa. KRZYWICKI T., 1995 − Obja śnienia do Szczegółowej Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Pu ńsk [73] i arkusz Widugiery [74]. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWA ŚNY 2006- Mapa geologiczno-gospodarcza arkusz Widugiery. Plansza A. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

54 LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3– 4 p. 363–383. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.) 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., MARUSZCZAK A., SO śYŃSKI J., 1980– Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zaboryszki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWICKI Z., GRYCZKO A., 2004 – – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Widugiery. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa NOWICKI Z., GRYCZKO A., 2005 Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Pu ńsk. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa

55 OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. 1995 – Atlas hydrogeologiczny Poski1:500 000, cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol. PAE.SA. Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007. –Hydrogeologia regionalna Polski, t. I. Wody słod- kie. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PAPROCKA I., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szołtany II” dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska w województwie podlaskim, 2011. RDO Ś. Białystok REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

56 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Trakiszki” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa ceramiki budowlanej „Sadzawki- Podwojponie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W, 1991 Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Konstantynówka”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Andrzejewo” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb gminnych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Postawelek”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1993b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kaletnik” dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1994a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sadzawki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1994b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szołtany III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 2002 – Dodatek (rozliczeniowy) nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Słobódka” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

57 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SZELLER A., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szołtany” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M. MALON A., (red.), 20011 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., 2003 – Dodatek (rozliczeniowy) nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szypliszki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2006 – Dokumentacja geologiczna kat. C1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Bube- le”. ” Arch. Starostwa Powiatowego w Sejnach. Sejny Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniw. Śląskiego w Katowicach nr 1325.

58 śUKOWSKI K., SZELLER A., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smolany” dla potrzeb drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.