P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusze PU ŃSK (73) i WIDUGIERY (74) Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk *, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny–Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN… ©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp ( B. Radwanek-Bąk) ......................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( B. Radwanek-Bąk) ............................. 4 III. Budowa geologiczna ( B. Radwanek-Bąk) .................................................................. 7 IV. Zło Ŝa kopalin ( B. Radwanek-Bąk) ........................................................................... 12 1. Piaski i Ŝwiry........................................................................................................ 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( B. Radwanek-Bąk) ........................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ...................................................... 17 VII. Warunki wodne ........................................................................................................ 22 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 22 2. Wody podziemne.................................................................................................. 23 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 25 1. Gleby ( P. Kwecko) ............................................................................................... 25 2. Osady ( I. Bojakowska ) ......................................................................................... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( H. Tomassi-Morawiec ) ...................................... 32 IX. Składowanie odpadów ( K. Wojciechowska ) ............................................................ 35 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( B. Radwanek-Bąk) ............................................... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Radwanek-Bąk) ................................................ 45 XII. Zabytki kultury ( B. Radwanek-Bąk) ......................................................................... 50 XIII. Podsumowanie ( B. Radwanek-Bąk, K. Wojciechowska ).......................................... 51 XIV. Literatura .................................................................................................................. 53 I. Wst ęp Arkusze Pu ński i Widugiery Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opraco- wano w 2011/2012: – w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kra- kowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA. w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – PIB w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamiesz- czone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusze Pu ńsk (Gruszecki, 2006) i Widugiery (Kwa śny, 2006), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym „PROXIMA” SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje doty- cz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podłoŜa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto 3 mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały mi ędzy in- nymi w urz ędach gmin, w starostwie i delegaturze urz ędu marszałkowskiego w Suwałkach, na terenie województwa podlaskiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w War- szawie. Zgromadzone materiały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikacj ę sozolo- giczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfro- wej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar granicz ących z sob ą wzdłu Ŝ południka 23 °15’ długo ści geograficznej wschod- niej arkuszy Pu ńsk i Widugiery ograniczony jest od południa równoleŜnikiem 54°20’ szero- ko ści geograficznej północnej. Omawiany obszar znajduje si ę na pograniczu: Polski i Litwy. Na terytorium Polski znajduj ą si ę tylko fragmenty obszarów w/w arkuszy – wi ększa cz ęść (około 80 %) arkusza Pu ńsk o powierzchni 249,2 km 2 i południowo-zachodnia cz ęść (około 35 %) arkusza Widugiery, o powierzchni 98,3 km 2. Zakresem opracowania obj ęte s ą jedynie obszary poło Ŝone w granicach Polski. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren poło Ŝony jest w północno-wschod- niej cz ęś ci województwa podlaskiego i obejmuje fragmenty powiatów: suwalskiego i sejne ń- skiego. Na omawianym terenie do powiatu suwalskiego nale Ŝy wi ększo ść gminy Szypliszki oraz niewielkie fragmenty gmin: Rutka-Tartak, Jeleniewo i Suwałki. Fragmenty gmin: Pu ńsk, Krasnopol i Sejny le Ŝą w powiecie sejne ńskim. Najwi ększymi miejscowo ściami s ą tutaj dwie wsie, siedziby władz gminnych: Pu ńsk i Szypliszki (w obr ębie arkusza Pu ńsk). Na omawianym terenie mieszka liczna ludno ść pochodzenia litewskiego. Przykładowo w gminie Pu ńsk Litwini stanowi ą około 80% ogółu mieszka ńców. Zgodnie z regionalnym podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) ca- ły omawiany obszar le Ŝy w mezoregionie Pojezierze Wschodniosuwalskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Litewskie, podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (fig. 1). Pojezierze Wschodniosuwalskie jest wysoczyzn ą morenow ą o bardzo zró Ŝnicowanej, młodej rze źbie terenu. Ukształtowana została ona ostatecznie przez młodoplejstoce ński lob lodowcowy Ha ńczy. Jego transgresja, a nast ępnie recesja spowodowały utworzenie si ę zró Ŝ- 4 nicowanych form morfologicznych: kemów, ozów, drumlin, wysokich wałów morenowych równin sandrowych, rynien lodowcowych o przebiegu południkowym wykorzystywanych przez jeziora oraz dolin rzecznych Szelementki i Marychy. Liczne s ą te Ŝ, niewielkie formy wkl ęsłe: niecki wytopiskowe i zagł ębienia po martwym lodzie. S ą one często zabagnione. Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Pu ńsk i Widugiery na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granice mezoregionów, 2 – granica pa ństwa, 3 − wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschod- niosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Ta ró Ŝnorodno ść form rze źby terenu powoduje, Ŝe deniwelacje terenu wynosz ą od 5 do ponad 30 m, z maksimum w okolicach Smolnicy (70 m). Rz ędna powierzchni terenu wynosi od około 134,6 m n.p.m. w okolicach Barbiszek (arkusz Widugiery), poprzez interwał wyso- ko ści 150-180 m n.p.m. do kulminacji 241,6 m n.p.m. w Szypliszkach (arkusz Pu ńsk) i 196,9 m n.p.m. w pobli Ŝu Polu ńca (arkusz Widugiery). Generalnie omawiany teren stanowi 5 sfalowan ą wysoczyzn ę z wyra źnymi wzgórzami. W zachodniej cz ęś ci arkusza Pu ńsk wyst ę- puj ą dwa obszary zastoiskowe. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar