PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS

Marek Gosztyła, Rafał Oleszek

Wybrane problemy ochrony Twierdzy Przemyśl Selected problems of the issue of Przemyśl Fortress preservation

Celem artykułu jest zaprezentowanie koncepcji dzieło inżynierskie, które ma złożoną strukturę prze- i projektów zagospodarowania dzieł obronnych od strzenną i materiałową, powinno być ponownie lat 60. XX wieku do czasów współczesnych. poddane szczegółowym badaniom terenowym. Ta- Zachowane jedno z cenniejszych w skali Europy kie postępowanie pozwoli określić aktualny stan dzieło architektury i budownictwa obronnego – techniczny budowli i wysunąć zalecenia konserwa- Twierdza Przemyśl – po II wojnie światowej było torskie. Budowle forteczne powinny być objęte rów- przedmiotem badań ośrodków naukowych w Kra- nież badaniami architektonicznymi. Dopiero stu- kowie, Rzeszowie, Wiedniu i Przemyślu. Prowadzo- dia historyczne w połączeniu z badaniami architek- no badania terenowe i archiwalne. W oparciu o uzy- tonicznymi (uzupełnionymi o analizę statyczną) skiwane wyniki podejmowano próby szkicowania mogą stanowić podstawę do formułowania podejść programów zagospodarowania twierdzy. Oprócz konserwatorskich. ośrodków naukowych problematyką zachowania za- Wykonany dotychczas zakres badań i prac badaw- bytkowych dzieł fortecznych zajmowały się samo- czych oraz koncepcji projektowych nie pozwala na rządy lokalne będące właścicielami fortów. Próby ra- przyjęcie całościowego i kompleksowego programu towania budowli i obiektów zabytkowych twierdzy zagospodarowania twierdzy. Dysponujemy bowiem podejmowały również stowarzyszenia naukowe i kul- wycinkowymi badaniami terenowymi, rozpoczętą, turalne. Wśród wielu uczestników badań na czoło ale niedokończoną kwerendą archiwalną oraz nie- wysuwa się Politechnika Krakowska 1. Pracownicy na- kompletnymi wynikami studiów historycznych ukowi tej uczelni dali początek badaniom tereno- w skali obiektu i w skali urbanistycznej. wym: prowadzili inwentaryzacje fortów, studia kra- Pomimo nieprzeprowadzenia do chwili obecnej jobrazowe, opracowali zarys historii budowy twier- pełnego zakresu badań rodzi się konieczność pod- dzy, przedstawili rekompozycję założenia oraz zapro- jęcia zdecydowanych działań mających na celu za- ponowali programy zachowania, ekspozycji i zago- chowanie i udostępnienie fortyfikacji obronnych. spodarowania niektórych zabytków militarnych. Koncepcje ochrony i opieki nad twierdzą należy W ramach programu Ministra Kultury i Sztuki tworzyć z uszanowaniem zapisów ustawy o ochro- – Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej – nie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162 z końcem lat 90. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfika- poz.1568 z 17 września 2003), tzw. karty „Kraków cji O/Krakowski (autor: dr arch. K. Wielgus) opra- 2000” 2 oraz uwzględniając obowiązujące zapisy pra- cowało karty krajobrazu warownego dla poszcze- wa miejscowego. W dobie współczesnej należy rów- gólnych dzieł militarnych. W spójnej i czytelnej kon- nież rozważyć międzynarodową formę ochrony wencji programowej zamieszczono zasoby, walory- Twierdzy Przemyśl zapraszając do współpracy kra- zację, wytyczne i możliwości adaptacyjne zabytków je, które uczestniczyły w budowie tej warowni, tj. fortecznych. W formie konstruktywnej starano się Austrię, Węgry, Czechy. W związku z tym, że po zebrać dotychczasowy stan badań oraz zapropono- II wojnie światowej forty wspomagające fort artyle- wać kierunki opieki i użytkowania zachowanych ryjski I Salis Soglio znalazły się po stronie ukraiń- budowli. Sporządzone karty krajobrazu warowne- skiej, opiekę nad tymi umocnieniami powinno się go mogą w sposób przybliżony zezwalać na formu- sprawować współpracując z Ukrainą. łowanie wniosków i zaleceń konserwatorskich. Jed- Twierdza Przemyśl na stałe znalazła już swoje nak zgodnie z przyjętą doktryną konserwatorską miejsce w historii Europy. Budowa umocnień przed sprecyzowaniem tez konserwatorskich każde obronnych na terenach wokół miasta miała swoje

114 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 Ryc. 1. Amfiteatr na Forcie nr XVI – Zniesienie, kontrowersyjna adaptacja, stan obecny Ryc. 2. Widok na Kopiec Tatarski od strony zachodniej Fig. 1. Amphitheatre in Fort no 16 – Zniesienie, a controversial adaptation, current state Fig. 2. View onto the Tartar Mound from the west side

Ryc. 3. Obelisk upamiętniający poległych w Twier− Ryc. 4. Współczesny obiekt drewniany na Forcie nr VII/1/2 – Tarnawce, negatywna dzy Przemyśl, przy resztkach baterii N XIX a – Budy próba zagospodarowania fortu, stan obecny Fig. 3. The obelisk commemorating the soldiers fall− Fig. 4. A modern wooden construction in Fort no 7/1/2 – Tarnawce, negative attempt at en in Przemyśl Fortress, at the remains of the bat− land development, current state tery N XIX a – Budy

Ryc. 5. Fort nr VIII – Łętownia, ekspozycja muzealna stworzona przez Ryc. 6. Fragment parku sportowo−rekreacyjnego, widok na bramę for− dzierżawcę, stan obecny teczną przy ul. L. Pasteura, stan obecny Fig. 5. Fort no 8 – Łętownia, museum exhibition set up by the lease− Fig. 6. Fragment of the sports and recreation park, view of the fort holder, current state gate in L. Pasteur Street, current state

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 115 podłoże w zmieniających się stosunkach austriac- W latach 20. XX wieku przystąpiono do stop- ko-rosyjskich. Propozycje związane z początkiem niowej rozbiórki wyposażenia fortów, demontażu powstania fortyfikacji można łączyć z raportem in- elementów konstrukcyjnych. Część wyposażenia żyniera „Hauptmana” Michała Cichockiego z roku starano się powtórnie wykorzystać, odzyskany złom 1818 i wizytacją Galicji przeprowadzoną przez Jana przetapiano w hutach, a miejscowa ludność mate- Habsburga w 1819 roku. Po licznych dyskusjach na riał rozbiórkowy wykorzystywała na inwestycje temat fortyfikacji Galicji w roku 1871 cesarz Fran- prywatne. W okresie II wojny światowej niektóre ciszek Józef podjął decyzję o budowie umocnień umocnienia obronne rdzenia częściowo adaptowa- w Przemyślu. Janusz Bogdanowski proces budowy no na tzw. Linię Mołotowa. Od czasu zakończenia Twierdzy Przemyskiej podzielił na etapy: II wojny światowej aż po dzień dzisiejszy trwa pro- 1. 1 poł. XIX w., rozbudowa fortyfikacji półsta- ces niszczenia twierdzy. łych – obóz warowny. Zaczęto budowę umocnień Pozostały i zachowany dorobek architektury i bu- na obwodzie wokół miasta (noyau) i fortów ze- downictwa wojennego skutecznie opiera się siłom wnętrznych na głównych drogach prowadzących natury oraz nierzadko bezmyślnym działaniom czło- do miasta. wieka. Twierdza Przemyśl w dobie współczesnej re- 2. Trzecia ćwierć XIX w., budowa twierdzy pier- prezentuje cenne dzieło w skali urbanistycznej, dzie- ścieniowej. W skład twierdzy wchodziły dwa obwo- ła architektury i budownictwa z detalem architek- dy: „noyau” i pierścień fortów, fortyfikacje podnie- tonicznym i artystycznym, zabytki techniki świad- siono do rangi I klasy. czące o poziomie stosowanych w tamtym okresie 3. Lata 1876-87, budowa stałej twierdzy pierście- najnowszych technologii w przemyśle zbrojenio- niowej. Forty artyleryjskie występują w dwóch od- wym oraz budownictwie, dzieła rzemiosła artystycz- mianach: jedno- i dwuwałowe (np. do jednowało- nego i oryginalne militaria. Twierdza zaliczana do wych można zaliczyć forty: I-Siedliska, III-Łuczyce, dzieł budownictwa obronnego jest również euro- V-Grochowce, VII1/2-Tarnawce, VIII-Łętownia, pejską nekropolią. Należy również zaznaczyć, że XIII-Bolestraszyce, XV-Borek, natomiast do dwuwa- Twierdza Przemyska jest też zabytkiem niematerial- łowych należą X-Orzechowce, XI-Duńkowiczki). nym, bowiem przedstawia miejsca upamiętniające 4. Lata około 1885-1899, pierwsza modernizacja wydarzenia historyczne. Stała się świadectwem osią- twierdzy. Wykonane prace polegające na wprowadze- gnięć wielu wybitnych postaci i inżynierów (Salis niu do konstrukcji fortów stropów stalobetonowych, Soglio, Maurycy Brunner). Z twierdzą związane są sklepień staloceramicznych, kopuł i wież pancernych nazwy historyczne i geograficzne. Twierdza Prze- związane były z zastosowaniem pocisku o „działaniu myśl gromadząc tyle wartości kulturowych doku- minowym”. Wprowadzono nowy system fortyfika- mentuje rozwój cywilizacji ludzkiej oraz w oparciu cji, tzw. „system rozproszony”. Twierdza Przemyska o współczesne rozumienie zabytku postrzegana jest otrzymała formę twierdzy pierścieniowej, a całość jako krajobraz kulturowy. obwodu podzielono na VIII grup fortecznych. (m.in. W okresie minionym, po zakończeniu II wojny zmodernizowano fort VII1/2-Tarnawce, zbudowano światowej, podejmowane były próby zagospoda- od nowa fort X-Orzechowce jako pancerny, fort XIII rowania i ochrony dzieł fortecznych. Wskazać moż- San Rideau jako pancerny). na i takie przykłady, które przyczyniały się do de- 5. Lata około 1900-1914, druga modernizacja wastacji i niszczenia umocnień obronnych. W for- twierdzy. Z końcem 1909 roku Przemyśl uznano za tach urządzano składy i magazyny zarówno mate- twierdzę drugorzędną. Prace prowadzono głównie riałów spożywczych, jak i chemicznych (fort GW- przy rdzeniu twierdzy (m.in. przebudowano forty V Grochowce, bateria 3A-Kruhel). W latach 80. XX N XIX-Buda i N XVI-Zniesienie przystosowując je wieku na placu broni fortu VII1/2-Tarnawce wy- do artylerii fortecznej) 3. budowano drewniany obiekt, który adaptowano na Jest to jeden z bardziej złożonych systemów hotel. Lokalizacja przypadkowej bryły wewnątrz za- obronnych, który przed I wojną światową zaliczany łożenia fortecznego zdeformowała historyczną for- był do grona twierdz o randze europejskiej. Twier- mę i sylwetę systemu obronnego. Za poprawny zaś dza Przemyśl, trzykrotnie oblegana, została w spo- przykład zagospodarowania obiektu fortecznego sób metodyczny wysadzona przez Austriaków 22 można uznać adaptację fortu artyleryjskiego dwu- marca 1915 roku. wałowego W XI w Duńkowiczkach na pieczarkar- Wyburzano wieże pancerne, kaponiery, tradytory, nię i pole namiotowe. Jeden z lepiej zachowanych koszary, magazyny i inne obiekty fortyfikacyjne, któ- fortów, wydzierżawiony i zagospodarowany przez re nie mogły przejść w ręce Rosjan. Kiedy 4 czerwca spółdzielnię rolniczą, otrzymał nową funkcję. 1915 roku wojska austriacko-niemieckie ponownie Wprowadzenie do założenia obronnego nowych odzyskały twierdzę, rola Twierdzy Przemyśl w cza- urządzeń nie naruszyło substancji zabytkowej, ory- sie I wojny światowej została zakończona. ginalna struktura dzieła została więc zachowana.

116 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 Natomiast jednostka wojskowa w Żurawicy do wana historia budowy i obrony twierdzy. Zacho- roku 2006 była użytkownikiem fortu artyleryjskie- wany krajobraz militarny uprzystępniono by zwie- go W XII. Przeznaczony na składy magazynowe dzającym poprzez wykonanie ciągów pieszych, tras utrzymywany był w dobrym stanie. rowerowych i parkingów. W związku z tym nale- Pierwsze formy prawnej ochrony i opieki nad żałoby w pierwszej kolejności odrestaurować dro- Twierdzą Przemyśl pojawiły się w latach 60. XX wie- gi forteczne, wytyczyć trasy turystyczne z zamiesz- ku, kiedy dzieła obronne zaczęto wpisywać do reje- czeniem poprawnie opracowanej historii i ilustra- stru zabytków. Zachowane umocnienia otoczono cją graficzną założenia fortecznego. Rozwiązanie ochroną również w miejscowych planach zagospo- to powinno być uzupełnione projektem ilumina- darowania przestrzennego gmin, które opracowa- cji. Krajobraz kulturowy zachowany jako militar- no w latach 80. i na przełomie lat 80/90. XX wieku. ny należałoby poddać tylko pracom renowacyjnym Zapisy tych planów wskazywały, że na łańcuchy i utrzymać go w formie oraz strukturze historycz- umocnień budowli militarnych można wprowadzić nej. Wartością przestrzennego muzeum będzie kra- trasy turystyczne, nadać im funkcje rekreacyjne i wy- jobraz monumentalny i patetyczny. W chronionych poczynkowe. Poszczególne zaś obiekty oznakować strukturach przestrzennych w rozmieszczonych tablicami informacyjnymi 4. Obowiązujący do 1 namiotach pojawiłaby się możliwość organizacji stycznia 2004 roku Miejscowy Plan Ogólny Zago- międzynarodowych warsztatów studenckich. Przy- spodarowania Przestrzennego (Uchwała Miejskiej kładowo jednym z tematów mogłyby być „formy Rady Narodowej w Przemyślu Nr 16/XVIII/87 instalacji w krajobrazie fortecznym”. z dnia 29 czerwca 1987) obszary fortów przezna- Przy tworzeniu projektów i koncepcji restaura- czał na tereny zieleni niskiej. Problematyką doty- cji bądź rewaloryzacji fortów pierwszym zamierze- czącą zachowania i częściowego zagospodarowania niem powinno być wykonanie makiety całego zało- dzieł fortecznych próbowano się zająć w kolejnym żenia Twierdzy Przemyśl. Prezentacja makiety bądź dokumencie na szczeblu gminy miejskiej w Studium ewentualnie mapy krajobrazu obronnego może do- Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania piero dać pełen obraz skali projektu fortyfikacyjne- Przestrzennego Miasta Przemyśla (Uchwała Nr 82/ go wykonanego w drugiej połowie XIX wieku i na 2000 Rady Miejskiej w Przemyślu z dnia 28 czerw- przełomie XIX/XX wieku. W Przemyślu są dwie ca 2000 roku). Problematykę zagospodarowania makiety twierdzy, które należy uaktualnić. Ponadto przestrzennego zabytku potraktowano lakonicznym wydaje się celowym, aby każdy program udostęp- zapisem: „Zagadnieniem związanym z polityką mo- niania i uprzystępniania systemu obronnego miał dernizacyjną jest utrzymanie i dostosowanie do po- swoje początkowe ogniwo w postaci makiety wy- trzeb turystyczno-rekreacyjnych reliktów wewnętrz- konanej w dobrze widocznej skali. Spojrzenie prze- nego pierścienia fortów Twierdzy Przemyskiej”. strzenne pozwoli lepiej zrozumieć rolę i funkcję Funkcjonujące do przełomu XX/XXI wieku zapisy twierdzy. Kierując się myślą pełnego zobrazowania prawa miejscowego ograniczały się tylko do ewen- dzieł obronnych powinno się rozważyć propozycję tualnych propozycji zagospodarowania budowli mi- wykonania makiet dla wszystkich fortów z możli- litarnych na cele turystyczne, bliżej nie wskazując wością ustawienia ich w terenie przed oryginałami. funkcji adaptacji. Ogólnikowość lokalnych aktów Zachowane i mocno zniszczone budowle inżynier- prawnych mogła wynikać z nikłego stopnia rozpo- skie będą wtedy lepiej rozumiane. Propozycję tę znania i przebadania fortów oraz z braku współpra- można zastąpić wizualizacją komputerową. cy ze specjalistami akademickimi. Gmina Medyka będąca właścicielem grupy for- W latach 80. w Przemyślu zaczęto organizować tecznej Siedliska leżącej po stronie polskiej w swo- Akcję Przemyśl-2000, w ramach której prowadzo- ich planach zakłada budowę infrastruktury tury- ne były praktyki i obozy naukowe. Studenci pod stycznej oraz stworzenie mieszkańcom dobrych kierunkiem pracowników naukowych Politechni- warunków do prowadzenia gospodarstw agrotu- ki Krakowskiej rozpoczęli prace inwentaryzacyjne rystycznych. Na terenie gminy znajdują się jesz- dzieł militarnych, w oparciu o które opracowywa- cze dwa forty przewidziane w planach do zagospo- no koncepcje ich zagospodarowania. Zaczęto rów- darowania: fort pancerny obrony bliskiej W XV nież wykonywać prace dyplomowe. Jedna z prac Borek i fort ześrodkowany opancerzony główny dyplomowych obroniona na Wydziale Architektury Jaksmanice GHW II. W forcie Borek wydzierża- Politechniki Krakowskiej dotycząca grupy fortecz- wionym przez Stowarzyszenie 3. Historycznego nej „Siedliska” (promotor prof. M. Złowodzki) Galicyjskiego Pułku Artylerii Fortecznej im. Księ- wniosła interesującą koncepcję adaptacji tego for- cia Kinsky’ego zakłada się uruchomienie pola kem- tu na Muzeum Wielkiej Wojny. W sąsiedztwie for- pingowego i urządzenie ekspozycji muzealnej. tu 1/1-Łysiczka zaproponowano budowę pawilo- Zaplanowano poddanie pracom modernizacyjnym nu wystawowego, w którym zostałaby wyekspono- zespołu koszarowego w Jaksmanicach. Brak inge-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 117 rencji gospodarczej człowieka stworzył podstawy ległym do umocnień zaplanowano instalację pola do utworzenia rezerwatu przyrodniczego „Skarpa namiotowego z infrastrukturą gastronomiczną. Jaksmanicka”. Krajobraz warowny stopniowo za- Wysuwane są również propozycje urządzenia czął się odradzać i przyjmować szatę krajobrazu na- w forcie ekspozycji muzealnej. turalnego. Na terenie gminy Przemyśl w projek- Gmina Żurawica na swoim terenie mieści trzy- tach zagospodarowania przewidziano następujące naście dzieł obronnych. W planach do zagospoda- budowle obronne: fort artyleryjski jednowałowy rowania wyszczególniono następujące: fort ześrod- W III Łuczyce, fort artyleryjski jednowałowy GW kowany dwuwałowy pancerny główny San Ride- V Grochowce , fort opancerzony obrony bliskiej au GHW XIII, fort artyleryjski jednowałowy do GHW VII 1/2 Tarnawce, fort artyleryjski jedno- obrony bliskiej Bolestraszyce W XIII b, fort mię- wałowy W VIII Łętownia. Fort Łuczyce od kilku dzypolowy piechoty Zabłocie GZW XIII a, fort lat znajduje się w kręgu zainteresowań drużyn har- międzypolowy obrony bliskiej pancerny Cegielnia cerskich, dlatego też przewidziano na tym terenie W XI a, fort międzypolowy obrony bliskiej opan- zorganizowanie centrum skautingu. Forty Gro- cerzony Pruchnicka Droga GZW X a, fort artyle- chowce i Tarnawce w projektach gminnych prze- ryjski jednowałowy Żurawica W XII. widuje się przeznaczyć na cele komercyjne. W kon- Wśród wielu pomysłów na zagospodarowanie cepcjach zagospodarowania dopuszczone zostały fortów na szczególną uwagę zasługuje pomysł za- propozycje adaptacji fortu VII1/2 na dom nocle- chowania budowli San Rideau z urządzeniem eks- gowy z możliwością częściowego odtworzenia ku- pozycji krajobrazu militarnych ruin. Na struktury batury. Dzieło obronne zostałoby włączone w pro- betonowe zostałyby położone lekkie pomosty z ba- gram funkcjonalny zamierzenia inwestycyjnego – rierkami i stopnie schodowe. Na tak zaprogramo- kompleksu rekreacyjnego „Żwirownia”. Wokół wanych trasach należałoby umieścić punkty i tara- fortu Grochowce trwają dyskusje, czy obiekt ten sy widokowe. Powinno się również wyekspono- przeznaczyć na stadninę koni, czy zagospodarować wać kazamaty podziemne projektując trakty pie- go na pole namiotowe. Brak potencjalnych dzier- sze. Całość założenia wyposażona w iluminację żawców i propozycji inwestorskich odsuwa w cza- i opisy narracyjne oddawać będzie przestrzeń wy- sie wszelkie działania konserwatorskie. W forcie tworzoną po wysadzeniu twierdzy. Ten fragment Łętownia grupa osób prywatnych, po przeprowa- zabytku inżynierii fortecznej przedstawiać będzie dzeniu niezbędnych prac restauratorskich, podję- koniec roli Twierdzy Przemyśl w jednej z najokrut- ła się zadania odtworzenia historycznego progra- niejszych wojen w dziejach ludzkości. Inną współ- mu wnętrz, a na placu środkowym zorganizowa- czesną funkcję przypisuje się fortowi XIII b, a mia- no ogródek konsumpcyjny. nowicie zachowaną budowlę łączy się z programem Mocno zniszczone drogi forteczne, ale o czy- rozwojowym Zakładu Arboretum w Bolestraszy- telnym narysie, przeznacza się na trasy rowerowe cach 5. Również w pobliskim forcie XIII a Zabło- lub do celów turystyki konnej. cie zachowuje się ekspozycję przyrodniczą. W kra- Fort III Łuczyce oraz fort V Grochowce ze jobrazie zabytkowych obiektów XI a Cegielnia względu na swoje walory krajobrazowe zakwalifi- i X a Pruchnicka Droga proponuje się program ko- kowane zostały do projektu ekspozycji krajobrazu mercyjny z możliwością ostrożnej rekompozycji. militarnego. Stan zachowania tych fortów stwarza możliwość W stosunku zaś do fortu artyleryjskiego dwu- urządzenia w tych obiektach schronów turystycz- wałowego opancerzonego W X Orzechowce gmi- nych z wyposażeniem historycznym. W planach na nie określiła swoich planów ochronnych. Bu- zagospodarowania wymienia się fort XII-Werner, dowla obronna wtapiająca się w krajobraz natural- dla którego w formie dość ogólnikowej przewidu- ny tworzy cenne walory kulturowe. Jednak wyeks- je się funkcję muzealną. Zamysł ten należy uznać ponowanie tych wartości wymaga bieżącej opieki za słuszny, z tym tylko, że wymaga on dobrego konserwatorskiej. Obiekt opuszczony stopniowo opracowania projektowego i scenariusza wysta- zamieniany jest w publiczne wysypisko śmieci. wienniczego. Budowla, pomimo że została częścio- Fort artyleryjski dwuwałowy opancerzony W XI wo wysadzona w 1915 roku, pozostała w formie Duńkowiczki leżący na terenie gminy Orły, pomi- niezmienionej i jej kubatura może być tworzywem mo że został częściowo wysadzony w 1915, zacho- do odtworzenia zabytkowej przestrzeni. wał się w czytelnej formie architektonicznej. Po- Gmina miejska Przemyśl przygotowała program zostałe struktury zabytkowe umożliwiają dobrą zagospodarowania dzieł obronnych rdzenia „noy- percepcję odbioru i zrozumienie funkcji dzieła mi- on” starając się budowle historyczne połączyć z re- litarnego. Obiekt ten restaurowany w latach 80. pertuarem kulturalnym i turystycznym. Zaplano- w planach gminnych przewidziany jest do zago- wano wykonanie rewaloryzacji dobrze zachowa- spodarowania na cele turystyczne. Na terenie przy- nych fortyfikacji od Bramy Sanockiej Dolnej do

118 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 Kopca Tatarskiego. W Bramie Sanockiej Dolnej Konsekwencją tak przyjętych działań, wynikających przewidzianej na siedzibę towarzystw kulturalnych z ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami (Dz.U. wyeksponowana zostanie czasza pancerna, kryjąca Nr 162 z dn. 17 września 2003, poz. 1568), jest w czasie I wojny światowej wieżę pancerną. Trasa sporządzenie planu ochrony parku kulturowego. turystyczna biegnąca od Bramy Sanockiej Dolnej Plan reprezentujący dokumentację prawną i okre- obok muru obronnego, przez Bramę Sanocką Gór- ślający kierunki zamierzeń, w pierwszej kolejno- ną, Blockhaus prowadzić będzie do fortu obrony ści konserwatorskie, a następnie adaptacyjne powi- bliskiej Trzy Krzyże, gdzie przyjęto koncepcję nien w skali architektonicznej i urbanistycznej za- utworzenia ekspozycji muzealnej polowej. Pozo- wierać metody postępowania w zmieniającej się stałe umocnienia fortyfikacyjne na Zniesieniu włą- przestrzeni zabytkowej. czono do parku sportowo-rekracyjnego. Od stro- Zgodnie z art. 7. ustawy o ochronie zabytków ny północnej fortu cytadelowego artyleryjskiego i opiece nad zabytkami formą ochrony jest także dwuwałowego N XVI zaprojektowano scenę ple- zapis w miejscowym planie zagospodarowania nerową oraz ciągi piesze i rowerowe. Całość zało- przestrzennego. Samorząd miejski korzystając z tej żenia pretenduje do przejęcia roli wielofunkcyjnego formy chroni tylko sześć fortyfikacji obronnych: centrum kulturalnego. Iniekcja funkcji współcze- mpzp Pod Fortem-Fort WXVII Ostrów, mpzp snej w krajobraz warowny nie może przesłonić jego Monte Cassino-Fort NXIXa Buda, mpzp Herbur- walorów kulturowych. Ten podstawowy wymóg tów I-zabudowa koszar artylerii konnej, mpzp Ba- powinien być zawsze stawiany na pierwszym miej- torego I-Bateria 13, mpzp Za Szańcami-okolice scu przez kreatorów przedsięwzięć adaptacyjnych. szańców i Fortu XVIIa Dynamit, mpzp Bakończy- Fort artyleryjski jednowałowy Bakończyce N ce-Fort NXXI Bakończyce. XXI przewidziano do celów komercyjnych z do- W zapisach uchwały w sprawie przestąpienia do puszczeniem bardzo nieznacznej rekompozycji. prac nad utworzeniem Zespołu Parków Kulturo- Obwód wewnętrzny Nr I zaplanowano połą- wych znalazły się również cmentarze. Zaczęto je czyć z obwodem Nr II mostem nad Sanem 6. Po- zakładać w okresie działań wojennych. Pierwszy mysł ten, jak należy zauważyć, zrodził się po raz wytyczono na Zasaniu i w części najstarszej zacho- pierwszy na obozach naukowych prowadzonych wał rozplanowanie pierwotne. Z okresu walk w ramach akcji Przemyśl 2000. Sporządzono wów- o twierdzę pozostały zabytkowe nekropolie, które czas koncepcję projektową. złączone obszarowo tworzą Zespół Cmentarzy Wojennych: cmentarz żołnierzy austro-węgier- skich, cmentarz żołnierzy niemieckich, cmentarz Podsumowanie żołnierzy rosyjskich. Na terenach sąsiednich gmin Miasto Przemyśl w sposób naturalny dziedzi- zachowały się liczne cmentarze polowe będące czy dorobek kulturowy związany z historią budo- w różnym stanie. Obecne zaakcentowanie nekro- wy Twierdzy Przemyśl i w związku z tym za słuszną polii w programach ochrony powinno w przyszło- należy uznać inicjatywę władz miejskich mającą na ści rozwinąć się w oddzielny program badawczy celu ochronę całego założenia fortyfikacyjnego. i ochronny. Twierdza Przemyśl, która oblegana była W czerwcu 2006 roku podjęto uchwałę w sprawie trzykrotnie, mieściła załogę o liczebności około 130 przystąpienia do prac nad utworzeniem Zespołu tys. żołnierzy i około 30 tys. ludności cywilnej. Na- Parków Kulturowych Twierdzy Przemyskiej 7. Nad- tomiast na przedpolach twierdzy wojska rosyjskie rzędnym celem tej na wskroś słusznej inicjatywy mogły liczyć około 280 tys. żołnierzy. W trakcie jest ochrona historycznego krajobrazu militarne- prowadzonych działań straty wśród ludzi były go oraz przyjęcie zasad gospodarowania i zarządza- ogromne. Ginęli żołnierze narodowości polskiej, nia środowiskiem kulturowym. Gminy zaangażo- austriackiej, węgierskiej, niemieckiej, rosyjskiej, wane w to przedsięwzięcie postanowiły tworzyć na słowackiej, czeskiej oraz innych. Byli to ludzie róż- terenach zachowanych umocnień fortyfikacyjnych nych wyznań. Po tych krwawych wydarzeniach parki kulturowe. W celu zapewnienia wielostron- pozostały cmentarze, kwatery i mogiły zbiorowe nej koordynacji prac i bieżącego monitorowania bądź pojedyncze. Twierdza Przemyśl może być działań w zakresie ochrony oraz przyjmowanych uznana za jedną z większych nekropolii Europy. realizacji konserwatorskich utworzono Związek Celem upamiętnienia tych wydarzeń wielokrotnie Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl. Miasto rodził się pomysł, wśród towarzystw kulturalnych Przemyśl do parku kulturowego tworzonego na Przemyśla, budowy wielowyznaniowej świątyni swoim terenie zakwalifikowało obiekty fortyfika- bądź pomnika ku czci poległych żołnierzy i osób cyjne wraz ze strefami ochronnymi, budowle i bu- cywilnych. Pierwsze takie upamiętnienie PAX dynki zaliczane do zaplecza twierdzy, nekropolie VOBIS zostało już wzniesione przy ul. Bolesława oraz parki i tereny o walorach krajobrazowych. Chrobrego.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 119 W projektach parków kulturowych oddzielnych 5. Brzoskwinia W., Twierdza Przemyśl – informacja opracowań wymagają zagadnienia zieleni. Zapro- ogólna , Fortyfikacja, t. X, 1999. jektowana z myślą o formach maskujących, niepie- 6. Brzoskwinia W., Środulska-Wielgus J., Fort XIII lęgnowana przez lata przekształciła się w bezładne „San Rideau” Twierdzy Przemyśl – próba analizy kompozycje, zasłaniając formy obiektów i utrud- zabytku XIX-wiecznej architecturae militaris , Rocz- niając ich percepcję. nik Przemyski, t. XXXII, z. 1, 1996, Pierwsze kroki poczynione przez samorząd 7. Forstner F., Przemyśl Osterreich-Ungarns bedeu- Przemyśla w materii ratowania cennego dziedzic- tendste Festung , Wien 1987. twa inżynierii fortecznej będą mogły być konty- 8. Tenże, Twierdza Przemyśl , Warszawa 2000. nuowane, kiedy do tych działań dołączą się wszyst- 9. Wielgus K., Austriackie forty obrony bliskiej w Twier- kie gminy, na terenie których pozostały struktury dzy Przemyśl w świetle badań terenowych , Fortyfi- twierdzy. Gminy, które zadeklarowały współpra- kacja, t. II, 1995. cę, powinny również wspólnie prowadzić politykę 10.Wielgus K., Śnieżek Z., Metoda zintegrowanego przestrzenną. zapisu stanu, wartości i wytycznych dotyczących kra- Twierdza Przemyśl postrzegana jest w dobie jobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, zastosowana współczesnej jako pomnik Bitwy Narodów z lat w ramach krajowego programu „Ochrona i konserwa- 1914-1915 położony w krajobrazie otwartym o wie- cja architektury obronnej” , Fortyfikacja, t. X, 1999. lu walorach kulturowych. Kompleksowe podejście 11.Kot B., Teoria w pigułce , Nasz Przemyśl, nr 2 (41), do zagadnień ochrony zespołu można zaliczyć do luty 2008. współczesnych wymogów konserwatorskich. Zanim jednak zostaną zakończone prace legi- Dokumentacja slacyjne i dokumentacyjne, należy niezwłocznie 1. Z. Myczkowski (i inni), Koncepcje zagospo- wykonać podstawowe i elementarne prace porząd- darowania obiektów fortecznych Twierdzy Prze- kowe i zabezpieczające. Zabytkowe założenia mi- myśl, T I, Kraków/Przemyśl 2007, Dokumenty litarne wymagają stałej konserwacji i opieki. Zada- Urzędu Miejskiego w Przemyślu. nia te spoczywają na właścicielach i użytkownikach. 2. Program Planu Ochrony Zespołu Parków Kulturowych Krajobrazu Warownego Twierdzy Literatura Przemyśl, pod red. naukową Z. Myczkowskiego, 1. Bogdanowski J., Twierdza Przemyśl , Teka Kon- Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, serwatorska Polska południowo-wsch., t. 4, Kraków/Przemyśl, 2007. 1990. 3. Uchwała Nr 99/2006 Rady Miejskiej w Prze- 2. Tenże, Fortyfikacje austriackie na terenie Galicji w la- myślu z dnia 22 czerwca 2006, w sprawie przystą- tach 1850-1914, Kraków 1993. pienia do prac nad utworzeniem Zespołu Parków 3. Tenże, U źródeł poznania Twierdzy Przemyśl , For- Kulturowych Twierdzy Przemyśl. tyfikacja, t. X, 1999. 4. Uchwała Nr 171/2006 Rady Miejskiej w Prze- 4. Brzoskwinia W., Twierdza Przemyśl , Spotkania myślu z dnia 21 września 2006, w sprawie utworze- z Zabytkami, nr 11, 1994. nia Związku Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl.

1 M.Gosztyła, Twierdza Przemyśl – nowe wyzwanie dla kon- nym Archiwum Wojskowym w r. 1997 i 1998 , [w:] Zeszyt serwatorów , [w:] Wiadomości Konserwatorskie, Nr14/ Popularno-Naukowy, Stowarzyszenie Opieki nad Twier- 2003, s. 63-65. dzą Przemyśl i Dziedzictwem Kulturowym Ziemi Prze- 2 Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska Kraków 2000, myskiej Archiwum Państwowe w Przemyślu, Nr 1/2000, Dziedzictwo Kulturowe Fundamentem Rozwoju Cywilizacji , Przemyśl 2000. red. nauk. A. Kadłuczka, Kraków 2000. 6 Koncepcje zagospodarowania obiektów fortecznych Twierdzy 3 J.Bogdanowski, Twierdza Przemyśl , [w:] Teka Konserwa- Przemyśl , pod red. naukową prof. Z. Myczkowskiego, t. I, torska. Polska Południowo-Wschodnia, t. 4, Rzeszów Kraków – Przemyśl 2007; Dokumenty Urzędu Miasta 1991, s. 71-82. w Przemyślu. 4 M. Gosztyła, Zamierzenia rewaloryzacyjne dzieł obronnych 7 Uchwała Nr 99/2006 Rady Miejskiej w Przemyślu z dnia z okresu I wojny światowej , [w:] Zeszyt Popularno-Nauko- 22 czerwca 2006 w sprawie przystąpienia do prac nad wy, Stowarzyszenie Opieki nad Twierdzą Przemyśl i Dzie- utworzeniem Zespołu Parków Kulturowych Twierdzy dzictwem Kulturowym Ziemi Przemyskiej, Archiwum Przemyskiej, Uchwała Nr 171/2006 Rady Miejskiej Państwowe w Przemyślu, Nr 1/2000, s. 29. w Przemyślu z dnia 21 września 2006 w sprawie utwo- 5 K. Wielgus, Metoda zintegrowanego zapisu stanu, wartości i wy- rzenia Związku Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl. tycznych dotyczących krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, Do Związku weszły następujące gminy: Gmina Miejska zastosowana w ramach krajowego programu „Ochrona i konser- Przemyśl, Gmina Bircza, Gmina Krasiczyn, Gmina Krzy- wacja architektury obronnej” , [w:] Fortyfikacja, t. X, s. 167- wicza, Gmina Medyka, Gmina Orły, Gmina Stubno, 216; K. Wielgus, J. Środulska-Wielgus, W. Brzoskwinia, Gmina Żurawica, Gmina Wiejska Przemyśl (powinno być Stan badań z uwzględnieniem wyników kwerendy w Central- Gmina Przemyśl – przyp. aut.).

120 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 Streszczenie Abstract

Artykuł daje pogląd na podejmowane działania The article presents a view on the activities ochronne Twierdzy Przemyśl po II wojnie świato- aimed to preserve Przemyśl Fortress after the World wej. Omówiono prace badawcze prowadzone War II. The research work conducted by academic przez ośrodki naukowe w Krakowie, Rzeszowie, centres and socio-cultural associations in Krakow, Wiedniu i w Przemyślu. Zaakcentowano dorobek Rzeszow, Vienna and Przemyśl was discussed here. naukowy Politechniki Krakowskiej, której naukow- The scientific achievements of Krakow Polytech- cy byli pionierami w prowadzeniu badań i groma- nic was emphasized, whose scientists were pioneers dzeniu dokumentacji na temat historii budowy no- in conducting research and collecting documenta- wożytnych fortyfikacji w Małopolsce. Pierwsze tion concerning the history of construction mod- formy prawnej ochrony i opieki nad Twierdzą Prze- ern fortifications in Lesser Poland. myśl należy odnotować w latach pięćdziesiątych The first forms of legal protection and care of XX wieku, kiedy przystąpiono do wpisywania dzieł the Fortress in Przemyśl were recorded in the obronnych do rejestru zabytków. Zachowane for- 1850s, when fortifications were for the first time tyfikacje otaczano również prawną ochroną w miej- entered into the register of monuments. The pre- scowych planach zagospodarowania przestrzenne- served fortifications were also legally protected in go, które zaczęto sporządzać w latach osiemdzie- the local land development plans, which were ini- siątych XX wieku. W tamtym czasie w Przemyślu tiated in the 1880s. In those times, scientific camps rozpoczęto organizowanie obozów naukowych and student holiday training called ‘Action Prze- i praktyk studenckich pod nazwą „Akcja Przemyśl”. myśl’ began to be organised in Przemyśl. Students, Studenci Politechniki Krakowskiej przystąpili do supervised by university professors from Krakow inwentaryzowania krajobrazu warownego i opra- Polytechnic, started to make inventories of the for- cowywania koncepcji zagospodarowania zabytków tified landscape and prepare a plan of military mon- militarnych. Wykonano szereg prac dyplomowych ument development. A number of degree theses, na temat adaptacji zachowanych struktur obron- representing very high level, were submitted which nych. W latach dziewięćdziesiątych w ramach pro- outlined contemporary programmes of adaptation gramu Ministra Kultury i Sztuki Oddział Krakow- of the preserved defensive structures. However, it ski Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji opracował was only in the 1890s that the Friends of Fortifica- karty krajobrazu warownego dla poszczególnych tions Association (its Krakow branch) within the dzieł obronnych. Przedstawiono zasoby, walory- programme of the Minister for Art and Culture zację, wytyczne i możliwości adaptacyjne umoc- entitled ‘Protection and Conservation of Defen- nień obronnych. Karty modelują krajobraz kultu- sive Architecture’ commissioned by the Voivod- rowy i pozwalają formułować wnioski i zalecenia ship Monument Conservator from Przemyśl, pre- konserwatorskie. pared charts of fortified landscape for individual Miasto Przemyśl dziedziczy dorobek kulturo- fortifications. Resources, valorisation, guidelines wy związany z Twierdzą Przemyśl. Dlatego też and adaptation possibilities of the defensive con- należy za słuszną uznać inicjatywę w sprawie przy- structions were presented. The prepared charts of stąpienia do prac nad utworzeniem Zespołu Par- fortified landscape model the cultural landscape ków Kulturowych Twierdzy Przemyśl. Zarządza- and allow for drawing conclusions and formulat- nie środowiskiem kulturowym zaplanowano po- ing conservation recommendations. wierzyć tworzonemu Związkowi Gmin Fortecz- The city of Przemyśl has naturally inherited the nych. Gminy zaangażowane w to przedsięwzięcie cultural achievements associated with Przemyśl postanowiły utworzyć na swoich terenach parki Fortress. Therefore, the initiative aimed at estab- kulturowe. lishing the Complex of Cultural Parks of Przemyśl Fortress should be regarded as fully justified. The management of the cultural environment was to be given to the newly created Association of Forti- fication Districts (Związek Gmin Fortecznych). The districts involved in the enterprise decided to open cultural parks within their boundaries.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 121