PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS Marek Gosztyła, Rafał Oleszek Wybrane problemy ochrony Twierdzy Przemyśl Selected problems of the issue of Przemyśl Fortress preservation Celem artykułu jest zaprezentowanie koncepcji dzieło inżynierskie, które ma złożoną strukturę prze- i projektów zagospodarowania dzieł obronnych od strzenną i materiałową, powinno być ponownie lat 60. XX wieku do czasów współczesnych. poddane szczegółowym badaniom terenowym. Ta- Zachowane jedno z cenniejszych w skali Europy kie postępowanie pozwoli określić aktualny stan dzieło architektury i budownictwa obronnego – techniczny budowli i wysunąć zalecenia konserwa- Twierdza Przemyśl – po II wojnie światowej było torskie. Budowle forteczne powinny być objęte rów- przedmiotem badań ośrodków naukowych w Kra- nież badaniami architektonicznymi. Dopiero stu- kowie, Rzeszowie, Wiedniu i Przemyślu. Prowadzo- dia historyczne w połączeniu z badaniami architek- no badania terenowe i archiwalne. W oparciu o uzy- tonicznymi (uzupełnionymi o analizę statyczną) skiwane wyniki podejmowano próby szkicowania mogą stanowić podstawę do formułowania podejść programów zagospodarowania twierdzy. Oprócz konserwatorskich. ośrodków naukowych problematyką zachowania za- Wykonany dotychczas zakres badań i prac badaw- bytkowych dzieł fortecznych zajmowały się samo- czych oraz koncepcji projektowych nie pozwala na rządy lokalne będące właścicielami fortów. Próby ra- przyjęcie całościowego i kompleksowego programu towania budowli i obiektów zabytkowych twierdzy zagospodarowania twierdzy. Dysponujemy bowiem podejmowały również stowarzyszenia naukowe i kul- wycinkowymi badaniami terenowymi, rozpoczętą, turalne. Wśród wielu uczestników badań na czoło ale niedokończoną kwerendą archiwalną oraz nie- wysuwa się Politechnika Krakowska 1. Pracownicy na- kompletnymi wynikami studiów historycznych ukowi tej uczelni dali początek badaniom tereno- w skali obiektu i w skali urbanistycznej. wym: prowadzili inwentaryzacje fortów, studia kra- Pomimo nieprzeprowadzenia do chwili obecnej jobrazowe, opracowali zarys historii budowy twier- pełnego zakresu badań rodzi się konieczność pod- dzy, przedstawili rekompozycję założenia oraz zapro- jęcia zdecydowanych działań mających na celu za- ponowali programy zachowania, ekspozycji i zago- chowanie i udostępnienie fortyfikacji obronnych. spodarowania niektórych zabytków militarnych. Koncepcje ochrony i opieki nad twierdzą należy W ramach programu Ministra Kultury i Sztuki tworzyć z uszanowaniem zapisów ustawy o ochro- – Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej – nie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162 z końcem lat 90. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfika- poz.1568 z 17 września 2003), tzw. karty „Kraków cji O/Krakowski (autor: dr arch. K. Wielgus) opra- 2000” 2 oraz uwzględniając obowiązujące zapisy pra- cowało karty krajobrazu warownego dla poszcze- wa miejscowego. W dobie współczesnej należy rów- gólnych dzieł militarnych. W spójnej i czytelnej kon- nież rozważyć międzynarodową formę ochrony wencji programowej zamieszczono zasoby, walory- Twierdzy Przemyśl zapraszając do współpracy kra- zację, wytyczne i możliwości adaptacyjne zabytków je, które uczestniczyły w budowie tej warowni, tj. fortecznych. W formie konstruktywnej starano się Austrię, Węgry, Czechy. W związku z tym, że po zebrać dotychczasowy stan badań oraz zapropono- II wojnie światowej forty wspomagające fort artyle- wać kierunki opieki i użytkowania zachowanych ryjski I Salis Soglio znalazły się po stronie ukraiń- budowli. Sporządzone karty krajobrazu warowne- skiej, opiekę nad tymi umocnieniami powinno się go mogą w sposób przybliżony zezwalać na formu- sprawować współpracując z Ukrainą. łowanie wniosków i zaleceń konserwatorskich. Jed- Twierdza Przemyśl na stałe znalazła już swoje nak zgodnie z przyjętą doktryną konserwatorską miejsce w historii Europy. Budowa umocnień przed sprecyzowaniem tez konserwatorskich każde obronnych na terenach wokół miasta miała swoje 114 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 Ryc. 1. Amfiteatr na Forcie nr XVI – Zniesienie, kontrowersyjna adaptacja, stan obecny Ryc. 2. Widok na Kopiec Tatarski od strony zachodniej Fig. 1. Amphitheatre in Fort no 16 – Zniesienie, a controversial adaptation, current state Fig. 2. View onto the Tartar Mound from the west side Ryc. 3. Obelisk upamiętniający poległych w Twier− Ryc. 4. Współczesny obiekt drewniany na Forcie nr VII/1/2 – Tarnawce, negatywna dzy Przemyśl, przy resztkach baterii N XIX a – Budy próba zagospodarowania fortu, stan obecny Fig. 3. The obelisk commemorating the soldiers fall− Fig. 4. A modern wooden construction in Fort no 7/1/2 – Tarnawce, negative attempt at en in Przemyśl Fortress, at the remains of the bat− land development, current state tery N XIX a – Budy Ryc. 5. Fort nr VIII – Łętownia, ekspozycja muzealna stworzona przez Ryc. 6. Fragment parku sportowo−rekreacyjnego, widok na bramę for− dzierżawcę, stan obecny teczną przy ul. L. Pasteura, stan obecny Fig. 5. Fort no 8 – Łętownia, museum exhibition set up by the lease− Fig. 6. Fragment of the sports and recreation park, view of the fort holder, current state gate in L. Pasteur Street, current state Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 23/2008 115 podłoże w zmieniających się stosunkach austriac- W latach 20. XX wieku przystąpiono do stop- ko-rosyjskich. Propozycje związane z początkiem niowej rozbiórki wyposażenia fortów, demontażu powstania fortyfikacji można łączyć z raportem in- elementów konstrukcyjnych. Część wyposażenia żyniera „Hauptmana” Michała Cichockiego z roku starano się powtórnie wykorzystać, odzyskany złom 1818 i wizytacją Galicji przeprowadzoną przez Jana przetapiano w hutach, a miejscowa ludność mate- Habsburga w 1819 roku. Po licznych dyskusjach na riał rozbiórkowy wykorzystywała na inwestycje temat fortyfikacji Galicji w roku 1871 cesarz Fran- prywatne. W okresie II wojny światowej niektóre ciszek Józef podjął decyzję o budowie umocnień umocnienia obronne rdzenia częściowo adaptowa- w Przemyślu. Janusz Bogdanowski proces budowy no na tzw. Linię Mołotowa. Od czasu zakończenia Twierdzy Przemyskiej podzielił na etapy: II wojny światowej aż po dzień dzisiejszy trwa pro- 1. 1 poł. XIX w., rozbudowa fortyfikacji półsta- ces niszczenia twierdzy. łych – obóz warowny. Zaczęto budowę umocnień Pozostały i zachowany dorobek architektury i bu- na obwodzie wokół miasta (noyau) i fortów ze- downictwa wojennego skutecznie opiera się siłom wnętrznych na głównych drogach prowadzących natury oraz nierzadko bezmyślnym działaniom czło- do miasta. wieka. Twierdza Przemyśl w dobie współczesnej re- 2. Trzecia ćwierć XIX w., budowa twierdzy pier- prezentuje cenne dzieło w skali urbanistycznej, dzie- ścieniowej. W skład twierdzy wchodziły dwa obwo- ła architektury i budownictwa z detalem architek- dy: „noyau” i pierścień fortów, fortyfikacje podnie- tonicznym i artystycznym, zabytki techniki świad- siono do rangi I klasy. czące o poziomie stosowanych w tamtym okresie 3. Lata 1876-87, budowa stałej twierdzy pierście- najnowszych technologii w przemyśle zbrojenio- niowej. Forty artyleryjskie występują w dwóch od- wym oraz budownictwie, dzieła rzemiosła artystycz- mianach: jedno- i dwuwałowe (np. do jednowało- nego i oryginalne militaria. Twierdza zaliczana do wych można zaliczyć forty: I-Siedliska, III-Łuczyce, dzieł budownictwa obronnego jest również euro- V-Grochowce, VII1/2-Tarnawce, VIII-Łętownia, pejską nekropolią. Należy również zaznaczyć, że XIII-Bolestraszyce, XV-Borek, natomiast do dwuwa- Twierdza Przemyska jest też zabytkiem niematerial- łowych należą X-Orzechowce, XI-Duńkowiczki). nym, bowiem przedstawia miejsca upamiętniające 4. Lata około 1885-1899, pierwsza modernizacja wydarzenia historyczne. Stała się świadectwem osią- twierdzy. Wykonane prace polegające na wprowadze- gnięć wielu wybitnych postaci i inżynierów (Salis niu do konstrukcji fortów stropów stalobetonowych, Soglio, Maurycy Brunner). Z twierdzą związane są sklepień staloceramicznych, kopuł i wież pancernych nazwy historyczne i geograficzne. Twierdza Prze- związane były z zastosowaniem pocisku o „działaniu myśl gromadząc tyle wartości kulturowych doku- minowym”. Wprowadzono nowy system fortyfika- mentuje rozwój cywilizacji ludzkiej oraz w oparciu cji, tzw. „system rozproszony”. Twierdza Przemyska o współczesne rozumienie zabytku postrzegana jest otrzymała formę twierdzy pierścieniowej, a całość jako krajobraz kulturowy. obwodu podzielono na VIII grup fortecznych. (m.in. W okresie minionym, po zakończeniu II wojny zmodernizowano fort VII1/2-Tarnawce, zbudowano światowej, podejmowane były próby zagospoda- od nowa fort X-Orzechowce jako pancerny, fort XIII rowania i ochrony dzieł fortecznych. Wskazać moż- San Rideau jako pancerny). na i takie przykłady, które przyczyniały się do de- 5. Lata około 1900-1914, druga modernizacja wastacji i niszczenia umocnień obronnych. W for- twierdzy. Z końcem 1909 roku Przemyśl uznano za tach urządzano składy i magazyny zarówno mate- twierdzę drugorzędną. Prace prowadzono głównie riałów spożywczych, jak i chemicznych (fort GW- przy rdzeniu twierdzy (m.in. przebudowano forty V Grochowce, bateria 3A-Kruhel). W latach 80. XX N XIX-Buda i N XVI-Zniesienie przystosowując je wieku na placu broni fortu VII1/2-Tarnawce wy- do artylerii fortecznej) 3. budowano drewniany obiekt, który adaptowano na Jest to jeden z bardziej złożonych systemów hotel. Lokalizacja przypadkowej bryły wewnątrz za- obronnych, który przed I wojną światową zaliczany łożenia fortecznego zdeformowała historyczną for- był do grona twierdz o randze