PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY
ALEKSANDRA GIEMZA
G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Pomorza wschodniego, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI
OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI
1 : 50 000
Arkusz Toprzyny (35) (z 2 tab. i 3 tabl.)
WARSZAWA 2015 Autorka: Aleksandra GIEMZA
Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku ul. Jana Uphagena 27, 80-237 Gdañsk
Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA
Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN
ISBN 978-83-7863-427-0
© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2015
Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI
I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 A. Stratygrafia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. Kreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. Paleogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 a. Paleocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 b. Eocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 c. Oligocen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Zlodowacenia najstarsze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Zlodowacenie Narwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Zlodowacenie Nidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Stadia³ dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Zlodowacenie Sanu 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Zlodowacenie Sanu 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Interglacja³ wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Interglacja³ mazowiecki (?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Zlodowacenie Liwca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Interglacja³ Zbójna (?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Stadia³ dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Stadia³ œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Stadia³ œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
SPIS TABLIC
Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêdnieniem otworu kartograficzego Orsy wykonanegodla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 ark. Lidzbark Warmiñski Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP
Granice terenu arkusza Toprzyny (35) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 20°30’ i 20°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54°20’i 54°30’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzch- nia obszaru arkusza wynosi oko³o 83 km2. Administracyjnie badany teren po³o¿ony jest w pó³nocnej czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego, w obrêbie powiatu bartoszyckiego oraz gmin Górowo I³aweckie i Bartoszyce. Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2009) omawiany obszar znaj- duje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Niziny Staropruskiej i mezoregionu Niziny Sêpopolskiej. Warmia (kraina historyczna w granicach której znajduje siê badany teren) do po³owy XIII w. znajdowa³a siê we w³adaniu plemion pruskich. Jednym z nich by³o plemiê Natangów. W odleg³oœci oko³o 2 km na wschód od wsi Molwity zachowa³ siê wczesnoœredniowieczny gródek stra¿niczy tego plemienia (Klimek, inf. ustna). W kolejnych wiekach Warmia zosta³a skolonizowana i nale¿a³a naj- pierw do Zakonu Krzy¿ackiego a potem do Ksiêstwa Pruskiego. Po II wojnie œwiatowej czêœæ jej ziem znalaz³a siê w granicach Polski. Obecnie teren arkusza jest obszarem typowo rolniczym z du¿ym udzia³em gospodarki leœnej i powoli rozwijaj¹c¹ siê agroturystyk¹. We wschodniej czêœci badanego terenu biegnie droga krajowa do przejœcia granicznego znajduj¹cego siê poza obszarem arkusza w miejscowoœci Bezledy. Wiêk- szoœæ wsi znajduj¹cych siê przy granicy z obwodem kaliningradzkim uleg³a wyludnieniu. Najwiêk- szymi miejscowoœciami le¿¹cymi w obrêbie obszaru arkusza s¹: Toprzyny, ¯ywkowo i Ga³ajny. W niniejszym opracowaniu szczegó³owo przedstawiono budowê geologiczn¹ pó³nocnej czêœci War- mii w granicach obszaru arkusza Toprzyny w œcis³ym powi¹zaniu z terenem objêtym arkuszem Wojciechy. Mapa geologiczna wraz z za³¹cznikami i tekstem objaœniaj¹cym zosta³a wykonana w Przedsiêbior- stwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, na podstawie projektu badañ geo- logicznych dla wykonania arkuszy: Toprzyny (35) i Wojciechy (63) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Zosta³ on zatwierdzony decyzj¹ Ministra Œrodowiska DG/kok/489/1891/2004 z dnia 16.03.2004 r.
5 W czasie terenowych prac geologiczno-zdjêciowych i dokumentacyjnych w latach 2006–2009 wykonano: 319 sond rêcznych o g³êbokoœci od 2,0 do 4,0 m (³¹cznie ok. 780 m) i 37 sond mechanicz- nych wiertnic¹ WH — od 6,0 do 20,0 m (³¹cznie ok. 350 m), jak równie¿ oczyszczono i opisano œciany 7 ods³oniêæ i punktów eksploatacji kopalin. Œrednia gêstoœæ punktów dokumentacyjnych wynios³a oko³o 4,5 punktu na 1 km2 (tab. 1). W czasie prac dokumentacyjnych wykorzystano równie¿ opisy 23 profili archiwalnych otworów hydrogeologicznych i profile 40 otworów surowcowych.
T a b e l a 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zamieszczonych na mapie geologicznej
Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku dokumen- geologicznej terenowym tacyjnego* Sigajny (oko³o 3 km na pó³noc- 1 7 sm 152,5 7,0 litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê ny wschód od miejscowoœci) mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 2 9a sm Dulsin 175,0 15,0 morenê martwego lodu mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 3 8a sm Kierno 167,0 12,8 morenê martwego lodu mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 4 1z od, sm Warszkajty 107,0 20,0 kem 5 6 sm Sigajny 161,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 6 7 sm Sigajny 152,5 10,0 przekrój geologiczny A–B 7 4 sm Dulsin 133,0 10,0 przekrój geologiczny A–B 8 3 sm Toprzyny 122,0 10,0 przekrój geologiczny A–B mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 9 15a sm Wojmiany 102,0 10,0 morenê martwego lodu mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 10 11 sm Wê¿ykowo 114,0 18,0 wysoczyznê 11 2z od, sm Warszkajty 109,0 20,0 przekrój geologiczny A–B mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 12 16 sm Warszkajty (las) 118,0 10,0 sandr i litologia podœcielaj¹cych je osadów 13 13 sm Piersele 103,0 20,0 przekrój geologiczny A–B mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 14 20 sm Lejdy 82,0 10,0 wysoczyznê
*od – ods³oniêcie, sm – sonda mechaniczna
W ramach realizacji arkusza, w celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdo- wych i okreœlenia ich sp¹gu, w 2007 r. „Geofizyka Toruñ” Sp. z o.o. wykona³a otwór badawczy (karto- graficzny) Piersele K-1 (otw. 18) o g³êbokoœci 195,0 m. Osady przewiercone w otworze kartograficznym zosta³y poddane szczegó³owym badaniom lito- logiczno-petrograficznym. Wykonano: analizê uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów frakcji 0,5–1,0 mm, sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej, zawartoœci wêglanu wapnia (Jeleñski, 2009). Analizê mikropaleontologiczn¹ próbek osadów paleoceñskich wykona³ Gedl (2008) i Paruch-Kulczycka (2009).
6 Do opracowania stratygrafii osadów wykorzystano równie¿ profil otworu badawczego Orsy 3 (IG 1212281 — otw. 8) wykonanego w czasie realizacji MGP, w okolicach osady Orsy. W otworze osi¹gniêto pod³o¿e czwartorzêdu, jego g³êbokoœæ wynios³a 290,4 m. Badania litologiczno-petrogra- ficzne próbek osadów pobranych z rdzenia tego otworu wykona³ Marek w 1978 r. a mikropaleontolo- giczne Gawor-Biedowa w 1974 i 1975 r. (Mañkowska, S³owañski, 1979). Okreœlaj¹c g³êbokoœæ zalegania stropu osadów paleogeñskich, ich zró¿nicowanie litologiczne oraz wyznaczaj¹c g³ówne poziomy przewodnie wykorzystano ci¹g 75 sondowañ geoelektryczno- -elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a), którego przebieg pokrywa siê w przybli¿eniu z lini¹ przekroju geologicznego A–B. Analiza mapy anomalii grawimetrycznych wykonana na podstawie interpretacji pó³szcze- gó³owego zdjêcia grawimetrycznego na podk³adzie mapy 1:50 000 (Twarogowski, Petecki, 2008) pozwoli³a na zidentyfikowanie i przeœledzenie rozprzestrzenienia struktur geologicznych wystê- puj¹cych w obrêbie czwartorzêdu i jego pod³o¿a. Najstarszym dokumentem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym badany teren jest mapa glebowo-geologiczna, arkusz Gr. Peisten, opracowana pod koniec XIX w. przez niemieckich geolo- gów, na podstawie zdjêcia geologicznego sporz¹dzonego na podk³adzie mapy w skali 1:25 000 (Klebs, 1890). Wydzielenia geologiczne i model budowy geologicznej odpowiada³y ówczesnym pogl¹dom i wymaga³y licznych uzupe³nieñ i odmiennej interpretacji, które zosta³y przeprowadzone przez Kondrackiego (1948) i Zwierza (1953) w czasie opracowywania Przegl¹dowej Mapy Geolo- gicznej Polski 1:300 000, arkusz Gi¿ycko. Kolejnym opracowaniem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym teren omawianego arkusza jest Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Lidzbark Warmiñski (MGP) (Mañkowska, S³owañski, 1977a, b, 1979) wraz z mapami podstawowymi w skali 1:50 000 dla tego wydania (ark. Toprzyny). Dotychczas, szczegó³owe prace geologiczne zakoñczone opracowaniem Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP), wykonano na terenie s¹siednich arkuszy: G³êbock (Kacprzak, Honczaruk, 2008a), Górowo I³aweckie (Kacprzak, Honczaruk, 2008b), Bartoszyce (Drozd, Trzepla, 2009a, b), Szczurkowo (Drozd, Trzepla, 2009a, c), Wojciechy (Giemza, 2009). Opracowañ polskich badaczy dotycz¹cych geomorfologii i rzeŸby tego obszaru jest niewiele. Do najwa¿niejszych nale¿¹ prace: Galona (1936, 1937), Pietkiewicza (1948) i Kondrackiego (1952, 1957, 1972), które powsta³y w latach 1936–1972.
1 Numer archiwalny otworu w Narodowym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego–Pañstwo- wego Instytutu Badawczego w Warszawie.
7 Geologi¹ czwartorzêdu Polski pó³nocno-wschodniej zajmowali siê m.in.: Halicki (1950, 1960), Rühle (1955, 1974), Roszko (1968, 1971), Mojski (1969, 2005), S³owañski (1981), Lisicki (1997), Ber (2000). W 2005 r. Morawski (2005) podsumowa³ wczeœniejsze prace dotycz¹ce plejstocenu i jego pod³o¿a na terenie Warmii, i porówna³ z nowymi danymi uzyskanymi w czasie prac zwi¹zanych z re- alizacj¹ kolejnych arkuszy SMGP i wynikami badañ elektrooporowych w wersji obrazowania oporno- œciowego, p³ytkiej sejsmiki refleksyjnej, analizy pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego oraz analizy lineamentów grawimetrycznych. Formacje przedkenozoiczne wystêpuj¹ce na badanym terenie opisuj¹ w swoich pracach m.in.: D¹browski i Karaczun (1956), Tyski (1962), Kubicki i inni (1972), Po¿aryski (1974), Karaczun i inni (1975), Kubicki i Ryka (1982), Doktór i inni (1995). Niektóre z przedstawionych w poni¿szym opracowaniu zagadnieñ by³y rozpatrywane regional- nie, ³¹cznie dla obszaru arkuszy Wojciechy i Toprzyny. W zwi¹zku z tym w tekstach objaœnieñ do obu arkuszy niektóre fragmenty mog¹ byæ takie same.
II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU
Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2009) obszar arkusza Toprzyny znajduje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Nizina Staropruska, mezoregionu Nizina Sêpopolska. Wed³ug Kondrackiego (2009) granica pomiêdzy Nizin¹ Sêpopolsk¹ a ograniczaj¹cym j¹ coko³em Wzniesieñ Górowskich przebiega na zachód od arkusza Toprzyny, ale anali- zuj¹c zasadnicze rysy ukszta³towania powierzchni terenu omawianego obszaru oraz obraz budowy geolo- gicznej uzyskany podczas badañ terenowych, wydaje siê, ¿e granicê mo¿na przesun¹æ w kierunku wschodnim i poprowadziæ w rejonie miejscowoœci Piersele. Przemawiaj¹ za tym m.in. bardzo du¿e zró¿ni- cowanie morfologiczne obszaru od 183,3 m n.p.m. w kulminacji moreny martwego lodu na pó³nocny za- chód od Toprzyn do 60,0 m n.p.m. w dolinie Bezledy w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu oraz nagromadzenie moren martwego lodu i kemów, towarzysz¹ce zwykle strefom kontaktu. Najwiêkszy obszar zajmuje w y s o c z y z n a m o r e n o w a f a l i s t a , jej powierzchnia obni¿a siê od 183,3 w okolicy Toprzyn do oko³o 100 m n.p.m. w okolicy Pierseli, jest urozmaicona pagórka- mi moren martwego lodu, kemów i form akumulacji szczelinowej. M o r e n y m a r t w e g o l o d u powsta³y w czasie deglacjacji arealnej. Tworz¹ one wyraŸne owalne lub lekko wrzecionowate pagórki lub wzgórza. Pagórki zbudowane s¹ z piasków i ¿wirów a wzgó- rza najczêœciej z glin zwa³owych, rzadko z wk³adkami piasków i ¿wirów. Otaczaj¹ one z a g ³ ê b i e n i a k o ñ c o w e ( w y t o p i s k o w e ) . Wysokoœci wzglêdne form wynosz¹ od 5 do 20 m.
8 Najwiêksze skupisko k e m ó w znajduje siê w okolicy Warszkajt. Przewa¿nie maj¹ one lekko wyd³u¿ony kszta³t, ³agodnie nachylone zbocza. Ich powierzchnie przekraczaj¹ 1 km2 a wysokoœci wzglêdne wynosz¹ ponad 15 m. Zbudowane s¹ przewa¿nie z piasków i mu³ków, czêsto z pokrywami gliniastymi, które sp³ywa³y z bry³ martwego lodu. Profile œcian piaskowni-¿wirowni w Warszkajtach (punkty dok. 4 i 11) wskazuj¹, ¿e sedymenta- cja osadów buduj¹cych kemy nast¹pi³a w bardzo zmiennych warunkach, w czasie których powsta³y zarówno serie osadów py³owatych z wyraŸnymi riplemarkami falowymi, jak i warstwy osadów piasz- czysto-¿wirowych z pokrywami gliniastymi. Na obszarze arkusza rozpoznano tylko jedn¹ f o r m ê a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j , po³o¿on¹ na po³udniowy wschód od miejscowoœci Molwity. Jest to wa³ o d³ugoœci 2,3 km, szerokoœci oko³o 100–300 m i kierunku SSW–NNE, zgodnym z kierunkiem szczelin w lodzie. Wysokoœci wzglêdne oscyluj¹ w granicach 7 m. Buduj¹ go osady piaszczysto-gliniaste. Szlaki odp³ywu wód roztopowych znacz¹ r ó w n i n y w o d n o l o d o w c owe i sandrowe, wykorzystane nastêpnie przez doliny cieków. Najwiêksze p³aty tworz¹ w okolicach Warszkajt i Lejd. Na ca³ym terenie arkusza, zarówno na powierzchni wysoczyzny morenowej, jak i równin wod- nolodowcowych licznie wystêpuj¹ z a g ³ ê b i e n i a p o w s t a ³ e p o m a r t w y m l o d z i e . S¹ to zazwyczaj p³ytkie zag³êbienia o ³agodnych zboczach, których dno znajduje siê oko³o 1–3 m poni¿ej powierzchni terenu. Ich powierzchnia jest zró¿nicowana, wynosi od kilku do kilkuset metrów kwadratowych. Wiêkszoœæ niecek i obni¿eñ powsta³ych po wytopieniu bry³ martwego lodu, w holocenie zosta³a wype³niona osadami organicznymi i mineralnymi: torfami, namu³ami, gytiami, osadami rzecznymi lub deluwialnymi, o mi¹¿szoœci do kilku metrów. Najg³êbsze, o wyd³u¿onym, wrzecionowatym kszta³cie, wype³nione namu³ami, znajduje siê na po³udnie od Warszkajt. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ zag³êbienia wype³nione torfami, które obecnie tworz¹ równiny torfowe. D n a d o l i n r z e c z n y c h uformow³a rzeka Elma i Bezleda oraz ich dop³ywy. Dolinki, m³ode rozciêcia erozyjne i dolinki w ogólnoœci nie r o z - d z i e l o n e . Najczêœciej s¹ to krótkie i w¹skie formy o stromych zboczach, które rozcinaj¹ krawêdzie wysoczyzny lodowcowej. Powierzchniê wysoczyzny rozcinaj¹ liczne d o l i n k i d e n u d a c y j n e , w jej obrêbie wystê- puj¹ równie¿ r ó w n i n y d e n u d a c y j n e. Dzia³alnoœæ ludzka nie mia³a du¿ego wp³ywu na ukszta³towanie powierzchni terenu. P i a s k o w - n i e - ¿ w i r o w n i e ( P ¯ ) wystêpuj¹ jedynie w rejonie Warszkajt, sk¹d kruszywo, przewa¿nie piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów eksploatowane s¹ od lat 80-tych XX w. W pó³nocno-wschodniej czêœci ba- danego obszaru, w odleg³oœci oko³o 2 km na wschód od Molwit, zachowa³o siê wczesnoœredniowieczne g r o d z i s k o (gródek stra¿niczy) plemienia pruskiego — Natangów (Klimek, inf. ustna).
9 Teren arkusza le¿y w zlewni Zalewu Wiœlanego, g³ównymi ciekiami s¹ Elma i Bezleda. Dolina Elmy w granicach badanego terenu, objêta jest obszarem chronionego krajobrazu. Charakterystyczn¹ cech¹ rejonu jest znikoma iloœæ jezior. Niewielkie zarastaj¹ce zbiorniki wodne znajduj¹ siê w pobli¿u wyludnionej wsi Warszkajty (jezioro Czarne) i na po³udniowy wschód od osady Gr¹dzik.
III. BUDOWA GEOLOGICZNA
A. STRATYGRAFIA
Profil stratygraficzny osadów wystêpuj¹cych na terenie arkusza Toprzyny opracowano na pod- stawie analizy profili wszystkich archiwalnych otworów wiertniczych (kartograficznych, badaw- czych, hydrogeologicznych i surowcowych), sond mechanicznych i rêcznych znajduj¹cych siê na badanym terenie, w korelacji z profilami otworów kartograficznych wykonanych na obszarze arkusza Wojciechy (tabl. II). Wyniki badañ litologiczno-stratygraficznych próbek osadów pobranych z profilu otworu Piersele (otw. 18) (Jeleñski, 2009) i Orsy (otw. 8) (Mañkowska, S³owañski, 1979) by³y pod- staw¹ korelacji stratygraficznej osadów plejstoceñskich. Pokrywê osadow¹ krystaliniku, który w tym rejonie po³o¿ony jest na g³êbokoœci 2000–2500 m (Ksi¹¿kiewicz i in., 1974), opisano na podstawie profili otworów poszukiwawczych wykonanych w miej- scowoœciach: Nowa Wieœ I³awecka, Piaski i Wyrêba. Znajduj¹ siê one na obszarze s¹siedniego arku- sza Wojciechy (Giemza, 2009). W profilach tych otworów stwierdzono osady: czwartorzêdu, paleogenu, kredy, jury, triasu, permu, syluru, ordowiku, kambru i proterozoiku. Luka stratygraficzna obejmuje dewon i karbon. Sp¹g osadów czwartorzêdowych w wymienionych otworach wystêpuje na g³êboko- œci 205,0–266,0 m.
1 . K r e d a
Osady kredowe na terenie arkusza Toprzyny zosta³y stwierdzone w profilu otworu badawczego Orsy (otw. 8) wykonanym dla MGP (Mañkowska, S³owañski, 1977b, 1979). Ich strop wystêpuje na g³êbokoœci 269,3 m. Wykszta³cone s¹ w postaci zielonych m a r g l i piaszczystych z ciemnoszarozielonymi smugami. Wyniki badañ mikropaleontologicznych przepro- wadzonych przez Gawor-Biedow¹ w 1974 i 1975 r. wykaza³y w badanych próbkach zawartoœæ ze- spo³ów mikrofauny charakterystycznych dla kredy górnej (mastrychtu), m.in.: Cibicides involuta (Marsson), Cibicides excavata Brotzen, Cibicides pinnguis (Jennings), Cibicides bembix (Marsson), Pseudouvigerina cristata (Marsson), Pseudouvigerina cimbrica Brotzen, Anomalinoides pinguis (Jennings), Gevelinella preaacuta (Vassilenko), Gevelinella petrusa (Marsson), Gevelinella gankin- censis (Neckaja), Bolivina incrassata Reuss (Mañkowska, S³owañski, 1979).
10 2 . P a l e o g e n
Osady paleogenu na obszarze arkusza reprezentowane s¹ przez osady: paleocenu, eocenu i oli- gocenu. Zosta³y stwierdzone w profilu otworu Piersele (otw. 18) i otworu badawczego Orsy (otw. 8).
a . P a l e o c e n
Osady paleoceñskie nawiercono w profilu otworu Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 188,8–195,0 m (strop znajduje siê na wysokoœci 82,8 m p.p.m.). S¹ to szarozielone drobnoziarniste p i a s k i g l a u k o n i t o w e z nielicznymi wtr¹ceniami wêglanu wapnia. W rdzeniu wiertniczym stwierdzono niewielk¹ iloœæ pokruszonych muszelek miêczaków. Z osadów pobrano cztery próbki do badañ mikro- paleontologicznych (Paruch-Kulczycka, 2009). W badanym materiale najwiêkszy udzia³ mia³y sk³adni- ki mineralne: drobno- i gruboziarnisty kwarc, glaukonit i bezkszta³tne, czarne konkrecje. Ocala³y pojedyncze otwornice, których z³e zachowanie nie pozwoli³o na okreœlenie wieku osadów. Prowadzona równolegle analiza biostratygraficzna dinocyst wystêpuj¹cych w osadach pobra- nych z g³êbokoœci 189,5–193,0 m (Gedl, 2008) pozwoli³a na stwierdzenie ich paleoceñskiego wieku. Œwiadczy o nim obecnoœæ gatunków: Trithyrodinium evittii Drugg, Cribroperidinium ventriosum Wetzel, Cerodinium sp., Isabelidinium bakieri (Deflandre et Cookson) Lentin et Williams, Lejeunecy- sta kozlowskii, Chlamydophorella sp., Areoligera sp. W otworze 8 do paleocenu zaliczono szarozielone piaski margliste, miejscami piaski py³owate, kwarcowo-glaukonitowe z ³yszczykami i szcz¹tkami fauny, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 252,0–269,3 m (97,0–114,3 m p.p.m.). W próbkach pobranych z tych osadów Gawor-Biedowa (Mañkowska, S³owañski, 1979) stwierdzi³a Ÿle zachowan¹ mikrofaunê b¹dŸ formy charakterystyczne zarówno dla kredy górnej, jak i paleocenu, zatem przynale¿noœæ stratygraficzna tych osadów nie jest jednoznaczna.
b . E o c e n
Eoceñskie p i a s k i zosta³y przewiercone prawdopodobnie w otworze 8 na g³êbokoœci 251,1–252,0 m (96,1–97,0 m p.p.m.). S¹ to szarozielone, bezwapienne piaski py³owate ze œladami nie- wyraŸnego smugowania.
c . O l i g o c e n
P i a s k i . Utwory oligocenu reprezentowane s¹ przez osady stwierdzone w profilu otworu Pier- sele (otw. 18). Zosta³y rozpoznane na g³êbokoœci 178,9–188,8 m (72,9–82,8 m p.p.m.). S¹ to ciemno- zielone, bezwapniste, s³abo wysortowane, drobnoziarniste piaski kwarcowo-glaukonitowe. W sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej wchodz¹ przede wszystkim minera³y nieprzezroczyste z licznym glaukoni- tem, wœród ziarn minera³ów przezroczystych przewa¿aj¹ granaty i epidot (Jeleñski, 2009). Osady
11 te wystêpuj¹ prawdopodobnie na ca³ej powierzchni arkusza, tylko lokalnie ich mi¹¿szoœæ uleg³a znacznemu zredukowaniu na skutek procesów zachodz¹cych w najstarszej fazie plejstocenu.
3. Czwartorzêd
Osady czwartorzêdowe pokrywaj¹ ca³y badany obszar. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od oko³o 165 m w okolicach osady Piergozy (otw. 22 i 23) w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu do 251,1 m w okolicach Ors (otw. 8) w czêœci po³udniowo-zachodniej. Le¿¹ bezpoœrednio na utworach: eocenu, oligocenu lub prawdopodobnie paleocenu (przekrój geologiczny A–B). Ca³y kompleks osadów czwar- torzêdowych przewiercono jedynie w otworze 8 i 18. Profil stratygraficzny osadów czwartorzêdu przyjêto na podstawie analizy profili wszystkich otworów znajduj¹cych siê na obszarze arkusza oraz bezpoœredniej korelacji z profilem osadów i wyni- kami badañ litologiczno-petrograficznych na terenach s¹siednich arkuszy. Wyró¿niono utwory plej- stocenu, czwartorzêdu nierozdzielonego i holocenu.
a. Plejstocen
Rozpoznane osady plejstoceñskie zaliczono do zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowopolskich, œrodkowopolskich i pó³nocnopolskich oraz interglacja³u wielkiego.
Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi
P i a s k i z a s t o i s k o w e o mi¹¿szoœci 1,6 m zosta³y udokumentowane w otworze Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 177,3–178,9 m (71,3–72,9 m p.p.m.). S¹ to szarozielone, przechodz¹ce w szarobr¹zowe piaski py³owate z pojedynczymi ¿wirkami. W sp¹gu serii stwierdzono 0,2-metrow¹ warstwê szarozielonych piasków py³owato-ilastych ze ¿wirami i g³azikami, wskazuj¹c¹ prawdopo- dobnie na akumulacjê rzeczn¹ w warunkach postêpuj¹cego och³odzenia. Wyniki badañ litologicz- no-petrograficznych (Jeleñski, 2009) osadów pobranych z g³êbokoœci 177,3–178,7 m wskazuj¹ na du¿y udzia³ we frakcji ciê¿kiej glaukonitu, wœród minera³ów przezroczystych przewa¿aj¹: granaty, amfibole, epidot i turmaliny. Liczne s¹ okruchy skandynawskich ska³ krystalicznych i piaskowców pó³nocnych, obecne s¹ równie¿ okruchy piaskowców i mu³owców lokalnych oraz wapieni. Wêglano- woœæ osadów jest bardzo wysoka. G l i ny z w a ³ o w e prawdopodobnie tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, oko³o 15 m, osi¹gaj¹ w œrodkowej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza (okolice Toprzyn i Pierseli), co potwierdza profil geoelektryczny (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a). Przewiercono j¹ w otworze Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 171,5–177,3 m (65,5–71,3 m p.p.m.), s¹ to zwarte szarobr¹zowe gliny, miejscami lekko
12 ilaste, z nielicznymi g³azikami. W sk³adzie petrograficznym przewa¿aj¹ ska³y wêglanowe, bardzo liczne s¹ ska³y krystaliczne, piaskowce i mu³owce lokalne. Œrednie wartoœci wspó³czynników petro- graficznych (O/K–K/W–A/B2) wynosz¹: 1,55–0,74–1,16 (Jeleñski, 2009). W okolicach Ors (otw. 8) opisywane osady wystêpuj¹ na g³êbokoœci 243,5–251,1 m (88,5–96,1 m p.p.m.). Tworz¹ one 7,6-metrow¹ warstwê zbudowan¹ z szarozielonych glin zwa³owych ze ¿wirami i g³azikami o œrednicy do 17 cm. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹:1,28–0,91–0,95 (Mañkowska, S³owañski, 1979). Prawdopodobnie osady te przewiercono równie¿ w otworze hydrogeologicznym w Piergozach (otw. 23) w po³udniowo-wschodnim naro¿u obszaru arkusza (przekrój geologiczny A–B).
Zlodowacenia po³udniowopolskie
Rozpoznano prawdopodobnie trzy poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ œrodkowopolskich z towarzysz¹cymi im osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Zaliczono je do stadia³u dolne- go i górnego zlodowacenia Nidy i zlodowacenia Sanu 2. Nie stwierdzono poziomu glin, mog¹cego œwiadczyæ o nasuniêciu l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1, przypuszczalnie zosta³y zniszczone przez l¹dolód zlodowacenia Sanu 2. Wyniki analizy litologiczno-petrograficznej pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e mog¹ one tkwiæ w formie porwaków w obrêbie glin zlodowacenia Sanu 2. Wyró¿niono natomiast seriê osadów zastoiskowych akumulowanych prawdopodobnie w czasie transgresji i seriê osadów wodnolodowcowych akumulowanych w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1.
Zlodowacenie Nidy
Stadia³ dolny
M u ³ k i z a s t o i s k o w e zosta³y udokumentowane w profilu otworu Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 169,8 m (63,0 m p.p.m.), tworz¹ 1,7-metrow¹ seriê ciemnobr¹zowych mu³ków, miejscami mu³ków ilastych warstwowanych piaskami py³owatymi, z wyraŸn¹ ³upliwoœci¹ i œladami zlustrowa- nia. Powsta³y prawdopodobnie w p³ytkim zbiorniku przed czo³em wkraczaj¹cego l¹dolodu, w warun- kach peryglacjalnych. W osadach stwierdzono du¿¹ zawartoœæ glaukonitu, nieliczne amfibole i granaty, oraz bardzo nisk¹ wêglanowoœæ (Jeleñski, 2009). Wokolicach Ors (otw.8) le¿¹ na g³êbokoœci 242,9–243,5 m (87,9–88,5 m p.p.m.). Wykszta³cone s¹ w postaci szarozielonych mu³ków ilastych. Zosta³y przewier- cone równie¿ w otworze w Piergozach (otw. 23). Przypuszczalnie by³y akumulowane w po³udnio- wo-wschodniej czêœci obszaru arkusza w rozleg³ym, ale p³ytkim zbiorniku istniej¹cym przed czo³em
2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.
13 wkraczaj¹cego l¹dolodu w warunkach peryglacjalnych (przekrój geologiczny A–B). Zalegaj¹ bezpo- œrednio na kompleksie glin zwa³owych zlodowacenia Narwi. G l i n y z w a ³ o w e tworzy³y prawdopodobnie zwart¹ pokrywê, która w œrodkowej czêœci arkusza, w rejonie Dulsina, Toprzyn i Warszkajt, uleg³a zniszczeniu w czasie deglacjacji i w wyniku procesów erozji i egzaracji zwi¹zanych z nasuniêciami kolejnych l¹dolodów. Przewiercono je w otwo- rze Piersele (otw. 18) i w okolicach Ors (otw. 8) oraz przypuszczalnie w Piergozach (otw. 23) (przekrój geologiczny A–B). W otworze 18 wykszta³cone s¹ w postaci ciemnobr¹zowych glin zwa³owych. Wystêpuj¹ na g³êbokoœci 159,2–169,8 m (53,2–63,8 m p.p.m.). Uzyskane wspó³czynniki petrogra- ficzne wynosz¹ œrednio: 2,08–0,60–1,23. W badanej próbce ska³y wêglanowe przewa¿a³y nad krysta- licznymi, du¿y jest równie¿ udzia³ dolomitów pó³nocnych (Jeleñski, 2009). Przypuszczalnie na podobnej wysokoœci 45,0–55,0 m p.p.m. wystêpuj¹ one w Piergozach (otw. 23). Z otworu 8 z serii osadów gliniastych (196,1–242,9 m) pobrano próbkê do badañ litologicz- no-petrograficznych. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych w tej warstwie wynios³y: 1,63–0,67–1,39 (Mañkowska, S³owañski, 1979). Podzia³u kompleksu na osady stadia³u dolnego i górnego dokonano w wyniku analizy ich po³o¿enia na obszarach s¹siednich arkuszy z uwzglêdnie- niem przewarstwienia brunatnych i³ów warwowych, wystêpuj¹cego w serii gliniastej na g³êbokoœci 213,4–214,1 m. Na tej podstawie wydzielono warstwê glin zwa³owych stadia³u dolnego zalegaj¹c¹ na g³êbokoœci 214,1–242,9 m. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . Wyniki badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a) pozwoli³y na wyodrêbnienie w okolicach Dulsina serii osadów sandrowych, akumu- lowanych prawdopodobnie w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy. S¹ to osa- dy, le¿¹ce w obni¿eniu wyerodowanym w glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi i stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy, przykryte kompleksem glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. Przypuszczalnie wystêpuj¹ na wysokoœci oko³o 70–88 m p.p.m. (przekrój geologiczny A–B).
Stadia³ górny
I ³ y z a s t o i s k o w e wystêpuj¹ jedynie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, gdzie prawdopodobnie przewiercono je w Piergozach (otw. 23), w otworze Piersele (otw. 18) oraz miejscami w czêœci zachodniej, gdzie zosta³y stwierdzone w profilu otworu w okolicach Ors (otw. 8). W otworze 18 seriê osadów zastoiskowych rozpoznano na g³êbokoœci 158,7–159,2 m (52,7–53,2 m p.p.m.). S¹ to ciemnobr¹zowe i³y warstwowane poziomo, o wysokiej zawartoœci wêglanu wapnia we frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ granaty, amfibole i turmaliny. W otworze 8 s¹ to ciemnobr¹zowe i³y warwo- we le¿¹ce na g³êbokoœci 213,4–214,1 m (58,4–59,1 m p.p.m.). G l i n y z w a ³ o w e pokrywaj¹ przypuszczalnie wiêkszoœæ badanego terenu, z wyj¹tkiem okolic Toprzyn, gdzie zosta³y zniszczone przez wody roztopowe (przekrój geologiczny A–B). Zosta³y prze-
14 wiercone w otworze Piersele (otw. 18), w okolicach Ors (otw. 8) i w Piergozach (otw. 23). W profilu otworu 18 stwierdzono je na g³êbokoœci 148,0–158,7 m (42,0–52,7 m p.p.m.). S¹ to szarobr¹zowe i br¹zowe gliny zwa³owe. Na g³êbokoœci 151,4–151,5 m; 153,6–154,4 m; 156,3–157,3 m i 157,7–157,9 m wystêpuj¹ niewielkiej mi¹¿szoœci warstwy piasków, piasków gliniastych ze ¿wirami i g³azikami, bêd¹ce prawdopodobnie poziomami rozmycia. W sk³adzie petrograficznym najwiêkszy udzia³ maj¹ ska³y krystaliczne i wêglanowe. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,58–0,91–0,82. Do glin stadia³u górnego zlodowacenia Nidy zaliczono 17,3-metrow¹ warstwê szaro- brunatnych glin zwa³owych przewiercon¹ w otworze badawczym w okolicach Ors (otw. 8) na g³êbo- koœci 196,1 m (41,1 m p.p.m.). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e jest to seria szarozielonych drobno- i œrednioziar- nistych piasków, lokalnie z domieszk¹ ¿wirów i g³azików. Udokumentowano je w profilu otworu Pier- sele (otw.18) na g³êbokoœci 145,0–148,0 m (39,0–42,0 m p.p.m.). Prawdopodobnie zosta³y przewiercone równie¿ w Piergozach (otw. 23) (przekrój geologiczny A–B) na wysokoœci 28,0–31,0 m p.p.m. Ich po³o¿enie w rejonie Dulsin–Warszkajty okreœlono na podstawie wyników badañ geofizycz- nych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a) i korelacji z seriami osadów wodnolodowcowych tego zlodowa- cenia na s¹siednich obszarach arkuszy.
Zlodowacenie Sanu 1
P i a s k i , m u ³ k i i i ³ y z a s t o i s k o w e akumulowane prawdopodobnie w czasie transgre- sji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 zosta³y udokumentowane jedynie w okolicach Ors (otw. 8), gdzie le¿¹ na g³êbokoœci 195,0–196,1 m (40,0–41,1 m p.p.m.). Tworz¹ seriê zbudowan¹ z szarych mu³ków piaszczystych warstwowanych poziomo z wtr¹ceniami i³ów. W rejonie Dulsin–Warszkajty osady te wydzielono na podstawie wyników badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a) oraz korela- cji z obszarem s¹siedniego arkusza Wojciechy (Giemza, 2009) (tabl. II). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e zlodowacenia Sanu 1 w okolicach Dulsina, Toprzyn i Warszkajt, w œrodkowej czêœci obszaru arkusza, zosta³y wydzielone na podstawie korelacji wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a) z profilami otworów kartograficznych na obszarze arkusza Wojciechy (Giemza, 2009) (tabl. II). Ich akumulacja wi¹zana jest z deglacjacj¹. W wyniku interpretacji wyodrêbniono seriê piaszczysto-¿wirow¹ o mi¹¿szoœci oko³o 35 m, zalegaj¹c¹ na piaskach, mu³kach i i³ach zastoiskowych zlodowacenia Sanu 1, przykryt¹ glinami zwa³owymi m³odszych zlodowaceñ. Warstwa znajduje siê prawdopodobnie na wysokoœci od 10,0–38,0 m p.p.m. do 36,0 m p.p.m.–20,0 m n.p.m. (przekrój geologiczny A–B).
15 Zlodowacenie Sanu 2
G l i n y z w a ³ o w e rozpoznano w zachodniej czêœci obszaru arkusza, gdzie wystêpuj¹ na wysokoœci od oko³o 1 m p.p.m. do 30 m n.p.m., bezpoœrednio na osadach wodnolodowcowych zlodo- wacenia Sanu 1 utworzonych w czasie deglacjacji, b¹dŸ lokalnie na piaskach, mu³kach i i³ach zasto- iskowych akumulowanych w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. W czêœci wschodniej badanego terenu (otw. 18 i 22) ich strop le¿y prawie p³asko (20,0–29,2 m p.p.m.), wype³niaj¹ one dno obni¿enia utworzonego w piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Nidy, prawdopodobnie na skutek silnej egzaracji l¹dolodu. W okolicach Ors (otw. 8) mi¹¿szoœæ kom- pleksu, stwierdzonego na g³êbokoœci 156,0 m (1,0 m p.p.m.) wynosi 39,0 m, tworzy go seria osadów zbudowanych z szarych, zwartych glin zwa³owych z podrzêdnymi przewarstwieniami ¿wirów i piasków ze ¿wirami. W otworze Piersele (otw. 18) warstwa zbudowana jest z szarych, miejscami szarobr¹zo- wych zbitych glin zwa³owych z nielicznymi, cienkimi przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych. Zalega ona na g³êbokoœci 135,2–145,0 m (29,2 m n.p.m.–39,0 m p.p.m.). Wyniki analizy litologiczno- -petrograficznej wykaza³y przewagê wapieni pó³nocnych. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrogra- ficznych wynosz¹: 1,52–0,79–1,43 (Jeleñski, 2009). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e jest to seria szarobe¿owych ró¿noziarnistych pia- sków z domieszk¹ ¿wirów i py³ów, w sp¹gu przechodz¹cych w ¿wiry z domieszk¹ piasków. Udoku- mentowano je w okolicach Ors (otw. 8) na g³êbokoœci 135,0–156,0 m (20,0 m n.p.m.–1,0 m p.p.m.). Ich wystêpowanie w rejonie miejscowoœci Sigajny–Dulsin–Toprzyny stwierdzono równie¿ na podsta- wie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a).
Interglacja³ wielki
Na badanym terenie brak udokumentowanych palinologicznie stanowisk interglacja³u mazowiec- kiego. Serie osadów interglacjalnych wyró¿niono na podstawie profilu stratygraficznego osadów czwar- torzêdowych wystêpuj¹cych na obszarach s¹siednich arkuszy: G³êbock (Kacprzak, Honczaruk, 2008a), Górowo I³aweckie (Kacprzak, Honczaruk, 2008b) oraz Szczurkowo (Drozd, Trzepla, 2009a, c) i Barto- szyce (Drozd, Trzepla, 2009a, b), jak równie¿ wyników analizy litologiczno-petrograficznej próbek osa- dów pobranych z profilu otworu w okolicach Ors (otw. 8) i otworu Piersele (otw. 18).
Interglacja³ mazowiecki (?)
Do p i a s k ó w , m u ³ k ó w i i ³ ó w j e z i o r n y c h o r a z g l i n d e l u w i a l n y c h zosta³a zaliczona seria osadów przewierconych w otworze 8 na g³êbokoœci 127,8–135,0 m (27,2–20,0 m n.p.m.). Tworz¹ j¹ szarobe¿owe piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ py³ów i ¿wirów, warstwowane i³ami szarymi, brunatnymi z jasnymi laminami. W sp¹gu warstwy stwierdzono 0,5-metrow¹ wk³adkê jasnoszarych glin z pojedynczymi ¿wirami, pochodz¹c¹ zapewne z rozmywania zboczy na skutek
16 intensywnej erozji i denudacji zboczy, rozwijaj¹cej siê w czasie ocieplenia. W otworze 18 warstwê buduj¹ ciemnobr¹zowe i³y i zalegaj¹ce pod nimi szarobr¹zowe piaski drobnoziarniste, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 130,0–135,2 m (24,1–29,2 m n.p.m.). Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wska- zuj¹ na du¿y udzia³ w badanych osadach wêglanów i glaukonitu, wœród ziarn minera³ów przezroczys- tych przewa¿aj¹ granaty i amfibole, z mniejszym udzia³em epidotu i turmalinów. Licznie wystêpuj¹ okruchy ska³ krystalicznych, piaskowców i wapieni. Wêglanowoœæ osadów jest œrednia (Jeleñski, 2009). Autor opracowania litologiczno-petrograficznego wskazuje na jeziorny charakter osadów aku- mulowanych w fazie oziêbiania klimatu.
Zlodowacenie Liwca
G l i n y z w a ³ o w e zlodowacenia Liwca zajmuj¹ niewielki fragment w zachodniej czêœci badanego obszaru i wype³niaj¹ dno obni¿enia utworzonego przypuszczalnie w czasie transgresji l¹do- lodu zlodowacenia Sanu 2 we wschodniej czêœci terenu arkusza (przekrój geologiczny A–B). Udoku- mentowano je w otworze Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 114,0–130,9 m (8,0–24,9 m p.p.m.), gdzie tworz¹ kompleks szarych glin ilastych z 3,8 i 0,2-metrowymi wk³adkami mu³ków ilastych zaobserwo- wanych na g³êbokoœci 120,6–124,4 i 127,1–127,3 m. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficz- nych dla ca³ej warstwy wynosz¹: 1,62–0,71–1,27, a wyniki analizy litologiczno-petrograficznej wykaza³y równie¿ du¿y udzia³ wapieni pó³nocnych i ska³ krystalicznych z niewielkim udzia³em dolo- mitów pó³nocnych (Jeleñski, 2009). W otworze w okolicach Ors (otw. 8) jest to prawdopodobnie war- stwa szarych glin piaszczystych z licznymi ¿wirami i wk³adk¹ i³ów szarobr¹zowych. Stwierdzono je na g³êbokoœci 119,9–127,8 m (35,1–27,2 m n.p.m).
Interglacja³ Zbójna (?)
Na badanym obszarze p i a s k i , m u ³ k i i i ³ y j e z i o r n e zosta³y wydzielone jedynie w za- chodniej czêœci badanego terenu na podstawie analizy paleogeograficznej i profilu w okolicach Ors (otw. 8), w którym na g³êbokoœci 101,1–119,9 m (53,9–35,1 m n.p.m.) stwierdzono wystêpowanie szarych wapnistych mu³ków i piasków py³owatych ze œladami poziomego warstwowania i szcz¹tkami roœlin (na g³êbokoœci 101,1–102,7 m i 108,4–108,6 m), w sp¹gu warstwowanych i³ami ciemnobr¹zo- wym. Mañkowska i S³owañski (1979) wi¹zali te osady z interstadia³em lubelskim (pilickim).
Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry
G l i n y z w a ³ o w e zosta³y prawdopodobnie przewiercone w otworze Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 95,6–114,0 m (10,4 m n.p.m.–8,0 m p.p.m.). Tworz¹ warstwê szarych, zbitych glin zwa³owych z g³azami. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wykaza³y w grupie ¿wirów du¿y
17 udzia³ ska³ wêglanowych, mniejszy krystalicznych, wartoœci wspó³czynników petrograficznych wy- nosi³y œrednio: 2,00–0,90–1,67. Prawdopodobnie na podobnej g³êbokoœci zosta³y nawiercone w otwo- rze hydrogeologicznym w Piergozach (otw. 23; przekrój geologiczny A–B). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . Przypuszczalnie jest to seria osadów o ró¿nej granulacji, od piasków ró¿noziarnistych do piasków ze ¿wirami i g³azikami. Zachowa³a siê jedynie w okolicach Pierseli. Zosta³y wyinterpretowane na podstawie wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a) i danych z obszarów arkuszy Szczurkowo i Bartoszyce SMGP (Drozd, Trzepla, 2009a, b, c).
Zlodowacenie Warty
Stadia³ dolny
M u ³ k i z a s t o i s k o w e rozpoznano w œrodkowej czêœci badanego terenu (przekrój geolo- giczny A–B). W otworze Piersele (otw. 18) seria zastoiskowa reprezentowana jest przez mu³ki wapni- ste, szare. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wykaza³y du¿y udzia³ glaukonitu i wêglanów oraz amfiboli i granatów. W stropie odnotowano znaczn¹ iloœæ staurolitu. Wyniki analizy wskazuj¹ na zastoiskowe pochodzenie osadów (Jeleñski, 2009). G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze, przewiercono je w kilku otwo- rach hydrogeologicznych (otw.: 19, 20, 22, 23), w otworze Piersele (otw. 18) i otworze w okolicach Ors (otw. 8). Mi¹¿szoœæ glin waha siê od kilku metrów w okolicach Toprzyn, gdzie zosta³y czêœciowo usuniête przez wody roztopowe l¹dolodu, do oko³o 38 m we wschodniej czêœci badanego terenu. W otworze 18 s¹ to szare gliny zwa³owe z g³azami, miejscami z cienkimi wk³adkami piasków drobno- ziarnistych i piasków py³owatych, o mi¹¿szoœci 27,4 m, zalegaj¹ce na g³êbokoœci 63,9–91,3 m. Wyniki analizy litologiczno-petrograficznej wykaza³y przewagê wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i znaczny udzia³ dolomitów. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,81–0,65–1,43. W otworze 8 tworz¹ 22,1-metrow¹, jednorodn¹ warstwê szarych glin zwa³owych z du¿¹ iloœci¹ g³azików. Strop tej serii wystêpuje na g³êbokoœci 79,0 m (76,0 m n.p.m.). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e tworz¹ na badanym terenie ci¹g³¹ warstwê, tylko lokalnie rozciêt¹ obni¿eniami wype³nionymi osadami zastoiskowymi stadia³u œrodkowego zlodowa- cenia Warty (przekrój geologiczny A–B). W otworze Piersele (otw. 18) wykszta³cone s¹ w postaci serii osadów piaszczystych z warstwami piasków py³owatych i miejscami cienkimi wk³adkami piasków gliniastych oraz pojedynczymi ziarnami ¿wirów. Warstwa wystêpuje na g³êbokoœci 50,2–63,9 m (55,8–42,1 m n.p.m.). Wyniki analizy sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej (Jeleñski, 2009) przedsta- wiaj¹ siê nastêpuj¹co: dominuj¹cymi minera³ami s¹ granaty, którym towarzysz¹ amfibole, epidot i tur- maliny. W okolicach Ors (otw. 8) seriê wodnolodowcow¹ tworz¹ szare, s³abo wysortowane piaski ró¿noziarniste, le¿¹ce na g³êbokoœci 73,7–79,0 m.
18 Stadia³ œrodkowy
P i a s k i i m u ³ k i z a s t o i s k o w e powsta³y lokalnie w niewielkich zbiornikach na przedpo- lu l¹dolodu, w czasie jego recesji. Stwierdzono je tylko w profilach czterech otworów hydrogeologicz- nych (otw. 14, 19, 22, 23), gdzie ich mi¹¿szoœæ nie przekracza przypuszczalnie 20 m. G l i n y z w a ³ o w e rozpoznano tylko w zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru. Ich pozycja stratygraficzna nie jest pewna, wydzielono je na podstawie korelacji z profilem stratygraficznym osa- dów na arkuszu G³êbock (Kacprzak, Honczaruk, 2008a). Nawiercono je prawdopodobnie w stropie mi¹¿szego kompleksu glin ilasto-piaszczystych w otworze Orsy (otw. 8) i w otworach hydrogeolo- gicznych: 9, 12, 15. Le¿¹ bezpoœrednio na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, a mi¹¿szoœæ warstwy nie przekracza 20 m. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e zachowa³y siê prawdopodobnie tylko w okolicy Dulsina (otw. 11, 12), Toprzyn (otw. 14, 15) i Warszkajt (otw. 17). W Dulsinie tworz¹ zawodnion¹, kil- kumetrow¹ seriê piasków drobno-, œrednio- i ró¿noziarnistych, miejscami z domieszk¹ ¿wirów, le¿¹c¹ na glinach zwa³owych. W Toprzynach i Warszkajtach jest to równie¿ zawodniona seria piasków drob- no- i œrednioziarnistych, lokalnie z domieszk¹ ¿wirów, zalegaj¹ca na osadach zastoiskowych lub lodowcowych. Wyniki badañ geoelektrycznych wskazuj¹ (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a), ¿e miejscami w obrêbie warstwy mog¹ wystêpowaæ soczewy lub przewarstwienia ¿wirów z g³azikami (przekrój geologiczny A–B)
Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y
Stadia³ œrodkowy
G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza, zosta³y stwierdzone w profilach wielu otworów hydrogeologicznych (otw.: 9, 11, 12, 14, 15, 17, 19, 20, 22, 23), w otworze Piersele (otw. 18) i prawdopodobnie w okolicach Ors (otw. 8). W otworze 18 wystêpuj¹ na g³êbokoœci 37,7–50,2 m (68,3–55,8 m n.p.m.) w postaci serii ciemnoszarych glin zwa³owych z du¿ym udzia³em frakcji piaszczystej i cienkimi przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych i brukiem. Wyniki prze- prowadzonych badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009) wykaza³y przewagê wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i ma³y udzia³ dolomitów pó³nocnych. Wartoœci wspó³czynni- ków petrograficznych s¹ zmienione i wynosz¹ œrednio: 1,31–0,89–0,97 (Jeleñski, 2009). W otworze 8 s¹ to szare gliny zwa³owe, miejscami silnie ilaste, le¿¹ce bezpoœrednio na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Odró¿nienie glin jest trudne, a wyniki analizy petrograficznej ca³ego kompleksu osadów gliniastych z g³êbokoœci 15,3–73,7 m nie pozwoli³y na jednoznaczne okre- œlenie ich wieku. Poprowadzona na przekroju geologicznym A–B granica jest przypuszczalna.
19 P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y w o d n o l o d o w c o w e akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ lokalnie w niektórych profilach otworów jako osady rozdzielaj¹ce gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego i górnego. Stwierdzono je m.in. w profilach otworów wiertniczych: 11, 14, 15 i pojedynczych profilach sond mechanicznych. Reprezentowane s¹ przez piaski ró¿nej granulacji, piaski ze ¿wirami, czêsto z otoczakami i g³azami, których obecnoœæ potwierdzaj¹ równie¿ wyniki przeprowadzonych badañ geoeletrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a). Osady nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu.
Stadia³ górny
P i a s k i i m u ³ k i z a s t o i s k o w e powsta³y w rozleg³ym i g³êbokim zbiorniku, utworzo- nym przed czo³em wkraczaj¹cego l¹dolodu. Le¿¹ pomiêdzy glinami zwa³owymi stadia³u œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y. Rozpoznano je w licznych profilach otworów wiertniczych we wschodniej czêœci badanego terenu (otw.: 18, 20, 21, 22, 23) oraz w licznych profilach sond mecha- nicznych. W otworze Piersele (otw. 18) na g³êbokoœci 22,0–37,7 m (84,0–68,3 m n.p.m.) wystêpuj¹ mu³ki szare w stropie warstwowane ciemnoszarymi piaskami py³owatymi, w sp¹gu laminowane i³ami. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wskaza³y na du¿y udzia³ w badanych osadach wê- glanów i glaukonitu, wœród ziarn minera³ów przezroczystych przewa¿aj¹ granaty i amfibole. Wêgla- nowoœæ osadów wynosi³a œrednio 10,0% (w stropie 7,4%, a w sp¹gu 12,7%). Rozpoznane w otworach wiertniczych rzêdne, na których znajduje siê zbiornik wype³niony tymi osadami wynosz¹ od oko³o 60 do 112 m n.p.m. G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze arkusza. Buduj¹ powierzchniê wspó³czesnej wysoczyzny. Prawdopodobnie najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, oko³o 45 m, osi¹gaj¹ w okolicach Ors i Sigajn (przekrój geologiczny A–B) na pó³nocy badanego terenu. Lokalnie zosta³y czêœciowo lub ca³kowicie zniszczone przez wody roztopowe wyp³ywaj¹ce z wytapiaj¹cego siê l¹dolodu i przykryte osadami wodnolodowcowymi (sandrowymi), kemów lub moren martwego lodu. Miejscami le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego, bez wyraŸnego rozdzielenia. Zalegaj¹ na wysokoœci od oko³o 70 we wschodniej czêœci obszaru do 160 m n.p.m. w zachodniej. Najpe³niejsza charakterystyka glin pochodzi z opisu osadów z otworu Piersele (otw. 18), gdzie osady lodowcowe wystêpuj¹ na g³êboko- œci 14,7–22,0 m. S¹ to szarobr¹zowe gliny piaszczyste z g³azikami i pojedynczymi ¿wirami grubookrucho- wymi oraz przerostami piasków py³owatych z pojedynczymi ¿wirami. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,57–0,74–1,17 (Jeleñski, 2009). Sk³ad petrograficzny ¿wirów opisywanych glin wskazuje na znaczny stopieñ zwietrzenia. W okolicach Ors (otw. 8) s¹ to szare gliny zwa³owe, miej- scami silnie ilaste, le¿¹ce bezpoœrednio na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego. Odró¿nienie i rozpo- ziomowanie glin jest trudne, a wyniki analizy litologiczno-petrograficznej nie pozwoli³y na jednoznaczne okreœlenie ich wieku. Poprowadzona na przekroju geologicznych A–B granica jest przypuszczalna.
20 G l i n y z w a ³ o w e , p i a s k i i ¿ w i r y a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j . Tworz¹ one pojedyncze, wyd³u¿one wzgórze le¿¹ce na po³udnie od Molwit, zbudowane z piasków ró¿noziarni- stych z niewielk¹ iloœci¹ materia³u grubszego, na stokach przykryte glinami zwa³owymi. P i a s k i i ¿ w i r y m o r e n m a r t w e g o l o d u . Na wiêkszoœci obszaru wystêpuj¹ pojedyncze wzgórza o kierunku SW–NE zbudowane z osadów piaszczysto-¿wirowych. Towarzysz¹ morenom martwych lodów zbudowanym z glin zwa³owych. Przewa¿nie s¹ niewielkich rozmiarów, a ich wysokoœci wzglêdne wynosz¹ 5–15 m. Brak ods³oniêæ uniemo¿liwia dok³adniejszy opis osadów tworz¹cych formy. Z profili sond mechanicznych i profilu œcian niewielkiego ods³oniêcia zlokalizo- wanego na zachód od Toprzyn wynika, ¿e s¹ to piaski od drobno- do gruboziarnistych, miejscami z doœæ licznymi ¿wirami i niewielkimi g³azikami i przewarstwieniami glin piaszczystych. G l i n y z w a ³ o w e m o r e n m a r t w e g o l o d u buduj¹ wyraŸne owalne wzgórza, zazwyczaj otaczaj¹ce obni¿enia po martwych lodach. Uk³adaj¹ siê w ci¹gi o przebiegu SW–N, znacz¹c kierunki odp³ywu wód roztopowych. Wysokoœci wzglêdne w obrêbie form dochodz¹ do 15,0–20,0 m. Wzgórza moren martwego lodu zbudowane z glin zwa³owych, zosta³y rozpoznane w kilku profilach sond me- chanicznych. G l i n y z w a ³ o w e , p i a s k i i m u ³ k i k e m ó w udokumentowano w centralnej i po³udnio- wej czêœci badanego obszaru. Nale¿¹ do grupy kemów limnoglacjalnych, które buduj¹ g³ównie piaski drobnoziarniste, piaski py³owate lub mu³ki piaszczyste. Formy przykryte s¹ bezstrukturaln¹ czap¹ piaszczysto-¿wirow¹ o ró¿nym stopniu zaglinienia lub glinami zwa³owymi, które czêsto tworz¹ tak¿e j¹dro formy. Profile œcian piaskowni-¿wirowni w Warszkajtach (punkt dok. 11) wskazuj¹, ¿e sedy- mentacja osadów kemów nast¹pi³a w bardzo zmiennych warunkach, w czasie których powsta³y za- równo serie osadów py³owatych z wyraŸnymi riplemarkami falowymi, jak i warstwy osadów piaszczysto-¿wirowych z pokrywami gliniastymi. W otworze Piersele (otw. 18) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 9,1–14,7 m. Tworz¹ seriê piasków py³owatych, miejscami warstwowan¹ cienkimi pok³adami glin piasz- czystych. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wykaza³y w badanych osadach du¿y udzia³ glauko- nitu, granatów i amfiboli, z mniejsz¹ zawartoœci¹ turmalinów i staurolitu, nielicznym rutylem i cyrkonem. Jeleñski wskazuje na zastoiskowo-limnoglacjaln¹ genezê osadów z mo¿liwymi, krótkotrwa³ymi przep³ywami (Jeleñski, 2009). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e by³y akumulowane przez wody roztopowe w cza- sie deglacjacji w stadiale górnym zlodowacenia Wis³y. Tworz¹ pokrywy o mi¹¿szoœci kilku lub kilku- nastu metrów, które wype³niaj¹ doliny wód roztopowych obecnie wykorzystywane przez rzekê Elmê i ma³e bezimienne cieki oraz pokrywaj¹ powierzchniê wysoczyzny. Wykszta³cone s¹ w postaci odwapnionych w stropie be¿owych i jasnobr¹zowych piasków drobno- lub œrednioziarnistych, czêsto z niewielk¹ domieszk¹ ¿wirów. Stwierdzono je w profilach otworów archiwalnych w Ga³ajnach
21 i Warszkajtach (otw. 13, 16, 17), profilu otworu Piersele (otw. 18), profilach sond mechanicznych i rêcznych. W otworze 18 tworz¹ 9,1-metrow¹ szarobe¿ow¹ warstwê zbudowan¹ z piasków ró¿no- ziarnistych ze ¿wirami drobnookruchowymi. Zgodnie z wynikami badañ litologiczno-petrograficz- nych zawieraj¹ du¿e iloœci granatów, epidotu i amfiboli, którym towarzysz¹ cyrkon i turmaliny. Licznie wystêpuj¹ okruchy ska³ krystalicznych, piaskowców i mu³owców lokalnych. S¹ to osady wodnolodowcowe dalekiego transportu (Jeleñski, 2009). Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ w œrod- kowej czêœci obszaru arkusza.
b. Czwartorzêd nierozdzielony
G l i n y i p i a s k i d e l u w i a l n e wykszta³cone s¹ w postaci mocno spiaszczonych br¹zo- wych glin lub piasków gliniastych, w zale¿noœci od budowy formy, z której zosta³y zmyte. Pokrywaj¹ zbocza dolin i rozciêæ erozyjnych a ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 3 m, wzrasta w obni¿eniach.
c . H o l o c e n
P i a s k i i m u ³ k i d e n d o l i n n y c h , m i e j s c a m i d e l u w i a l n e wystêpuj¹ fragmen- tarycznie, wype³niaj¹ dna obni¿eñ dolinnych wykorzystywanych przez Elmê i jej dop³ywy oraz Bez- ledê i szereg mniejszych cieków. S¹ to piaski drobnoziarniste, zawieraj¹ce domieszkê mu³ków, miejscami ¿wirów i piasków o ró¿nej frakcji, pochodz¹cych z rozmywania zboczy. P i a s k i i m u ³ k i j e z i o r n e wystêpuj¹ jedynie w w¹skiej strefie brzegowej niewielkiego zbiornika wodnego w okolicach osady Wê¿ykowo. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, szare lub bia³oszare, z domieszk¹ humusu. To r f y wype³niaj¹ obni¿enia w dolinach rzecznych i zag³êbienia na powierzchni sandru. Naj- wiêksze powierzchnie zajmuj¹ w rejonie Ga³ajn i Wê¿ykowa w œrodkowej czêœci obszaru arkusza. Wed³ug danych z dokumentacji dotycz¹cych torfów, s¹ to torfy typu niskiego o mi¹¿szoœci oko³o 5 m, g³ównym materia³em, który je buduje s¹ turzyce i mchy brunatne. Na badanym terenie wystêpuj¹ torfy turzycowe, mszasto-turzycowe i sfagnowo-turzycowe. Namu³y piaszczyste i piaski humusowe zag³êbieñ bezodp³ywo w y c h i n a m u ³ y z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h . Wype³niaj¹ dna licznych zag³êbieñ bez- odp³ywowych ró¿nej wielkoœci, a miejscami równie¿ dna niewielkich cieków. Rozmieszczone s¹ na ca³ym obszarze arkusza, zarówno na wysoczyŸnie, jak i równinach wodnolodowcowych. S¹ to czêsto zazêbiaj¹ce siê osady piaszczyste (piaski z niewielk¹ domieszk¹ cz¹stek organicznych i humusu) z osadami mu³kowo-piaszczystymi i organicznymi. Ich mi¹¿szoœæ na ogó³ nie przekracza 3 m.
22 B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU
Teren arkusza Toprzyny znajduje siê w zasiêgu syneklizy peryba³tyckiej na platformie wschod- nioeuropejskiej. Jej powierzchnia wznosi siê od oko³o 2200 w zachodniej czêœci obszaru arkusza do 2000 m p.p.m. we wschodniej. Na badanym terenie brak jest otworów badawczych, które mog³yby do- starczyæ dok³adnych informacji na temat utworów zalegaj¹cych na krystaliniku. Na podstawie opisów profili otworów wykonanych w celu poszukiwania gazu ziemnego i ropy naftowej w miejscowoœciach: Nowa Wieœ I³awecka, Piaski i Wyrêba, zlokalizowanych na obszarze s¹siedniego arkusza Wojciechy (Giemza, 2009), nale¿y przypuszczaæ, ¿e na granitach i granitoidach wystêpuje pokrywa osadowa zbudowana z osadów: kambru, ordowiku, syluru, permu, paleogenu i neogenu. Profil wykonanego otworu kartograficznego, wyniki analizy profili otworów archiwalnych z badanego terenu i obszarów s¹siednich arkuszy oraz przeprowadzonych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a, b) wskazuj¹, ¿e strop utworów podczwartorzêdowych znajduje siê na rzêdnych od poni¿ej 100 w czêœci po³udniowej obszaru do oko³o 65 m p.p.m. we wschodniej. Deniwe- lacja powierzchni sp¹gu osadów czwartorzêdowych wynosi w przybli¿eniu 40 m. Z analizy szkicu geologicznego odkrytego (tabl. III) wynika, ¿e powierzchnia podczwartorzêdowa w obrêbie badanego terenu obni¿a siê ³agodnie w kierunku po³udniowo-zachodnim. Bezpoœrednie pod³o¿e czwartorzêdu zbudowane jest z osadów: paleoceñskich, eoceñskich i oligoceñskich. W czwartorzêdzie osady by³y naprzemiennie akumulowane, egzarowane i denudowane. Mi¹¿szoœæ zachowanych osadów czwartorzêdowych wynosi od oko³o 165 m w czêœci wschodniej badanego obszaru do 250 m w zachodniej. Rozpoznania struktur geologicznych wystêpuj¹cych w czwartorzêdzie i jego pod³o¿u, zmienno- œci litologicznej osadów dokonano na podstawie analizy wyników badañ geoelektrycznych (Jago- dziñska, Kalitiuk, 2007a, b) i danych grawimetrycznych uzyskanych z analizy pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Twarogowski, Petecki, 2008). Odnotowano zwi¹zek wystêpowania anomalii grawimetrycznych dodatnich z przypuszczaln¹ obecnoœci¹ obni¿eñ pod³o¿a czwartorzêdo- wego lub nagromadzeniem glin lub ¿wirów oraz anomalii ujemnych zwi¹zanych prawdopodobnie z obec- noœci¹ wyniesieñ powierzchni pod³o¿a podczwartorzêdowego lub nagromadzenia piasków i mu³ków lub osadów organicznych (Twarogowski, Petecki, 2008). Porównuj¹c te wyniki z danymi geoelektrycz- nymi uzyskano obraz s³abo urozmaiconego stropu powierzchni podczwartorzêdowej, a rozk³ad ano- malii uzale¿niono od zmiennoœci litologicznej. Autorzy analizy grawimetrycznej (Twarogowski, Petecki, 2008) nie wykluczaj¹, ¿e obraz grawimetryczny stuktur czwartorzêdowych mo¿e byæ zak³ócony zmienno- œci¹ litologiczn¹ utworów starszych.
23 Mo¿na zauwa¿yæ korelacjê pomiêdzy rozk³adem anomalii grawimetrycznych, które maj¹ naj- czêœciej kierunek SW–N, SW–NE, z przebiegiem g³ównych ci¹gów moren martwego lodu i obni¿eñ dolinnych, sugeruj¹c, ¿e mog³y one powstaæ w rejonach predysponowanych, w miejscu szczelin, w strefie czo³owej l¹dolodu. Wyznaczone prawdopodobne strome krawêdzie zwi¹zane z obecnoœci¹ dyslokacji tektonicznych w pod³o¿u kenozoiku nie znalaz³y potwierdzenia w profilach otworów archiwalnych. Nie mniej jednak wyinterpretowan¹ strefê nieci¹g³oœci lub stromych krawêdzi o kie- runku SE–NW, przebiegaj¹c¹ wzd³u¿ linii Nerwiki–Piasty Wielkie–Nowa Wieœ I³awecka (ark. Woj- ciechy)–Warszkajty i dalej poza granice Polski, mo¿na zarówno wi¹zaæ z przebiegiem roz³amu w pod³o¿u krystalicznym (Ksi¹¿kiewicz i in., 1974), jak i korelowaæ z powstaniem obni¿enia dolinne- go w czasie zlodowacenia Sanu 2.
C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ
Rozwój budowy geologicznej z uwzglêdnieniem tektoniki na obszarze syneklizy peryba³tyckiej odtworzy³ do paleogenu Tyski (1969, 1974). Wykorzysta³ do tego profile g³êbokich otworów, w któ- rych osi¹gniêto prekambryjskie pod³o¿e krystaliczne. W pod³o¿u czwartorzêdu wystêpuj¹ morskie osady: paleocenu, eocenu i oligocenu. Paleocen wykszta³cony jest w postaci piasków marglistych, miejscami z domieszk¹ piasków glaukonitowych, serie osadów eoceñskich i oligoceñskich buduj¹ piaski i mu³ki (tab. 2). W miocenie na badanym obszarze panowa³y warunki l¹dowe, istnia³ p³ytki zbiornik œródl¹dowy. W tym czasie nast¹pi³a prawdo- podobnie sedymentacja piasków i mu³ków. Na badanym terenie nie stwierdzono jego osadów, nale¿y jednak przypuszczaæ, ¿e sedymentacja w tym okresie mia³a miejsce, lecz osady zapewne uleg³y znisz- czeniu w czasie póŸniejszych zlodowaceñ. Na pocz¹tku czwartorzêdu, w wyniku erozji wód subglacjalnych i egzaracji l¹dolodu zlodowa- cenia Narwi nast¹pi³o rozciêcie i miejscami zosta³y usuniête osady: mioceñskie, oligoceñskie, eoceñ- skie i paleoceñskie, uformowana zosta³a powierzchnia podczwartorzêdowa. W czasie transgresji tego l¹dolodu by³y akumulowane osady zastoiskowe, które zachowa³y siê tylko fragmentarycznie i lodow- cowe, które zachowa³y siê na ca³ym obszarze arkusza. Maksymalna mi¹¿szoœæ tych osadów prawdo- podobnie nie przekracza 20 m. L¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich wkracza³y na badany teren cztery razy. W czasie transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy w zbiornikach utworzonych przed czo³em l¹dolodu rozpocz¹³ siê cykl akumulacji zastoiskowej, by³y akumulowane mu³ki. Tworzy³y prawdopo- dobnie zwart¹ pokrywê, która uleg³a zniszczeniu w czasie nastêpnych zlodowaceñ. Po ust¹pieniu l¹dolodu mia³a miejsce akumulacja wodnolodowcowa, jej œladem s¹ zachowane w obni¿eniach piaski ze ¿wirami.
24 T a b e l a 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA
Stratygrafia
Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro
Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q n h Akumulacja mineralno-organiczna Namu³y piaszczyste i piaski humusowe zag³êbieñ w obrêbie podmok³ych zag³êbieñ bez- bezodp³ywowych — Q odp³ywowych np p h h
Torfy — Q t h Akumulacja bagienna Piaski i mu³ki jeziorne — li Q pm h Akumulacja jeziorna H o l o c e n Piaski i mu³ki den dolinnych, miejscami deluwialne — f Q Akumulacja i erozja rzeczna pm h Piaski deluwialne — d Q p Erozja i akumulacja rozmytych osadów u podnó¿a stoków Gliny deluwialne — d g Q fg B3 Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿ p w czasie recesji
k B3 Akumulacja pomiêdzy bry³ami martwych Gliny zwa³owe, piaski i mu³ki kemów — Q 4 gzw p lodów, lokalne sp³ywy „b³ota” morenowe- go do przetain gm B3 Gliny zwa³owe moren martwego lodu — Q 4 gzw p Wytapianie osadów morenowych z bry³ martwego lodu, akumulacja tych osadów gm B3 Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — Q 4 u podnó¿a i pomiêdzy bry³ami p¿ p Gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej Akumulacja w poszerzaj¹cych siê szczeli- — gs Q B3 gzw p4 nach lodowych Stadia³ górny g B3 Gliny zwa³owe — Q 4 gzw p Egzaracja i akumulacja lodowcowa
Zlodowacenie Wis³y b B3 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q 4 pm p zbiornikach przed czo³em transgreduj¹ce- go l¹dolodu Zlodowacenia pó³nocnopolskie fg B2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — Q 4 p¿g³ p w czasie recesji g B2 Stadia³ Gliny zwa³owe — Q 4 Egzaracja i akumulacja lodowcowa œrodkowy gzw p Interglacja³ Denudacja eemski Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QW2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 w czasie recesji g W2 Gliny zwa³owe — Q 3 gzw p Egzaracja i akumulacja lodowcowa b W2 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q 3 pm p Stadia³ œrodkowy zbiornikach w czasie transgresji l¹dolodu
Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QW1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 w czasie recesji g W1 Gliny zwa³owe — Q 3 gzw p Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenie Warty
P l e j s t o c eb n W1
Stadia³ dolny Akumulacja zastoiskowa w niewielkich Mu³ki zastoiskowe — Q 3 pm p zbiornikach w czasie transgresji l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 w czasie recesji
CzwartorzêdZlodowacenie
Zlodowacenia œrodkowopolskieOdry g O Gliny zwa³owe — Q gzw p3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Interglacja³ li Z Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — Q 2 3– Akumulacja osadów w zbiorniku wodnym Zbójna pmi p Interglacja³ Zlodowacenie g C Gliny zwa³owe — Q 2 3– Egzaracja i akumulacja lodowcowa wielki Liwca gzw p Interglacja³ Piaski, mu³ki i i³y jeziorne oraz gliny deluwialne — li QM Akumulacja osadów w zbiorniku wodnym, mazowiecki pmi p2 3– rozmywanie stoków wysoczyzny
25 c d . t a b e l i 2
fg G Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Zlodowacenie p¿ p w czasie recesji Sanu 2 g G Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa fg S Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Zlodowacenie p¿ p w czasie recesji Sanu 1 b S Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach pmi p2 w czasie transgresji l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QN3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 w czasie recesji Gliny zwa³owe — g QN3 gzw p2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa b N3 Stadia³ górny I³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach i p2 w czasie transgresji Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QN1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 w czasie recesji g N1
P l e j s t o c e n Gliny zwa³owe — Q 2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenia po³udniowopolskie gzw p Zlodowacenie Nidy b N1 Stadia³ dolny Mu³ki zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach m p2 w czasie transgresji l¹dolodu C z w a t o r z ê d g A Gliny zwa³owe — Q 1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenia Zlodowacenie gzw p najstarsze Narwi b A Piaski zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach p p1 w czasie transgresji l¹dolodu
Piaski — p Ol Oligocen
Piaski — p E Eocen Akumulacja w zbiorniku morskim P a l e o g e n Piaski glaukonitowe — pGk Pc Paleocen
Margle — meCr Kreda
Podobna sekwencja osadów zosta³a zachowana w czasie nastêpnego zlodowacenia. Na pocz¹tku przed czo³em wkraczaj¹cego l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Nidy rozpoczê³a siê akumulacja zastoiskowa. Gliny zwa³owe zosta³y z³o¿one na ca³ym terenie, ale ich powierzchnia zosta³a zerodowna przez wody wyp³ywaj¹ce z wytapiaj¹cego siê l¹dolodu. W czasie ustêpowania l¹dolodu by³y akumulowane piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e w nastêpnej kolejnoœci na badany teren nasun¹³ siê l¹dolód zlodowacenia Sanu 1. Nie rozpoznano jednak poziomu glin tego zlodowacenia, prawdopodobnie uleg³y zniszczeniu w czasie ustêpowania l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 i kolejnego nasuniêcia l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2. Przypuszczalnie zachowa³a siê seria osadów zastoiskowych, utworzona przed czo³em wkra- czaj¹cego l¹dolodu i mi¹¿sze serie osadów wodnolodowcowych akumulowane w czasie jego recesji. Kolejny l¹dolód — l¹dolód zlodowacenia Sanu 2 egzarowa³ powierzchniê, zdar³ pok³ady osa- dów starszych. We wschodniej czêœci obszaru arkusza, zapewne w wyniku silnej egzaracji, powsta³o obni¿enie, wype³niane kolejno osadami m³odszych zlodowaceñ. W czasie recesji wody, które wyp³ywa³y i sp³ywa³y z l¹dolodu utworzy³y poziomy sandrowe zbudowane z piasków i ¿wirów.
26 W interglacjale mazowieckim prawdopodobnie mia³a miejsce silna erozja i denudacja stoków, a póŸ- niej nast¹pi³a akumulacja jeziorna i rzeczna. W czasie zlodowacenia Liwca powsta³ pok³ad glin zwa³owych, zachowa³ siê w obni¿eniu we wschodniej czêœci badanego terenu i fragmentarycznie w zachodniej. Po- nowne ocieplenie klimatu nast¹pi³o w interglacjale Zbójna. Spowodowa³o ono rozwój zbiorników jezior- nych, w których nast¹pi³a akumulacja piasków, mu³ków i i³ów oraz rozwój sieci rzecznej. W czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich l¹dolód kilka razy wkroczy³ na obszar arkusza. L¹do- lód zlodowacenia Odry pozostawi³ poziom glin zwa³owych, jego mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 20 m, zachowa³y siê w obni¿eniu we wschodniej czêœci badanego terenu. Nastêpnie w czasie ustêpowania l¹dolodu mia³a miejsce akumulacja wodnolodowcowa. Na obszarze arkusza brak dowodów dwudziel- noœci kompleksu gliniastego wskazuj¹cego na jego dwukrotne nasuniêcie. Na pocz¹tku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty przed czo³em l¹dolodu by³a akumulowana seria osadów zastoiskowych, zachowana fragmentarycznie we wschodniej czêœci badanego terenu. Nastêpnie powsta³ poziom glin zwa³owych. W czasie recesji wody roztopowe osadzi³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Przed czo³em wkraczaj¹cego l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty w niewielkich zbiornikach powsta³y serie osadów zastoiskowych (piaszczysto-py³owatych), podobnie jak w stadiale dolnym. Gliny zwa³owe akumulowane przez ten l¹dolód, zachowa³y siê jedynie w formie p³askich so- czewek, w œrodkowej i zachodniej czêœci badanego terenu. W czasie ustêpowania l¹dolodu powsta³y serie osadów wodnolodowcowych (piasków i ¿wirów). W interglacjale eemskim l¹dolód ust¹pi³ na pó³noc i nast¹pi³ rozwój procesów erozji i denudacji. Na obszarze arkusza osady tego interglacja³u nie zachowa³y siê. Makowska (1984, 1986, 1992) oraz Makowska i Rabek (1990) przypuszczaj¹, ¿e morza istniej¹ce w czasie interglacja³u eemskiego nie objê³y swoim zasiêgiem badanego terenu. Kacprzak i Honczaruk (2008b) sugeruj¹ i¿ osady interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ w profilu otworu kartograficznego w Stedze Ma³ej (ark. Górowo I³aweckie SMGP). Pozycja stratygraficzna tych osadów nie jest jednak pewna. W czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich l¹dolody wkroczy³y na obszar arkusza przypuszczalnie dwa razy. Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y pokrywaj¹ ca³y obszar arkusza. W czasie recesji l¹dolodu by³y akumulowane piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe. Procesy zachodz¹ce w czasie stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y — najm³odszego na tym tere- nie zlodowacenia i trwaj¹cego do dziœ ocieplenia, odpowiedzialne s¹ za obecn¹ rzeŸbê terenu. Morawski (2004, 2005) uwa¿a, ¿e ruch lodu nastêpowa³ lobem warmiñskim. Mia³ on kszta³t klina pomiêdzy lo- bem mazurskim na wschodzie a lobem Wis³y na zachodzie. Wschodnia granica lobu o przebiegu SSW–NNE ma prawdopodobnie za³o¿enia strukturalne siêgaj¹ce do pod³o¿a krystalicznego. Po³udniow¹ granicê wyznacza maksymalny zasiêg l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y
27 w rejonie Nidzicy, granica zachodnia i pó³nocna s¹ dyskusyjne. Prawdopodobnie granica zachodnia przebiega w rejonie I³awy. Lob warmiñski nasun¹³ siê niemal dok³adnie z pó³nocy, potwierdzaj¹ to kierunki ruchu lodu, które wynikaj¹ z orientacji linijnych form polodowcowych (Morawski, 2005) i kierunki transportu eratyków przewodnich (Ga³¹zka, 2004a, b). Nasuwaniu siê lobu lodowcowego towarzyszy³a inten- sywna dzia³alnoœæ erozyjna i akumulacyjna wód roztopowych. Prawdopodobnie podczas stagnacji lobu w zag³êbieniach przed jego czo³em by³y akumulowane osady zastoiskowe. L¹dolód stadia³u gór- nego pozostawi³ zwarty poziom glin zwa³owych o mi¹¿szoœci od kilku do kilkudziesiêciu metrów. Deglacjacja nastêpowa³a arealnie, w pocz¹tkowej fazie w l¹dolodzie powstawa³y przetainy i szczeli- ny, o kierunkach SSW–NNW lub SE–NW, w których akumulowane by³y osady kemów, lub osady form szczelinowych. W czasie dalszego ocieplania klimatu i zaniku pokrywy lodowej wody roztopo- we tworzy³y p³aty pokrywy sandrowej. Lokalnie z bry³ martwych lodów sp³ywa³y osady, na niektórych formach utworzy³y pokrywê gliniast¹. Na prze³omie plejstocenu i holocenu dosz³o do erozji i denudacji krawêdzi wysoczyzny. W holocenie nastêpuje ostateczne ukszta³towanie siê sieci rzecznej i wype³nianie jej osadami, a po wy- topieniu bry³ martwych lodów,w niewielkich zag³êbieniach akumulowane s¹ osady mineralne i organiczne.
IV. PODSUMOWANIE
Obszar arkusza jest zró¿nicowany zarówno pod wzglêdem geomorfologicznym, jak i geologicz- nym. Zagadnienia te czêsto wykraczaj¹ poza ramy tego seryjnego opracowania. Wykonanie szczegó³owego zdjêcia geologicznego, analiza materia³ów archiwalnych, zestawienie danych z dotych- czasowych opracowañ, pozwoli³y szerzej spojrzeæ na stratygrafiê i litologiê rozpoznanych osadów. Wa¿n¹ rolê odegra³o zarówno wykonanie otworu kartograficznego w Pierselach (otw. 18), otworów kartogra- ficznych w miejscowoœci Piasty Wielkie i Barciszewo na obszarze s¹siedniego arkusza Wojciechy i ich korelacja z profilem otworu badawczego w Orsach (otw. 8) (tabl. II), opisanym przez S³owañ- skiego, jak i analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Twarogowski, Petecki, 2007) i wy- niki badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a). Na podstawie wykonanej analizy wydzielono osady czterech zlodowaceñ: najstarszych, po³udnio- wopolskich, œrodkowopolskich, pó³nocnopolskich i prawdopodobnie osady interglacja³u wielkiego. Wielu problemów jeszcze nie rozstrzygniêto, m.in. niepotwierdzono wystêpowania w granicach badanego terenu uskoków i ich wp³ywu na wkraczaj¹ce l¹dolody, predysponowanie tych rejonów do podzia³u mas lodowych na bry³y martwych lodów. W profilach otworów i w czasie obserwacji terenowych nie stwierdzono œladów procesów glacitektonicznych, pomimo po³o¿enia obszaru arkusza w obrêbie
28 wa³ów i masywów zbudowanych z zaburzonych przedczwartorzêdowych lub czwartorzêdowych osadów (Ber, 2000). Na istnienie nieci¹g³oœci lub stromych krawêdzi w powierzchni podczwartorzêdo- wej wskazuj¹ równie¿ autorzy analizy pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Twarogowski, Petecki, 2008) i wyniki badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a). Na badanym terenie brak dokumentacji palinologicznej okresów interstadialnych.
Gdañsk, 2009 r.
LITERATURA
B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. D ¹ b r o w s k i A . , K a r a c z u n K . , 1956 — Morfologia pod³o¿a prekambryjskiego w pó³nocno-wschodniej Polsce. Prz. Geol., 4, 8: 341–344. D o k t ó r S . , G r a n i c z n y M . , K u c h a r s k i R . , 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych Polski w ska- lach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyj- nych. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D r o z d M . , T r z e p l a M . , 2009a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Barto- szyce (64) i Szczurkowo (36). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D r o z d M . , T r z e p l a M . , 2009b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bartoszyce (64). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D r o z d M . , T r z e p l a M . , 2009c — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Szczurkowo (36). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. G a l o n R., 1936 — Zagadnienie taras jeziornych w Prusach Wschodnich. Czas. Geogr., 2–3. G a l o n R., 1937 — Geologia i geomorfologia Prus Wschodnich. S³ownik geograficzny Pañstwa Polskiego. 1. Warszawa. G a ³ ¹ z k a D . , 2004a — Badania eratyków przewodnich z glin zwa³owych w s¹siedztwie strefy miêdzylobowej rejon I³awy (pó³nocna Polska). W: Mat. 9 Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Supraœl 30.08–03.09: 37–39. G a ³ ¹ z k a D . , 2004b — Zastosowanie makroskopowych badañ eratyków do okreœlenia stratygrafii glin lodowcowych œrodkowej i pó³nocnej Polski (praca doktorska). Arch. Wydz. Geol. UW, Warszawa: 1–255. G e d l P . , 2008 — Analiza biostratygraficzna dinocyst z otworu K-3 Piasty Wielkie (interwa³ 244,5–236,9 m; arkusz Wojciechy) i K-1 Piersele (interwa³ 193–189,5 m; arkusz Toprzyny). Narod. Arch. Geol. PIB-PIB, Warszawa. G i e m z a A . , 2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wojciechy (63) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. H a l i c k i B . , 1950 — Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u Europejskim. Acta Geol. Pol., 1, 2. H a l i c k i B . , 1960 — Zagadnienie interstadia³u mazurskiego. W: Zbiór prac i komunikatów treœci geologicznej przygo- towanych pod kierownictwem i przy wspó³udziale Bronis³awa Halickiego. Wyd. luŸne Muz. Ziemi, 1.
29 J a g o d z i ñ s k a B . , K a l i t i u k R . , 2007a — Dokumentacja badañ geoelektrycznych Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Toprzyny (035). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. J a g o d z i ñ s k a B . , K a l i t i u k R . , 2007b — Dokumentacja badañ geoelektrycznych Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wojciechy (063). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. J e l e ñ s k i O . , 2009 — Badania litologiczno-petrograficzne Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Toprzyny (35). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. K a c p r z a k L . , H o n c z a r u k M . , 2008a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. G³êbock (34) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. K a c p r z a k L . , H o n c z a r u k M . , 2008b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Górowo I³awec- kie (62) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. K a r a c z u n K . , K u b i c k i S . , R y k a W . , 1975 — Mapa geologiczna pod³o¿a krystalicznego platformy wschod- nioeuropejskiej w Polsce 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. K l e b s R., 1890 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, Blatt Gr. Peisten. Preuss. Geol. Landesanst. K o n d r a c k i J . , 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko. Wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. K o n d r a c k i J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfogenetycznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. K o n d r a c k i J . , 1957 — Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w Szk., 10, 5: 226–240. K o n d r a c k i J . , 1972 — Pojezierze Litewskie. Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. K o n d r a c k i J . , 2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. K s i ¹ ¿ k i e w i c z M., O b e r c J., P o ¿ a r y s k i W., 1974 — Mapa tektoniczna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. K u b i c k i S . , R y k a W . (red.), 1982 — Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnio- europejskiej. Wyd. Geol., Warszawa. K u b i c k i S . , R y k a W . , Z n o s k o J . , 1972 — Tektonika pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Kwart. Geol., 16, 3: 523–541. L i s i c k i S . , 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. M a k o w s k a A . , 1984 — Osady morskie i rzeczne w rejonie Dolnej Wis³y. Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3b. Kenozoik. Czwartorzêd. Inst. Geol., Warszawa. M a k o w s k a A . , 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek, paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. M a k o w s k a A . , 1992 — Stratygrafia m³odszego plejstocenu Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego w œwietle do- tychczasowych prac kartograficznych i wiertniczych. Kwart. Geol., 36, 1: 97–120. M a k o w s k a A . , R a b e k W . , 1990 — Osady morskie interglacja³u eemskiego i pozycja stratygraficzna i³ów elbl¹skich (joldiowych) na podstawie otworów w Pêklawie i Pagórkach (Wzniesienie Elbl¹skie). Kwart. Geol., 34, 2: 305–324. M a ñ k o w s k a A . , S ³ o w a ñ s k i W . , 1977a — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. M a ñ k o w s k a A . , S ³ o w a ñ s k i W . , 1977b — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. M a ñ k o w s k a A . , S ³ o w a ñ s k i W . , 1979 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. Inst. Geol., Warszawa.
30 M o j s k i J . E . , 1969 — Kemy jako wskaŸnik deglacjacji obszaru pó³nocno-wschodniej Polski podczas zlodowaceñ œrodkowopolskich. Fol. Quatern., 30. M o j s k i J . E . , 2005 — Ziemie Polskie w czwartorzêdzie. Zarys morfogenetyczny. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. M o j s k i J . E . , R ü h l e E . , 1965 — Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne 1:300 000. 12. Czwartorzêd. Inst. Geol., Warszawa. M o r a w s k i W . , 2004 — Stratygrafia i paleogeografia czwartorzêdu po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181: 81–108. M o r a w s k i W . , 2005 — Warmiñska prowincja paleogeograficzna plejstocenu (pó³nocno-wschodnia Polska). Prz. Geol., 53, 6: 477–488. P a r u c h - K u l c z y c k a J . , 2009 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek pochodz¹cych z otworu K-3 Piasty Wielkie (ark. Wojciechy) oraz otworu K-1 Piersele (ark. Toprzyny) do SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. P o ¿ a r y s k i W . , 1974 — Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa. P i e t k i e w i c z S., 1948 — Podzia³ morfologiczny Polski pó³nocnej i po³udniowej na krainy naturalne. Czas. Geogr., 18: 123–169. R o s z k o L . , 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 65–95. R o s z k o L., — 1971 — Zastoisko pas³êckie. Zesz. Nauk. UMK Toruñ, 26. Geografia, 8: 3–14. R ü h l e E . , 1955 — Przegl¹d wiadomoœci o pod³o¿u czwartorzêdu pó³nocno-wschodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Biul. Inst. Geol., 70: 159–172. R ü h l e E . , 1974 — Pokrywa kenozoiczna. W: Ska³y platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce. 2. Pokrywa osadowa (pod red. A. £aszkiewicza). Pr. Inst. Geol., 74. R y k a W . , 1982 — Prekambryjska ewolucja platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce. Kwart. Geol., 26, 2: 257–272. S ³ o w a ñ s k i W . , 1981 — Czwartorzêd na Mazurach. Biul. Inst. Geol., 321: 131–141. Twarogowski J., Petecki Z., 2008 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla tematu: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Toprzyny (35), Wojciechy (63). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. T y s k i S . , 1962 — Nowe dane z wierceñ Bartoszyce i Go³dap. Prz. Geol., 10, 4–5: 177–181. T y s k i S . (r e d .), 1969 — Synekliza peryba³tycka. 1. Budowa Geologiczna. Inst. Geol. Pr. Geostrukt., Warszawa. T y s k i S . , 1974 — Obszar wyniesiony platformy wschodnioeuropejskiej. Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski (red. W. Po¿aryski). Inst. Geol., Warszawa. Z w i e r z S . , 1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.
31