Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

ALEKSANDRA GIEMZA

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Pomorza wschodniego, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Wojciechy (63) (z 2 tab. i 4 tabl.)

WARSZAWA 2015 Autor: Aleksandra GIEMZA Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, ul. Jana Uphagena 27, 80-237 Gdañsk

Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN

ISBN 978-83-7863-472-0

Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 10

III. Budowa geologiczna ...... 13

A. Stratygrafia...... 13

1. Kreda ...... 14

2. Paleogen ...... 14

a. Paleocen ...... 14

b. Eocen ...... 15

c. Oligocen...... 15

3. Neogen ...... 16

a. Miocen ...... 16

4. Czwartorzêd ...... 16

a. Plejstocen ...... 17

Zlodowacenia najstarsze ...... 17

Zlodowacenie Narwi ...... 17

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 18

Zlodowacenie Nidy ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 20

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 20

Interglacja³ wielki ...... 22

Interglacja³ mazowiecki (?) ...... 22

Zlodowacenie Liwca ...... 22

Interglacja³ Zbójna (?) ...... 23

3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 23

Zlodowacenie Odry ...... 23

Stadia³ dolny ...... 23

Stadia³ górny ...... 24

Zlodowacenie Warty ...... 25

Stadia³ dolny ...... 25

Stadia³ œrodkowy ...... 26

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 27

Zlodowacenie Wis³y ...... 27

Stadia³ œrodkowy ...... 27

Stadia³ górny ...... 27

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 31

c. Holocen ...... 31

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 32

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 33

IV. Podsumowanie ...... 39

Literatura ...... 40

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêdnieniem otworu kartograficznego Orsy wykonanego dla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 ark. Lidzbark Warmiñski i otworu kartograficznego Piersele K-1 wykonanego dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 ark. Toprzyny

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar objêty arkuszem Wojciechy po³o¿ony jest w pó³nocno-wschodniej czêœci Warmii. Zgodnie z obecnie funkcjonuj¹cym podzia³em administracyjnym znajduje siê w pó³nocnej czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego, w obrêbie powiatu bartoszyckiego (gminy Bartoszyce i Górowo I³aweckie) i lidzbarskiego (gminy Lidzbark Warmiñski). Granice terenu arkusza wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 20°30’ i 20°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54°10’ i 54°20’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia arkusza w wyznaczonych granicach wynosi 302 km2. Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2009) omawiany obszar znajduje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Niziny Staropruskiej oraz mezoregionu Nizina Sêpopolska i Pojezierze Olsztyñskie (niewielki fragment po³o¿ony w po³u- dniowo-wschodniej czêœci badanego terenu). Warmia, kraina historyczna w granicach której znajduje siê obszar arkusza, do po³owy XIII w. znajdowa³a siê we w³adaniu plemion pruskich. Ich œladem s¹ wczesnoœredniowieczne grodziska pruskiego plemienia Natangów, zachowane w osadzie Bezledy i Wola oraz w miejscowoœci Wiewiórki (Klimek, inf. ustna). W kolejnych stuleciach kraina zosta³a skolonizowana i nale¿a³a kolejno do Zakonu Krzy¿ackiego i Ksiêstwa Pruskiego. Po II wojnie œwiatowej czêœæ ziem warmiñskich znalaz³a siê w granicach Polski. Obecnie obszar arkusza jest to teren typowo rolniczy z niewielkim udzia³em gospodarki leœnej, brak rozwiniêtego przemys³u. Najwiêkszymi miejscowoœciami s¹: Wojciechy, Pieszkowo i Wiewiórki. W pó³nocno-zachodniej czêœci badanego obszaru znajduje siê fragment miasta Górowo I³aweckie. Niniejsze opracowanie jest szczegó³owym ujêciem budowy geologicznej pó³nocnej czêœci Warmii w granicach terenu arkusza Wojciechy. Mapa geologiczna wraz z za³¹cznikami i tekstem objaœnieñ zosta³a wykonana w Przedsiê- biorstwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, na podstawie projektu

5 badañ geologicznych dla wykonania arkuszy: Toprzyny (35) i Wojciechy (63) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Projekt zosta³ zatwierdzony decyzj¹ Ministra Œrodowiska DG/kok/489/1891/2004 z dnia 16.03.2004 r. Prace terenowe geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne przeprowadzono w latach 2006–2009. Wykonano 1550 sond rêcznych o g³êbokoœci od 2,0 do 4,0 m (³¹cznie ok. 4650 m) i 145 sond mechanicznych (wiertnic¹ WH) o g³êbokoœci od 6,0 do 20,0 m (³¹cznie ok. 1650 m) oraz oczyszczono i opisano œciany 35 ods³oniêæ i punktów eksploatacji kopalin. Œrednia liczba punktów dokumentacyjnych wynios³a oko³o 5,7 punktu na 1 km2 (tab. 1). W czasie prac dokumentacyjnych wykorzystano równie¿ opisy 78 profili otworów archiwalnych (w tym 68 otworów hydrogeologicznych i 4 otworów badawczych), profile 120 otworów surowcowych i 40 profili otworów in¿ynierskich. W ramach realizacji arkusza, w celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdo- wych i okreœlenia ich sp¹gu, w 2007 r. „Geofizyka Toruñ” Sp. z o.o. wykona³a dwa otwory badawcze (kartograficzne): Barciszewo K-2 (otw. 23) o g³êbokoœci 204,0 m i Piasty Wielkie K-3 (otw. 29) — 245,0 m. Wybrane osady z tych otworów zosta³y poddane szczegó³owym badaniom litologiczno-petrograficznym, które objê³y analizê: uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów, sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej, zawartoœci wêglanu wapnia i badania frakcji 0,5–1,0 mm (Jeleñski, 2009). Analizê mikropaleontologiczn¹ próbek pobranych z otworu Piasty Wielkie (otw. 29) wykona³a Gedl (2008) i Paruch-Kulczycka (2009). W celu okreœlenia g³êbokoœci zalegania stropu osadów paleogeñskich, rozpoznania zmiennoœci litologicznej osadów, przeœledzenia poziomów przewodnich wykonano dwa ci¹gi sondowañ geoelektrycznych — elektrooporowych (SGE). Ci¹gi sondowañ w iloœci 122 SGE i 125 SGE w przybli¿eniu pokrywaj¹ siê z lini¹ przekroju geologicznego A–B i lini¹ przekroju geologicznego C–D (Jagodziñ- ska, Kalitiuk, 2007b). Identyfikacji struktur geologicznych wystêpuj¹cych w obrêbie osadów czwartorzêdu i w jego pod³o¿u oraz ich rozprzestrzenienia dokonano na podstawie analiz pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego na podk³adzie mapy 1:50 000 (Twarogowski, Petecki, 2009). Najstarszymi pracami geologiczno-kartograficznymi obejmuj¹cymi obszar arkusza Wojciechy s¹ mapy geologiczne (arkusze Gr. Peisten i Heilsberg) opracowane na podstawie zdjêcia geologicznego w skali 1:25 000 przez geologów niemieckich pod koniec XIX w. (Klebs, 1890a, b). Zaznaczone na nich wydzielenia geologiczne i przedstawiona interpretacja budowy geologicznej odpowiada³a ówczesnym pogl¹dom. Wymaga³y one jednak licznych uzupe³nieñ i odmiennej interpretacji, które zosta³y przepro- wadzone w czasie opracowywania Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000, arkusz Gi¿ycko (Kondracki, 1948; Zwierz, 1953) wraz z mapami podstawowymi w skali 1:100 000.

6 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie w notatniku punktu (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym 1 27 sm Krasno³¹ka 152,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 2 24 sm Wojmiany 119,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 3 23 sm Woryny 107,0 16,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Mi¹¿szoœæ torfów oraz litologia i mi¹¿szoœæ osadów 4 88c sm Zab³ocie 90,0 10,0 podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 5 17 sm Solno 105,0 20,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych formê akumulacji 6 47 sm Wola (osada) 101,0 10,0 szczelinowej Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem oraz litologia 7 19 sm Solno 93,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 8 48 sm Bezledy 101,0 15,0 Przekrój geologiczny C–D 9 28 sm Wojmiany 141,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 10 34 sm Wiewiórki 105,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 11 37 sm Wiewiórki 130,0 16,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 12 36 sm Wiewiórki 98,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 13 38 sm Woryny 102,0 14,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych zastoisko oraz litologia 14 39 sm G³amsiny 95,0 20,0 osadów podœcielaj¹cych 15 41 sm B¹dle (osada) 91,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych zastoisko oraz litologia 16 42 sm Taplikajmy 92,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów deluwialnych i zastoiskowych oraz 17 43 sm Merguny 86,0 10,0 litologia osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem oraz litologia 18 44 sm Merguny 91,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych zastoisko oraz litologia 19 117 sm Taplikajmy 94,0 15,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych zastoisko oraz litologia 20 45 sm Merguny 89,0 20,0 osadów podœcielaj¹cych 21 115 sm Barciszewo 99,0 6,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 22 118 sm Barciszewo 107,0 20,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 23 46 sm Barciszewo 96,0 6,0 osadów podœcielaj¹cych 24 116 sm Barciszewo 109,0 20,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 25 32 sm Gruszyny 118,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wodnomorenowych 26 33 sm So³tysowizna 104,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wodnomorenowych 27 30 sm Gruszyny 116,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Weskajmy (osada) Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wype³niaj¹cych dolinê oraz litologia 28 57 sm 83,0 20,0 (dolina M³ynówki) osadów podœcielaj¹cych 29 56 sm Weskajmy (osada) 94,0 14,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem 30 58 sm Weskajmy (osada) 96,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 31 54 sm Wiewiórki 118,0 14,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego lodu 32 53 sm Kosty 106,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 33 55 sm Szczeciny (osada) 107,5 10,0 Litologia osadów buduj¹cych morenê martwego lodu 34 50 sm Szczeciny (osada) 103,0 12,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego lodu Nowa Karczma 35 49 sm 105,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego lodu (osada)

7 cd. tabeli 1

36 92 sm Gruszynki 93,0 10,0 Litologia osadów deluwialnych i osadów podœcielaj¹cych 37 94 sm Wojciechy 109,0 20,0 Przekrój geologiczny C–D Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 38 96 sm Wojciechy 106,0 10,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wype³niaj¹cych dolinê oraz litologia 39 97 sm Wojciechy 100,0 14,0 osadów podœcielaj¹cych 40 105 sm Wojciechy 113,0 16,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wodnomorenowych 41 107 sm Wojciechy 117,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 42 114 sm Pilwa (osada) 106,0 10,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 43 138 sm Lisiak (osada) 115,0 10,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 44 139 sm Zielenica 135,0 12,0 lodu 45 63 sm Kanie I³aweckie 113,8 16,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem 46 62 sm Kanie I³aweckie 87,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem 47 61 sm B¹dze 75,0 6,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wodnolodowcowych 48 60 sm Weskajmy (osada) 103,0 20,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 49 52 sm Wajsnory 106,0 20,0 lodu 50 51 sm Wajsnory 94,0 16,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 51 90 sm Wajsnory 93,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 52 101 sm Rodnowo 100,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 53 98 sm Wojciechy 115,0 10,0 lodu 54 102 sm Wyrêba (osada) 96,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 55 67 sm Wyrêba (osada) 103,0 20,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 56 68 sm Wyrêba (osada) 90,0 6,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów wype³niaj¹cych dolinê oraz 57 66 sm Tolko (osada) 80,0 10,0 litologia osadów podœcielaj¹cych 58 111 sm Tolko (osada) 70,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów zastoiskowych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 59 70 sm Kiersity 78,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 60 150 sm Ardapy 76,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 61 142 sm Pieszkowo 104,0 12,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów zastoiskowych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 62 133 sm Lisiak (osada) 117,0 12,0 osadów podœcielaj¹cych 63 136 sm Nerwiki (osada) 90,0 16,0 Przekrój geologiczny C–D 64 141 sm Piaseczno 82,0 14,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Piaseczno 65 64 sm 80,0 20,0 Przekrój geologiczny C–D (dolina Elmy) Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 66 65a sm Jagoty 83,0 15,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 67 140 sm Jagoty 93,0 10,0 lodu 68 171 odkrywka Wojtkowo (osada) 100,0 4,0 Litologia osadów buduj¹cych morenê martwego lodu 69 72 sm Wojtkowo (osada) 111,8 14,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem 70 73 sm Wojtkowo (osada) 103,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 71 80 sm Kotowo 78,0 14,0 Przekrój geologiczny A–B 72 69 sm Wyrêba (osada) 85,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 73 129 sm Samolubie 60,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê

8 cd. tabeli 1

74 152 sm Samolubie 78,0 15,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem 75 151 sm £êg (osada) 56,0 20,0 Litologia osadów buduj¹cych krawêdŸ wysoczyzny Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 76 143 sm Nerwiki (osada) 100,0 12,0 lodu 77 144 sm Nerwiki (osada) 86,0 20,0 Przekrój geologiczny C–D 78 145 sm Nerwiki (osada) 92,0 6,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów zastoiskowych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr i litologia 79 149 sm Jagoty 85,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 80 147 sm Jagoty 80,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 81 75 sm ¯ytowo 103,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów zastoiskowych 82 122 sm Rogó¿ 80,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 83 124 sm Morawa (osada) 62,0 12,0 Litologia osadów buduj¹cych krawêdŸ wysoczyzny 84 123 sm Morawa (osada) 77,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 85 121 sm Rogó¿ 109,0 12,0 lodu Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr i litologia 86 126 sm Morawa (osada) 66,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 87 125 sm Morawa (osada) 90,0 6,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych morenê martwego 88 84 sm Morawa (osada) 100,0 10,0 lodu 89 85 sm Morawa (osada) 87,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 90 82 sm Kotowo 65,0 20,0 Przekrój geologiczny A–B 91 83 sm Kotowo 77,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 92 87 sm Rogó¿ 101,0 20,0 Przekrój geologiczny A–B Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr i litologia 93 88 sm Morawa (osada) 84,0 10,0 osadów podœcielaj¹cych 94 89 sm Samolubie 111,0 10,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Samolubie Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr i litologia 95 131 sm 87,0 10,0 (kolonia) osadów podœcielaj¹cych 96 127 sm Samolubie 96,0 8,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê

*sm — sonda mechaniczna

Kolejnym opracowaniem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym omawiany obszar jest Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Lidzbark Warmiñski (Mañkowska, S³owañski, 1977a, b, 1979) wraz z mapami podstawowymi dla tego wydania. W czasie realizacji tej mapy na terenie arkusza Wojciechy, w PGR Spur³awki, odwiercono jeden otwór badawczy osi¹gaj¹cy pod³o¿e czwartorzêdu (IG 1212301). Dotychczas opracowano nastêpuj¹ce s¹siaduj¹ce arkusze Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP): Lidzbark Warmiñski (Kacprzak, Honczaruk, 2008a), Górowo I³aweckie (Kacprzak, Honczaruk, 2008b), Toprzyny (Giemza, 2009) i Bartoszyce (Drozd, Trzepla, 2009a, b). Prac polskich badaczy opisuj¹cych geomorfologiê i rzeŸbê tego obszaru jest niewiele. S¹ to g³ównie prace: Galona (1936, 1937), Pietkiewicza (1948) i Kondrackiego (1952, 1957, 1972), które powsta³y w latach 1936–1972.

1 Numer archiwalny otworu w Narodowym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.

9 Ogólne zagadnienia geologii czwartorzêdu Polski pó³nocno-wschodniej zosta³y przedstawione w pracach: Halickiego (1950, 1960), Rühlego (1955, 1974), Roszko (1968, 1971), Mojskiego (1969, 2005), S³owañskiego (1981), Bera (2000), Lisickiego (2003). W 2005 r. Morawski (2005) podj¹³ próbê syntezy wniosków p³yn¹cych z wczeœniejszych opra- cowañ plejstocenu i jego pod³o¿a na terenie Warmii z nowymi danymi uzyskanymi w czasie prac zwi¹zanych z realizacj¹ kolejnych arkuszy SMGP i wynikami badañ elektrooporowych metod¹ obra- zowania opornoœciowego, p³ytkiej sejsmiki refleksyjnej, analizy pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego oraz analizy lineamentów grawimetrycznych. Budowa geologiczna formacji przedkenozoicznych opisywanego terenu zosta³a przedstawiona w publikacjach m.in.: D¹browskiego i Karaczuna (1956), Tyskiego (1962), Kubickiego i innych (1972), Po¿aryskiego (1974), Karaczuna i innych (1975), Kubickiego i Ryki (1982), Ryki (1982), Doktóra i innych (1995).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2009) obszar arkusza Wojciechy znajduje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Niziny Staropruskiej, mezoregionów: Nizina Sêpopolska i Pojezierze Olsztyñskie (po³udniowo-wschodnia czêœæ arkusza pomiêdzy Koloni¹ Bukowo a Moraw¹). W pó³nocnej czêœci badanego terenu w powierzchniê Niziny Staropruskiej wciêta jest dolina rzeki £yny. Opisywany obszar jest bardzo zró¿nicowany morfologicznie. Deniwelacja terenu wynosi 119,0 m, od 43,1 m n.p.m. w dolinie £yny w po³udniowo-wschodnim naro¿u obszaru do 162,1 m n.p.m. na wysoczyŸnie morenowej w okolicach Krasno³¹ki, w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu. Analizuj¹c ukszta³towanie powierzchni terenu mo¿na wyró¿niæ jej zasadnicze rysy: ¾ na zachodzie izolowany cokó³ morenowy wznosz¹cy siê od 100,0 m n.p.m. do 162,1 m n.p.m. o nachyleniu w kierunku wschodnim, porozcinany przez liczne niewielkie cieki, sp³ywaj¹ce promieniœcie; ¾ obszar obni¿eñ, którym biegn¹ dna dolin Elmy i M³ynówki. Jest to strefa kontaktu wysoczyzny morenowej falistej i obszaru, gdzie w obni¿eniach i zag³êbieniach terenu, przed czo³em ustê- puj¹cego lodowca akumulowane by³y i³y, mu³ki i piaski; strefie tej przebiegaj¹cej generalnie w kierunku SSW–NNW, wzd³u¿ linii Nerwiki–Kanie I³aweckie–Wiewiórki–Woryny towarzyszy nagroma- dzenie form szczelinowych, moren martwego lodu i kemów; ¾ rozci¹gaj¹ca siê poza granice arkusza rozleg³a niecka, wzniesiona na brzegach do wysokoœci powy¿ej 100,0 m n.p.m. (118,7 m n.p.m. w okolicy Wojciechów; 125,5 m n.p.m. na pó³noc od Pilwy), obni¿aj¹ca siê ku wschodowi;

10 ¾ na po³udniu dolina £yny wcina siê w powierzchniê Niziny Sêpopolskiej na g³êbokoœæ oko³o 20 m, tworzy strome brzegi; na odcinku miêdzy Kotowem a Ardapami, na skutek intensywnej erozji bocznej, rzeka p³ynie zakolami (meandruje). Formy lodowcowe. Najwiêkszy obszar na terenie arkusza zajmuje wysoczyzna more- nowa falista.Jejpowierzchnia jest urozmaicona hipsometrycznie, wznosi siê od oko³o 80 w rejonie Samolubia (po³udniowo-wschodnie naro¿e terenu) do 162,1 m n.p.m. w okolicach Krasno³¹ki. Formy wodnolodowcowe. Szlaki odp³ywu wód roztopowych znacz¹ równiny wodnolodowcowe i sandrowe,wystêpuj¹ one najczêœciej wokó³ dolin: Elmy, Kamiennej, M³ynówki, Bezledy i £yny. Najwiêksze p³aty tworz¹ w okolicach Nowej Wsi I³aweckiej i osady Bezledy, gdzie po³o¿one s¹ na wysokoœci oko³o 105 m n.p.m. i nachylone w kierunku po³udniowym. Mniejsze pola zajmuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru, w okolicach miejscowoœci: Nerwiki, Jagoty, Samolubie, ich powierzchnia znajduje siê na wysokoœci oko³o 85–90 m n.p.m. W rejonach, gdzie przewa¿a³a akumulacja zastoiskowa, przed czo³em l¹dolodu zosta³y utworzone równiny zastoiskowe,wype³niaj¹ce obni¿enia terenu. W pó³nocnej czêœci obszaru osadami buduj¹cymi zastoiska s¹ g³ównie: mu³ki, piaski py³owate i i³y, natomiast w czêœci po³udniowej znaczne obszary pokrywaj¹ osady okreœlane przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (1979) jako glinoi³. S¹ one t³uste, zbite, b³yszcz¹ce, ciemnobr¹zowe, miejscami dziel¹ siê na warstewki (np. w okolicach miejscowoœci ¯ytowo). W niektórych obszarach osady zastoiskowe musia³y osadziæ siê na powierzchni martwego lodu, o czym œwiadcz¹ zag³êbienia wytopiskowe, wype³nione ju¿ w holocenie torfami (okolice G³amsin–Tapil- kajm) (Mañkowska, S³owañski, 1979). Na pocz¹tku XX w. wœród niemieckich badaczy istnia³ pogl¹d, ¿e i³y te nie maj¹ genezy zastoiskowej a s¹ lokaln¹ moren¹, z³o¿on¹ z permskich margli (Kondracki, 1952). Opisywane powierzchnie wysoczyzny morenowej, równin wodnolodowcowych i równin zastoiskowych s¹ urozmaicone morenami martwego lodu, kemami i formami akumulacji szczelinowej. Rozproszone s¹ one na ca³ej powierzchni obszaru, a wiêksze skupiska tworz¹ w rejonie Nerwiki–Pia- seczno–Wiewiórki–Wokiele i Tolko–B¹dle. Charakterystyczny, przypominaj¹cy stoliwo, kszta³t posiada kem po³o¿ony w okolicach wsi Wiewiórki. Jego œrednica wynosi oko³o 1,2 km, kulminacja znajduje siê na wysokoœci 134,4 m n.p.m., a wysokoœæ wzglêdna przekracza 35 m. Buduj¹ j¹ osady py³owate przykryte glinami zwa³owymi (Kacprzak, inf. ustna). Wzgórza kemów wystêpuj¹ w wiêkszych skupiskach w okolicy miejscowoœci: Merguny, Woryny, Zielenica. Przewa¿nie maj¹ lekko wyd³u¿ony kszta³t, ³agodnie nachylone zbocza, ich powierzchnia przekracza 1 km2 a wysokoœci wzglêdne wynosz¹ ponad 15 m. Zbudowane s¹ przewa¿nie z piasków i mu³ków, czêsto z cienkimi pokrywami gliniastymi, które sp³ywa³y z bry³ martwego lodu. Na obszarze arkusza wystêpuj¹ tylko dwie formy akumulacji szczelinowej, po³o- ¿one w jego pó³nocnej czêœci, w okolicy miejscowoœci Wojmiany i Wólka. S¹ to niewielkie wa³y

11 o d³ugoœci 1,0–2,0 km. Ich szerokoœæ nie przekracza 100 m, a wysokoœci wzglêdne 7 m. Buduj¹ je osady piaszczysto-gliniaste. Na ca³ym obszarze arkusza, na powierzchni wysoczyzny morenowej, równin wodnolodowcowych i zastoiskowych, licznie wystêpuj¹ zag³êbienia po martwym lodzie (tabl. I). S¹ to p³ytkie zag³êbienia o ³agodnych zboczach, których dno znajduje siê 1–3 m poni¿ej powierzchni terenu. Ich powierzchnia jest bardzo zró¿nicowana, wynosi od kilku do kilkuset metrów. Wiêkszoœæ niecek i obni¿eñ powsta³ych po wytopieniu bry³ martwego lodu w holocenie zosta³a wype³niona osadami mineralnymi: torfami, namu³ami, gytiami oraz piaskami i mu³kami rzecznymi lub deluwialnymi o mi¹¿szoœci do kilku metrów. Niewielk¹ powierzchniê zajmuj¹ równiny wodnomorenowe powsta³e na powierzchni l¹dolodu lub bry³ martwych lodów z materia³u wytopionego z l¹dolodu, przy udziale transportu grawitacyjnego i wodnego. Pokrywa osadów wodnomorenowych, zbudowana z piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i niewielk¹ iloœci¹ g³azików, ma niewielk¹ mi¹¿szoœæ, do oko³o 2 m. Formy utworzone w strefie martwego lodu. Moreny martwego lodu powsta³e w czasie deglacjacji arealnej tworz¹ wyraŸne owalne wzgórza zbudowane przewa¿nie z glin, rzadko z wk³adkami piasków, piasków i ¿wirów, miejscami nielicznych g³azików lub piasków ze ¿wirami. Uk³adaj¹ siê w ci¹gi o przebiegu SSW–NNE lub SE–NW. Wysokoœci wzglêdne form dochodz¹ do 15–20 m. Odmienny, wrzecionowaty kszta³t maj¹ moreny martwego lodu po³o¿one na zachód od wsi Wajsnory i na zachód od linii Kiersity–Wojciechy. Pierwsza z nich ma d³ugoœæ 3,7 km, przebieg S–N, szerokoœæ oko³o 300–600 m. Jej kulminacja znajduje siê na wysokoœci oko³o 115 m n.p.m., a wysokoœæ wzglêdna przekracza 20 m. Zbudowana jest z glin zwa³owych przewarstwionych piaskami i piaskami ze ¿wirami. W okolicach Wojciechów i Kiersit wystêpuj¹ moreny martwego lodu, które tworz¹ zespó³ trzech form o kierunku SE–NW. D³ugoœæ ka¿dej moreny wynosi oko³o 2 km, szerokoœæ 300–500 m, a wysokoœci wzglêdne przekraczaj¹ 20 m. Kulminacja pagórka w rejonie Wojciechów znajduje siê na wysokoœci 118,0 m n.p.m. Buduj¹ go gliny zwa³owe, od strony pó³nocnej zazêbiaj¹ siê one z osadami kemów, akumulowanymi w obni¿eniu. Formy rzeczne. Dna dolin rzecznych zosta³y uformowane przez: Bezledê, Kamienn¹, M³ynówkê, Elmê i £ynê. Doliny s¹ w¹skie i maj¹ bardzo zmienne spadki, zale¿ne od lokalnych wa- runków morfologicznych i hydrogeologicznych. Na skutek intensywnej erozji bocznej Elma w swoim dolnym biegu i £yna na ca³ym odcinku w granicach obszaru arkusza, meandruje. Dolinki, m³ode rozciêcia erozyjne i dolinki w ogólnoœci nierozdzielone. S¹ to na ogó³ krótkie i w¹skie dolinki o stromych zboczach, czêsto o znacznym spadku dna (do 2‰). Rozcinaj¹ krawêdzie wysoczyzny lodowcowej w okolicach Zielenicy i wzd³u¿ ca³ego biegu £yny.

12 Formy denudacyjne. W krajobrazie du¿y udzia³ maj¹ równie¿ równiny denudacyjne i dolinki denudacyjne. Równiny denudacyjne najwiêksze przestrzenie zajmuj¹ wzd³u¿ doliny Elmy i w okolicy Gruszynek, natomiast dolinki denudacyjne wystêpuj¹ powszechnie, rozcinaj¹ powierzchniê wysoczyzny. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ wytopiska w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, w pasie pomiêdzy Wiewiórkami a Bezledami. Wype³niaj¹ je torfy, tworz¹ równiny torfowe. Formy antropogeniczne. Na obszarze arkusza Wojciechy dzia³alnoœæ ludzka nie odegra³a znacznej roli w kszta³towaniu powierzchni terenu. Piaskownie–¿wirownie (P¯) wystê- puj¹ nielicznie. S¹ to ma³e odkrywki, u¿ytkowane okresowo na potrzeby mieszkañców. Pomiêdzy miejscowoœciami Nerwiki, Kanie I³aweckie, Zielenica i Gruszyny przebiega nasyp,pozosta³y po zlikwidowanej linii kolejowej. W pó³nocnej czêœci obszaru zachowa³y siê wczesnoœredniowieczne grodziska plemienia pruskich Natangów. W Bezledach, w odleg³oœci oko³o 500 m na pó³nocny wschód od miejscowoœci, nad Bezled¹ le¿y pó³wyspowe grodzisko, od strony pó³nocnej i zachodniej otoczone wa³em. Nieca³e 3 km na pó³nocny zachód od Bezled, w miejscowoœci Wola, znajduje siê nasypowe grodzisko zwane Gór¹ Zamkow¹. Po³o¿one jest wœród pól, w odleg³oœci oko³o 400 m od miejscowoœci. Obiekt nie jest obwa³owany, wysokoœci wzglêdne siêgaj¹ oko³o 6 m. Kolejne grodzisko znajduje siê oko³o 1 km na wschód od Wiewiórek, w zakolu Elmy, na jej prawym brzegu, w pobli¿u ujœcia niewielkiego cieku Goski. Grodzisko jest obwa³owane, a wysokoœæ wa³ów dochodzi do 10 m (Klimek, inf. ustna). Teren arkusza le¿y w zlewni Zalewu Wiœlanego, g³ówn¹ rzek¹ jest £yna p³yn¹ca w po³u- dniowej czêœci obszaru i wpadaj¹ca do niej Elma, ich doliny objête s¹ obszarami chronionego kra- jobrazu. Charakterystyczn¹ cech¹ jest brak jezior. Niewielkie zbiorniki wodne po³o¿one s¹ w okolicach osady Tolek i Wyrêba oraz miejscowoœci Pieszków. W okolicach Wiewiórek znajduj¹ siê stawy rybne.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

W czasie prac wiertniczych na obszarze arkusza Wojciechy wykonano dwa otwory kartograficzne Barciszewo (otw. 23) i Piasty Wielkie (otw. 29). Ich profile dostarczy³y danych o budowie geologicznej czwartorzêdu i jego pod³o¿a. Uzyskany profil osadów jest wynikiem analizy profili wszystkich otworów wiertniczych, archiwalnych (kartograficznych, badawczych, hydrogeologicznych,

13 surowcowych, in¿ynierskich), profili sond mechanicznych i rêcznych wykonanych na obszarze arkusza oraz ich korelacji z profilami otworów kartograficznych i badawczych po³o¿onych na obszarach s¹siednich arkuszy. Stratygrafiê osadów plejstoceñskich okreœlono na podstawie wyników badañ litologiczno-stratygraficznych wykonanych dla arkusza Wojciechy (Jeleñski, 2009). Opis pokrywy osadowej krystaliniku, po³o¿onego w tym rejonie na g³êbokoœci 2000–2500 m (Ksi¹¿kiewicz i in., 1974), znany jest z trzech otworów poszukiwawczych wykonanych w miejscowoœci: Nowa Wieœ I³awecka (otw. 11), Piaski (otw. 37) i Wyrêba (otw. 48). W profilach tych otworów stwierdzono osady: czwartorzêdu, paleogenu, kredy, jury, triasu, permu, syluru, ordowiku, kambru i prote- rozoiku. Luka stratygraficzna obejmuje osady dewonu i karbonu. Strop osadów podczwartorzêdowych w tych otworach wystêpuje na g³êbokoœci 205,0–266,0 m.

1. Kreda

Margle. Osady kredowe na terenie arkusza Wojciechy zosta³y stwierdzone w trzech profilach otworów wykonanych w celu poszukiwania gazu ziemnego i ropy naftowej (otw. 11, 37, 48). Ich strop w tych otworach wystêpuje na g³êbokoœci 240,0–266,0 m, natomiast sp¹g — 456,0 (otw. 11)–475,0 m (otw. 37). Przykrywaj¹ warstw¹ o mi¹¿szoœci od 209,0 (otw. 37) do 225,0 m (otw. 48) osady jurajskie. Wykszta³cone s¹ w postaci margli zielonych lub szarozielonych.

2. Paleogen

Na obszarze arkusza osady paleogenu reprezentowane s¹ przez osady: paleocenu, eocenu i oligocenu. Zosta³y stwierdzone w profilach otworów kartograficznych (otw. 23, 29), otworze badawczym (otw. 64), poszukiwawczym (otw. 48) oraz w otworach hydrogeologicznych (otw. 76, 78).

a. Paleocen

Osady paleoceñskie wystêpuj¹ w otworze kartograficznym Piasty Wielkie (otw. 29) na g³êbokoœci 236,7–245,0 m w postaci szarych mu³owców marglistych z nielicznymi gniazdami zielonych piasków glaukonitowych. W rdzeniu wiertniczym znajduj¹ siê okazy belemnitów i niewielka iloœæ pokruszonych miêczaków. Z osadów pobrano 13 próbek do badañ mikropaleontologicznych (Paruch-Kulczycka, 2009). W badanym materiale najwiêkszy udzia³ mia³y sk³adniki mineralne: ró¿no- ziarnisty kwarc, ³yszczyki, konkrecje sferyczne, zlepy kwarcowo-glaukonitowo-pirytowe i w mniej- szych iloœciach glaukonit, konkrecje pirytowe, czarne i br¹zowe okruchy. Towarzyszy³y im szcz¹tki organiczne reprezentowane przez niewielk¹ iloœæ fragmentów szkar- ³upni (g³ównie kolce je¿owców), ma³¿oraczków i wêglanowe cysty dinoflagellata.

14 W zespole otwornic bentonicznych i planktonicznych wyró¿niono taksony: Subbotina trivialis (Subbotina), Praemurica inconstans (Subbotina), Praemurica trinidadensis (Bolli), Globoconusa daubjergensis (Brönnimann), Parasubbotina pseudobulloides (Plummer), Heterohelix sp., Chilogu- embelina midwayensis (Cushman), Chiloguembelina sp., Tappanina selmensis (Cushman), Cibicides proprius (Brozen), Gyroidinoides subangulatus (Plummer), Anomalina danica (Brotzen), Lenticulina turbinatus (Plummer), Lenticulina sp., Alabamina midwayensis (Brotzen), Bulimia sp., Russella crassa (Brotzen), Russella cristata (Brotzen), Cibicides commatus (Morozowa), Pyramidina paleocenica (Brotzen) (Paruch-Kulczycka, 2009). Wiek badanych osadów okreœlono na podstawie wyników analizy mikropaleontologicznej. Próbki pochodz¹ce z g³êbokoœci 244,5–245,0 m prawdopodobnie reprezentuj¹ osady z pogranicza kredy i paleocenu. Wystêpuj¹ w nich zespo³y otwornic charakterystyczne zarówno dla mastrychtu, jak i paleocenu dolnego. Próbki z g³êbokoœci 236,7–244,5 m zawieraj¹ taksony otwornic charakterystyczne dla dolnej czêœci paleocenu — danu. W badanym materiale nie stwierdzono taksonów reprezentuj¹cych œrodkow¹ czêœæ paleocenu — zelandu. Na paleoceñski wiek osadów wskaza³y równie¿ wyniki przeprowadzonej równolegle analizy biostratygraficznej dinocyst z g³êbokoœci 236,9–244,5 m — obecnoœæ gatunków charakterystycznych: Trithyrodinium evittii Drugg, Alisocysta circumtabulata (Drugg), Isabelidinium bakeri (Deflandre et Cookson) Lentin et Williams (Gedl, 2008) .

b. Eocen

Piaski eoceñskie zosta³y stwierdzone w profilu otworu badawczego w okolicach PGR Spur³awki (otw. 64) na g³êbokoœci 166,2–183,0 m. Wykszta³cone s¹ w postaci szarych, ku sp¹gowi warstwy ciemnoszarych, piasków z du¿¹ iloœci¹ ³yszczyków. Na podstawie danych z obszaru s¹siedniego arkusza Bartoszyce (Drozd, Trzepla, 2009a) nale¿y przypuszczaæ, ¿e w rejonie Samolubia, w po³udniowo-wschodnim naro¿u badanego terenu, tworz¹ bezpoœrednie pod³o¿e osadów czwartorzêdowych.

c. Oligocen

Piaski, mu³ki i i³y.Utwory oligocenu reprezentowane s¹ przez osady stwierdzone w profilach otworów wiertniczych: 23, 48, 64, 76 i 78. W otworze Barciszewo (otw. 23) zosta³y rozpoznane na g³êbokoœci 196,0–204,0 m. S¹ to s³abo wysortowane piaski drobnoziarniste, od jasnozielonych do szarozielonych, miejscami z czarnymi przemazami. Prawdopodobnie do oligocenu mo¿na równie¿ zaliczyæ i³y szare i szarozielone z pojedynczymi ziarnami kwarcu o mi¹¿szoœci 35,0 m, rozpoznane w profilu otworu 48 na g³êbokoœci 205,0–240,0 m.

15 W otworze 64 wystêpuje kompleks osadów oligoceñskich, w sk³ad którego wchodz¹: i³y ciemnoszare ze œladami warstwowania poziomego, smugowane cienkimi warstwami zielonych piasków kwarcowych (163,1–166,2 m), wy¿ej zalegaj¹ s³abo wysortowane, szarozielone piaski œrednioziarni- ste z domieszk¹ py³ów i drobnymi konkrecjami fosforytowymi (161,7–166,2 m). Kolejny poziom tworz¹ i³y oliwkowe warstwowane szarozielonymi piaskami py³owatymi (147,4–161,7 m), w stropie przykryte 1,1-metrow¹ warstw¹ zielonych mu³owców z pojedynczymi ziarnami kwarcu. Mi¹¿szoœæ kompleksu wynosi 18,8 m. W profilu otworu 76 opisywane osady zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 172,0–193,2 m. Tworz¹ zespó³ zbli¿ony do kompleksu wystêpuj¹cego w otworze 64. Sk³ada siê on z: mu³ków szarych (193,0–193,2 m), piasków drobno- i œrednioziarnistych (178,5–193,0 m) i mu³ków ciemnoszarych (172,0–178,5 m). Nie przewiercono tych osadów. W otworze 78 wystêpuje jedynie strop osadów oligoceñskich, wykszta³conych w postaci mu³ków bezwapnistych, szarozielonych. Nawiercono je na g³êbokoœci 176,0–178,0 m, ich mi¹¿szoœæ wynosi 2,0 m.

3. Neogen

a. Miocen

Mioceñskie i ³ y rozpoznano prawdopodobnie w profilu otworu hydrologicznego 67 na g³êbo- koœci 137,0 m. S¹ to bezwapienne i³y szare, miejscami z odcieniem zielonym. Nawiercono tylko 20-centymetrow¹ warstwê tych osadów, ale mo¿na j¹ korelowaæ z bezwapiennymi mu³kami i i³ami szarobrunatnymi i szarozielonymi rozpoznanymi w profilu otworu badawczego w Lidzbarku War- miñskim (Kacprzak, Honczaruk, 2009). W¹tpliwe jest po³o¿enie osadów zaliczonych, przez geologów opisuj¹cych profil, do miocenu w otworze 49 i 50. Profile tych otworów maj¹ bardzo uproszczony opis litologiczno-petrograficzny. Na g³êbokoœci 90,0–100,3 m (otw. 49) i 95,8–101,0 m (otw. 50) wystêpuj¹ jasnoszare piaski drobno- i œrednioziarniste z cienkimi warstwami i³ów szarozielonych, ewentualnie i³ów burowêglowych. Analizuj¹c ukszta³towanie powierzchni podczwartorzêdowej w obrêbie obszaru arkusza Wojciechy i na terenach s¹siednich, mo¿na przypuszczaæ, ¿e cienka warstwa osadów ilastych jest œladem kry osa- dów neogeñskich. Ze wzglêdu na jej ma³¹ mi¹¿szoœæ nie zosta³a zaznaczona na syntetycznym profilu geologicznym.

4. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe le¿¹ bezpoœrednio na osadach: miocenu, oligocenu, eocenu, paleocenu lub kredy. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od oko³o 150 m w okolicach otworu 67, w po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, do 280 m w okolicach otworu 37, w czêœci œrodkowej. Jest ona uzale¿niona od ukszta³towania powierzchni podczwartorzêdowej.

16 Ca³y kompleks utworów czwartorzêdowych zosta³ przewiercony w dziewiêciu otworach: 11, 23, 29, 37, 48, 64, 67, 76 i 78. Profil stratygraficzny utworów czwartorzêdu ustalono na podstawie wyników analizy profili wszystkich otworów znajduj¹cych siê na obszarze arkusza, uk³adu warstw na terenach s¹siaduj¹cych arkuszy i wyników badañ litologiczno-petrograficznych (tabl. II). Wyró¿niono utwory: plejstocenu, czwartorzêdu nierozdzielonego i holocenu.

a. Plejstocen

Rozpoznane osady plejstoceñskie zaliczono do zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowopolskich, œrodkowopolskich i pó³nocnopolskich oraz do interglacja³u wielkiego

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Gliny zwa³owe.Rozpoznano je w otworze Barciszewo (otw. 23) na g³êbokoœci 194,0–196,0 m (82,0–84,0 m p.p.m.). S¹ to zwarte gliny z nielicznymi g³azikami i szarozielone. Ich barwa pochodzi od osadów oligoceñskich. Prawdopodobnie nie tworz¹ one ci¹g³ej pokrywy, ale wype³niaj¹ dna obni¿eñ w powierzchni podczwartorzêdowej. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, ponad 50 m, osi¹gaj¹ w okolicy Wojciech. W sk³adzie petrograficznym przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne, bardzo liczne s¹ piaskowce lokalne, niewielki jest natomiast udzia³ dolomitów pó³nocnych. Wartoœci wspó³czynniki petrograficzne (O/K–K/W–A/B2) wynosz¹: 0,92–1,34–0,64 (Jeleñski, 2009). Przypuszczalnie strop tej warstwy nawiercono w otworze hydrogeologicznym 65 w osadzie Widryki (tabl. III). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stwierdzono w dwóch profilach otworów kartograficznych. W otworze Barciszewo (otw. 23) jest to 2,8-metrowa warstwa szarych, œrednio- i gruboziarnistych piasków z domieszk¹ ¿wirów, zalegaj¹ca powy¿ej glin zwa³owych, na g³êbokoœci 191,2 m (79,2 m p.p.m.). W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) stanowi¹ one 45,8-metrowy kompleks osadów zalegaj¹cych bezpoœrednio na paleoceñskim pod³o¿u. Sp¹g warstwy znajduje siê na wysokoœci 141,7 m p.p.m., buduj¹ j¹ g³ównie piaski s³abo wysortowane, drobno- i œrednioziarniste, be¿owe lub be¿owozielone, miejscami skoœnie warstwowane, w stropie warstwy smugowane mu³kami. Du¿a iloœæ glaukonitu wskazuje na rozmywanie pod³o¿a podczwartorzêdowego (Jeleñski, 2009). Prawdo- podobnie osady te przewiercono równie¿ w otworze 65 w po³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza (tabl. III).

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm uzyskanych z glin zwa³owych charakteryzuj¹ zale¿noœæ pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na wietrzenie, B — ska³y odporne na wietrzenie

17 Zlodowacenia po³udniowopolskie

Na badanym terenie rozpoznano prawdopodobnie cztery poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich z towarzysz¹cymi im osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Zaliczono je do stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Nidy, zlodowacenia Sanu 1 oraz zlodowacenia Sanu 2.

Zlodowacenie Nidy Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe o mi¹¿szoœci 12,2 m zosta³y udokumentowane w otworze Barciszewo (otw. 23) na g³êbokoœci 179,0 m (67,0 m p.p.m.). W stropie i sp¹gu warstwy wystêpuj¹ br¹zowe, miejscami br¹zowo-zielone mu³ki i i³y, rozdzielone piaskami py³owatymi i drob- noziarnistymi, z laminami mu³ków. Prawdopodobnie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza (tabl. III) tworz¹ oko³o 10-metrowy, ci¹g³y poziom, zalegaj¹cy lokalnie bezpoœrednio na osadach oligoceñskich. Gliny zwa³owe tworz¹ przypuszczalnie zwart¹ pokrywê, zniszczon¹ jedynie w obrêbie wyniesieñ powierzchni podczwartorzêdowej. Przewiercono je w otworach Barciszewo (otw. 23) i Piasty Wielkie (otw. 29) i prawdopodobnie w Widrykach (otw. 65) w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza (tabl. III). W otworze 23 wykszta³cone s¹ w postaci glin zwa³owych czekoladowych, w stropie z wk³adkami zielonoszarych piasków drobnoziarnistych. Znajduj¹ siê na g³êbokoœci 174,2–179,0 m (62,2–67,0 m p.p.m.). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych — 0,88–1,49–0,62 — nie pozwalaj¹ na jednoznaczne okreœlenie wieku (Jeleñski, 2009). W warstwie wy- stêpuj¹ dwa litotypy, ró¿ni¹ce siê sk³adem petrograficznym ¿wirów. Byæ mo¿e w jej obrêbie znajduj¹ siê porwaki glin starszych lub jest to poziom rozmycia. Zosta³y zaliczone do stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi w wyniku korelacji ich po³o¿enia na s¹siednich obszarach arkuszy z wynikami badañ litologiczno-petrograficznych próbek pobranych z otworu 29, z szarobr¹zowych glin zwa³owych zalegaj¹cych na g³êbokoœci 188,8–190,9 m (93,8–95,9 m p.p.m). Uzyskane wyniki wskazuj¹ na du¿¹ zawartoœæ wapieni pó³nocnych i piaskowców lokalnych, a œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,89–0,59–1,47 (Jeleñski, 2009). Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe.S¹todrobno- i œrednioziarniste piaski szare lub szarozielone z wyraŸn¹ przewag¹ ziaren kwarcowych. Zosta³y stwierdzone w profilu otworu 29 na g³êbokoœci 183,5 m (88,5 m p.p.m.), ich mi¹¿szoœæ wynosi 5,3 m. W stropie przedzielone s¹ cienk¹, oko³o 40-centymetrow¹, warstw¹ g³azów, w sp¹gu przechodz¹ w piaski œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów drobnokruchowych. Prawdopodobnie, w okolicach miejscowoœci Morawy (otw. 76 i 78), na po³udniu obszaru arkusza, le¿¹ one na podobnej g³êbokoœci — oko³o 80 m p.p.m., bezpoœrednio na osadach oligoceñskich (przekrój geologiczny A–B). Prawdopodobnie, fragmentarycznie zachowa³y siê równie¿ w po³udniowo- -zachodniej czêœci badanego terenu w okolicach miejscowoœci Widryki i Powiersze (otw. 65, 67 i 58

18 — tabl. III). Miejscami bezpoœrednio kontaktuj¹ siê z i³ami mioceñskimi. Osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 5–10 m, ich strop znajduje siê na wysokoœci oko³o 24–52 m p.p.m.

Stadia³ górny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe omi¹¿szoœci 2,6 m stwierdzono w profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29). Warstwê, zalegaj¹c¹ na g³êbokoœci 180,9–183,5 m (85,9–88,5 m p.p.m.), tworz¹ szarozielone piaski py³owate, miejscami mu³ki piaszczyste sporadycznie z pojedynczymi ziarnami ¿wirów. Rozpoznano je równie¿ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Kotowo–Mo- rawa (otw. 76), gdzie tworz¹ oko³o 10-metrow¹ warstwê bezpoœrednio przykrywaj¹c¹ osady oligoceñ- skie (przekrój geologiczny A–B) i prawdopodobnie w otworach w Widrykach i Nerwikach (otw. 65, 67). Wykszta³cone s¹ w postaci szarych piasków drobnoziarnistych, piasków py³owatych i i³ów. Strop znajduje siê na wysokoœci 14,0–53,0 m p.p.m. a mi¹¿szoœæ nie przekracza 30 m (tabl. III). Zosta³y wydzielone w tym rejonie na podstawie danych z terenu arkusza Górowo I³aweckie (Kacprzak, Hon- czaruk, 2008b), gdzie w otworze kartograficznym w Nowej Wsi Wielkiej, znajduj¹cym siê w pobli¿u zachodniej granicy z obszarem arkusza Wojciechy, stanowi¹ warstwê szarych piaszczysto-py³owatych osadów, o mi¹¿szoœci 22,1 m, po³o¿on¹ na wysokoœci 22,9 m p.p.m. Gliny zwa³owe pokrywaj¹ przypuszczalnie wiêkszoœæ obszaru arkusza, z wyj¹tkiem jego pó³nocno-wschodniego fragmentu (tabl. III). Przewiercone zosta³y w otworze Piasty Wielkie (otw. 29), w okolicach PGR Spur³awki (otw. 64) oraz w Widrykach i Morawie (otw. 65, 76, 78). W profilu otworu 29 stwierdzono je na g³êbokoœci 161,6–180,9 m (66,6–85,9 m p.p.m.). S¹ to szare gliny zwa³owe, z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azików w stropie. Na g³êbokoœci 165,0–165,7 m, 168,5–168,9 m i 172,3–172,5 m stwierdzono warstwy piasków gliniastych ze ¿wirami i g³azikami, bêd¹ce prawdopodobnie poziomami rozmycia. W sk³adzie petrograficznym najwiêkszy udzia³ maj¹ wapienie pó³nocne i piaskowce lokalne. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,53–0,73–1,19 (Jeleñski, 2009). Do glin stadia³u górnego zlodowacenia Nidy zaliczono równie¿ 2,0-metrow¹ warstwê szarych glin piaszczystych z g³azami, w sp¹gu zielonych, przewiercon¹ w otworze 64. Strop warstwy znajduje siê na g³êbokoœci 145,4 m. Gliny zwa³owe le¿¹ bezpoœrednio na piaskach, mu³kach i i³ach oligoceñskich. Piaski i mu³ki zastoiskowe.Osady te zosta³y stwierdzone w profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29). Maj¹ one mi¹¿szoœæ 3,9 m, ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 157,7 m (62,7 m p.p.m.). Wykszta³cone s¹ w postaci szarozielonych mu³ków piaszczystych z gniazdami ciemnobr¹zowych mu³ków ilastych i warstwami piasków py³owatych. Miejscami skoœne warstwowanie wskazuje na okresowy przep³yw. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zachowa³y siê fragmentarycznie w œrodkowej i po³udniowej czêœci badanego terenu. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ w okolicach miejscowoœci:

19 Piasty Wielkie, Powiersze, Wajsnory i Morawy (przekrój geologiczny A–B, tabl. III). Rozpoznane zosta³y w profilach otworów: 27, 29, 44, 76 i 78. W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) le¿¹ na g³êbokoœci 142,9–157,7 m (47,9–62,7 m p.p.m.). Tworz¹ warstwê zbudowan¹ g³ównie z piasków drobnoziarnistych, sporadycznie z pojedynczymi ziarnami ¿wirów drobnookruchowych, miejscami py³owatych, na g³êbokoœci 154,5–156,0 m skoœnie warstwowanych. Ich mi¹¿szoœæ na obszarze arkusza prawdopodobnie nie przekracza 30 m.

Zlodowacenie Sanu 1

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne). W otworze w okolicach PGR Spur³awki (otw. 64) s¹ to ciemnobr¹zowe i³y, miejscami wyraŸnie smugowane poziomo, w niektórych partiach bezstrukturalne, z pojedynczymi ¿wirami, na wysokoœci 43,5–57,4 m p.p.m. (przekrój geologiczny A–B). W otworze Barciszewo (otw. 23) osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 155,1–174,2 m (43,1–66,2 m p.p.m.), tworz¹ warstwê zbudowan¹ z szarych albo szarozielonych piasków py³owatych z laminami mu³ków i i³ów, sporadycznie z wtr¹ceniami substancji organicznej (tabl. III). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w otworze 23 i 29 oraz prawdopodobnie równie¿ w otworze 27. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 15 m. W profilu otworu 23 stwierdzono je na g³êbokoœci 151,1–153,0 m (41,0–43,1 m p.p.m.),aw29—138,0–142,9 m (43,0–47,9 m p.p.m.). S¹ to gliny zwa³owe ciemnobr¹zowe z wk³adkami glin zwa³owych szarych, a w otworze 29 z wk³adk¹ szarozielonych piasków py³owatych. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,27–1,02–0,93 (Jeleñski, 2009). Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe(górne). Osady te zosta³y wydzielone w otworze Bar- ciszewo (otw. 23) i Piasty Wielkie (otw. 29), na g³êbokoœci odpowiednio: 153,0–144,5 i 123,0–131,0 m. Le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Wykszta³cone s¹ w postaci piasków drobno- i ró¿noziarnistych z domieszk¹ ¿wirów, warstwowanych mu³kami i piaskami py³owatymi. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009) potwierdzi³y ich genezê zastoiskow¹, a wk³adki piasków œwiadcz¹ o okresowym przep³ywie. W otworze 27 osady te reprezentuje 8-metrowa warstwa silnie zwartych i³ów czekoladowych. Piaski wodnolodowcowe wystêpuj¹ jedynie w okolicach Barciszewa (otw. 23) i Piast Wielkich (otw. 29). Na wodnolodowcow¹ genezê warstwy, zbudowanej z szarych piasków py³owatych z wk³adkami szarych mu³ków i i³ów, wskazuj¹ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009). Strop warstwy znajduje siê na g³êbokoœci 137,0 m (25,0 m p.p.m.), a sp¹g — 144,5 m (32,5 m p.p.m.).

Zlodowacenie Sanu 2

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe by³y akumulowane w zbiorniku zastoiskowym w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Prawdopodobnie zachowa³y siê tylko w okolicy Barciszewa (otw. 23). Przewiercony kompleks sk³ada siê z osadów py³owato-ilastych

20 z cienkimi wk³adkami glin. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty i amfibole, liczny jest glaukonit i miejscami wêglany. Wêglanowoœæ zawiera siê w przedziale od 4,1 do 24,7% (Jeleñski, 2009) i sugeruje zastoiskowo-limnoglacjalny charakter zbiornika, wk³adki glin œwiadcz¹ prawdopodobnie o bliskim s¹siedztwie czo³a l¹dolodu. Strop osadów zastoiskowych znajduje siê na g³êbokoœci 125,8 m (13,8 m p.p.m.), a sp¹g — 137,0 m (25,0 m p.p.m). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze arkusza w wielu otworach. Tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê, tylko lokalnie rozciêt¹ obni¿eniami, wype³nionymi osadami wodnolodowcowymi lub zastoiskowymi. Ich strop obni¿a siê stopniowo od wysokoœci oko³o 23 w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru arkusza (okolice otw.: 65, 66, 67 — tabl. III) i 15 m n.p.m. w czêœci pó³nocno-wschodniej (okolice otw. 23), do oko³o 35 m p.p.m. w czêœci œrodkowej (otw. 44) i po³udniowo-wschodniej (otw. 64 i 76) (przekrój geologiczny A–B). Prawdopodobnie najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ (ok. 5 m) osi¹gaj¹ w czêœci œrodkowej badanego terenu (otw. 44). W otworze 23 poziom glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 tworzy zespó³ osadów, w sk³ad którego wchodz¹: w stropie gliny zwa³owe szare, lokalnie z soczewkami glin piaszczystych, w czêœci œrodkowej poziom bruku a w sp¹gu gliny szare lekko zailone. Mi¹¿szoœæ kompleksu wynosi 28,8 m, a jego strop wystêpuje na g³êbokoœci 100,0 m (12,0 m n.p.m.). Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych stwierdzono, ¿e w badanych osadach przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne, a œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,46–0,73–1,26 (Jeleñski, 2009). Kompleks osadów, który zosta³ stwierdzony w profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29), na g³êbokoœci 120,0–131,7 m (25,0–36,7 m p.p.m.), sk³ada siê z 5,0-metrowej warstwy bruku morenowego i 6,7-metrowej warstwy ciemnobr¹zowych glin ilastych z wk³adkami i³ów i szarych piasków drobnoziarnistych na g³êbokoœci 126,5–127,5 m. W warstwie glin ilastych z przerostami i³ów szarozielonych zaobserwowano wyraŸne zlustrowania, bêd¹ce œladem procesów glacitektonicznych. Obliczone wartoœci wspó³czynników petrograficznych w próbce pobranej ze stropu wynosz¹: 0,98–1,31–0,85 (Jeleñski, 2009). W otworze 64 jest to prawdopodobnie 5,3-metrowa warstwa glin ilastych szarobr¹zowych, miejscami ciemnobr¹zowych, na g³êbokoœci 128,7–131,5 m (40,7–43,5 m p.p.m.). Piaski i mu³ki zastoiskowe le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. W otworze 64 s¹ to jasnoszare mu³ki z prze³awiceniami piaszczystymi i wtr¹ceniami okruchów organicznych, z wyraŸnymi œladami warstwowania poziomego. Le¿¹ na g³êbokoœci 119,2–128,7 m (31,2–40,7 m p.p.m.). Prawdopodobnie przewiercono je równie¿ w profilach otworów: 44, 76. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe jest to seria drobno- i œrednioziarnistych piasków, miejscami z domieszk¹ ¿wirów. Udokumentowano je w profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29) na g³êbokoœci 96,0–120,0 m (1,0–25,0 m p.p.m.). Wyniki analizy litologiczno-petrograficznej (Jeleñski, 2009) potwierdzi³y ich genezê wodnolodowcow¹, wykaza³y du¿¹ zawartoœæ wêglanów i glaukonitu we frakcji ciê¿kiej, porównywaln¹ wartoœæ granatów i amfiboli, liczne okruchy ska³ krystalicznych.

21 Prawdopodobnie zosta³y przewiercone tak¿e w profilach otworów: 27, 44 (przekrój geologiczny A–B), 38, 39 (tabl. III). Do ich rozpoznania w rejonie miejscowoœci Wajsnory–Gruszynki–Wojciechy wykorzystano wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b).

Interglacja³ wielki

Pozycja stratygraficzna osadów zaliczonych do poszczególnych piêter interglacja³u wielkiego na obszarze arkusza Wojciechy nie jest udokumentowana palinologicznie. Okreœlono j¹ na podstawie profilu stratygraficznego utworów czwartorzêdowych uzyskanego na terenach s¹siednich arkuszy: G³êbock (Kacprzak, Honczaruk, 2008a), Górowo I³aweckie (Kacprzak, Honczaruk, 2008b), Toprzyny (Giemza, 2009), Szczurkowo (Drozd, Trzepla, 2009a, c), Bartoszyce (Drozd, Trzepla, 2009a, b) i wyniki analiz litologiczno-petrograficznych próbek osadów pobranych z otworów kartograficznych wykonanych na obszarze arkusza Wojciechy (otw. 23 i 29).

Interglacja³ mazowiecki (?)

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne oraz gliny deluwialne zosta³y wydzielone jedynie w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu, na granicy z obszarem arkusza Toprzyny. Jest to ten sam kompleks osadów, który wystêpuje w otworze badawczym w okolicy miejscowoœci Orsy (ark. Toprzyny) na g³êbokoœci 127,8–135,0 m (27,2–20,0 m n.p.m.). Tworz¹ go szarobe¿owe piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ mu³ków i ¿wirów, warstwowane i³ami szarymi, brunatnymi z jasnymi laminami. W sp¹gu warstwy stwierdzono 0,5-metrow¹ wk³adkê jasnoszarych glin z pojedynczymi ¿wirami, pochodz¹c¹ zapewne z rozmywania zboczy na skutek intensywnej erozji i denudacji w czasie ocieplenia.

Zlodowacenie Liwca

Z analizy paleogeograficznej przeprowadzonej na badanym obszarze wynika, ¿e gliny zwa³owe zlodowacenia Liwca zajmuj¹ wiêksz¹ czêœæ terenu arkusza. W po³udniowo-zachodnim fragmencie obszaru zosta³y ca³kowicie zniszczone w czasie transgresji kolejnych l¹dolodów (Widry- ki–Nerwiki — tabl. III). W czêœci œrodkowej (Piasty Wielkie–Rodnowo — przekrój geologiczny A–B) zosta³y rozmyte w czasie deglacjacji. Udokumentowano je w profilu otworu 23 na g³êbokoœci 89,7–100,0 m (22,3–12,0 m p.p.m.). S¹ to szare, silnie piaszczyste gliny z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azi- ków, z licznymi przewarstwieniami piasków gliniastych i piasków drobnoziarnistych, charakteryzuj¹ce siê przewag¹ wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i du¿ym udzia³em dolomitów. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,85–0,59–1,44. W otworze w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) jest to prawdopodobnie warstwa szarych glin zwa³owych, z licznymi przewarstwieniami piasków i ¿wirów. Wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 113,9–119,2 m (25,9–31,2 m p.p.m.).

22 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe powsta³y w p³ytkich zbiornikach przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu. Zosta³y przewiercone w otworze 23, 29 i prawdopodobnie 64 oraz w 28, 44, 46, 76, 78. W otworze Barciszewo (otw. 23) s¹ to szare piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 3,2 m. Ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 86,5 m (25,5 m n.p.m.). Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009), wykaza³y du¿¹ zawartoœæ wêglanów, granatów i amfiboli, epidotu i turmalinów, liczne okruchy ska³ krystalicznych i piaskowców pó³nocnych oraz wysok¹ wêglanowoœæ. Zosta³o potwier- dzone zastoiskowe pochodzenie osadów. W profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29) stwierdzono je na g³êbokoœci 92,0–96,0 m. S¹ to br¹zowe piaski drobnoziarniste z wk³adkami piasków py³owatych. Wy- niki analizy litologiczno-petrograficznej wskaza³y na limnoglacjalne pochodzenie osadów (Jeleñski, 2009). W otworze 64 wystêpuje 6,8-metrowa (107,1–113,9 m) seria jasnoszarych mu³ków w stropie z prze³awiceniami piaszczystymi i okruchami skorupek, w sp¹gu z prze³awiceniami zielonych mu³ków i i³ów ze œladami warstwowania poziomego w ca³ej warstwie.

Interglacja³ Zbójna (?)

Piaski rzeczne stwierdzono tylko w profilu otworu 29 pod warstw¹ szarych piasków drobnoziarnistych z wk³adkami mu³ków, na g³êbokoœci 86,0–92,0 m (9,0–3,0 m n.p.m.). Jest to seria piaszczysta z³o¿ona z br¹zowych piasków drobnoziarnistych. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych frakcji ciê¿kiej (Jeleñski, 2009) wykaza³y du¿y udzia³ glaukonitu, granatów, amfiboli i towarzysz¹cych im turmalinów i epidotu. Wêglanowoœæ serii jest niska i wynosi 4,1%. Opisywane osady uznano za rzeczne. Piaski, mu³ki i i³y jeziorne zosta³y wydzielone jedynie w pó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza, w okolicach Krasno³¹ki. Wydzielono je w nawi¹zaniu do profilu stratygraficznego osadów uzyskanego na obszarze arkusza G³êbock (Kacprzak, Honczaruk, 2008a) i Toprzyny (Giemza, 2009) oraz po³o¿enia tych samych osadów w otworze w okolicach Ors na terenie arkusza Toprzyny.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe by³y akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry. Wystêpuj¹ one jedynie w okolicy Piast Wielkich i Weskajm, gdzie zosta³y stwierdzone w profilu otworu 29 i prawdopodobnie 28. W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) wykszta³cone s¹ w postaci szarych piasków drobnoziarnistych z cienkimi laminami piasków py³owatych. Mi¹¿szoœæ warstwy wynosi 3,0 m, a jej strop le¿y na g³êbokoœci 83,0 m (12,0 m n.p.m.). Gliny zwa³owe zosta³y prawdopodobnie nawiercone w kilkunastu otworach hydrogeologicznych (m.in. w otw.: 27, 28, 44, 46, 58, 76, 78 — przekrój geologiczny A–B i tabl. III) oraz w otworze w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64). W profilu otworu 64 stwierdzono je na g³êbokoœci 81,9–107,1 m

23 (6,1 m n.p.m.–19,1 m p.p.m.). Tworz¹ one seriê wykszta³con¹ w postaci szarych, miejscami ciemnoszarych glin zwa³owych z licznymi ¿wirami, na g³êbokoœci 95,0–95,8 m przewarstwionych piaskami py³owatymi. Najwiêksze mi¹¿szoœci, oko³o 38 m, osi¹gaj¹ one przypuszczalnie w okolicy otworu 43, 59 (tabl. III). Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w okolicy otworów: 29, 44, 46, 76 (przekrój geologiczny A–B). W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) seria zastoiskowa reprezentowana jest przez szare piaski drobnoziarniste z cienkimi wk³adkami piasków py³owatych, mu³ków i mu³ków laminowanych 1-centymetrowymi warstwami i³ów. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wykaza³y du¿y udzia³ glaukonitu i wêglanów oraz amfiboli i granatów. W stropie odnotowano znaczn¹ iloœæ staurolitu. Wyniki analizy wskazuj¹ na zastoiskowe pochodzenie osadów, z mo¿liwym okresowym przep³ywem (Jeleñski, 2009). Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe. Jest to seria osadów o ró¿nej granulacji: od piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i g³azikami do piasków drobnoziarnistych. Najczêœciej zachowa³y siê tylko na niewielkich obszarach, w okolicy otworów: 27, 28, 29, 44, 64, 76 (przekrój geologiczny A–B) i 58, 67 (tabl. III). Najwiêksze mi¹¿szoœci, oko³o 30 m, osi¹gaj¹ prawdopodobnie w okolicy Rodnowa (przekrój geologiczny A–B) i Gruszynek (tabl. III), gdzie zosta³y wyinterpreto- wane na podstawie wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b).

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ powszechnie na badanym terenie, stwierdzono je w profilach wiêkszoœci otworów na obszarze arkusza. Mi¹¿szoœæ glin wynosi od kilku metrów w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) do oko³o 40 m w pó³nocno-zachodniej i œrodkowej czêœci badanego terenu (w okolicy otw.: 1, 2, 43, 44, 59). W niewielu miejscach ich mi¹¿szoœæ jest znacznie zredukowana lub zosta³y ca³kowicie usuniête. W otworze Barciszewo (otw. 23) s¹ to szare lub ciemnoszare gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków gliniastych. Ich strop wystêpuje na g³êbokoœci 67,9 m (44,1 m n.p.m.). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 2,00–0,57–1,45 (Jeleñski, 2009). W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) tworz¹ 5,4-metrow¹, jednorodn¹ warstwê glin zwa³owych szarobr¹zowych z du¿¹ iloœci¹ g³azików. Strop tej serii wystêpuje na g³êbokoœci 58,3 m (36,7 m n.p.m.), a sp¹g — 63,7 m (31,3 m n.p.m.). Wyniki analizy litologiczno-petrograficznej wykaza³y przewagê wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i niewielki udzia³ dolomitów. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 1,60–0,69–1,32 (Jeleñski, 2009). W profilu otworu po³o¿onym w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) s¹ to prawdopodobnie gliny zwa³owe szare ze ¿wirami i g³azikami o œrednicy do 7,0 cm, stwierdzone na g³êbokoœci 62,7–65,0 m (25,3–23,0 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zachowa³y siê tylko w œrodkowej czêœci terenu arkusza, w okolicy otworów: 23 (tabl. III), 46, 47 i 64 (przekrój geologiczny A–B). W otworze Barciszewo (otw. 23) wykszta³cone s¹ w postaci serii osadów piaszczystych z warstwami mu³ków

24 i pojedynczymi ziarnami ¿wirów, strop warstwy znajduje siê na g³êbokoœci 55,5 m (56,5 m n.p.m.). Z analizy sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej (Jeleñski, 2009) wynika, ¿e dominuj¹cymi minera³ami s¹ granaty, towarzysz¹ im amfibole, epidot, turmaliny. Doœæ liczny jest staurolit, który wskazuje na obecnoœæ materia³u z pod³o¿a czwartorzêdowego. W okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) piaski ró¿- noziarniste ze ¿wirami wystêpuj¹ na g³êbokoœci 54,2–62,7 m (33,8–25,3 m n.p.m.). W okolicach Gru- szynek opisywane osady wyró¿niono na podstawie wyników analizy geoelektrycznej (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b).

Zlodowacenie Warty Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe powsta³y lokalnie w niewielkich zbiornikach na przedpolu l¹dolodu, w czasie jego transgresji. Stwierdzono je tylko w profilach czterech otworów, ich mi¹¿szoœæ prawdopodobnie nie przekracza 12 m. W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 54,0–58,3 m (41,0–36,7 m n.p.m.), tworz¹ jednolit¹ seriê i³ów ciemnobr¹zowych. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wykaza³y du¿y udzia³ glaukonitu i wêglanów, amfiboli, epidotu i granatów. Wêglanowoœæ osadów jest bardzo wysoka i wynosi 25,3% (Jeleñski, 2009). W otworze w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) jest to 3,9-metrowa warstwa mu³ków szarych ze œladami poziomego warstwowania, w sp¹gu przechodz¹ca w piaski drobnoziarniste i py³owate. Strop warstwy znajduje siê na g³êbokoœci 48,9 m (39,1 m n.p.m.). Gliny zwa³owe pokrywaj¹ cienk¹ warstw¹ wiêkszoœæ obszaru arkusza, we wschodniej czêœci terenu zosta³y zniszczone w czasie kolejnych etapów deglacjacji, okolice Rodnowa i PGR Spur³awki (przekrój geologiczny A–B) oraz Barciszewa (tabl. III), miejscami poziom by³ niszczony w czasie kolejnych nasuniêæ l¹dolodu. Zosta³y udokumentowane w profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29) na g³êbokoœci 50,0–54,0 m (45,0–41,0 m n.p.m.). S¹ to ciemnoszare gliny ilaste. W okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) jest to prawdopodobnie cienki, 1,5-metrowy poziom glin piaszczystych, zachowany pomiêdzy osadami zastoiskowymi akumulowanymi w p³ytkich zbiornikach, które utworzy³y siê przed czo³em l¹dolodu, w czasie jego transgresji i deglacjacji. Strop osadów wystêpuje na g³êbokoœci 47,4 m (40,6 m n.p.m.). Mi¹¿sz¹, oko³o 30-metrow¹ warstwê, tworz¹ prawdopodobnie w okolicy otworu 38, 39 (tabl. III). Piaski i mu³ki zastoiskowe udokumentowano w profilu otworu Barciszewo (otw. 23), w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) i w kilku innych (otw.: 2, 3, 13, 14, 15, 47, 75, 76). W otworze 23 osady te le¿¹ na g³êbokoœci 45,7–55,5 m (66,3–56,5 m n.p.m.). Seriê zastoiskow¹ tworz¹ mu³ki szare, przewarstwione piaskami py³owatymi, w stropie wystêpuj¹ wtr¹cenia ¿wirów drobnookruchowych i pojedyncze g³aziki. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009) wykaza³y du¿¹ za- wartoœæ wêglanów, glaukonitu, granatów, amfiboli, epidotu, turmalinów i biotytów, a w sp¹gu du¿¹

25 zawartoœæ straurolitu, wskazuj¹c¹ na obecnoœæ materia³u z pod³o¿a czwartorzêdu. Wêglanowoœæ osadów jest bardzo wysoka i wynosi 22,2%. Zosta³a potwierdzona geneza zastoiskowa osadów, z mo¿liwoœci¹ okresowego przep³ywu. Zasiêg zastoiska pomiêdzy profilami otworów 23 i 15 (tabl. III) wyznaczono zgodnie z przebiegiem warstwy o oporach oko³o 40 Ù (Jagodziñska, Kali- tiuk, 2007b). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zachowa³y siê fragmentarycznie w obrêbie niewielkich obni¿eñ. Wystêpuj¹ jedynie w otworach: 1 (przekrój geologiczny A–B), 66 i 67 (tabl. III). Ich zasiêg zosta³ okreœlony na podstawie analizy profilu stratygraficznego osadów stadia³u dolnego zlodowacenia Warty ustalonego na s¹siednich obszarach arkuszy i wyników badañ geoelektrycznych na badanym terenie (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b). Prawdopodobnie najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, dochodz¹c¹ do oko³o 19 m, osi¹gaj¹ w rejonie miejscowoœci Wojmiany (tabl. III), litologicznie wykszta³cone s¹ w postaci piasków ró¿nej granulacji, miejscami z domieszk¹ ¿wirów.

Stadia³ œrodkowy

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze arkusza. Stwierdzono je w wielu profilach otworów. Tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê, tylko lokalnie rozciêt¹ obni¿eniami, w których akumulowane by³y osady wodnolodowcowe lub zastoiskowe. Ich strop obni¿a siê stopniowo od oko³o 92 w czêœci pó³nocno-zachodniej badanego terenu, w okolicach otworu 1 (przekrój geologiczny A–B), 70 na przewa¿aj¹cym obszarze, do 45 m n.p.m. (otw. 76, 78 — przekrój geologiczny A–B). W pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu nie wystêpuj¹ (otw.: 14, 15, 23), prawdopodobnie zosta³y zniszczone w czasie deglacjacji. W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) tworz¹ 15,0-metrowy poziom glin zwa³owych ciemnoszarych z du¿¹ iloœci¹ g³azików. Wœród ¿wirów dominuj¹ wapienie pó³nocne, udzia³ ska³ krystalicznych i dolomitów pó³nocnych jest œredni. Œrednie wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych wynosz¹: 1,72–0,62–1,43 (Jeleñski, 2009). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe rozpoznano w okolicy Wojciech i Barciszewa na podstawie profili otworów: 23, 38, 39 i wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b). W otworze Barciszewo (otw. 23), w warstwie, na g³êbokoœci 13,1–45,7 m (98,9–66,3 m n.p.m.), charakteryzuj¹cej siê wysokimi oporami, stwierdzono wystêpowanie serii piaszczystej, sk³adaj¹cej siê g³ównie z piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i g³azikami. Osady te prawdopodobnie wystêpuj¹ równie¿ w okolicy Krasno³¹ki (otw. 1), Wojmian (otw. 2, 3) (przekrój geologiczny A–B) oraz Woli, Bezled i Powiersza (otw.13, 15, 16, 43, 59 — tabl. III). W Kra- sno³¹ce i Wojmianach tworz¹ zawodnion¹ seriê piasków œrednioziarnistych, o mi¹¿szoœci od 7 do 20 m, której strop znajduje siê na g³êbokoœci 48,0–51,0 m (97,0–93,4 m n.p.m.), w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu (Wola, Bezledy — tabl. III) wystêpuje oko³o 10-metrowa warstwa szarych zawodnionych piasków drobno- i œrednioziarnistych.

26 Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y Stadia³ œrodkowy

Piaski i mu³ki zastoiskowe zachowa³y siê tylko miejscami w niewielkich i niezbyt g³êbokich obni¿eniach. Prawdopodobnie rozpoznano je w profilach otworów: 30, 31, 32, 45. Seriê tworz¹ przewa¿nie szare piaski py³owate i mu³ki, jej mi¹¿szoœæ nie przekracza 16 m. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza, tylko w obni¿eniach w okolicy Deksyt, Weksajm, Powierszy, ich mi¹¿szoœæ jest znacznie zredukowana lub zosta³y ca³kowicie usuniête w wyniku erozji. Stwierdzono je w profilach wiêkszoœci otworów hydrogeologicznych, w otworach kartograficznych, otworze badawczym i wielu profilach sond mechanicznych (m.in. punkty dok.: 8, 50, 63, 67, 90, 92). W otworze Barciszewo (otw. 23) na g³êbokoœci 12,0–13,1 m (100,0–98,9 m n.p.m.) wystêpuje seria glin zwa³owych szarych z du¿ym udzia³em frakcji piaszczystej, z 0,4-metrowym przewarstwieniem piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Wyniki przeprowadzonych badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 2009) wykaza³y du¿¹ przewagê wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i ma³y udzia³ dolomitów pó³nocnych. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych nie s¹ jednoznaczne i wynosz¹: 2,46–0,43–2,03. W otworze Piasty Wielkie (otw. 29) s¹ to gliny zwa³owe ciemnoszare z cienkimi wk³adkami glin ilastych, le¿¹ce bezpoœrednio na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Odró¿nienie glin jest trudne, a wyniki badañ litologiczno-petrograficznych nie pozwoli³y na jednoznaczne okreœlenie ich wieku. Poprowadzona na przekrojach geologicznych pomiêdzy nimi granica miejscami oznaczona jest jako przypuszczalna. Strop warstwy znajduje siê na g³êbokoœci 15,1 m (79,9 m n.p.m.) i ma ona mi¹¿szoœæ 19,9 m. W otworze w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) jest to 14,3-metrowa warstwa glin zwa³owych ¿ó³toszarobr¹zowych, silnie piaszczystych, z soczewkami piasków py³owatych i piasków ze ¿wirami, której strop zalega na g³êbo- koœci 25,4 m (62,6 m n.p.m.).

Stadia³ górny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe tworz¹ niewielkie p³aty w okolicy Wajsnor, PGR Spur³awki, Moraw (przekrój geologiczny A–B), Nerwik, Powiersza (tabl. III). By³y akumulowane lokalnie w zag³êbieniach istniej¹cych na powierzchni ówczesnej wysoczyzny lodowcowej w czasie transgresji l¹dolodu. Rozpoznano je w nastêpuj¹cych profilach otworów: 29, 43, 44, 46, 64, 66, 78. W okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) na g³êbokoœci 9,1–25,4 m (78,9–62,6 m n.p.m.) wystêpuj¹ mu³ki i i³y brunatne ze smugami i wk³adkami piasków py³owatych, warstwowanych poziomo, w sp¹gu mu³ków piaszczystych. Najpe³niejszy opis pochodzi z profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29), gdzie stwierdzono je na g³êbokoœci 13,8–15,1 m (81,2–79,9 m n.p.m.). Rozpoznano w nim warstwê szarych mu³ków piaszczystych, miejscami mu³ków ilastych o œredniej wêglanowoœci 11,1% (przy czym

27 w stropie wêglanowoœæ wynosi³a 5,8%, a w sp¹gu — 16,5%), du¿ej zawartoœci granatów i amfiboli, licznych turmalinach i staurolicie. Znaczna zawartoœæ ostatniego minera³u wskazuje na obecnoœæ materia³u z pod³o¿a czwartorzêdu. Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe wystêpuj¹ miejscami w profilach otwo- rów jako osady rozdzielaj¹ce gliny zwa³owe stadia³u górnego od glin zwa³owych stadia³u œrodkowe- go. Stwierdzono je w wielu profilach otworów wiertniczych, m.in.: 13, 14, 15, 23, 30, 31, 32, 35, 38 i niewielu profilach sond mechanicznych. Reprezentowane s¹ przez piaski ró¿nej granulacji, piaski ze ¿wirami, czêsto z otoczakami i g³azami, których obecnoœæ potwierdzaj¹ równie¿ wyniki przeprowadzonych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b). W otworze Barciszewo (otw. 23) ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 9,8 m (102,2 m n.p.m.), a sp¹g 12,0 m (100,0 m n.p.m.). Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wskazuj¹ na du¿y udzia³ granatów i amfiboli, liczne granaty i turmaliny oraz epidot i staurolit. Osady nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze arkusza, buduj¹ powierzchniê wspó³czesnej wysoczyzny. Prawdopodobnie najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, oko³o 30 m, osi¹gaj¹ w okolicy Krasno³¹ki i Wojmian (przekrój geologiczny A–B) w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu, miejscami zosta³y czêœciowo zniszczone lub ca³kowicie usuniête przez wody roztopowe wyp³ywaj¹ce z l¹dolodu. Przykryte s¹ osadami wodnolodowcowymi (sandrowymi), zastoiskowymi, kemów lub moren martwego lodu (okolice Wajsnor, Kotowa — przekrój geologiczny A–B; Powier- sza, Gruszynek — tabl. III) lub, jak w dolinie £yny i Elmy (przekrój geologiczny A–B i tabl. III), zosta³y zerodowane w czasie rozwoju dolin rzecznych pod koniec zlodowacenia i w holocenie. Miejsca- mi gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u œrodko- wego, bez wyraŸnego rozdzielenia. Strop glin znajduje siê na wysokoœci od oko³o 70 w okolicy doliny £yny, w pobli¿u miejscowoœci Kotowo, do powy¿ej 160 m n.p.m. na pó³nocny wschód od Górowa I³aweckiego, w okolicy Krasno³¹ki. Najpe³niejszej charakterystyki tych glin dokonano na podstawie opisu profili otworów kartograficznych i wyników badañ litologiczno-petrograficznych próbek pobranych z tych otworów. W otworze Barciszewo (otw. 23) na g³êbokoœci 4,0–9,8 m wystêpuj¹ br¹zowe gliny piaszczyste z g³azikami i pojedynczymi ¿wirami grubookruchowymi, wapniste. Œrednie wspó³czynniki petrograficzne nie s¹ jednoznaczne i maj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: 1,56–0,70–1,25 (Jeleñski, 2009). Równie¿ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych jednej próbki pobranej z profilu otworu Piasty Wielkie (otw. 29), z warstwy szarych glin ilastych ze ¿wirami i g³azikami o mi¹¿szoœci 0,5 m (13,3–13,8 m) nie pozwalaj¹ na jednoznaczne okreœlenie wieku badanych osadów. Wspó³czynniki petrograficzne maj¹ wartoœci: 1,01–1,10–0,85 (Jeleñski, 2009). Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ amfibole nad granatami. Sk³ad petrograficzny ¿wirów opisywanych glin wskazuje na znaczny stopieñ zwietrzenia w ca³ej

28 warstwie i prawdopodobne procesy wymywania. W otworze po³o¿onym w okolicy PGR Spur³awki (otw. 64) jest to warstwa brunatnych, w sp¹gu szarobrunatnych, silnie ilastych glin z przewarswienia- mi mu³ków, na g³êbokoœci 1,5–9,1 m. Kwesti¹ problematyczn¹ jest okreœlona przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (1979) facja glin zwa³owych bardzo silnie ilastych, tzw. glinoi³u. Wed³ug tych autorów w rejonie, m.in. Wyrêby i Wielochowa (ark. Lidzbark Warmiñski) pokrywaj¹ one kilkumetrow¹ warstw¹ typowe gliny zwa³owe. Na podstawie analizy materia³ów wiertniczych i obserwacji prowa- dzonych w czasie kartowania geologicznego stwierdzono, ¿e osady okreœlone jako glinoi³y, tworzy³y siê w zbiornikach zastoiskowych blisko czo³a l¹dolodu. Piaski i ¿wiry lodowcowe wystêpuj¹ jako pokrywy na glinach zwa³owych, czêsto siê z nimi zazêbiaj¹. Stwierdzono je m.in. w profilu sondy mechanicznej wykonanej w okolicy Wojmian (punkt dok. 9), gdzie tworz¹ cienk¹ pokrywê bezstrukturalnych piasków ró¿noziarnistych z przemazami glin, w stropie s¹ silnie zorsztynizowane. W profilu sondy mechanicznej w okolicy Barciszewa (punkt dok. 22) wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z domieszk¹ ¿wirów, ich mi¹¿szoœæ przekracza 19,5 m, sp¹gu nie osi¹gniêto. Piaski i ¿wiry moren martwego lodu.Moreny martwego lodu zbudowane z osadów piaszczysto-¿wirowych zgrupowane s¹ w po³udniowo-wschodnim naro¿u terenu arkusza w okolicach Samolubia. Na pozosta³ym obszarze wystêpuj¹ pojedyncze formy, które towarzysz¹ morenom martwych lodów zbudowanym z glin zwa³owych. Przewa¿nie s¹ niewielkich rozmiarów, a ich wysokoœci wzglêdne wynosz¹ oko³o 5–15 m. Brak wiêkszych ods³oniêæ uniemo¿liwia dok³adniejszy opis osa- dów tworz¹cych formy. Z profili sond mechanicznych (punkty dok.: 34, 38, 66, 76, 85) i profilu œciany niewielkiej odkrywki (punkt dok. 68) wynika, ¿e s¹ to piaski od drobno- do gruboziarnistych, miejscami z doœæ licznymi ¿wirami i niewielkimi g³azikami i przewarstwieniami glin piaszczystych. Gliny zwa³owe moren martwego lodu powsta³y w czasie deglacjacji arealnej, gdy l¹dolód rozpada³ siê na bry³y martwych lodów. Tworz¹ wyraŸne owalne pagórki, które uk³adaj¹ siê w ci¹gi o przebiegu SSW–NNE lub SE–NW lub formy o wyd³u¿onym kszta³cie o kierunku S–N lub SE–NW, wyznaczaj¹ kierunki szczelin w l¹dolodzie i kierunki odp³ywu wód roztopowych. Wysokoœci wzglêdne form dochodz¹ do 15–20 m. Wzgórza moren martwego lodu zbudowane z glin zwa³owych, zosta³y rozpoznane w wielu profilach sond mechanicznych (punkty dok.: 3, 31, 32, 33, 35, 42, 43, 49, 53, 55, 56, 67) oraz w jednym ods³oniêciu (punkt dok. 68). Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Ich mi¹¿szoœæ prawdopodobnie nie przekracza 10 m. Osady te buduj¹ pojedyncze wyd³u¿one wzgórza. S¹ to piaski ró¿noziarniste z niewielk¹ iloœci¹ materia³u grubszego i przemazami glin, w stropie odwapnione. Na stokach form akumulacji szczelinowej opisywane osady przykrywaj¹ gliny zwa³owe.

29 Piaski i mu³ki kemów oraz gliny zwa³owe kemów.Wiêkszoœæ wystêpuj¹cych na obszarze arkusza kemów nale¿y zaliczyæ do grupy kemów wodnolodowcowych, zbudowanych g³ównie z piasków drobnoziarnistych, piasków py³owatych lub mu³ków piaszczystych. W stropie czêsto wystêpuj¹ piaszczysto-¿wirowe osady bezstrukturalne o ró¿nym stopniu zaglinienia. Charakte- rystyczn¹ cech¹ litologiczn¹ kemów stwierdzon¹ w wiêkszoœci form na obszarze arkusza jest udzia³ w ich budowie glin, b¹dŸ jako pokrywy na zboczach, czapy gliniastej na wierzcho³ku, b¹dŸ te¿ buduj¹cych j¹dro kemów. Prawdopodobnie wiêkszoœæ form powsta³a w warunkach intraglacjalnych za czym przemawia obecnoœæ osadów bezpoœredniej akumulacji lodowcowej po³o¿onych na zboczach lub w kulminacjach. Osady kemów stwierdzono w profilach otworów wiertniczych: 23, 29, 43, 59, 60 i sond mechanicznych — punkty dokumentacyjne: 7, 11, 13, 29, 37, 45, 46, 48, 69, 74, 94. Maksy- maln¹ mi¹¿szoœæ osi¹gaj¹ w rejonie Wiewiórek (Kacprzak, inf. ustna). Kemy tworz¹ zespo³y niewielkich (wyj¹tkiem jest kem w Wiewiórkach, którego œrednica wynosi 1,2 km) izolowanych, kopulastych form lub wa³y o nieregularnych kszta³tach. Najwiêksze ich na- gromadzenie wystêpuje w rejonie przebiegaj¹cego po³udnikowo obni¿enia o charakterze rynnowym (Mañkowska, S³owañski, 1979), które wykorzystuje Elma. Piaski py³owate, mu³ki i i³y zastoiskowe. Wczasie oscylacji l¹dolodu swo- bodny odp³yw wód sp³ywaj¹cych z terenu uwolnionego spod lodu oraz wód wyp³ywaj¹cych sprzed czo³a l¹dolodu zosta³ zahamowany przez istniej¹ce wzniesienia. Przed czo³em l¹dolodu zaczê³y siê tworzyæ zbiorniki zastoiskowe. W wyniku akumulacji zastoiskowej, na linii Wiewiórki–B¹dle–Tapli- kajmy, w okolicach Tolka, Nerwik, ¯ytowa, w niewielkich zbiornikach osadzi³y siê osady o ró¿nym sk³adzie litologicznym, od jasnobr¹zowych i szarych piasków drobnoziarnistych, piasków py³owatych i mu³ków piaszczystych, poprzez szare i szaroniebieskie i³y do osadów okreœlonych jako glinoi³ — t³uste, zbite, b³yszcz¹ce, ciemnobr¹zowe osady, miejscami ³ami¹ce siê na warstewki, utworzone prawdopodobnie w bliskim s¹siedztwie czo³a l¹dolodu (zbiornik w okolicach ¯ytowa, punkt dok. 81). Rozpoznano je w licznych profilach sond rêcznych i mechanicznych (punkty dok.: 14, 16, 17, 19, 20, 58, 61, 78, 81), ich mi¹¿szoœæ wynosi od kilku do oko³o 17 m. Strop osadów zastoiskowych znajduje siê na wysokoœci od oko³o 75 do 105 m n.p.m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe s¹obok glin zwa³owych, osadami najczêœciej wy- stêpuj¹cymi na powierzchni terenu. Wykszta³cone s¹ w postaci be¿owych i jasnobr¹zowych piasków drobno- lub œrednioziarnistych, z niewielkimi domieszkami ¿wirów, w stropie odwapnionych. Utworzone zosta³y przez wody roztopowe w czasie deglacjacji na powierzchni wysoczyzny i w dolinach wód roztopowych, obecnie wykorzystywanych przez Elmê i £ynê wraz ze swoimi dop³ywami. Tworz¹ cienkie pokrywy o mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu metrów, stwierdzono je w profilach otworów archiwalnych (otw.: 9, 10, 31, 32, 33, 61, 75) i licznych profilach sond (punkty dok.: 5, 8, 12, 20, 59,

30 60, 62, 77, 79, 83, 86, 95). Najwiêksze przestrzenie zajmuj¹ w pó³nocnej i wschodniej czêœci obszaru arkusza, w okolicach Nowej Wsi I³aweckiej, Solna, Tolka i Samolubia. Piaski i ¿wiry wodnomorenowe wystêpuj¹ miejscami, tworz¹ niewielkie p³aty. S¹ to osady, które powsta³y na powierzchni l¹dolodu lub bry³ martwych lodów z materia³u wytopionego z lodu przy udziale transportu grawitacyjnego i wodnego. Pokrywa osadów wodnomorenowych, któr¹ tworz¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i niewielk¹ iloœci¹ g³azików, ma ma³¹ mi¹¿szoœæ — do oko³o 2 m i wystêpuje na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Osady wodnomorenowe zosta³y rozpoznane w profilach wielu sond (punkty dok.: 25, 26, 40).

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Gliny deluwialne oraz piaski deluwialne wystêpuj¹ na ca³ym obszarze, pokrywaj¹ zbocza dolin i rozciêæ erozyjnych oraz wype³niaj¹ wiêksze obni¿enia. Ich litologia uzale¿niona jest od budowy warstw le¿¹cych wy¿ej, z których zosta³y sp³ukane. Najczêœciej wykszta³cone s¹ w postaci piasków gliniastych lub mocno piaszczystych glin br¹zowych, których mi¹¿szoœæ na ogó³ nie przekracza 3 m, przy czym gruboœæ warstwy wzrasta w dó³ zbocza. Lokalnie, w g³êbokich w¹wo- zach, gdzie oprócz zmywania dochodzi równie¿ do procesów osypywania i spe³zywania, mi¹¿szoœæ deluwiów osi¹ga kilkanaœcie metrów (np. zbocza doliny £yny).

c. Holocen

Piaski i mu³ki den dolinnych, miejscami deluwialne wystêpuj¹ fragmentarycznie, wype³niaj¹ dna dolin M³ynówki, Kamiennej, Elmy i £yny. S¹ to piaski drobnoziarniste, zawieraj¹ce domieszkê mu³ków, miejscami ¿wirów i piasków ró¿nej frakcji, pochodz¹cych z rozmy- wanych zboczy. Zosta³y stwierdzone w wielu profilach sond (punkty dok.: 28, 39, 65), a ich mi¹¿szoœæ wynosi od 3,0 do 10,0 m. Piaski i mu³ki jeziorne wystêpuj¹ we wschodniej czêœci obszaru arkusza, w strefie brzegowej niewielkich zbiorników wodnych. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, szare lub bia³oszare, lokalnie z domieszk¹ humusu lub mu³ków. Gytie zosta³y stwierdzone tylko w profilu sondy (punkt dok. 4) po³o¿onej we wschodniej czêœci badanego terenu w okolicach Zab³ocia, w zag³êbieniu wype³nionym torfami. S¹ to gytie glonowe lub glonowo-wapienne. Ich mi¹¿szoœæ nie zosta³a rozpoznana. Prawdopodobnie wystêpuj¹ dosyæ licznie w zag³êbieniach, pod warstw¹ torfów. Torfy wype³niaj¹ liczne obni¿enia w dolinach rzecznych, na powierzchni sandru a przede wszystkim obszarów zastoiskowych. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ w pó³nocnej czêœci terenu arkusza. Wed³ug danych z dokumentacji dotycz¹cych torfów s¹ to torfy typu niskiego, a g³ównym

31 materia³em buduj¹cym s¹ turzyce i mchy brunatne. Na badanym obszarze wystêpuj¹ torfy turzycowe, mszasto-turzycowe i sfagnowo-turzycowe. Namu³y piaszczyste i piaski humusowe zag³êbieñ bezodp³ywowych i namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych. Wype³niaj¹ one dna licznych zag³êbieñ bezodp³ywowych ró¿nej wielkoœci, a miejscami równie¿ dna niewielkich cieków. Rozmieszczone s¹ na ca³ym obszarze arkusza, zarówno na wysoczyŸnie, jak i równinach wodnolodowcowych. S¹ to czêsto osady piaszczyste (piaski z niewielk¹ domieszk¹ cz¹stek organicznych i humusu) zazêbiaj¹ce z osadami mu³kowo-piaszczystymi i organicznymi. Ich mi¹¿szoœæ na ogó³ nie przekracza 3 m.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza Wojciechy znajduje siê w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej na platformie wschodnioeuropejskiej, której powierzchnia wznosi siê od oko³o 2300 na zachodzie badanego terenu do 2000 m p.p.m. na po³udniowym wschodzie. Pokrywê platformy stanowi¹ osady starszego paleozoiku oraz kompleks permo-mezozoiczny, które nawiercono w szeœciu otworach wiertniczych. Utwory krystaliniku to granity i granitoidy, na których le¿¹ osady paleozoiku (kambru, ordowiku, syluru, permu) i kenozoiku. Dodatkowych informacji na temat wystêpowania stropu utworów czwartorzêdu i formacji starszych dostarczaj¹ opisy profili otworów wykonanych w celu poszukiwania gazu ziemnego i ropy naftowej, wykonane w Nowej Wsi I³aweckiej (otw. 11), Piaskach (otw. 37), Wyrêbie (otw. 48). Wykonane otwory kartograficzne, analiza profili otworów archiwalnych z obszaru arkusza i s¹siednich terenów arkuszy oraz wyniki przeprowadzonych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a, b) wskazuj¹, ¿e strop utworów podczwartorzêdowych wystêpuje na wysokoœci od 173,5 w œrodkowej czêœci obszaru arkusza (otw. 37) w okolicy Wojciech do 59,4 m p.p.m. w czêœci po³udniowo-wschodniej w okolicy Rodnowa (otw. 64). Deniwelacja powierzchni sp¹gu osadów czwartorzêdowych wynosi w przybli¿eniu 114 m. Z analizy szkicu geologicznego odkrytego (tabl. IV) wynika, ¿e powierzchnia podczwartorzêdowa w pó³nocnej czêœci badanego terenu obni¿a siê stromo z po³udnia i wschodu a ³agodnie z zachodu, tworzy pod³u¿ne obni¿enie o kierunku SW–ESE–NNE (na linii Nowa Wieœ I³awecka–Tapilkajmy–Wojciechy). W po³udniowej czêœci obszaru arkusza obni¿a siê ³agodnie na po³udnie. Bezpoœrednie pod³o¿e czwartorzêdu zbudowane jest z osadów kredowych (w rejonie obni¿enia Nowa Wieœ I³awecka–Wojciechy), paleoceñskich (w zachodniej czêœci badanego terenu i w krawê- dziach obni¿enia w rejonie Nowa Wieœ I³awecka–Wojciechy), eoceñskich (w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza), oligoceñskich (we wschodniej i po³udniowej czêœci badanego terenu, wzd³u¿ linii Bezledy–Rodnowo–Koniewo) i mioceñskich (w okolicach Nerwik).

32 W czwartorzêdzie w wyniku akumulacji i egzaracji powsta³y osady, których mi¹¿szoœæ wynosi od oko³o 140 do 250 m. Generalnie najwiêksze mi¹¿szoœci utworów czwartorzêdowych wystêpuj¹ w obni¿eniach pod³o¿a, najmniejsze w rejonach wyniesieñ powierzchni podczwartorzêdowej. W celu rozpoznania struktur geologicznych wystêpuj¹cych w czwartorzêdzie i jego pod³o¿u oraz stwierdzenia zgodnoœci wyników interpretacji badañ geoelektrycznych z wynikami analizy danych grawimetrycznych, zosta³a przeprowadzona analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Twarogowski, Petecki, 2007). W wyniku analizy wyodrêbniono szereg anomalii dodatnich zwi¹zanych z przypuszczaln¹ obecnoœci¹ obni¿eñ pod³o¿a czwartorzêdu lub nagromadzeniem glin lub ¿wirów oraz anomalii ujemnych zwi¹zanych z prawdopodobn¹ obecnoœci¹ wyniesieñ powierzchni podczwar- torzêdowej lub nagromadzeniem piasków, mu³ków lub osadów organicznych. W efekcie porównania uzyskanego obrazu rozk³adu anomalii grawimetrycznych (Twarogowski, Petecki, 2007) i wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b), mo¿na stwierdziæ, ¿e powierzchnia pod- czwartorzêdowa jest urozmaicona, a rozk³ad anomalii dodatnich i ujemnych zale¿y od zró¿nicowania litologii. Nie wyklucza siê jednak, ¿e obraz grawimetryczny struktur czwartorzêdowych zak³ócony jest zmiennoœci¹ litologii utworów starszych. Mo¿na zauwa¿yæ korelacjê pomiêdzy rozk³adem anomalii grawimetrycznych, które maj¹ przewa¿nie kierunek SW–N, SW–NE, z przebiegiem g³ównych ci¹gów moren martwego lodu i obni¿eñ dolinnych, sugeruj¹c, ¿e mog³y one powstaæ w rejonach predysponowanych, w miejscu szczelin w strefie czo³a l¹dolodu. Wyznaczone przez Twarogowskiego i Peteckiego (2007), prawdopodobne strome krawêdzie o kierunku SE–NW, przebiegaj¹ce wzd³u¿ linii Nerwiki–Piasty Wielkie–Nowa Wieœ I³awecka i dalej poza granice Polski, zwi¹zane z obecnoœci¹ dyslokacji tektonicznych w pod³o¿u kenozoiku, nie znalaz³y potwierdzenia w profilach otworów archiwalnych. Nie mniej jednak wyinter- pretowan¹ strefê nieci¹g³oœci lub stromych krawêdzi mo¿na wi¹zaæ z przebiegiem roz³amu w pod³o¿u krystalicznym (Ksi¹¿kiewicz i in., 1974). Zaobserwowano jedynie niewielkie zlustrowania w cienkiej warstwie osadów gliniastych, które powsta³y prawdopodobnie w wyniku procesów glacitektonicznych w czasie zlodowacenia Sanu 2.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Rozwój budowy geologicznej z uwzglêdnieniem tektoniki, w okresie starszym od paleogenu, na obszarze syneklizy peryba³tyckiej zosta³ odtworzony przez Tyskiego (1969, 1974) na podstawie profili g³êbokich otworów, w których nawiercono prekambryjskie pod³o¿e krystaliczne. W pod³o¿u czwartorzêdu, w obrêbie jego najwiêkszego obni¿enia, wystêpuj¹ osady morskie kredy i paleogenu (paleocenu) — margle, mu³owce i piaski glaukonitowe (tab. 2). W eocenie i oligo- cenie nast¹pi³y kolejne transgresje morskie, w wyniku których osadzi³y siê piaski, mu³ki i i³y. W mio-

33 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q nh Akumulacja mineralno-organiczna w obrêbie podmok³ych zag³êbieñ bezodp³ywowych Namu³y piaszczyste i piaski humusowe zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q nhp

Torfy — Q th Akumulacja bagienna

Gytie — li Q gy h Akumulacja jeziorna li

Holocen Piaski i mu³ki jeziorne — Q mp h

Piaski i mu³ki den dolinnych, miejscami deluwialne — Akumulacja i erozja rzeczna f Q pm h

Piaski deluwiane — d Q p Erozja i akumulacja rozmytych osadów u podnó¿a stoków Gliny deluwiane — d Q g

Piaski i ¿wiry wodnomorenowe — fgg Q B3 Wytapianie bry³ martwego lodu, sp³ywy „b³ota” p¿ p4 morenowego

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B3 Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe w czasie p¿ p4 recesji

Piaski py³owate, mu³ki i i³y zastoiskowe — jb Q B3 Akumulacja w zbiornikach wodnych przed czo³em ppy p4 l¹dolodu w czasie deglacjacji arealnej

Gliny zwa³owe kemów — jk Q B3 Akumulacja miêdzy bry³ami martwych lodów, gzw p4 lokalne sp³ywy „b³ota” morenowego do przetain

Piaski i mu³ki kemów — jk Q B3 Akumulacja w przetainach oraz pomiêdzy bry³ami pm p4 martwych lodów w czasie deglacjacji arealnej Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej gs B3 Akumulacja w poszerzaj¹cych siê szczelinach — Q lodowych p¿ p4

jgm B3 Gliny zwa³owe moren martwego lodu — Q 4 gzw p Wytapianie osadów morenowych z bry³ martwego lodu, akumulacja tych osadów pomiêdzy bry³ami Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — jgm Q B3 p¿ p4 Stadia³ górny

jg B3 Piaski i ¿wiry lodowcowe — Q Akumulacja lodowcowa p¿ p4

jg B3 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p4 Zlodowacenie Wis³y

fg B3 Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿g³ p4

jb B3 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich zbiorni- Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q 4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie pmi p kach przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

jg B2 Gliny zwa³owe — Q 4 Egzaracja i akumulacja lodowcowa

Czwartorzêd gzw p

Stadia³ jb B2 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich zbiorni-

œrodkowy Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q pm p4 kach w czasie transgresji l¹dolodu

Interglacja³ Denudacja eemski Plejstocen fg W2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 Warty polskie

Stadia³ jg W2

œrodkowy Gliny zwa³owe — œrodkowo- Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p3 Zlodowacenie Zlodowacenia

34 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p3 recesji

Piaski i mu³ki zastoiskowe — jb Q W1 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich zbiorni- pm p3 kach w czasie recesji

jg W1 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p3 Stadia³ dolny Zlodowacenie Warty Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — jb Q W1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach przed czo³em pmi p3 transgreduj¹cego l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p3 deglacjacji

jg O3 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p3 Stadia³ górny

Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — fg QO1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿g³ p3 deglacjacji

Piaski i mu³ki zastoiskowe — jb QO1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie pm p3 deglacjacji Zlodowacenia œrodkowopolskie

Zlodowacenie Odry jg O1 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p3 Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed p¿ p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

jli Z Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — Q - Akumulacja osadów w zbiorniku wodnym pmi p23

Zbójna jf Z Piaski rzeczne — Q - Akumulacja rzeczna Interglacja³ pmi p23

jb C Akumulacja zastoiskowa w zbiorniku przed czo³em Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q - pmi p23 l¹dolodu w czasie ocieplenia klimatu

Liwca jg C Gliny zwa³owe — Q - Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p23 Zlodowacenie

Interglacja³ wielki Piaski, mu³ki i i³y jeziorne oraz gliny deluwialne jli M Akumulacja osadów w zbiorniku wodnym, — Q - rozmywanie stoków wysoczyzny, denudacja pmi p23 Interglacja³ mazowiecki

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QG Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p2 recesji

Piaski i mu³ki zastoiskowe — jb QG Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie pm p2 recesji

jg G Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p2

Zlodowacenie Sanu 2 jb G Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q 2 Plejstocen pmi p transgresji l¹dolodu

Piaski wodnolodowcowe — fg Q S Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe w czasie p p2 deglacjacji Czwartorzêd Piaski i mu³ki zastoiskowe — jb Q S Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie pm p2 deglacjacji

jg S Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p2

Zlodowacenie Sanu 1 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — jb Q S Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie pmi p2 transgresji l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q N3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p2 deglacjacji Zlodowacenia po³udniowopolskie Piaski i mu³ki zastoiskowe — jb Q N3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie mi p2 deglacjacji

jg N3 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p2 Stadia³ górny Zlodowacenie Nidy Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — jb Q N3 Akumulacja zastoiskowa zbiornikach w czasie pmi p2 transgresji l¹dolodu

35 cd. tabeli 2

Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — fg Q N1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿g³ p2 deglacjacji

jg N1 Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p2 Stadia³ dolny Zlodowacenia jb N1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach w czasie Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q 2 po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy pmi p transgresji l¹dolodu

fg A Erozja i akumulacja wodnolodowcowa w czasie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 1 Plejstocen p¿ p deglacjacji Czwartorzêd

Narwi jg A najstarsze Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p1 Zlodowacenia Zlodowacenie

I³y — M Akumulacja w s³odkowodnym zbiorniku i œródl¹dowym Neogen Miocen

Piaski, mu³ki i i³y — pmi Ol Oligocen

Piaski — p E Eocen Akumulacja w zbiorniku morskim Paleogen

Mu³owce — mc Pc Paleocen

Margle — me Cr Kreda

cenie na badanym obszarze istnia³ l¹d, sedymentacja i³ów odbywa³a siê w p³ytkim zbiorniku œródl¹dowym. Na terenie arkusza nie stwierdzono osadów pliocenu, nale¿y jednak przypuszczaæ, ¿e sedymentacja w tym okresie mia³a miejsce, lecz osady zapewne uleg³y zniszczeniu w czwartorzêdzie. Na pocz¹tku czwartorzêdu, w wyniku erozji wód subglacjalnych i egzaracji l¹dolodu zlodowacenia Narwi nast¹pi³o rozciêcie a miejscami zniszczenie osadów mioceñskich, oligoceñskich, eoceñ- skich i paleoceñskich, uformowana zosta³a powierzchnia podczwartorzêdowa. L¹dolód pozostawi³ osady lodowcowe i wodnolodowcowe. Zachowa³y siê one w obni¿eniach pod³o¿a czwartorzêdowego. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi prawdopodobnie 80 m. W czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich l¹dolody wkroczy³y na badany obszar cztery razy. Na pocz¹tku transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy w zbiornikach utworzonych przed czo³em l¹dolodu rozpocz¹³ siê cykl akumulacji zastoiskowej. By³y w nich akumulowane piaski, mu³ki i i³y. Ukszta³towanie powierzchni terenu, na który wkroczy³ l¹dolód predysponowa³o jego ruch. Maksymalne mi¹¿szoœci osadów lodowcowych zosta³y zachowane w obni¿eniach wype³nionych osadami zlodowacenia Narwi. Po ust¹pieniu l¹dolodu mia³a miejsce akumulacja wodnolodowcowa, której œladem s¹ zachowane w obni¿eniach piaski ze ¿wirami. Podobna sekwencja osadów zosta³a zachowana z czasu nasuniêcia nastêpnego l¹dolodu — stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. Na pocz¹tku przed czo³em wkraczaj¹cego l¹dolodu nast¹pi³a akumulacja zastoiskowa. Tak jak w czasie poprzedniego stadia³u egzaracja l¹dolodu w czasie transgresji

36 spowodowa³a zniszczenie osadów znajduj¹cych siê w pod³o¿u i poszerzanie ju¿ istniej¹cych obni¿eñ. W czasie deglacjacji w obni¿eniach terenu by³y osadzone piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe, a wody roztopowe erodowa³y powierzchniê i osadzi³y piaski i ¿wiry. Nastêpny na badany obszar nasun¹³ siê l¹dolód zlodowacenia Sanu 1. Na pocz¹tku by³y akumulowane piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe, a potem poziom glin zwa³owych. W czasie deglacjacji osadzi³y siê piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe oraz piaski wodnolodowcowe. W czasie transgresji kolejnego l¹dolodu, zlodowacenia Sanu 2, w niewielkich zbiornikach przed jego czo³em by³y akumulowane piaski i mu³ki zastoiskowe. Potem l¹dolód egzarowa³ powierzchniê, zdar³ pok³ady osadów utworzonych w czasie zlodowacenia Sanu 1. Dlatego zachowa³y siê szcz¹tkowo. Pozostawi³ on ci¹g³y poziom glin zwa³owych, sporadycznie rozciêty przez wody subglacjalne. W czasie recesji w zag³êbieniach by³y akumulowane mi¹¿sze pok³ady piasków, mu³ków i i³ów zastoiskowych, a wody wyp³ywaj¹ce i sp³ywaj¹ce z l¹dolodu utworzy³y poziomy sandrowe zbudowane z piasków i ¿wirów. Na pocz¹tku interglacja³u wielkiego, w czasie interglacja³u mazowieckiego, nast¹pi³a prawdopodobnie silna erozja i denudacja, a póŸniej akumulacja jeziorna. W czasie zlodowacenia Liwca dosz³o do utworzenia zmiennej mi¹¿szoœci pok³adu glin, a w obni¿eniach przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu piasków, mu³ków i i³ów zastoiskowych. Ponownie klimat ociepli³ siê w czasie interglacja³u Zbójna, powsta³y wtedy zbiorniki jeziorne, w których mia³a miejsce akumulacja piasków, mu³ków i i³ów oraz nast¹pi³ rozwój sieci rzecznej. Pozosta³oœci¹ po nich s¹ niewielkie soczewki osadów, zachowane przypuszczalnie, jedynie w pó³nocno-zachodniej i œrodkowej czêœci terenu arkusza. W czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich na obszar arkusza l¹dolody wkroczy³y kilka razy. Wraz ze zbli¿aj¹cym siê l¹dolodem stadia³u dolnego zlodowacenia Odry nast¹pi³a akumulacja osadów wodnolodowcowych. Zachowa³y siê one tylko w œrodkowo-zachodniej czêœci omawianego terenu. L¹dolód pozostawi³ poziom glin zwa³owych, którego mi¹¿sze kompleksy, powy¿ej 35 m, zosta³y zachowane w obni¿eniach dolinnych. W czasie deglacjacji mia³a miejsce akumulacja zastoiskowa i wodnolodowcowa. L¹dolód stadia³u górnego zlodowacenia Odry pozostawi³ ci¹g³y w granicach arkusza poziom glin zwa³owych. Jego mi¹¿szoœæ dochodzi do 40 m a deniwelacja stropu nie przekracza 40 m. W czasie deglacjacji by³y akumulowane serie osadów wodnolodowcowych. W czasie stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, przed decyduj¹cym nasuniêciem l¹dolodu by³y akumulowane piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe. Pozostawiony przez l¹dolód kompleks osadów gliniastych zachowa³ siê jedynie fragmentarycznie, prawdopodobnie zosta³ zniszczony w czasie intensywnej erozji i egzaracji w nastêpnych fazach ocieplania i oziêbiania klimatu. W czasie recesji w g³êbokich zbiornikach utworzonych, na ró¿nych poziomach, przed czo³em bry³ wytapiaj¹cego siê l¹dolodu by³y akumulowane piaski i mu³ki zastoiskowe, a wody wyp³ywaj¹ce spod lodu i sp³ywaj¹ce z powierzchni l¹dolodu osadzi³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.

37 L¹dolód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty pozostawi³ osady gliniaste, które osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do oko³o 30 m. W czasie deglacjacji miejscami by³y akumulowane piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. W interglacjale eemskim klimat ponownie ociepli³ siê, czo³o l¹dolodu wycofa³o siê, ku pó³nocy i nast¹pi³ rozwój procesów erozji i denudacji. Osady z tego okresu nie zachowa³y siê na obszarze arkusza. Byæ mo¿e, jak zak³adaj¹ Makowska (1984, 1986, 1992) oraz Makowska i Rabek (1990) morze, które istnia³o w czasie interglacja³u eemskiego nie objê³o swoim zasiêgiem badanego obszaru. Kacprzak i Honczaruk (2008b) sugeruj¹ wystêpowanie osadów tego interglacja³u w profilu otworu kartograficznego w Stedze Ma³ej, znajduj¹cego siê na terenie s¹siedniego arkusza Górowo I³aweckie. Pozycja stratygraficzna tych osadów nie jest jednak pewna. W czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich l¹dolody wkroczy³y na teren arkusza przypuszczalnie dwa razy. L¹dolód stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y nie obj¹³ go swoim zasiêgiem. Na badany obszar wkroczy³ dopiero l¹dolód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Transgresja by³a poprze- dzona akumulacj¹ w zbiornikach zastoiskowych. Gliny zwa³owe tego zlodowacenia pokrywaj¹ ca³y obszar arkusza, miejscami s¹ rozciête przez osady powsta³e w zastoiskach utworzonych na przedpolu wkraczaj¹cego l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Procesy zachodz¹ce w czasie najm³odszego na tym terenie zlodowacenia i trwaj¹cego do dziœ ocieplenia odpowiedzialne s¹ za obecn¹ rzeŸbê i ukszta³towanie powierzchni terenu. Wed³ug Moraw- skiego (2004, 2005) ruch lodu odbywa³ siê lobem warmiñskim, który ma kszta³t klina pomiêdzy lobem mazurskim na wschodzie a lobem Wis³y na zachodzie. Wschodnia granica lobu o przebiegu SSW–NNE ma prawdopodobnie za³o¿enia strukturalne siêgaj¹ce do pod³o¿a krystalicznego. Po³u- dniow¹ granicê wyznacza maksymalny zasiêg l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y w rejonie Nidzicy, granica zachodnia i pó³nocna s¹ dyskusyjne. Prawdopodobnie granica zachodnia przebiega w okolicach I³awy. Lob warmiñski nasun¹³ siê niemal dok³adnie z pó³nocy, potwierdzi³y to kierunki ruchu lodu, które wynikaj¹ z orientacji kompresyjnych struktur glacitektonicznych (Morawski, 2005) i kierunków transportu eratyków przewodnich (Ga³¹zka, 2004a, b). Nasuwaniu siê lobu lodowcowego towarzyszy³a intensywna erozja i akumulacja wód subglacjalnych i roztopowych. Prawdopodobnie w czasie stagnacji lobu w zag³êbieniach przed jego czo³em by³y akumulowane piaski py³owate, mu³ki i i³y zastoiskowe, nastêpnie powsta³a seria piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. L¹dolód stadia³u górnego pozostawi³ zwarty poziom glin zwa³owych, o mi¹¿szoœci od kilku do kilkudziesiêciu metrów, lokalnie nast¹pi³a akumulacja s³abo wysortowanych piasków i ¿wirów transportowanych przez l¹dolód. Deglacjacja przebiega³a arealnie, z bry³ martwych lodów wytapia³y siê osady morenowe (piaski i ¿wiry oraz gliny zwa³owe), które gromadzi³y siê u ich podnó¿a lub pomiêdzy nimi. Utworzy³y one moreny martwego lodu. W pocz¹tkowej fazie deglacjacji w l¹dolodzie powsta³y przetainy i szczeliny,

38 o kierunkach SSW–NNW lub SE–NW, w których by³y akumulowane osady kemów lub form szczelinowych. W czasie zaniku l¹dolodu w izolowanych zbiornikach trwa³a akumulacja zastoiskowa, powsta³y serie osadów piaszczysto-ilastych. W czasie dalszego ocieplenia klimatu i zaniku pokrywy lodowej wody roztopowe utworzy³y p³aty pokrywy sandrowej. Lokalnie z bry³ martwych lodów sp³ywa³y osady b³ota morenowego. Na niektórych formach utworzy³y one pokrywê gliniast¹, a miejscami p³aty pokrywy wodnomorenowej. Na prze³omie plejstocenu i holocenu mia³a miejsce erozja i denudacja krawêdzi wysoczyzny, i ukszta³towa³a siê sieæ rzeczna £yny, Elmy, M³ynówki. W holocenie ostatecznie uformowa³a siê sieæ rzeczna, doliny wype³ni³y siê osadami. Po wytopieniu bry³ martwych lodów, w niewielkich zag³êbieniach akumulowane s¹ osady jeziorne i bagienne oraz mineralne i organiczne.

IV. PODSUMOWANIE

Obszar arkusza Wojciechy jest zró¿nicowany pod wzglêdem geomorfologicznym i geologicznym. Problematyka ta czêsto wykracza poza ramy tego seryjnego opracowania. Wykonanie szcze- gó³owego zdjêcia geologicznego, analiza materia³ów archiwalnych, zestawienie danych z dotychczasowych opracowañ, pozwoli³y szerzej spojrzeæ na stratygrafiê i litologiê rozpoznanych osadów. Szczególn¹ rolê odegra³o odwiercenie otworu kartograficznego Barciszewo i Piasty Wielkie oraz otworu kartograficznego Piersele na obszarze s¹siedniego arkusza Toprzyny oraz ich korelacja z profilem otworu wiertniczego w okolicach Ors, zlokalizowanego na terenie arkusza Toprzyny (tabl. II), opisanym przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (1977), jak równie¿ i analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego (Twarogowski, Petecki, 2007) oraz wyniki badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007b). Na podstawie wykonanej analizy wydzielono osady czterech zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowopolskich, œrodkowopolskich, pó³nocnopolskich i prawdopodobnie osady interglacja³u wielkiego. Wielu problemów jeszcze nie rozstrzygniêto, m.in. nie znaleziono potwierdzenia wystêpowania w granicach badanego terenu uskoków, i ich wp³ywu na wkraczaj¹ce l¹dolody, predysponowanie tych rejonów do podzia³u mas lodowych na bry³y martwych lodów. W profilach otworów i w czasie obserwacji terenowych stwierdzono jedynie niewielkie œlady procesów glacitektonicznych, pomimo po³o¿enia obszaru arkusza w obrêbie wa³ów i masywów zbudowanych z zaburzonych przedczwarto- rzêdowych lub czwartorzêdowych osadów (Ber, 2000). W czasie prac terenowych nie stwierdzono na powierzchni obszaru arkusza kier osadów neogeñskich wyinterpretowanych przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (1977) w dolinie £yny. Brak dokumentacji palinologicznej uniemo¿liwia okreœlenie poziomów przewodnich okresów interglacjalnych.

Gdañsk, 2009 r.

39 LITERATURA

B e r A., 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. D¹browski A.,Karaczun K., 1956 — Morfologia pod³o¿a prekambryjskiego w pó³nocno-wschodniej Polsce. Prz. Geol., 4, 8: 341–344. Doktór S.,Graniczny M.,Kucharski R.,1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Drozd M.,Trzepla M.,2009a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Bartoszyce (64) i Szczurkowo (36). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Drozd M.,Trzepla M.,2009b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bartoszyce (64). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Drozd M.,Trzepla M.,2009c — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Szczurkowo (36). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Galon R.,1936 — Zagadnienie taras jeziornych w Prusach Wschodnich. Czas. Geogr., 2–3. Galon R.,1937 — Geologia i geomorfologia Prus wschodnich. W: S³ownik geograficzny Pañstwa Polskiego. 1, Warszawa. Ga³¹zka D.,2004a — Badania eratyków przewodnich z glin zwa³owych w s¹siedztwie strefy miêdzylobowej rejon I³awy (pó³nocna Polska). W: Mat. 9 Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Supraœl, 30.08–3.09.2004: 37–39. Ga³¹zka D.,2004b — Zastosowanie makroskopowych badañ eratyków do okreœlenia stratygrafii glin lodowcowych œrodkowej i pó³nocnej Polski (praca doktorska). Arch. Wydz. Geol. UW, Warszawa: 1–255. Gedl P.,2009 — Analiza biostratygraficzna dinocyst z otworu K-3 Piasty Wielkie (interwa³ 244,5–236,9 m; arkusz Wojciechy) i K-1 Piersele (interwa³ 193–189,5 m; arkusz Toprzyny). Narod. Arch. Geol. PIB-PIB, Warszawa. Giemza A.,2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Toprzyny (35) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Halicki B.,1950 — Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u Europejskim. Acta Geol. Pol., 1,2. Halicki B.,1960 — Zagadnienie interstadia³u mazurskiego. W: Zbiór prac i komunikatów treœci geologicznej przygo- towanych pod kierownictwem i przy wspó³udziale Bronis³awa Halickiego. Wyd. luŸne Muz. Ziemi,1. Jagodziñska B.,Kalitiuk R.,2007a — Dokumentacja badañ geoelektrycznych Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Toprzyny (035). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jagodziñska B.,Kalitiuk R.,2007b — Dokumentacja badañ geoelektrycznych Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wojciechy (063). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jeleñski O.,2009 — Badania litologiczno-petrograficzne Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Woj- ciechy (63). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kacprzak L.,Honczaruk M.,2008a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. G³êbock (34) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kacprzak L.,Honczaruk M.,2008b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Górowo I³aweckie (62) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

40 Karaczun K.,Kubicki S.,Ryka W.,1975 — Mapa geologiczna pod³o¿a krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. Klebs R.,1890a — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, Blatt Gr. Peisten. Preuss. Geol. Landesanst. Klebs R.,1890b — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, Blatt Heilsberg. Preuss. Geol. Landesanst. Kondracki J.,1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J.,1952 — Uwagi o ewolucji morfogenetycznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J.,1957 — Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w Szk., 10, 5: 226–240. Kondracki J.,1972 — Pojezierze Litewskie. Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J.,2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Ksi¹¿kiewicz M.,Oberc J.,Po¿aryski W.,1974 — Mapa tektoniczna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Kubicki S.,Ryka W.(red.), 1982 — Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Wyd. Geol., Warszawa. Kubicki S.,Ryka W.,Znosko J.,1972 — Tektonika pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Kwart. Geol., 16, 3: 523–541. Lisicki S.,2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. Makowska A.,1984 — Osady morskie i rzeczne w rejonie Dolnej Wis³y. Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3b. Kenozoik. Czwartorzêd. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A.,1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek, paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A.,1992 — Stratygrafia m³odszego plejstocenu Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego w œwietle dotychczasowych prac kartograficznych i wiertniczych. Kwart. Geol., 36, 1: 97–120. Makowska A.,Rabek W.,1990 — Osady morskie interglacja³u eemskiego i pozycja stratygraficzna i³ów elbl¹skich (joldiowych) na podstawie otworów w Pêklawie i Pagórkach (Wzniesienie Elbl¹skie). Kwart. Geol., 34, 2: 305–324. Mañkowska A.,S³owañski W.,1977a — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Mañkowska A.,S³owañski W.,1977b — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Mañkowska A.,S³owañski W., 1979 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Lidzbark Warmiñski. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J.E.,1969 — Kemy jako wskaŸnik deglacjacji obszaru pó³nocno-wschodniej Polski podczas zlodowacenia œrodkowopolskiego. Fol. Quatern., 30. Mojski J.E.,2005 — Ziemie polskie w czwartorzêdzie. Zarys morfogenetyczny. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W.,2004 — Stratygrafia i paleogeografia czwartorzêdu po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181: 81–108. Morawski W.,2005 — Warmiñska prowincja paleogeograficzna plejstocenu (pó³nocno-wschodnia Polska). Prz. Geol., 53, 6: 477–488. Paruch-Kulczycka J.,2009 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek pochodz¹cych z otworu K-3 Piasty Wielkie (ark. Wojciechy) oraz otworu K-1 Piersele (ark. Toprzyny) do SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

41 Pietkiewicz S.,1948 — Podzia³ morfologiczny Polski pó³nocnej i po³udniowej na krainy naturalne. Czas. Geogr., 18: 123–169. Po¿aryski W.,1974 — Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa. Roszko L.,1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 65–95. Roszko L.,1971 — Zastoisko pas³êckie. Zesz. Nauk. UMK Toruñ, 26, Geografia, 8: 3–14. Rühle E.,1955 — Przegl¹d wiadomoœci o pod³o¿u czwartorzêdu pó³nocno-wschodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Biul. Inst. Geol., 70: 159–172. Rühle E.,1974 — Pokrywa kenozoiczna. W: Ska³y platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce. 2. Pokrywa osadowa (pod red. A. £aszkiewicza). Pr. Inst. Geol., 74. Ryka W.,1982 — Prekambryjska ewolucja platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce. Kwart. Geol., 26, 2: 257–272. S³owañski W.,1981 — Czwartorzêd na Mazurach. Biul. Inst. Geol., 321: 131–141. Twarogowski J.,Petecki Z.,2008 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla tematu: Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Toprzyny (35), Wojciechy (63). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Tyski S.,1962 — Nowe dane z wierceñ Bartoszyce i Go³dap. Prz. Geol., 10, 4–5: 177–181. Tyski S.(red.), 1969 — Synekliza peryba³tycka. 1. Budowa Geologiczna. Inst. Geol. Pr. Geostrukt., Warszawa. Tyski S.,1974 — Obszar wyniesiony platformy wschodnioeuropejskiej. Budowa Geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S.,1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Gi¿ycko, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.