PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY ALEKSANDRA GIEMZA G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Pomorza wschodniego, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Wojciechy (63) (z 2 tab. i 4 tabl.) WARSZAWA 2015 Autor: Aleksandra GIEMZA Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, ul. Jana Uphagena 27, 80-237 Gdañsk Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN ISBN 978-83-7863-472-0 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2015 Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp...........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................10 III. Budowa geologiczna .................................................13 A. Stratygrafia.....................................................13 1. Kreda ......................................................14 2. Paleogen ....................................................14 a. Paleocen ...................................................14 b. Eocen ....................................................15 c. Oligocen...................................................15 3. Neogen .....................................................16 a. Miocen ...................................................16 4. Czwartorzêd ..................................................16 a. Plejstocen ..................................................17 Zlodowacenia najstarsze ..........................................17 Zlodowacenie Narwi ..........................................17 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................18 Zlodowacenie Nidy ..........................................18 Stadia³ dolny ............................................18 Stadia³ górny ............................................19 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................20 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................20 Interglacja³ wielki .............................................22 Interglacja³ mazowiecki (?) ......................................22 Zlodowacenie Liwca ..........................................22 Interglacja³ Zbójna (?) .........................................23 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................23 Zlodowacenie Odry ..........................................23 Stadia³ dolny ............................................23 Stadia³ górny ............................................24 Zlodowacenie Warty ..........................................25 Stadia³ dolny ............................................25 Stadia³ œrodkowy ..........................................26 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................27 Zlodowacenie Wis³y ..........................................27 Stadia³ œrodkowy ..........................................27 Stadia³ górny ............................................27 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................31 c. Holocen ...................................................31 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................32 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................33 IV. Podsumowanie ....................................................39 Literatura ......................................................40 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêdnieniem otworu kartograficznego Orsy wykonanego dla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 ark. Lidzbark Warmiñski i otworu kartogra- ficznego Piersele K-1 wykonanego dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 ark. Toprzyny Tablica III — Przekrój geologiczny C–D Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Obszar objêty arkuszem Wojciechy po³o¿ony jest w pó³nocno-wschodniej czêœci Warmii. Zgodnie z obecnie funkcjonuj¹cym podzia³em administracyjnym znajduje siê w pó³nocnej czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego, w obrêbie powiatu bartoszyckiego (gminy Bartoszyce i Górowo I³aweckie) i lidzbarskiego (gminy Lidzbark Warmiñski). Granice terenu arkusza wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 20°30’ i 20°45’ d³ugoœci geo- graficznej wschodniej oraz 54°10’ i 54°20’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia arkusza w wyznaczonych granicach wynosi 302 km2. Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2009) omawiany obszar znaj- duje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Niziny Staropruskiej oraz mezoregionu Nizina Sêpopolska i Pojezierze Olsztyñskie (niewielki fragment po³o¿ony w po³u- dniowo-wschodniej czêœci badanego terenu). Warmia, kraina historyczna w granicach której znajduje siê obszar arkusza, do po³owy XIII w. znajdowa³a siê we w³adaniu plemion pruskich. Ich œladem s¹ wczesnoœredniowieczne grodziska prus- kiego plemienia Natangów, zachowane w osadzie Bezledy i Wola oraz w miejscowoœci Wiewiórki (Klimek, inf. ustna). W kolejnych stuleciach kraina zosta³a skolonizowana i nale¿a³a kolejno do Zakonu Krzy¿ackiego i Ksiêstwa Pruskiego. Po II wojnie œwiatowej czêœæ ziem warmiñskich znalaz³a siê w granicach Polski. Obecnie obszar arkusza jest to teren typowo rolniczy z niewielkim udzia³em gospodarki leœnej, brak rozwiniêtego przemys³u. Najwiêkszymi miejscowoœciami s¹: Wojciechy, Pieszkowo i Wiewiórki. W pó³nocno-zachodniej czêœci badanego obszaru znajduje siê fragment miasta Górowo I³aweckie. Niniejsze opracowanie jest szczegó³owym ujêciem budowy geologicznej pó³nocnej czêœci Warmii w granicach terenu arkusza Wojciechy. Mapa geologiczna wraz z za³¹cznikami i tekstem objaœnieñ zosta³a wykonana w Przedsiê- biorstwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, na podstawie projektu 5 badañ geologicznych dla wykonania arkuszy: Toprzyny (35) i Wojciechy (63) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Projekt zosta³ zatwierdzony decyzj¹ Ministra Œrodowiska DG/kok/489/1891/2004 z dnia 16.03.2004 r. Prace terenowe geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne przeprowadzono w latach 2006–2009. Wykonano 1550 sond rêcznych o g³êbokoœci od 2,0 do 4,0 m (³¹cznie ok. 4650 m) i 145 sond mecha- nicznych (wiertnic¹ WH) o g³êbokoœci od 6,0 do 20,0 m (³¹cznie ok. 1650 m) oraz oczyszczono i opisano œciany 35 ods³oniêæ i punktów eksploatacji kopalin. Œrednia liczba punktów dokumentacyj- nych wynios³a oko³o 5,7 punktu na 1 km2 (tab. 1). W czasie prac dokumentacyjnych wykorzystano równie¿ opisy 78 profili otworów archiwal- nych (w tym 68 otworów hydrogeologicznych i 4 otworów badawczych), profile 120 otworów surow- cowych i 40 profili otworów in¿ynierskich. W ramach realizacji arkusza, w celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdo- wych i okreœlenia ich sp¹gu, w 2007 r. „Geofizyka Toruñ” Sp. z o.o. wykona³a dwa otwory badawcze (kartograficzne): Barciszewo K-2 (otw. 23) o g³êbokoœci 204,0 m i Piasty Wielkie K-3 (otw. 29) — 245,0 m. Wybrane osady z tych otworów zosta³y poddane szczegó³owym badaniom litologiczno-petro- graficznym, które objê³y analizê: uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów, sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej, zawartoœci wêglanu wapnia i badania frakcji 0,5–1,0 mm (Jeleñski, 2009). Analizê mikropaleontologiczn¹ próbek pobranych z otworu Piasty Wielkie (otw. 29) wykona³a Gedl (2008) i Paruch-Kulczycka (2009). W celu okreœlenia g³êbokoœci zalegania stropu osadów paleogeñskich, rozpoznania zmiennoœci litologicznej osadów, przeœledzenia poziomów przewodnich wykonano dwa ci¹gi sondowañ geoelek- trycznych — elektrooporowych (SGE). Ci¹gi sondowañ w iloœci 122 SGE i 125 SGE w przybli¿eniu pokrywaj¹ siê z lini¹ przekroju geologicznego A–B i lini¹ przekroju geologicznego C–D (Jagodziñ- ska, Kalitiuk, 2007b). Identyfikacji struktur geologicznych wystêpuj¹cych w obrêbie osadów czwartorzêdu i w jego pod³o¿u oraz ich rozprzestrzenienia dokonano na podstawie analiz pó³szczegó³owego zdjêcia grawi- metrycznego na podk³adzie mapy 1:50 000 (Twarogowski, Petecki, 2009). Najstarszymi pracami geologiczno-kartograficznymi obejmuj¹cymi obszar arkusza Wojciechy s¹ mapy geologiczne (arkusze Gr. Peisten i Heilsberg) opracowane na podstawie zdjêcia geologicznego w skali 1:25 000 przez geologów niemieckich pod koniec XIX w. (Klebs, 1890a, b). Zaznaczone na nich wydzielenia geologiczne i przedstawiona interpretacja budowy geologicznej odpowiada³a ówczesnym pogl¹dom. Wymaga³y one jednak licznych uzupe³nieñ i odmiennej interpretacji, które zosta³y przepro- wadzone w czasie opracowywania Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000, arkusz Gi¿ycko (Kondracki, 1948; Zwierz, 1953) wraz z mapami podstawowymi w skali 1:100 000. 6 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych Numer Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie w notatniku punktu (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym 1 27 sm Krasno³¹ka 152,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 2 24 sm Wojmiany 119,0 10,0 Litologia osadów buduj¹cych wysoczyznê 3 23 sm Woryny 107,0 16,0 Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych kem Mi¹¿szoœæ torfów oraz litologia i mi¹¿szoœæ osadów 4 88c sm Zab³ocie 90,0 10,0 podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych sandr oraz litologia 5 17 sm Solno 105,0 20,0 osadów podœcielaj¹cych Mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych formê akumulacji 6 47 sm Wola (osada) 101,0 10,0 szczelinowej Mi¹¿szoœæ