PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY ALEKSANDRAGIEMZA G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski —W. MORAWSKI KoordynatorregionuPomorzawschodniego,WarmiiiMazur—W. MORAWSKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Toprzyny(35) (z2tab.i3tabl.) WARSZAWA 2015 Autorka:AleksandraGIEMZA PrzedsiêbiorstwoGeologicznePOLGEOLSAwWarszawie, Zak³adwGdañsku ul.JanaUphagena27,80-237Gdañsk Redakcja merytoryczna:AgnieszkaPRZYGODA Akceptowa³doudostêpniania Dyrektords.pañstwowejs³u¿bygeologicznej mgrin¿.A.PRZYBYCIN ISBN978-83-7863-427-0 ©Copyrightby Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2015 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Sebastian GURAJ SPISTREŒCI I.Wstêp .......................................................... 5 II.Ukszta³towaniepowierzchniterenu .......................................... 8 III.Budowageologiczna ................................................. 10 A.Stratygrafia..................................................... 10 1.Kreda ...................................................... 10 2.Paleogen .................................................... 11 a.Paleocen ................................................... 11 b.Eocen .................................................... 11 c.Oligocen................................................... 11 3.Czwartorzêd .................................................. 12 a.Plejstocen .................................................. 12 Zlodowacenianajstarsze .......................................... 12 ZlodowacenieNarwi .......................................... 12 Zlodowaceniapo³udniowopolskie ..................................... 13 ZlodowacenieNidy .......................................... 13 Stadia³dolny ............................................ 13 Stadia³górny ............................................ 14 ZlodowacenieSanu1 ......................................... 15 ZlodowacenieSanu2 ......................................... 16 Interglacja³wielki ............................................. 16 Interglacja³mazowiecki(?) ...................................... 16 ZlodowacenieLiwca .......................................... 17 Interglacja³Zbójna(?) ......................................... 17 Zlodowaceniaœrodkowopolskie ...................................... 17 ZlodowacenieOdry .......................................... 17 ZlodowacenieWarty .......................................... 18 Stadia³dolny ............................................ 18 Stadia³œrodkowy .......................................... 19 Zlodowaceniapó³nocnopolskie ...................................... 19 ZlodowacenieWis³y .......................................... 19 Stadia³œrodkowy .......................................... 19 Stadia³górny ............................................ 20 b.Czwartorzêdnierozdzielony ........................................ 22 c.Holocen ................................................... 22 B.TektonikairzeŸbapod³o¿aczwartorzêdu ..................................... 23 C.Rozwójbudowygeologicznej ........................................... 24 IV.Podsumowanie .................................................... 28 L i t e r a t u r a ...................................................... 29 SPISTABLIC TablicaI—Szkicgeomorfologicznywskali1:100000 Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêdnieniem otworu kartograficzego OrsywykonanegodlaMapyGeologicznejPolski1:200000ark.LidzbarkWarmiñski TablicaIII—Szkicgeologicznyodkrytywskali1:100000 I.WSTÊP Granice terenu arkusza Toprzyny (35) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 20°30’ i 20°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54°20’i 54°30’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzch- nia obszaru arkusza wynosi oko³o 83 km2. Administracyjnie badany teren po³o¿ony jest w pó³nocnej czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego, w obrêbie powiatu bartoszyckiego oraz gmin Górowo I³aweckieiBartoszyce. Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2009) omawiany obszar znaj- duje siê w obrêbie podprowincji Pobrze¿y Wschodnioba³tyckich, makroregionu Niziny Staropruskiej imezoregionuNizinySêpopolskiej. Warmia (kraina historyczna w granicach której znajduje siê badany teren) do po³owy XIII w. znajdowa³a siê we w³adaniu plemion pruskich. Jednym z nich by³o plemiê Natangów. W odleg³oœci oko³o 2 km na wschód od wsi Molwity zachowa³ siê wczesnoœredniowieczny gródek stra¿niczy tego plemienia (Klimek, inf. ustna). W kolejnych wiekach Warmia zosta³a skolonizowana i nale¿a³a naj- pierw do Zakonu Krzy¿ackiego a potem do Ksiêstwa Pruskiego. Po II wojnie œwiatowej czêœæ jej ziem znalaz³asiêwgranicachPolski. Obecnie teren arkusza jest obszarem typowo rolniczym z du¿ym udzia³em gospodarki leœnej i powoli rozwijaj¹c¹ siê agroturystyk¹. We wschodniej czêœci badanego terenu biegnie droga krajowa do przejœcia granicznego znajduj¹cego siê poza obszarem arkusza w miejscowoœci Bezledy. Wiêk- szoœæ wsi znajduj¹cych siê przy granicy z obwodem kaliningradzkim uleg³a wyludnieniu. Najwiêk- szymimiejscowoœciamile¿¹cymiwobrêbieobszaruarkuszas¹:Toprzyny,¯ywkowoiGa³ajny. W niniejszym opracowaniu szczegó³owo przedstawiono budowê geologiczn¹ pó³nocnej czêœci War- mii w granicach obszaru arkusza Toprzyny w œcis³ym powi¹zaniu z terenem objêtym arkuszem Wojciechy. Mapa geologiczna wraz z za³¹cznikami i tekstem objaœniaj¹cym zosta³a wykonana w Przedsiêbior- stwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, na podstawie projektu badañ geo- logicznych dla wykonania arkuszy: Toprzyny (35) i Wojciechy (63) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Zosta³ on zatwierdzony decyzj¹ Ministra Œrodowiska DG/kok/489/1891/2004 z dnia 16.03.2004 r. 5 W czasie terenowych prac geologiczno-zdjêciowych i dokumentacyjnych w latach 2006–2009 wykonano: 319 sond rêcznych o g³êbokoœci od 2,0 do 4,0 m (³¹cznie ok. 780 m) i 37 sond mechanicz- nych wiertnic¹ WH — od 6,0 do 20,0 m (³¹cznie ok. 350 m), jak równie¿ oczyszczono i opisano œciany 7 ods³oniêæ i punktów eksploatacji kopalin. Œrednia gêstoœæ punktów dokumentacyjnych wynios³a oko³o 4,5 punktu na 1 km2 (tab. 1). W czasie prac dokumentacyjnych wykorzystano równie¿ opisy 23profiliarchiwalnychotworówhydrogeologicznychiprofile40otworówsurowcowych. T a b e l a 1 Wykaz wybranychpunktówdokumentacyjnychzamieszczonychnamapiegeologicznej Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku dokumen- geologicznej terenowym tacyjnego* Sigajny(oko³o3kmnapó³noc- 1 7 sm 152,5 7,0 litologiaosadówbuduj¹cychwysoczyznê nywschódodmiejscowoœci) mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 2 9a sm Dulsin 175,0 15,0 morenêmartwegolodu mi¹¿szoœæilitologiaosadówbuduj¹cych 3 8a sm Kierno 167,0 12,8 morenêmartwegolodu mi¹¿szoœæilitologiaosadówbuduj¹cych 4 1z od,sm Warszkajty 107,0 20,0 kem 5 6 sm Sigajny 161,0 10,0 przekrójgeologicznyA–B 6 7 sm Sigajny 152,5 10,0 przekrójgeologicznyA–B 7 4 sm Dulsin 133,0 10,0 przekrójgeologicznyA–B 8 3 sm Toprzyny 122,0 10,0 przekrójgeologicznyA–B mi¹¿szoœæilitologiaosadówbuduj¹cych 9 15a sm Wojmiany 102,0 10,0 morenêmartwegolodu mi¹¿szoœæilitologiaosadówbuduj¹cych 10 11 sm Wê¿ykowo 114,0 18,0 wysoczyznê 11 2z od,sm Warszkajty 109,0 20,0 przekrójgeologicznyA–B mi¹¿szoœæilitologiaosadówbuduj¹cych 12 16 sm Warszkajty(las) 118,0 10,0 sandrilitologiapodœcielaj¹cychjeosadów 13 13 sm Piersele 103,0 20,0 przekrójgeologicznyA–B mi¹¿szoœæ i litologia osadów buduj¹cych 14 20 sm Lejdy 82,0 10,0 wysoczyznê *od–ods³oniêcie,sm–sondamechaniczna W ramach realizacji arkusza, w celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdo- wych i okreœlenia ich sp¹gu, w 2007 r. „Geofizyka Toruñ” Sp. z o.o. wykona³a otwór badawczy (karto- graficzny)PierseleK-1(otw.18)og³êbokoœci195,0m. Osady przewiercone w otworze kartograficznym zosta³y poddane szczegó³owym badaniom lito- logiczno-petrograficznym. Wykonano: analizê uziarnienia, sk³adu petrograficznego ¿wirów frakcji 0,5–1,0 mm, sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej, zawartoœci wêglanu wapnia (Jeleñski, 2009). Analizê mikropaleontologiczn¹ próbek osadów paleoceñskich wykona³ Gedl (2008) i Paruch-Kulczycka (2009). 6 Do opracowania stratygrafii osadów wykorzystano równie¿ profil otworu badawczego Orsy 3 (IG 1212281 — otw. 8) wykonanego w czasie realizacji MGP, w okolicach osady Orsy. W otworze osi¹gniêto pod³o¿e czwartorzêdu, jego g³êbokoœæ wynios³a 290,4 m. Badania litologiczno-petrogra- ficzne próbek osadów pobranych z rdzenia tego otworu wykona³ Marek w 1978 r. a mikropaleontolo- giczneGawor-Biedowaw1974i1975r.(Mañkowska,S³owañski,1979). Okreœlaj¹c g³êbokoœæ zalegania stropu osadów paleogeñskich, ich zró¿nicowanie litologiczne oraz wyznaczaj¹c g³ówne poziomy przewodnie wykorzystano ci¹g 75 sondowañ geoelektryczno- -elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007a), którego przebieg pokrywa siê w przybli¿eniu zlini¹przekrojugeologicznegoA–B. Analiza mapy anomalii grawimetrycznych wykonana na podstawie interpretacji pó³szcze- gó³owego zdjêcia grawimetrycznego na podk³adzie mapy 1:50 000 (Twarogowski, Petecki, 2008) pozwoli³a na zidentyfikowanie i przeœledzenie rozprzestrzenienia struktur geologicznych wystê- puj¹cychwobrêbieczwartorzêduijegopod³o¿a. Najstarszym dokumentem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym badany teren jest mapa glebowo-geologiczna, arkusz Gr. Peisten, opracowana pod koniec XIX w. przez niemieckich geolo- gów, na podstawie zdjêcia geologicznego sporz¹dzonego na podk³adzie mapy w skali 1:25 000 (Klebs, 1890). Wydzielenia geologiczne i model budowy geologicznej odpowiada³y ówczesnym pogl¹dom i