Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS Anarchisme/De Jaarboek Dertiende Hans Ramaer DE ONTWORTELING VAN EUROPA Over de opmars van het Nieuwe Kapitalisme ONTWORTELING André Bons HOE DE KLOK WORDT TERUGGEDRAAID De mythen van de verzorgingsstaat VAN EUROPA André de Raaij OPENBAAR VERVOER ALS SPIEGEL VAN DE SAMENLEVING

Francisco Carraquer MIJN DRIE DAGEN IN JULI Relaas uit de Spaanse Burgeroorlog

Bert Altena ANARCHISME IN DE WERELD VAN SALSA EN SAMBA

André Bons HEDENDAAGS ANARCHISME ONDENKBAAR 156 ZONDER MURRAY BOOKCHIN (1921-2006)

Willie Verhoysen POËZIE ALS ORDEVERSTORING Anarchisten rond Emile Verhaeren

Rudolf de Jong e.a. REACTIES & DISCUSSIES

Peter Lanser BLADSPIEGEL 21

Hans Ramaer HARD RAIN 1

Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 2

Rymke Wiersma e.a. BOEKBESPREKINGEN

Prijs van dit nummer 6,50 euro

Dertiende Jaarboek Anarchisme DE AS 156 dedede #AS AS anarchistisch tijdschrift

34ste jaargang, nummer 156, winter 2006. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van De AS te Moerkapelle. Jaarabonnement: 18 euro; buiten Nederland 23 euro. Druk: BGS, Schiedam. Zetwerk: Atalanta, Utrecht. Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart) graag met vermelding van de postcode. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aangege- ven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected] Redactie: Marius de Geus, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Hans Ramaer. Redactieraad: André Bons, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Peter Lanser, Bas Moreel, André de Raaij, Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Bert Altena, Manuel Kneepkens (ill.), Willie Verhoysen, Dick de Winter. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. E-mail: [email protected] Internet: http://www.geocities.com/deasnl Bestellingen: [email protected]

DE ONTWORTELING VAN EUROPA Over de opmars van het Nieuwe Kapitalisme Hans Ramaer Navigators uit 2001 is één van de vele geslaagde sociaalrealistische drama’s van de Engelse filmregisseur Ken Loach. Het verhaal gaat over een groepje spoorwegarbeiders dat hun baan kwijt raakt na het privatiseren van British Rail. De jongeren kunnen via een uitzendbureau elders in de regio aan de slag en wie overuren maakt kan bij die nieuwe railonderneming zelfs meer verdienen dan voorheen. Maar al snel verdwijnt het aanvankelijke enthousiasme van sommigen. De reistijden worden steeds langer, ziekte- en vakantiegeld is er niet meer bij en het werk aan het spoor blijkt niet op de meest veilige manier te moeten gebeuren. Ondertussen leven de nieuwe managers er goed van. En dan slaat het noodlot toe: één van de kameraden wordt gegrepen door een goederentrein.

Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 1 In een notendop schetst Loach de gevol- ningen is het nog mogelijk enige publie- de burger stabiliteit in de jungle van het Allereerst was er de herinnering aan de gen voor de modale arbeider van de nu ke invloed uit te oefenen. De meeste kapitalisme. De onvermijdelijke financi- economische depressie en de opkomst al enige decennia aangeprezen vermark- directeuren van deze corporaties gedra- ële risico’s in ieders leven – denk aan de van het fascisme in de jaren dertig. Een ting van de samenleving. In Engeland is gen zich nu als zonnekoningen en delen gevolgen van ziekte, ongeval, werkloos- herhaling daarvan moest voorkomen de verzorgingsstaat inmiddels al voor zichzelf inkomens toe die hoger zijn dan heid en ouderdom – worden erdoor worden, maar de andere factor woog een deel ontmanteld. Elders in West- een ministerssalaris. afgezwakt. Zekerheid en niet een steeds waarschijnlijk zwaarder. Dat was de Europa is dat proces later op gang geko- Opmerkelijk is dat om deze vermark- hoger inkomen is immers een van de vrees voor een opstandige arbeiders- men. Nederland loopt daarbij aan kop, ting te reguleren toezichthoudende belangrijkste voorwaarden voor per- klasse, mogelijk gesteund door de Sovjet andere landen zoals Frankrijk en instanties zijn gevormd die sancties soonlijk geluk. Unie die haar invloedssfeer aanzienlijk Duitsland bevinden zich nog in de ach- kunnen opleggen. Het is immers veel- Niettemin wordt door veel politieke had weten uit te breiden. Juist de Koude terhoede. zeggend dat de heilig verklaarde vrije bestuurders het ontmantelen van de Oorlog stimuleerde de opbouw van de Maar overal staat de verzorgingsstaat markt, die geleid door een ‘onzichtbare verzorgingsstaat voorgesteld als een verzorgingsstaat. onder druk. Daaronder wordt verstaan hand’, welvaart en welzijn van de bur- constructief proces, als het ontwikkelen Toch onderkenden slechts weinigen dat dat de publieke sociale verzekeringen ger zou verbeteren, toch heeft geresul- van een samenleving, waarin ‘de markt na de val van de Muur in 1989 de ver- zoals die voor ziekte, werkloosheid en teerd in enerzijds meer bureaucratie en zijn werk kan doen’. Met Orwelliaanse zorgingsstaat een voorwaarde om voort ouderdom, worden uitgekleed, dat op anderzijds hogere kosten voor de consu- nieuwspraak wordt de burger voorge- te bestaan nu moest ontberen. En niet publieke voorzieningen als gratis onder- ment. houden dat hervormingen onvermijde- toevallig viel die ondergang van het wijs, goedkope gezondheidszorg en We kunnen niettemin vaststellen dat in lijk zijn en dat op termijn iedereen van communisme samen met een verande- betaalbare huisvesting wordt bezuinigd. het huidige dominante economische deze koerswending zal profiteren. Wie ring van het kapitalisme die zich in de Ook is de klassieke dienstverlening door denken het vertrouwen in de heilzame dwars ligt is een verstokt conservatief. jaren tachtig onder Reagan en Thatcher de overheid (openbaar vervoer, post- en werking van de markt onverminderd De onlangs overleden Murray Bookchin had aangediend. telefonie, water en energie) vrijwel centraal staat. Voor die blinde ideologie constateerde al in de jaren tachtig dat opgeheven. Deze publieke diensten zijn moet alles wijken. En als de vermark- zelfs voor diep menselijke emoties als Dit Nieuwe Kapitalisme (de term is van ofwel overgenomen door private onder- ting van de samenleving niet direct liefde en zorg inmiddels de terminolo- de Amerikaanse socioloog Richard nemingen ofwel verzelfstandigd. oplevert wat de politiek-bestuurlijke gie van het bedrijfsleven wordt ge­bruikt: Sennett) maakte korte metten met het In dat laatste geval is overigens een elite ervan verwacht is het recept méér men moet ‘investeren’ in relaties. naoorlogse sociaalkapitalisme dat zich schimmig niemandsland ontstaan tus- marktwerking, met als gevolg verdere kenmerkte door sociale voorzieningen, sen overheid en bedrijfsleven, een onbe- ontworteling van de samenleving. We zouden ondertussen bijna vergeten beheerste kapitaalstromen en een rede- heersbaar geheel van zelfstandige Die dreiging van een ontworteld Eu­ropa dat er voor de opbouw van de verzor- lijke mate van voorspelbaarheid van bestuursorganen (ZBO’s) die een mono- ligt besloten in het consequent negeren gingsstaat na 1945 een breed draagvlak arbeidsverhoudingen, werkgelegenheid poliepositie of de privileges van ambte- van wat een groot deel van de bevolking bestond, ook bij de politiek-bestuurlijke en loopbaanperspectieven. lijke diensten combineren met de auto- wil. Telkens wijst onderzoek uit dat elite en het bedrijfsleven. Die keuze Weliswaar waren de peilers van het nomie van private ondernemingen. velen de verzorgingsstaat willen behou- voor een samenhangend geheel van sociaalkapitalisme in de Verenigde Een voorbeeld daarvan in Nederland den, al zouden de doelmatigheid en sociale voorzieningen en wetgeving kan Staten wankeler dan in Engeland, waar zijn de woningbouwcorporaties. Met effectiviteit daarvan verbeterd kunnen niet los gezien worden van het ontwik- Thatcher de machtige vakbonden moest belastinggeld is eerst een sociale voor- worden. Het principe staat echter niet kelen van een Keynesiaans sociaal­ uitschakelen, in beide Angelsaksische ziening ontwikkeld die nu kan opereren ter discussie. economisch beleid. De twee hoekstenen landen werd deze omslag in het kapita- als een private bedrijfstak. Het beheer Bij ingrijpende politieke beslissingen van dat beleid waren een actief lisme nog eens aangejaagd door de werd medio jaren negentig door de zien we overigens steeds weer dat zo’n optredende­ natiestaat op economisch groei van de informatietechnologie en overheid uit handen gegeven. Sindsdien tweederde deel van de bevolking geen terrein en het betrekken van bedrijfsle- de razendsnelle ontwikkeling van mon- beschikken volksvertegenwoordigers veranderingen wil die op termijn ver- ven en gematigde vakbonden bij sociaal diale kapitaal- en handelsstromen. niet meer over de instrumenten om een slechteringen zullen zijn. Ook bij het beleid. Het Nieuwe Kapitalisme dat nu ook het planmatig sociaal woningbouwbeleid te referendum over de Europese grondwet Bovendien moeten we ons realiseren dat Europese vasteland heeft overspoeld is kunnen voeren. Alleen via omwegen als in 2005 was dat het geval. die keuze voor de verzorgingsstaat sterk gericht op het afbreken van de kaders bestemmingsplannen en sloopvergun- De verzorgingsstaat symboliseert voor beïnvloed werd door twee factoren. van de verzorgingsstaat. Het kapitalis-

2 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 3 me van vandaag heeft weinig bood- achter een 0900 nummer met keuzeme- schap aan vroegere maatschappelijke nu schermen de energiebedrijven, de HOE DE KLOK WORDT TERUGGEDRAAID verplichtingen als het scheppen van kabelmaatschappijen en vervoersonder- werkgelegenheid en het betalen van nemingen zich af van de in de kou De mythen over de verzorgingsstaat belastingen voor publieke doeleinden. gezette consument, die nog altijd wordt Het wil winstgevend zijn, op zo kort voorgespiegeld dat private onderne- André Bons mogelijk termijn en op een zo breed mingen het zo veel beter doen dan mogelijk terrein. ouderwetse overheidsbedrijven. Vaak is 1 We zien dan ook in de woorden van het tegendeel het geval. Het nieuws is misschien nog niet tot iedereen doorgedrongen, maar er schijnt op dit moment Sennett ‘een cultuur van doelbewuste Met de werknemer en de kleine zelf- toch echt een breed gedragen overeenstemming te zijn over de veranderingen die al zijn vluchtigheid’ in het bedrijfsleven. De standige heeft het nieuwe kapitalisme doorgevoerd in onze verzorgingsstaat. En ook over de noodzaak van verdere hervormingen helden van die cultuur zijn de consul- weinig compassie. Flexibiliteit is wat er zijn we het in Nederland blijkbaar eens, als we tenminste de Wetenschappelijke Raad voor tants en de interim-managers die onder- van iedereen verwacht wordt. Er wordt het Regeringsbeleid, de kabinetten-Balkenende, commentatoren en andere opiniemakers nemingen besturen zonder er wezenlijk een suggestie gewekt van democratie mogen geloven. Ze weten het allemaal heel zeker. Die veronderstelde consensus is echter een bij betrokken te zijn zoals dat bij het maar in werkelijkheid moet men zich mythe, meer wensdroom dan werkelijkheid. De hervormingsagenda van de verzorgingsstaat vroegere familiebedrijf het geval was. aanpassen aan de toegenomen mobili- wordt gevoed door ressentimentalisme, het verlangen de zorgeloze gebruiker van voorzie- Die geringe betrokkenheid wordt ook teit van het kapitaal: flexplek, detache­ ningen van de verzorgingsstaat een lesje te leren. En het doel van de hervormers is retrogres- uitgedrukt in de opmars van de aan- ring, tijdelijke contracten, variabele sie: ze willen de klok terugdraaien. Vanzelfsprekend verkopen zij hun opvattingen onder de deelhoudersbelangen. De aandelen- werktijden en variabele beloningen, naam van vooruitgang, want dat wil iedereen wel. Maar hoelang kan die mythe nog in stand koers van vandaag is veel belangrijker korte opzegtermijnen etcetera. worden gehouden? En wie verdedigt de verzorgingsstaat? dan de winstgevendheid van morgen. Dit alles ondermijnt de soliditeit en sta- Investeringsmaatschappijen uit Austra­ biliteit van de samenleving in Europa. Het debat over de verzorgingsstaat remt waarschijnlijk wel een nog snellere lië of de Verenigde Staten kopen bij- Vooral ook door de verdere ontmante- wordt vooral in negatieve termen ontmanteling van de verzorgingsstaat voorbeeld regionale vervoersbedrijven ling van de verzorgingsstaat zal bij de gevoerd. Het gaat altijd over wat er mis af. in Europa op. De binding aan de omge- burgers een gevoel van existentiële mee is: de onbetaalbaarheid, de passivi- Het valt desondanks niet te ontkennen ving is in dit hedendaagse kapitalisme onzekerheid groeien. Dat proces wordt teit van gebruikers, de bureaucratie, de dat er inmiddels stevig is ingegrepen. veel losser. Betrouwbaarheid op langere nog versterkt door het scheppen of aan- arbeidsmarktverstorende werking. Der­ De kabinetten-Balkenende hebben met termijn is ondergeschikt geraakt aan scherpen van tegenstellingen tussen gelijke geluiden vinden een willig oor in de activerende verzorgingsstaat gebro- andere belangen. Wat telt is het uitstra- groepen mensen. Het meest recente de media. Positieve aspecten van de ken met het verleden. Lokaal voeren len van dynamiek, de filosofie van de voorbeeld is de mythe dat de AOW verzorgingsstaat worden vaak gene- gemeentebesturen (‘verzorgingsstad’) wasmiddelenfabrikant (‘nu vernieuwd!’) onbetaalbaar dreigt te worden. Jong geerd. Toch is er in de samenleving een enkele verzekerings- en verzorgings- is algemeen geworden. staat hier tegenover oud. Maar zo gaat brede steun voor het voorlopig handha- functies van de oude verzorgingsstaat Het gaat niet meer om het product, de het ook bij rijk versus arm, allochtoon ven van het bestaande systeem. uit, maar onder andere voorwaarden, kwaliteit ervan en de garantie en de versus autochtoon, werkende versus Weliswaar vinden velen dat de niveaus met minder middelen en met een aange- serviceverlening, het gaat om een imago werkloze. Zo dreigt Europa steeds meer van een aantal uitkeringen niet moeten paste doelstelling. De hervormingen van snelheid en flexibiliteit. Verschanst ontworteld te raken. worden verhoogd, ‘maar toch blijft het zijn stappen op weg naar een ministelsel publiek gehecht aan sociale zekerheid’, van sociale zekerheid, dat selectiever is, zoals het Sociaal en Cultureel Plan­ minder ruimhartig en minder sociaal. bureau in een studie uit 2003 opmerkt. Dat zal zeker effect hebben op de kwali- LITERATUUR En ‘ondanks de slechte conjunctuur en teit van het samenleven. Die samenle- Hans-Peter Bartels, Victory-Kapitalismus (Keulen 2005) - André Bons, Uit de schaduw van de verzor- het besef dat de overheid minder geld te ving toont zich onverschilliger jegens gingsstaat (Utrecht 2004) – Murray Bookchin, The Modern Crisis (Philadelphia 1986) – Paul Kalma, besteden heeft dan voorheen, houden allerlei vormen van sociaal lijden. Het Links, rechts en de vooruitgang (Amsterdam 2004) – Richard Sennett, De flexibele mens (Amsterdam 2000) – Richard Sennett, The Culture of the New Capitalism (Yale University 2006). de Nederlanders vast aan de voorzie- beroep op ‘gemeenschapswaarden’, ningen en willen zij zelfs uitbreiding.’ waarin christendemocratische politici Deze onzichtbare en genegeerde steun uitblinken, roept niet de afbraak van de

4 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 5 verzorgingsstaat een halt toe, maar is daarvoor. te zijn en deel te nemen aan de samenle- De soort arbeid, het niveau van het vooral een nieuw argument om de ver- Toch eist de politieke correctheid dat ving. Een selectievere, kleinere verzor- werk, de kwaliteit en de beloning spelen zorgingsstaat fundamenteel te verande- men de verzorgingsstaat genadeloos gingsstaat is uiteindelijk voor iedereen een ondergeschikte rol. Cruciaal daarin ren. afvalt. Bijvoorbeeld omdat de sociale beter, ook al doen de noodzakelijke ver- is de erosie van het begrip ‘passende politiek teveel kost. De collectieve lasten anderingen even pijn. arbeid’. Het is verdrongen door de idee 2 zijn niet meer op te brengen. Het systeem De argumenten tegen de verzorgings- van ‘beschikbare’ of ‘gangbare’ arbeid. De verzorgingsstaat is één van de grote is te ruimhartig, te weinig selectief, en staat zijn bekend, tegenargumenten Daarmee is het fundamentele recht van verhalen van de politieke en sociale het is weerloos tegen alle overdreven worden veel minder gehoord. En toch de uitkeringsgerechtigde om mede te geschiedenis van de 20ste eeuw. De aanspraken die burgers er op doen. blijven velen geloven in de waarde van bepalen of bepaalde arbeid bij hem past, sociale politiek grijpt in op terreinen die Mensen verleren het voor zichzelf zor- de verzorgingsstaat. Eigenlijk is dat een in diskrediet geraakt en op dit ogenblik voor het leven van burgers en hun gen. Ze nemen geen verantwoordelijk- klein wonder, als je bedenkt hoe inten- ook al feitelijk prijsgegeven. samenleven van vitaal belang zijn. Ze heid voor anderen, ze laten zieken en sief de pogingen zijn geweest om hen op De sociale zekerheid vormde voorheen garandeert bestaanszekerheid, reguleert hulpbehoevenden maar al te graag in andere gedachten te brengen. een noodzakelijke correctie op de harde de arbeids(markt)verhoudingen en handen van geprofessionaliseerde zor- werking van de arbeidsmarkt. Een uit- structureert het leven van burgers. ginstellingen. De verzorgingsstaat 3 kering beschermt inmiddels niet meer Sociale-zekerheidsvoorzieningen, maakt mensen passief en afhankelijk. Onrecht en het sociale lijden dat daar- tegen de grillen van de markt maar is ge­zondheidszorg,­ huisvesting, onder- Hij houdt mensen ook in armoede en in mee verbonden is, zijn steeds minder een stap in het proces dat moet leiden wijs en welzijn, vaak met veel strijd tot de uitkering. Er gaan te weinig prikkels een collectief politiek en sociaal pro- tot herintrede op de arbeidsmarkt. stand gebracht, staan momenteel ter uit van het systeem, het wordt de men- bleem. De uitwassen van het econo- Onder het motto work first is ‘verplicht discussie. De verdedigers van de ver- sen te gemakkelijk gemaakt. Het vang- misch systeem hoeven niet meer zo vrijwilligerswerk’ normaal geworden. zorgingsstaat zijn daarbij ver in het net van de bijstand zou moeten werken nodig te worden verzacht. De burgers Over de gehele linie gelden strengere defensief gedrongen, en zijn nagenoeg als trampoline maar is een hangmat zijn op zichzelf teruggeworpen. Ze kun- regels, hogere barrières, lagere niveaus onzichtbaar in de debatten. Het systeem geworden. nen steeds minder een beroep doen op van uitkering en een korter verblijfs- wordt maar zelden met passie verde- De verzorgingsstaat was een goed idee, de overheid. Deze samenleving heeft recht. Alles staat in het teken van de digd. zo willen die critici in een milde bui nog aan sociaal lijden weinig boodschap. terugkeer naar de arbeidsmarkt. De De verzorgingsstaat is een monument wel toegeven, maar de samenleving is Slachtoffers van werkloosheid, arbeids- zekerheid die de oude verzorgingsstaat van beschaving. Zijn grootste zegening is veranderd. Compensaties en collectieve ongeschiktheid en ziekte wordt aange- bood, is verleden tijd. Mensen moeten de reductie van bestaansrisico’s. Voor verzekeringen zijn niet meer van deze raden lessen te trekken uit hun situatie. zelf oplossingen vinden voor sociale iedereen zijn basisvoorzieningen tijd. Prikkeling, strijd en onderlinge con- De belangrijkste les is: ga aan het werk problemen die ze als individu onmoge- be­schik­baar. Hij verdeelt de welvaart en currentie zijn beter dan ‘pamperen’, ver- en zorg voor jezelf. lijk kunnen voorkomen. verkleint verschillen in inkomen en zachten en behoeden. De verzorgings- Het nieuwe sociale beleid staat daarom Iedereen draagt een onredelijke per- bezit. Zo wordt de samenleving leef- staat houdt de noodzakelijke verande- in het teken van arbeidsmarkt, reïnte- soonlijke verantwoordelijkheid. On­rede­ baarder en beschaafder. Mensen kunnen ringen in economie en samenleving gratie en sociale activering. De bijstand, lijk, omdat in een onverantwoordelijk zich beter ontplooien. De veiligheid van tegen. Hij verstoort de heilzame wer- een van de grote symbolen van de oude georganiseerde samenleving mensen de verzorgingsstaat bindt mensen. Niet king van concurrentie op de arbeids- verzorgingsstaat, was het laatste red- zo’n verantwoordelijkheid niet kunnen alleen is het politieke profijt van de ver- markt, die iedereen scherp houdt en die middel voor wie zonder inkomsten was. dragen. Sommige mensen slagen er zorgingsstaat dus enorm, maar ook de uiteindelijk voor vooruitgang zorgt. De In dat vangnet hebben mensen zich te inderdaad in hun leven als een succes- economie profiteert volop. De koop- overvloed aan regels werkt verlam- graag laten vallen. Het is hen daar zo volle onderneming te leiden, anderen krachtgarantie houdt immers de vraag mend. Complexe systemen bevorderen goed bevallen dat ze er niet meer uit niet. De armoede, die zelfs in de oude op peil. Elke burger profiteert op zijn misbruik. willen komen. Ook andere voorzienin- verzorgingsstaat nooit was verdwenen, manier van de verschillende voorzie- Mensen die afhankelijk zijn van voor- gen zijn te gul en te gemakkelijk ver­ neemt toe. Als ‘subjectieve, relatieve en ningen, en iedereen krijgt waar zij recht zieningen zijn eigenlijk door de samen- strekt. In de huidige activerende verzor- immateriële armoede’ – de omschrijving op heeft. De verzorgingsstaat is een leving in de steek gelaten. Het afschaf- gingsstaat compenseren uitkeringen in het toonaangevende armoede-onder- symbool van vooruitgang en brengt fen van de verzorgingsstaat geeft die niet zozeer het inkomensverlies, maar zoeksproject Arm Nederland van enkele veel mensen meer welvaart dan ooit mensen weer de kans verantwoordelijk zijn ze allereerst een prikkel tot arbeid. jaren geleden – blijft ze een probleem

6 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 7 voor de samenleving maar niet van de pen, die aan steeds zwaardere eisen ze behandeling van de arbeidsonge- de sociale advocatuur wijst op de toege- samenleving. Structurele en maatschap- moeten voldoen. Sinds 1 januari 2004 schikten. De afgelopen jaren zijn vele nomen rechtsongelijkheid tussen men- pelijke oorzaken van armoede blijven heeft de Wet Werk en Bijstand (WWB) tienduizenden arbeidsongeschikten hun sen die wel en mensen die niet over de buiten beeld. Wat telt is de mate waarin de oude bijstandswet ABW vervangen. uitkering gewoon kwijtgeraakt: ze zijn middelen beschikken juridisch advies in de rijke samenleving er in slaagt de hin- In de WWB krijgen gemeenten een goedgekeurd om arbeid te verrichten, te winnen. Op het welzijnswerk is de der te verminderen die ze ondervindt financieel belang bij een snelle terugkeer maar dat werk is er niet. Het aantal afgelopen jaren fors bezuinigd, maar de van het bestaan van armen in haar mid- van de cliënt naar werk. Het verblijf in arbeidsongeschikten is daarmee dras- zichtbare negatieve effecten op buurtni- den. de bijstand wordt zo onaangenaam tisch verminderd, het beleid is een suc- veau hebben beleidsmakers tot nu toe mogelijk gemaakt. Activering is het ces. Dat de bijstand het perspectief is niet op andere gedachten gebracht. De 4 sleutelwoord in de nieuwe wet. Vele van veel huidige en toekomstige arbeids- huurtoeslag is onvoldoende om de hoge De krachtige aanvallen op de verzor- gemeenten ontwikkelen, in navolging ongeschikten interesseert de beleidsma- woonlasten van mensen met minimum- gingsstaat hebben er nog niet toe geleid van de pioniergemeenten Den Bosch, kers niet. inkomens te compenseren, de verzelf- dat we al het ministelsel hebben dat de Helmond en Deventer, hun eigen vari- En zelfs de AOW is niet veilig. Het idee standigde woningcorporaties zien als neoliberalen in bijna alle politieke par- ant van work first. De mogelijkheden dat iedereen die een bepaalde leeftijd marktpartij met een maatschappelijke tijen zouden willen realiseren. Maat­ verder te korten op inkomensniveaus heeft bereikt, verzekerd zou kunnen zijn verantwoordelijkheid weinig mogelijk- schappelijke organisaties, ouderenorga- van ontvangers van bijstand worden van een inkomen zonder daar iets heden de huurstijging te matigen en dus nisaties, belangenverenigingen van zie- uitgebreid, de dreiging van armoede anders tegenover te moeten stellen, kan nemen de problemen van mensen met ken en gehandicapten en uitkeringsge- verder vergroot. De problemen die de op den duur natuurlijk niet standhou- een huurwoning toe. rechtigdenorganisaties verzetten zich, nationale verzorgingsstaat niet heeft den, zo vindt menigeen. De samenle- Bovendien zijn er enkele opmerkelijke met steun van andere maatschappelijke kunnen oplossen, worden afgeschoven ving en de economie kunnen zich dat wijzigingen in het denken over manie- groepen, tegen de teneur van de sociale naar het niveau van de lokale overheid niet veroorloven. De veronderstelde ren waarop voorzieningen uitgevoerd politiek. Maar onder het gezamenlijke – waar ze uiteraard evenmin zullen ver- onbetaalbaarheid van de AOW is en beheerd kunnen worden. Het gaat gewicht van alle kleine en grotere ver- dwijnen. Arbeid moet uitkomst bieden, natuurlijk geen absoluut gegeven. Maar dan vooral over vraagsturing, persoons- anderingen, en gesteund door de sym- maar normale arbeid is in veel gevallen het via belastingen en premies opbren- gebonden budgetten en ketenmanage- pathie die het neoliberalisme heeft eenvoudig niet beschikbaar. De kwali- gen van dergelijke collectieve uitgaven ment. Dergelijke nieuwe technieken onder opiniemakers, kalft de oude ver- teit van de bijstand neemt af. Voor de druist wel in tegen dominante opvat- worden gepresenteerd als een verster- zorgingsstaat steeds verder af. Wat er is, gebruiker is de boodschap glashelder: tingen over individualiteit en private king van de positie van de cliënt. líjkt nog wel op de oude verzorgings- hij moet elders zijn heil zoeken. verantwoordelijkheid. Nieuwe, serieuze Vooralsnog krimpen budgetten: er is staat, maar ís het niet meer. De WAO bood een sociale, collectieve aanvallen op de AOW lijken daarom dus misschien een grotere invloed van Het mini­stelsel belooft de houdbare verzekering aan mensen die niet meer slechts een kwestie van tijd. gebruikers, maar die strekt zich in elk vorm van de afgeslankte verzorgings- in staat zijn tot het verrichten van arbeid. geval uit over minder verstrekkingen en staat te zijn. Het wordt aangeprezen met Vroegere voorstellen tot verandering 5 voorzieningen. Bovendien blijken men- het argument dat het de kern van de wilden een onderscheid gaan maken Het stelsel van sociale zekerheid bepaalt sen het vervelend te vinden werkgever filosofie van de verzorgingsstaat in tussen beroepsrisico’s en sociale risico’s. voor een belangrijk deel de ideeën over te worden van de mensen van wiens stand houdt, terwijl het de uitwassen, De risico’s verbonden aan het uitoefe- de verzorgingsstaat. De veranderingen hulp je afhankelijk bent, zoals bij het de vergissingen en de wildgroei doet nen van bepaalde beroepen zouden op dit terrein trekken altijd veel aan- persoonsgebonden budget het geval is. verdwijnen. Invoering van het ministel- voorlopig nog moeten worden gecom- dacht. Maar niet alleen van voorzienin- Ketenmanagement is primair een strate- sel voert een renovatie uit die recht doet penseerd, voor de andere bestaansrisi- gen op het gebied van arbeid en inko- gie om de complexe processen in de aan de bedoelingen van het oorspronke- co’s zou de WAO geen oplossing meer men worden groepen uitgesloten. Het uitvoering te stroomlijnen, te beheersen lijke bouwwerk van de verzorgings- bieden. Een nieuwe wet zou het aantal invoeren van marktwerking in de en te verfijnen. staat, zo wordt beweerd. arbeidsongeschikten drastisch moeten gezondheidszorg is een van de grote Hoe waardevol het ook kan zijn dat cli- De nieuwe sociale wetgeving nivelle- verminderen. Die afname is er inder- successen van de politiek, zo vinden ënten als consumenten worden reert de uitkeringen naar het niveau van daad gekomen. De herkeuringen heb- althans de liberaal-christelijke politici beschouwd, een oplossing voor het ont- de bijstand. Hogere uitkeringen zijn er ben hun werk gedaan, met hun stren- en hun vrienden in de media. In de mantelen van de verzorgingsstaat is dit alleen nog tijdelijk en voor kleine groe- gere keuringseisen en een meedogenlo- rechtsbijstand is zo flink gesneden dat natuurlijk niet. Het creëren van cliën-

8 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 9 ten/consumenten past in een proces De roep om gemeenschap is een antwoord het aanbidden van de vrije markt. Met De gedachten uit het rapport kennen van het individualiseren van maat- op de moderne onzekerheid die ontstaat religieuze ijver verkondigen de gelovi- vele politieke vaders: de lokale PvdA, schappelijke vraagstukken én van oplos- als de natiestaat en de verzorgingsstaat gen de zegeningen van dit wonderbaar- het CDA en de VVD en natuurlijk singen. Als dergelijke ver­nieu­­wing­en al aan twee kanten worden bedreigd. Aan lijke mechanisme. Ze roepen ons op zijn Leefbaar Rotterdam. Het gedachten- verdiensten hebben, dan kunnen ze niet de ene kant de mondialisering of globalise- geboden te eerbiedigen. Het instand- goed van Pim Fortuyn heeft met dit verhullen dat voor mensen met een uit- ring die de eenheid en het belang van de houden van genereuze niveaus van rapport school gemaakt. kering de sociale ongelijkheid niet min- oude staat uitholt. Aan de andere kant sociale zekerheid, ooit een teken van Nu, enkele jaren later, spiegelen ook der wordt, dat er meer armoede in de de zuigkracht van de individualisering, beschaving, behoort in die redenering andere steden zich als vanzelfsprekend samenleving voorkomt, dat er minder die een herdefiniëring van samenle- tot de doodzonden. Zo terroriseert de aan de Rotterdamse aanpak. Amsterdam compenserende maatregelen worden vingseenheden onafwendbaar maakt. markt het politieke en sociale denken onderscheidde zich door onmiddellijk genomen, dat voorzieningen onder een De nieuwe gemeenschappen kunnen van deze tijd. De marktsamenleving is te laten weten dat het mensen die uit strenger regime staan, dat er minder onbesmette collectiviteiten vormen. Dat een geïndividualiseerde samenleving Rotterdam werden geweerd wel wilde hoop is op een betere toekomst, dat de bevordert echter vooral het provincia- waarin collectieve, sociale oplossingen opnemen. Het nationale illegalenbeleid mogelijkheden om een eigen invulling lisme van ‘de eigen groep eerst’. Deze voor maatschappelijke problemen dat voorjaar 2004 in de steigers werd te geven aan het bestaan kleiner zijn gemeenschap omvat namelijk niet het ondenkbaar worden. Iedereen wordt gezet, ademt dezelfde geest als het geworden en dat er meer onzekerheid geheel van mensen op het gebied van de gedwongen individuele oplossingen te Rotterdamse rapport. Veiligheid en zorg is. Kortom, deze ontwikkeling van de natiestaat. Dat zou immers het klassieke vinden voor maatschappelijke vraag- voor de ander zijn daarin op geheel samenleving leidt vooral tot meer soci- idee van de verzorgingsstaat te dicht stukken. Burgers worden consumenten, nieuwe wijze gedefinieerd. Voor het aal lijden. benaderen. De nieuwe gemeenschap- die hun besluiten wel of niet te kopen en eerst wordt een uitdrukkelijk verbod pen zijn kleiner, selectiever en gewa- te investeren belangrijker moeten vin- uitgevaardigd mensen in nood bij te 6 pend tegen de grote buitenwereld. Ze den dan hun geringe politieke macht. staan. Het is gemeenten niet toegestaan In de politiek lijkt alles beter te zijn dan trekken scherpe grenzen en verklaren op straat levende illegalen op te nemen. die oude verzorgingsstaat. Sommige zich niet verantwoordelijk voor de 7 Veel gemeenten verzetten zich gelukkig politici stellen hun hoop op een sfeer claims van andere groepen. Ze willen De politiek lijkt nog slechts twee daadwerkelijk tegen dit beleid. Maar van de samenleving die juist in en dank- vooral een nieuwe binnenwereld reali- opdrachten te hebben: de economie vrij- toch voorspelt de politieke koers die is zij de oude verzorgingsstaat tot grote seren. Zo’n gemeenschap is de weinig waren van een teveel aan politieke ingeslagen weinig goeds voor het leven bloei is gekomen: het maatschappelijk idyllische kern van een nieuwe bestuurs- bemoeienis en het bevorderen van in de toekomstige verzorgingsstad. middenveld. Met name voor mensen filosofie die is opgekomen bij de dood veilig­heid. Het rapport ‘Rotterdam aan De politieke verharding is vooral een die licht kritisch staan ten opzichte van van ‘het sociale’. Geen sociale vrijheid zet’ zal, als we over enkele jaren terug- uitdrukking van de pervertering van de neoliberale marktwerking zijn instel- maar een politiek die er niet voor terug- kijken op deze periode, waarschijnlijk het medelijden. De compassionate con- lingen van het maatschappelijk midden- schrikt nog dieper in te grijpen in het blijken een mijlpaal te zijn geweest in de servatives haten het weekhartige gedrag veld hét voorbeeld van hoe de politiek dagelijks leven. Disciplinering, controle, ontwikkeling van dit project vol tegen- van linksen en progressieven. Alleen en de overheid zich zouden kunnen normalisering en processen van in- en strijdigheden. Het verbindt problemen door hard te zijn, zo is de neoliberale bevrijden van de verantwoordelijkheid uit­sluiting bepalen deze nieuwe gemeen- van openbare orde, veiligheid en crimi- redenering, door maatregelen te durven voor het welzijn van de burgers. Door schap. naliteit niet alleen met vraagstukken nemen, een vaste koers te varen, duide- meer over te laten aan het maatschap- Het debat over gemeenschap toont hoe van arbeid, illegaliteit, werkloosheid en lijke doelen te stellen en weg te snijden pelijk middenveld ontstaat er een buffer hard en cynisch het maatschappelijke uitkeringsafhankelijkheid, maar ook wat is scheefgegroeid, kan de gewenste in de ruimte tussen burgers, overheid en klimaat is geworden. Niet langer spreekt met nieuwe culturele en politieke pro- samenleving dichterbij komen.­ Voor markt. De overheid kan dan terugtre- men over de sociale zekerheid als een blematieken van inburgering en religio- succes moet worden gewerkt.­ Cadeautjes den, de burgers doppen hun eigen fundamentele voorwaarde voor een fat- siteit. Bovendien doet het dat op een tot worden niet meer gegeven. Alles heeft boontjes en de markt kan ongestoord soenlijk bestaan. Bij de oude verzor- nu toe ongekend harde wijze. Centrale een prijs. Zonder economische groei haar heilzame werk doen. Zo zou in de gingsstaat hoorde de sociale markteco- gedachte van het rapport is dat de stad geen geld voor leuke dingen. Iedereen is samenleving een nieuwe gemeenschap nomie: het kapitalisme met een mense- Rotterdam ontoegankelijk moet worden verantwoordelijk voor zijn eigen leven. ontstaan waarin de overheid een klei- lijk gezicht. Het temmen en inbedden voor mensen die minder verdienen dan Iedereen krijgt kansen, het gaat er om nere rol speelt. van de markt heeft plaatsgemaakt voor 120 procent van het minimuminkomen. die kansen te benutten. Als je faalt is het

10 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 11 je eigen schuld. De besten komen op de verzorgingsstaat nog niet was ‘door- willen geven, tegen de milieubeweging, gezocht bij de eigenaardige complexiteit den duur bovendrijven. Van hun inspan- geschoten’. Ze willen retrogressie – maar tegen de tegenstander van de harde van het ideologische debat over de ver- ningen profiteren later ook de mensen ze verpakken dat verlangen uiteraard in toon jegens allochtonen, tegen iedereen zorgingsstaat als ook bij de anarchisten met minder talent. de taal van de vooruitgang. die de neoliberale vooruitgang wil zelf. De ideologie en de praktijk van de In dit mentale universum is voor authen- tegenhouden. Die ressentimenten heb- verzorgingsstaat stellen de anarchisti- tiek medelijden geen plaats. Er is hoog- 8 ben zich in zo’n sterke mate tot een sche zekerheden zwaar op de proef. Het stens ruimte voor een wijze van redene- In de politiek lijkt momenteel niet het basishouding ontwikkeld dat ressenti- systeem vormt een uitdaging die anar- ren die paternalistisch is en perverse principe maar de techniek, lijken niet de mentalisme een goede typering lijkt te chisten liever niet lijken te willen aan- kanten heeft. Ze gaat als volgt: juist voor doelen maar vooral de middelen van zijn voor het politieke denken dat gaan. de mensen die zich als slachtoffer van belang te zijn. De tijd van aarzelen en momenteel domineert. De neoliberale Het grootste anarchistische misverstand de samenleving beschouwen is het beter van bedachtzaamheid is voorbij, van kritiek op de verzorgingsstaat is een over de verzorgingsstaat is waarschijn- dat wij ons hard en onbuigzaam opstel- gedogen en problemen voor zich uit- vorm van fundamentalisme geworden. lijk dat het een staat is. De verzorgings- len. Ook al krijgen mensen nu misschien schuiven, nu moeten er knopen worden Er zijn gelukkig tekenen dat veel men- staat is echter niet zozeer een ‘staat’, dat een andere indruk, en ook al ondervin- doorgehakt. Populistisch, hard, cynisch sen de rabiate aanval op de verzorgings- wil zeggen een politieke geweldsma- den ze inderdaad de nadelen van ons en meedogenloos is het politieke debat. staat vanuit neoliberale en neoconserva- chine, het orgaan dat in handen is van beleid, dat is allemaal tijdelijk. Op een Diegenen die behoedzaam willen opere- tieve hoek niet langer meer voor zoete een minderheid die een meerderheid gegeven moment zullen ook zij profite- ren, worden overschreeuwd. De roep koek willen slikken. Daarbij zullen ze onder de duim houdt, als wel een bonte ren van de vooruitgang die wij boeken. om het tonen van een sociaal gezicht een antwoord moeten vinden op de hui- verzameling manieren waarop de En uiteindelijk zullen ze inzien dat wij blijft onbeantwoord. In de nieuwe ver- dige crisis van de staat. Niet alleen is de samenleving een groot aantal functies het bij het rechte eind hebben. Daarom sie van het algemeen belang is nog maar verzorgingsstaat de oude niet meer, het heeft georganiseerd. Wat wij ‘verzor- moeten we nu doorpakken, koersvast weinig plaats voor zieken, alleenstaan- hele idee van de staat zelf wordt onder- gingsstaat’ noemen, kan even gemak- opereren en niet toegeven aan de men- den, kansarmen en werklozen. De graven. Dat blijft niet beperkt tot opmer- kelijk verzorgingssamenleving worden tale zwakte van de oppositie, die het gedachte dat uiteindelijk iedereen kingen over de burger die zich niet moet ge­noemd. slachtofferschap koestert. Van structu- afhankelijk is van de steun en de hulp afvragen wat de overheid voor hem kan De precieze aard van de verzorgings- reel onrecht kan geen sprake zijn. van medeburgers is voor velen te gru- doen, maar wat hij kan doen voor de staat en de balans van voor- en nadelen Werklozen, armen, arbeidsongeschikten welijk om over na te denken. Het alge- samenleving. Sommigen spelen met de van die voorzieningen zijn onvoldoende zijn daders geworden. Zij zetten een meen belang is gekaapt door groepen idee van de lege staat, een staat zonder verwerkt in de anarchistische theorie- rem op economische ontwikkelingen. die menen al te lang onder het juk van werkelijke ideologische inhoud. Hij is in vorming. Er is onder anarchisten te Zij weigeren verantwoordelijkheid te de ondragelijk hoge collectieve lasten die gedachtengang niet meer het cen- weing besef dat de mogelijkheid van nemen en ‘participeren’ onvoldoende. door te zijn gegaan. De nieuwe sociale trum en de belichaming van de politiek, een postschaarste-anarchisme dankzij In de neoliberale redenering is de politiek behartigt vooral hun belangen, de plaats van waaruit beslissingen wor- de verzorgingsstaat, met zijn materiële samenleving het nieuwe slachtoffer. De en zij zijn dan ook de pleitbezorgers van den genomen, maar een staat die slechts vooruitgang en de sociale vormen van hardnekkige steun onder de bevolking de retrogressieve dynamiek. faciliteert. Een staat die inziet dat hij bescherming tegen de tegenslagen van voor het handhaven van een fatsoenlijk Het neoliberale beleid staat in het teken niet degene is die de samenleving in het leven, een stap dichterbij is geko- niveau van sociale zekerheid en voor van terugval. De brandstof voor de handen houdt. Het is niet moeilijk te men. Het feit dat de verzorgingsstaat een gelijke toegang tot voorzieningen motor die de retrogressie aandrijft, komt raden ten gunste van wie de staat zich bestaat, is een nieuwe aanwijzing dat de als onderwijs en huisvesting wijst er op uit het reservoir van ressentimenten dat machteloos verklaart: de markt, de anarchistische sociale utopie realiseer- dat veel mensen erkennen dat er sprake de afgelopen jaren in Nederland, en hier internationale economische belangen en baar is. Het valt echter blijkbaar niet is van een maatschappelijke verant- misschien nog sterker dan elders, is aan- de gevestigde orde. mee dat toe te geven en die vooruitgang woordelijkheid. geboord en politiek geëxploiteerd. De in de richting van een vrije samenleving Daarom is het beleid gericht op het neu- recente campagne voor de verkiezingen 9 op waarde te schatten. traliseren van dit inzicht, dat er mede voor de Tweede Kamer werd er door Anarchistische argumenten blijven vrij- Het onderkennen van de voordelen toe heeft geleid dat de verzorgingsstaat gekleurd. Ressentimenten tegen uitke- wel onzichtbaar in het ideologische betekent niet dat de ogen gesloten zou- zich heeft ontwikkeld. Politici en opinie­ ringsgerechtigden, tegen linksen, tegen debat over de verzorgingsstaat. De ver- den moeten zijn voor de nadelen van de makers willen terug naar de tijd waarin mensen die de markt niet alle ruimte klaring daarvoor moet zowel worden verzorgingsstaat. Hij heeft inderdaad de

12 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 13 klassenstrijd effectief gesmoord. Hij ver- verzorgingsstaat bood. Voortaan moe- zacht en verhult de sociale ongelijkheid ten mensen zich steeds vaker zelf indek- OPENBAAR VERVOER ALS SPIEGEL zonder de oorzaken van die ongelijk- ken tegen de risico’s die het leven onver- heid aan te pakken. En hij belooft vrij- mijdelijk met zich meebrengt. Mensen VAN DE SAMENLEVING heid, maar perkt die in waar dat moge- worden steeds meer op zichzelf terug- lijk is, en laat vaak minder ruimte dan geworpen. Er is minder sociale zeker- André de Raaij wenselijk is. Met repressieve tolerantie heid, meer ongelijkheid, meer armoede, sust hij het onbehagen over het kapita- de maatschappelijke tegenstellingen zijn In een verhaal van de Schotse schrijver Alasdair Gray - over wie spoedig hopelijk meer in lisme. De solidariteit, die het fundament scherper, het individu draagt een ver- De AS – is geheel volgens de maatschappelijke logica de besturing van treinen geheel gecen- onder de voorzieningen zou moeten antwoordelijkheid die hij eigenlijk niet traliseerd. Op passagierstreinen zitten voorin in een cabine nog mannetjes – ‘uw vriende- zijn, is maar al te vaak onwaarachtig en kan dragen, en de toekomst is in hoge lijke gastheer’ – die de geruststellende indruk moeten wekken dat er mensen ter plaatse aan abstract. Ze wordt alleen geaccepteerd mate ongewis. de besturing te pas komen. Maar in feite wordt in de centrale in het verre Londen bepaald zolang als ze geen belemmeringen Onlangs gaf de publicatie van het rap- waar welke trein hoe hard gaat. En zo ziet onze vriendelijke gastheer op de enkelsporige baan opwerpt voor materialisme en consu- port van de Wetenschappelijke Raad in de Schotse hooglanden een grote goederentrein razendsnel afkomen op de niet door hem mentisme. De verzorgingsstaat heeft voor het Regeringsbeleid, een belangrijk bestuurde passagierstrein. Dat moest volgens de planning niet kunnen maar het kon. Hij inderdaad niet de nieuwe mens tot adviesorgaan van de Nederlandse rege- kan de centrale in Londen niet eens waarschuwen, want die is nu eenmaal onfeilbaar: hij zit stand gebracht die het anarchistisch ide- ring, een rapport dat als onderwerp had er alleen als vriendelijke gastheer. En als hij het kon was het toch al te laat. Als een piloot in aal is. Maar kan de stap in de goede de toekomst van de verzorgingsstaat, een vliegtuig beschikt hij wel over een schietstoel, dus over de intercom neemt hij vriendelijk richting die met de verzorgingsstaat is aanleiding te spreken van een nieuwe afscheid van de passagiers, ‘een prettige dag verder’ en brengt zichzelf nog net op tijd in gezet niet gewoon worden gewaardeerd consensus. De WRR constateert in de veiligheid. als stap, ook al is het niet de laatste stap? studie dat de verzorgingsstaat vier func- Waarom toch dat vasthouden aan het ties heeft: verzekeren, verzorgen, ver- Het openbaar vervoer is een spiegel van leerd moet worden: Dames en chegen, optimisme van de Verelendung? heffen, en verbinden. Tot nu toe lag de de samenleving. Niet zozeer de passa- de tgein naah Chaahlem komt oveh tien nadruk vooral op verzekeren en verzor- giers als wel de organisatie en vormge- minuten binnen [zo wordt kennisgege- 10 gen. Dat was niet goed, en in het beleid ving. Het verhaal van Gray kan als een ven aan vertraging – ergernissen num- In de jaren tachtig heeft het begrip ‘risi- is dat inmiddels voldoende gecorri- allegorie van het dolwordende kapita- mer vier, vijf en zes]. cosamenleving’ school gemaakt. Het geerd. Op de agenda staan nu het ver- lisme opgevat worden – dat het niet Ergernissen die voortdurend over de bleek de afgelopen jaren een scherpe en heffen en verbinden als belangrijkste bewust zo bedoeld is maakt het symbo- machteloze wachtenden op het perron profetische benaming te zijn voor de taken. De arbeidsmarkt en het onder- lische karakter des te sterker. De kapi- worden uitgestort, en deze stemmen veranderingen die privatisering, dere- wijs zijn belangrijke terreinen waarop taalslogica brengt steeds verdere centra- klinken overal. In welke centrale wordt gulering, globalisering en flexibilisering dat nieuwe beleid vorm zal krijgen. lisatie met zich mee. waar op een knop gedrukt om bijvoor- inderdaad hebben gebracht. De burgers Dit WRR-rapport past naadloos in het Wie regelmatig met ‘NS’ [eerste erger- beeld op het enorme desolate station hebben vele zekerheden zien wegvallen, vertoog van de neoliberale en neocon- nis] reist kent de stemmen: de vertrou- van Uitgeest (het stationsgebouw heeft beleidsmakers gingen de lof zingen van servatieve critici van de verzorgings- wenwekkende mannenstem die geen kortelings plaatsgemaakt voor een par- onzekerheid en concurrentie, en de eco- staat. Het neemt geen afstand van de Frans of Duits beheerst maar er wel iets keerplaats) deze stemmen te laten klin- nomie overschreed, van haar ketenen argumenten die tegen de systemen van in moet zeggen, en die ook eigenlijk het ken? De werkelijkheid van Alasdair ontdaan, vele sociale en politieke gren- voorzieningen zijn ingebracht, maar Nederlands niet goed machtig is, want Gray komt dichterbij. zen. Voor menigeen was de komst van reproduceert ze slechts. De voorstellen denkt dat er een nadrukkelijke n nodig Centralisatie, men vindt het de gewoon- de risicosamenleving een ingrijpende en in het rapport, gericht op het ontwikke- is op het eind van een woord (hij heeft ste zaak van de wereld. Onder­wijs­ angstige ontwikkeling, anderen zagen len van talent en het versterken van de geen oostelijk accent): Dames en instellingen zonder enig verband wor- nieuwe kansen, sommigen hebben er ambities van mensen, hebben primair he­rennnn, op dit stationnnn mag u niet den bij elkaar geveegd met geen ander overmatig van weten te profiteren. economische betekenis. Ze zijn daarmee rokennnn [tweede en derde ergernis]. zichtbaar doel dan weer eens een orga- In de risicosamenleving is er een einde realistisch in de conventionele betekenis Dan is er een vrouwenstem die naar de nisatieverandering teweeg te brengen gekomen aan de vanzelfsprekend van het woord; ze zetten de bestaande geest des tijds de r niet beheerst en die en degene die de ontzaglijke verant- ge­worden collectieve zekerheid die de (vervolg op pag. 27) denkt dat (dus?) de h extra gearticu- woordelijkheid draagt aan dit conglo-

14 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 15 meraat leiding te geven een ontzaglijk eigen particuliere autootje was, dan was was niet ter sprake. Voor de hand lag Amsterdam-Oost, eerst lijn 26, later lijn inkomen te bezorgen. Behalve de zoge- zij aan de bus. En ook deze is de afgelo- dat het Amsterdamse Gemeente­ 11. Tussen het spoorloos verdwenen naamde leidinggevenden is niemand er pen jaren op veel plaatsen verdwenen. vervoerbedrijf (GVB) dit busbedrijf dan Markenplein (gesloopt voor een snel- bij gebaat - maar deze trein dendert ver- Vreemde alternatieven als belbussen, maar zou overnemen, maar het moest wegachtige autoracebaan) en het der. treintaxi's, ov-taxi's en buurtbussen en zou de NZH worden. De NZH werd Centraal Station hadden deze lijnen vijf Het openbaar vervoer was ooit een moesten ingewikkeld, duurder en vervolgens – stel u eens voor hoe haltes. De rails die getuigden van dit kwestie van ondernemingszin, wel altijd onoverzichtelijk en meestal tijdelijk het Engelstalige bezoekers in Nederland openbaar-vervoerverleden lagen er nog binnen de perken gehouden door een wegvallen compenseren. Het is met al deze naam vinden ­­– Connexxion. En op toen de zwaaromstreden metro onder- overheid die soms meewerkte terwille deze rare vormen als met het voort­ een kwade dag reed ook Connexxion gronds dit traject aflegde. Er waren twee van de ondernemer of onderneming, en durend vernieuwde onderwijs: het is niet meer in Waterland en de Zaan­ metrostations. Aan de staart van zo'n die soms geheel dwarslag. Als men een teken dat het staatsapparaat er greep streek. Het werd Arriva, die ik ook metrostation was in de tijd van de tram terugkijkt is het moeilijk hier een logica op wil hebben en het tegelijkertijd los- tegenkom in Noord-Engeland en de een halte, evenals aan de kop. Nu is één te ontdekken. In Amsterdam zijn grach- laat. Overlaat aan de tucht van de markt, bergen van Wales. (Een zoektochtje op lang perron blijkbaar voldoende. ten gedempt en hele straten gesloopt­ zoals het in het heersende vertoog heet. het net levert op dat deze firma inmid- Blijkbaar mag de metrogebruiker grote- terwille van de particuliere paarden- Waar tot voor kort, of nu nog, vervoers- dels ook Spanje, Portugal en Italië in re afstanden lopen dan toen hij of zij tram, de NZH kon juist langs het traject voorzieningen in handen van de over- handen heeft – verder heb ik uit afkeer nog de tram kon nemen. Het boven- naar Sloterdijk een hele woonstraat heid waren, wordt geproclameerd dat maar niet meer gezocht). Vruchten van grondse traject is overgelaten aan dege- exploiteren, de Admiraal De heilzame concurrentie ingevoerd moet de overheidsgestuurde concurrentie. nen die slechts enkele stappen hoeven Ruijterweg. worden. Het is in de voortdurend opge- Afschaffen of verpatsen – de overheid af te leggen – naar en van hun auto. In de eerste helft van de afgelopen eeuw lepelde ideologie vloeken in de kerk als blijft zeggen het openbaar vervoer te Dit is een wonderlijke samenhang: door- is gaandeweg het openbaar vervoer men zou vragen: als concurrentie zo bevorderen. En hoe quasi-particulier dit dat degenen die zo goed als geen stap direct of indirect in overheidshanden natuurlijk en heilzaam is, waarom moet ook geëxploiteerd mag worden, de verzetten de openbare ruimte overne- gekomen. Deze naasting (zoals dit de overheid deze dan gaan bevorderen? infrastructuur blijft een overheidstaak: men met hun privétankjes, moeten genoemd werd) en de bijbehorende cen- Het waren niet voor niets juist liberalen aanleg van busbanen en rails kan – degenen die openbaar vervoer gebrui- tralisering heeft het ondernemings­ als Treub en Quack die honderd jaar zolang de openbare ruimte ook inder- ken meer lopen, vervoerd worden in aspect doen wegvallen. Hiervoor in de geleden inzagen dat het openbaar ver- daad nog openbaar is – alleen door de steeds grotere eenheden – een schaal- plaats kwam het ingenieursdenken, dat voer in gemeenschapshanden hoort te overheid worden uitgevoerd. Schijn­ vergroting die er toe leidt dat de reis tot op de dag van vandaag voortwoe- zijn omdat zelfs de gedachte aan con- heilig wordt ook gesuggereerd dat het nog steeds even lang duurt als een halve kert: de Amsterdamse Noord-Zuidlijn currentie hier onverantwoord en onzin- onderhoud ook een overheidstaak zal eeuw geleden, maar tegelijkertijd wordt haalt voor vele jaren voor een torenhoge nig is. blijven – de resultaten hiervan blijken de suggestie van moderniteit en snel- prijs de stad overhoop, uitsluitend ter- Dat de ideologen van het kapitalisme alleen al uit de serieus bedoelde verha- heid uitgedragen. De neiging tot schaal- wille van de ontwerpers en de speculan- geen geheugen hebben en er ook geen len over die vervelende boomblaadjes vergroting volgt de blijde boodschap ten eromheen. enkel interessant idee meer op nahou- die in de herfst op de treinrails vallen. van de economische verhalen: kleine Verder heeft de overheid de vervoersbe- den wordt nergens zo goed aanschou- lijnen zijn zo goed als zeker niet renda- drijven gecentraliseerd en al in de twee- welijk gemaakt als in de geprivatiseerde SCHAALGROOTTE bel en balanceren voortdurend aan de de helft van de afgelopen eeuw bleek kafkaëske wereld van het openbaar ver- De rails hebben er nog lang gelegen – rand van de opheffing. Kleine takken dat het niet de bedoeling was het open- voer. soms gebruikt voor een omlegging, later van het spoorwegnet worden afgestoten baar vervoer in stand te houden, laat En het eindresultaat van de concurren- als symbool van dingen die komen zou- naar vage exploitanten of worden een staan te bevorderen – alle vrome verkla- tie? In de Zaanstreek en Waterland den. Tussen het Amsterdamse Waterloo­ soort tramlijn (de Zoetermeer- en de ringen van opeenvolgende regeringen reden de buslijnen van de Eerste plein en de Nieuwmarkt lagen de rails Hofpleinlijn vormen nu RandstadRail). ten spijt. Tramlijnen verdwenen overal Noordhollandse, de ENHABO. Op een van de bovengrondse tram. Tot de Zelf zou ik er niet op gekomen zijn (ik behalve uit de drie grootste steden, van de vele foute ogenblikken vond de Duitse bezetters Joodse Amster­dam­ ben dan ook geen automobilist), maar waar hun voortbestaan (zeker in overheid dat dit kleine vervoersbedrijf mers verboden van de tram gebruik te de schaalvergroting in het stedelijk Amsterdam) ook steeds ter discussie opgeheven moest worden en opgeno- maken reed hier de ‘Joodse’ lijn 8, na de open­baar vervoer is – niet alleen het stond. Als de toekomst al niet aan het men in een groter verband. Het waarom bezetting werd het een verbinding met afschaffen van haltes dus – afgedwon-

16 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 17 gen door het autoverkeer. Een tramwa- het Amsterdamse openbaar vervoer de bedoeling in Amsterdam? Het is en afwezige enkelingen. De ‘winst’ is de gen van het formaat van een twee- of bepleit. Een van de uitgangspunten is, blijft een proef, ’s avonds en ’s zondags voorziening zelf – een teken van bescha- drieasser, zoals deze in Amsterdam een dat een wijdmazig net met steeds verder rijdt de lijn niet en de dienstvoering lijkt ving. kwarteeuw geleden nog rondreed, zou uit elkaar liggende haltes de stad niet tegen einde dienst onderhevig aan de Het openbaar vervoer dient derhalve in de jungle van het autoverkeer niet aan- afdoende bedient en gebieden uitsluit grillen van de chauffeurs. De lijn heet territoriaal bepaalde overheidshanden kunnen, is mij ooit door ‘iemand uit het (in de Bijlmermeer is dit heel duidelijk niet rendabel te zijn (alsof dit een doel te blijven: een andere vertegenwoordi- vak’ uitgelegd. Met grote eenheden het geval). Mensen op leeftijd en men- zou moeten zijn van een openbaar-ver- ging van het gemeenschapsbelang is nu kunnen automobilisten minder makke- sen die niet goed ter been zijn, zijn al voerlijn) en het voortbestaan hangt eenmaal niet voorhanden. Wijk, gemeen- lijk sollen. Ik vind zo'n verklaring ont- geruime tijd in feite van het openbaar voortdurend aan een zijden draad. te, streek, provincie – de nationale staat hullend. Om een sociaal-darwinistisch vervoer uitgesloten. Het essay (te vin- Uitbreiding lijkt uitgesloten. Over dit voor het treinverkeer of desnoods een gevecht op de weg uit te voeren moet den op mijn site: christianarchy.org) ene lijntje mogen we in onze handjes bovenstatelijke instelling (Europa?) voor het openbaar vervoer ook de vorm aan- bepleitte een aanvullend net van kleine knijpen. de grensoverschijdende treinlijnen – niet nemen van een militair voertuig. taxi-achtige busjes, zoals deze overal ten dat deze constatering van een anarchist Inmiddels wordt het beeld in Amsterdam oosten van Griekenland rondrijden. Het Als anarchist stel ik dat het openbaar (die tegen ‘de staat’ geacht wordt te zijn) – en in toenemende mate ook Rotterdam idee ging uit van de mogelijke onderne- vervoer best in een sfeer van onderne- komt, maar dat deze voor de hand lig- – beheerst door waggelende, snelslij- mingslust van Turkse ingezetenen die mingszin georganiseerd kan worden: gende opmerking blijkbaar gemaakt tende vijfledige monsters, Combino's het fenomeen uit hun land van her- ideeën over lijnvoering en desnoods dient te worden is merkwaardig. geheten – die vooral weemoedig maken komst kennen. De ondernemingsvorm uitvoering hiervan kunnen door ‘de Personeel en passagiers willen het zelf over het degelijke Nederlandse fabri- zou coöperatief zijn, en er was verder mensen zelf’ voorgesteld en uitgevoerd niet anders – het is juist die overheid die kaat dat zij vervangen hebben. Er is geen twijfel mogelijk dat het gemeente- worden. Tegelijkertijd dient het een in een sfeer van sabotage dwarsligt door geen Nederlandse rijtuigindustrie meer, lijk openbaar vervoer zou blijven. gemeenschapsvoorziening te zijn en te zogenaamde vermarkting door te drij- de grote peperdure mislukkelingen van Het is mij nooit verteld dat het iets met blijven, zeker niet gericht op winst voor ven. Combino's lijken wel besteld om de dit essay terwille van de gemeente tram de genadeslag te geven – kort Amsterdam te maken heeft, maar er is voordat de ongelooflijke coup wordt één zo’n buslijn gekomen. Uiteraard uitgevoerd dat het stedelijk openbaar goed-bureaucratisch verzorgd door het vervoer zogenaamd openbaar wordt GVB, maar waarschijnlijk met goedko- aanbesteed. Een van die affreuze en in pere chauffeurs (kleine bus, klein loon). een wolk van corruptie rondlopende Het lijntje heet Opstapper, ploegt zich ministers van verkeer van de VVD heeft een weg langs de Prinsengracht en kan bij de instelling van de Amster­damse overal aangehouden worden om passa- ringlijn al gezegd: als de lijn een succes giers in of uit te laten (de gedachte ach- is, spreekt het niet vanzelf dat hij van ter mijn ‘groene’ buslijnen). Geen nor- het GVB blijft. Een verbluffende logica maal mens zou uitgerekend aan een – mocht een kneusje wel in gemeente- gracht, met zijn gegarandeerde opstop- exploitatie blijven? Na een moeizame pingen in verband met laden en lossen, start is de lijn inmiddels inderdaad een gedacht hebben aan een dergelijke lijn. succes, dus de toekomst valt met enige Niettemin is het op zijn manier een suc- vrees te bezien. ces, en de vervoersvorm belichaamt Eerder, in een essay dat ik voor de poor- opmerkelijk genoeg iets van gemeen- ten van de hel van door marktconforme schapszin: passagiers die de chauffeur postcommunisten bestuurde Universi­ groeten en omgekeerd, en elkaar – men teit van Amstedam heb weggesleept kent elkaar trouwens nog wel eens. door het te mogen schrijven (!), heb ik Kleinschalig openbaar vervoer in de schaalverkleining en -verandering voor grootste stad van het land. Maar is dit

18 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 19 1 De verantwoordelijkheid voor de orga- de lagere gezagvoerders die onmiddel- MIJN DRIE DAGEN IN JULI nisatie van de strijd tegen de militairen lijk waren bijgestaan door de rest van de op straat was toebedeeld aan het troepen. Relaas uit de Spaanse Burgeroorlog Verdedigingscomité, waarvan de secre- We moeten hierbij niet vergeten dat de taris een goede vriend van me was. subversieve geest van de CNT zich over Francisco Carrasquer Onmiddellijk werd een groep gevormd het hele Spaanse volk had verbreid en van al diegenen die over een wapen ook was doorgedrongen tot de kazer- Het was vroeg in de ochtend van 19 juli 1936 in het Ateneo Libertario in de las Corts-wijk beschikten, en onder de leiding van de nes; daar waren Soldatencomités opge- in Barcelona. Mannen en vrouwen hadden zich verzameld om op straat de strijd aan te gaan secretaris maakten mijn broer en ik ons richt die permanent in contact stonden met het Spaanse leger. Zij wisten dat zij uit de kazernes de straat waren opgekomen. klaar voor de strijd, samen met nog zo’n met de lokale anarcho-syndicalistische Eindelijk! We waren al meer dan een week in staat van grote paraatheid en we liepen bij twintig andere gewapende vrijwilligers. organisaties. Het waren deze groeperin- toerbeurt wacht op het dak van het gebouw waarin het ateneo gehuisvest was. We hielden Dit waren bijna allemaal ouders van de gen van CNT-ers in militaire dienst die die nacht de wacht (imaginaria [is nachtwacht in het Spaans, HW], wat een woord, zo rijk leerlingen die wij hadden op de Eliseo de militaire opstand tot een mislukking aan verbeelding – imaginación) met de wapens in de aanslag: een gevlochten mand van Reclús school in de calle Vallespir. maakten, nota bene vanuit de eigen espartogras met bommen van oude lappen en kledingstukken aan onze voeten, een pistool Enkelen van de vrijwilligers hadden een machtscentra van de samenzweerders onder de oksel, of een jachtgeweer, of iets wat daarop zou kunnen lijken, tussen de benen. jachtgeweer, anderen een musket, som- en van de beginnende opstand. Dat was migen een pistool van het merk Astra, wat in de kazerne van Pedralbes was Het Ateneo Libertario in Las Corts was van de dag waren, was het ateneo ook maar de meerderheid van ons had de gebeurd, net zoals in vele andere. – zoals alle andere ateneos – een centrum een ontmoetingsplaats van de arbeiders ‘bommen’, die we zó in onze zakken Maar omdat enige van de soldaten die van iedereen en voor alles, behalve voor uit de buurt, waar nooit de geïmprovi- probeerden te proppen, dat er niets van zichzelf bevrijd hadden, lieten weten het drinken van alcohol en het spelen seerde discussiegroepen ontbraken. Zo zichtbaar was. We gingen naar buiten en dat ze het overzicht over de situatie met kaarten. Er kwamen vooral syndi- zat er altijd wel een groep luisteraars trokken in de ganzenpas naar de avenida kwijt waren, besloten we ze te gaan hel- calisten van de CNT van beide seksen rondom een spontane voorlezer van Soli die evenwijdig loopt aan de Diagonal pen om duidelijkheid te krijgen. en er werden allerlei soorten van cultu- (Solidaridad Obrera), die hun vertelde waar die Barcelona binnenkomt, en we Zo bleek dat onder degenen die zich rele activiteiten georganiseerd: korte wat er in de wereld gebeurd was en hoorden direct al schoten lossen en af en waren blijven verzetten een kolonel was cursussen over een specifiek onderwerp, speciaal in Spanje en in Barcelona. toe het ononderbroken geratel van een die geprobeerd had de bataljons hem te lezingen, poëzievoordrachten, toneel- Met de toenmalige actualiteit, zo vol mitrailleur. laten volgen door het toepen van de en filmvoorstellingen, en vooral verga- met politieke gebeurtenissen en verkla- Het eerste wat we tot onze stomme ver- strijdkreet: ‘Viva la Républica!’. Dat was deringen om ideologische me­nings­ ringen van politici, ontbrak het de oor- bazing zagen waren groepen soldaten het verraderlijke bevel van de opstande- verschillen uit te vechten en bijeenkom- deelvellers van de CNT – die ook nog die door de avenida de Pedralbes naar lingen: de dorpen bezetten onder het sten om arbeidsconflicten op te lossen. eens spreekwoordelijk ánti-politiek beneden kwamen en die geen wapens voorwendsel de Republiek te redden en Of om over projecten te praten van de waren – nooit aan een motief om van droegen en duidelijk zichtbaar in een dan, wanneer ze de situatie eenmaal Libertaire Organisatie2 van welke tak een schandaal te spreken. In de debatten goed humeur waren, te oordelen aan onder controle hadden, hun ware dan ook: van de FAI, CNT, Juventudes die vaak uren konden duren, lieten hun gezang en hun uitbundige gelach. gezicht te laten zien en de krijgswet uit Libertarias, Mujeres Libres, of om plan- enkelen, altijd dezelfden, hun klinkende In de kazerne van Pedralbes bestonden te vaardigen. En daarmee te beginnen nen uit te werken van de studenten, stem horen, terwijl de anderen in religi- hogere en lagere rangen, en de officieren met de dicta-dura’ (más duro) meest harde ouders en onderwijzers van de Eliseo eus stilzwijgen toehoorden. en de onderofficieren vormden aparte dicta-tuur, en niet de dicta-blanda de Reclús school. Deze school werd Welnu, het was tijdens een van die groepen. We begrepen onmiddellijk dat ‘dicta-dreiging’ zoals die van Primo de bestuurd door mijn broer Félix met de ‘open’ discussies een paar dagen voor deze militairen de lageren waren. Rivera tien jaar geleden. Want de geval- hulp van mijn zus Presen en mij. Ze de moord op Calvo Sotelo3, dat mijn Volgens de soldaten die zich als afge- len toekomstige grote leider [de ver- werd onderhouden door de leden van oudere broer José besloot om beurte- zwaaid beschouwden en die uiterst moorde fascistische Calvo Sotelo. HW] het libertaire buurtcentrum, die er ook lings wacht te lopen, en dit in alfa­ tevreden naar huis gingen, was de had tenslotte gezegd, dat de veertig pro- hun kinderen naar toe stuurden. betische volgorde van de aangemelde­ staatsgreep in de kazerne mislukt omdat cent van het volk die volledig verpest Maar, behalve dat er vergaderingen en vrijwilligers. En toevallig was het mijn de opstandige legerleiding geconfron- was door het marxistische vergif, afge- bijeenkomsten met debatten aan de orde beurt in de nacht van 18 op 19 juli. teerd was met intern verzet, vooral van maakt moest worden!

20 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 21 revoluties hadden plaats gevonden – schansen of op die van de vijand om plaatsen en gebouwen met publieks- 2 was het voorkomen van mogelijke per- binnen te dringen. We arresteerden functies. Hiervan maakten we nauwge- Dus trokken we gezamenlijk met de soonlijke wraakacties en dat gewapende degenen die nog de wapens in hun han- zet aantekeningen van alles wat we dienstplichtigen op naar hun kazerne mensen het recht in eigen hand namen. den hadden. vonden, zodat deze gegevens later om ze daar te helpen. Hier stelde mijn Hieronder vielen ook de gewapende Zodra we zeker waren dat er een comité gebruikt konden worden in het belang vriend Pedro – die nog had meegevoch- equipos, de groepen die vanaf het aller- was gevormd dat kon garanderen dat en volgens de richtlijnen van het ten in de oorlog in Marokko – ons zo op, eerste moment ingezet waren om de de gedetineerden overgedragen werden Buurtcomité. Dat zou worden ingesteld dat we de kazerne konden benaderen en revolutie te verdedigen, zoals de aan de verantwoordelijken van justitie om de situatie te normaliseren en om we op het eerste teken tegelijkertijd de beroemde Patrullas de Control, de contro- die voor de rechtsgang en zo zou zor- het proces van collectivisatie in gang te meest zwakke plekken konden aanval- lepatrouilles. Tegen deze moesten wij gen, gingen we terug naar de kazerne zetten, zoals dat voor de revolutie door len. Omdat we geen enkele reactie meer dan eens optreden, meer om hun van Pedralbes. Daar wachten we op de de CNT duidelijk was vastgelegd. bemerkten gingen we naar binnen en doortastende methodes dan om hun vele uitvaardigingen en aanklachten Bij dit alles stroomden de straten met trokken we moeiteloos op naar de cen- persoonlijke vendette. En dan spreken tegen verdachte antirevolutionairen. steeds meer mensen overvol. Het hele trale binnenplaats waar we alle soldaten we nog niet van de excessen die voor- volk in beweging zette zich in voor de en de onderofficieren troffen die op het kwamen als roof en plundering, die tot 3 zaak om een nieuwe maatschappij op te teken waren toegesneld. overmaat van ramp plaatsvonden in Dezelfde middag moesten we tientallen bouwen en was in de greep van een De kolonel bleek inmiddels al gevan- naam van de revolutie en onder het mogelijk verraderlijke burgers onder- uitzinnige waanzin die zich als een gengenomen te zijn en er werden nog voorwendsel dat het recht op eigendom vragen voor het Comité waarvan enigen vloedgolf voortrolde. enkele arrestaties verricht onder de offi- was afgeschaft. aan het gerecht werden overgedragen Eenzelfde massale activiteit zou erg nut- cieren, hoewel een paar van hen onmid- Diezelfde 19de juli tegen de middag en anderen in vrijheid werden gesteld, tig kunnen zijn als ze naar goede con- dellijk werden vrijgelaten nadat ze una- gingen we met een vrij grote groep van nadat ze onschuldig bleken. Wat we in structieve en nobele doelen geleid zou niem onschuldig verklaard waren. gewapende mensen naar buiten op weg werkelijkheid deden, was een eerste zijn, en niet alleen maar om barricades Meteen daarna richtten we een voorlo- naar de volgende kazerne, die van de rechtspraak houden. Het grootste deel op te werpen tegen de militairen en de pig comité op dat de verantwoordelijk- cavalerie in de calle Taragona, dicht bij van degenen die voor dit gerecht ver- fascisten. Maar ook bijvoorbeeld om die heid kreeg voor de situatie in de kazer- Plaza de España, waar, volgens de laat- schenen stelden we zonder verdere uit- aan te wenden om goederen te verdelen, ne, zolang de benoeming nog niet door ste berichten werd gevochten bij de wijdingen in vrijheid: of het waren dui- ‘gevaarlijke’ gebouwen te ontruimen en de wijk geformaliseerd was. En het eer- poging om die te in te nemen. En inder- delijke gevallen van persoonlijke wraak, ze weer bewoonbaar te maken als eerste ste wat we deden als Comité was het daad hoorden we toen we aankwamen of ze waren beschuldigd van ongefun- hulpposten, opvangcentra voor hulpbe- vorderen van alle wapens die er aanwe- nog steeds dat er binnen geschoten deerde verdachtmakingen, of zij waren hoevenden, enzovoort. Maar dit in zig waren; die zouden later verdeeld werd tussen de aanvallers en de militai- louter gebaseerd op het feit dat zij pries- banen leiden was het allermoeilijkste worden afhankelijk van de strategie die ren die zich verzetten. ters of monniken waren: of nog eenvou- van de wereld in deze zeebeving die op de vergaderingen van de organisatie Deze gaven zich al snel over na een plot- diger omdat zij rijk waren (en nog vaker onze revolutie was. zou worden uitgestippeld. selinge actie van onze Pedro die van omdat zij rentenierden). De rest van Ik zal twee voorbeelden geven die ik Het tweede waar we ons direct mee achter de vijandige linies met een groot onze activiteiten bestond eruit de zelf heb meegemaakt om de effecten te bezighielden was het overbrengen van geweer schoten in de lucht loste. Hier­ scherpschutters en sluipmoordenaars schetsen van een zo’n enorme maar pre- de gevangenen naar geïmproviseerde mee werd het verzet van de laatste offi- op te zoeken en buiten gevecht te stellen caire ‘zegening’ van de massa’s die bui- centra, waar zij moesten wachten tot zij cieren, die zich als een katten in het die verscholen zaten op zolders en in ten de oevers getreden zijn. Als eerste naar behoren juridisch berecht konden nauw verdedigd hadden, gebroken. kelders, achter ramen en dakvensters, de aanval op de Modelo gevangenis in worden door de volkstribunalen, die Niemand heeft ooit geweten hoe Pedro achter luiken, op een vliering of in een de Entenza. De massale binnendringing zouden gaan functioneren zodra de juri- achter de verdedigers van de kazerne kraaiennest. Dit was niet altijd even en de daaropvolgende bevrijding van dische machinerie weer op gang geko- had kunnen komen. Híj zei dat hij geluk makkelijk. de gevangenen was een van de meest men was. had gehad. De waarheid is dat de cava- Een andere taak die we op ons genomen noodzakelijke en exemplarische daden Maar het belangrijkste wat we moesten lerie alle aandacht op hun verdediging hadden als specifiek de onze was het van deze libertaire revolutie. Het is niet doen – kenners die wij waren van het hadden gericht en minder hadden gelet formaliseren van de onteigeningen van voor niets dat de Franse Revolutie begint gevaar van uitbarstingen die in alle op de mogelijkheden om zich te ver- verlaten woningen, fabrieken, werk- met de bestorming van de Bastille.

22 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 23 Er was zo’n grote menigte samenge- naar de monniken!’, ‘Laten we ze uit gedoemd tot mislukken. stroomd die tot alles zo vastbesloten hun hol halen!’.‘We moeten iedereen Op dit moment moeten we een commis- was dat het totaal niet nodig was om ontwapenen die wapens heeft en zij sie benoemen die de verantwoording op waar dan ook over te onderhandelen, hebben er wel meer dan één vermoord!’. zich neemt voor de gearresteerde mon- noch om leuzen en eisen te roepen, en ‘Het klooster ligt tot de nok toe vol met niken en die een inventaris opmaakt zelfs niet om krachtinspanningen te eten, ze hebben van alles in overvloed, van alles dat zich in het klooster bevindt. leveren voor de poorten van de gevan- we gaan er op af, en op hún!’ Dan kunnen de voorraden overgebracht genis met de bewakers of met hun chefs. Met grote en bijna onmenselijke inspan- worden naar de opslagplaatsen en naar Het hele gevangenispersoneel was in ningen wisten de voorste groepen zich de brandkasten waar ze bewaard zullen een oogwenk verdwenen en de menigte door de poort naar binnen te werken en worden ten dienste van de Organisatie, beukte de penitentiaire inrichting bin- allemaal tegelijk stortten ze zich op de dat wil zeggen ten dienste van iedereen. nen zoals water dat door een stuw barst. keukens en de provisiekamers en waar- Laat de troepen van de patrullas niet Ze drongen binnen en stuwden zich op achtig… We konden met onze blote moeten bemiddelen maar laten we zélf tot in de verste uithoeken van de gale- ogen zien hoe de monniken, die zich laten zien dat het gevoel van verant- rijen waarbij ze de deuren openbarstten nota bene descalzos, ‘blote voeten’ mon- woordelijkheid en de zorgvuldigheid en de gevangenen bevrijdden en opna- niken noemden, enorme hoeveelheden zonder ons ook maar enige winst te allemaal eigenschappen zijn van een men als in een kolossale vloedgolf. schoenen hadden, en stapels kleren, en leveren als deze menigte zich overgaf goede revolutionair.’ Net zoals in de daaropvolgende terug- dat ze tientallen reusachtige aarden aan plundering en muiterij van ieder vloeiende beweging waarmee alles mee kruiken met olie hadden en niet minder voor zich, bereid als men was om alles 5 naar buiten werd gesleurd en het onheil- enorme vaten met wijn, en dat boven- van waarde weg te slepen. Tot verrassing viel al bij de eerste woor- spellend pension kaal achter bleef en dien de daken vol lagen met worsten, Op dat moment sprong ik boven op een den een stilte en nadat ze in bijna religi- volledig leeggehaald. Zo snel als de fruit en groenten om te drogen, en dan toonbank en schreeuwde ze zo luid euze zwijgzaamheid hadden toege- gehate instelling was aangevallen, zo nog eens vloeren vol met tientallen zak- mogelijk in een vurige toespraak toe hoord, begonnen we allemaal te orde- snel werd die als een beschimping vol- ken meel, rijst en groenten en honder- waarin ik vooral een beroep deed op nen en op te schrijven wat er aanwezig ledig onttakeld weer achtergelaten. Die den blikken met conserven in dozen en hun gevoelens van eerlijkheid en recht- was. Een afvaardiging van het plaatse- honderden mannen en vrouwen met de op planken. Hiermee zouden ze mak- vaardigheid als goedgeaarde revolutio- lijke Comité diende zich aan en al snel armen opgeheven en om elkaar heenge- kelijk een blokkade van maanden en nair. Dat een goede revolutionair nooit verschenen vrachtwagens waar alles slagen juichend van blijdschap naar bui- nog eens maanden kunnen trotseren. aanleiding zou geven om beschuldigd werd ingeladen om opgeslagen te wor- ten stroomden vulden voor een moment Opeens klonk een stem: ‘In de kapel en te kunnen worden van piraterij of van den in daarvoor bestemde warenhui- de hemel en de aarde van jubelende in de sacristie ligt het vol met goud en ordinaire diefstal. Ik riep ondermeer: zen. vreugde zoals Beethoven ons in zijn met juwelen!’ ‘Het is juist nú, terwijl we de rijkdom- Zo eindigde gelukkigerwijze de poging Negende Symfonie wilde overbrengen. Over de radio was toen al de hele dag men gelijkelijk kunnen verdelen dat we tot plundering. Nadien heb ik me vaak herhaaldelijk omgeroepen dat de klok- de kapitalisten een lesje moeten leren… afgevraagd hoe het kwam dat iedereen 4 ken uit de torens bewaard moesten Willen jullie misschien dat ze ons ver- toen naar me luisterde. Ik vermoed dat Het andere voorbeeld zou negatief uit- worden, want ze werden omgesmolten warren met een stelletje bandieten of het was omdat ze zich in verlegenheid gepakt kunnen hebben, als ik niet had om munitie van te maken. En dat de met huurlingen die een vergoeding ver- voelden gebracht door een jongere van ingegrepen (en verontschuldigingen juwelen en de andere schatten moesten wachten uit de buit die gewonnen is twintig die tegen anderen praatte die voor mijn onbescheidenheid!). Ik kan worden ingeleverd om daarmee de oor- met bloed en vuur? Willen jullie zo de veel ouder waren en zo’n veertig jaar het nog steeds niet verklaren hoe het log te kunnen financieren. Maar nie- overwinning bezoedelen van onze glo- telden. komt dat me die zaak zo goed is afge- mand dáár wekte ook maar de geringste rierijke revolutie, de revolutie van het Maar ook omdat ze geen flauw idee gaan. indruk om dat advies te gaan volgen. In volk, de revolutie die deze wereld van hadden wat ze gingen doen, want de Dat gebeurde toen voor het klooster van elk geval voorzag ik dat de kelken en de ongelijkheid wil veranderen, in de nieu- massa’s denken niet, ze handelen slechts de Carmelitas een indrukwekkende hostiekelken, de hostiekasten en de cru- we die rechtvaardigheid en solidariteit, als een afgeschoten projectiel, op hol massa was toegestroomd die probeerde cifixen, en andere kunstvoorwerpen van gelijkheid en vrijheid voor iedereen geslagen richting het algemene doel van de ingang te forceren met kreten als: ‘Op grote waarde, zouden verdwijnen nastreeft? Een revolutie die besmet is, is wraak, revanche en vergelding of door

24 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 25 NOTEN impulsen van strenge rechtvaardigheid. bureaucratie, bazen, rechters of aan- (1) Dit is een bewerkte vertaling van: Francisco Carrasquer. ‘Mis tres días de julio’ (2003). In: Ascaso Er was echter niet altijd een stem die in voerders. y Zaragoza, dos pérdidas: la pérdida. Alcaravan Ediciones, Zaragoza. Dit artikel is jaren na de staat was de opstandige mensen in hun In elk geval bewoog ik me de dagen 19, Burgeroorlog geschreven en dus niet een direct verslag van de gebeurtenissen, maar een herin- hoedanigheid van massa te hypnotise- 20 en 21 juli van 1936 als kwikzilver nering aan de gebeurtenissen. Als fotokopie heb ik het sedert de jaren tachtig in bezit, maar de ren en te verlammen in hun verwoes- zonder te stoppen hollend van de ene juiste datering kon ik (nog) niet achterhalen, evenmin of het elders eerder werd gepubliceerd. (Deze Nederlandse vertaling is bij mijn weten de eerste. Het was niet eenvoudig om een mooi tend delirium. De massa kan (en is dat kant naar de andere kant, hier verdedi- verhaal te maken van het vaak verouderde en moraliserende taalgebruik en de ellenlange en ram- in feite vele malen geweest!) de meest gend, daar organiserend, zoveel als ik melende zinsconstructies. Ik wilde het verhaal echter niemand onthouden en deed mijn best. afschrikwekkende verschijningsvorm kon met mijn weinige talenten… Totdat HW) zijn van de mensen in de samenleving. we omstreeks het middaguur van de Zie ook de hoofdstukken 6 en 7 van mijn boek voor de eerste dagen van oorlog en revolutie, Gedeeld verleden. Herinneringen van anarcho-syndicalisten aan Albalate de Cinca, 1928-1938. (Amsterdam Desondanks moet gezegd en tot in het 21ste juli halt hielden op een pleintje in 1996), pag. 129-167. oneindige herhaald worden, dat de de buurt waar ze in een kermistent een De Spaanslezende geïnteresseerden in deze eerste revolutiedagen kunnen ondermeer terecht bij massa’s per definitie noodzakelijk zijn geïmproviseerde volkskeuken hadden Abel Paz, La guerra de España: paradigma de una revolución. Las 30 horas de Barcelona (julio de 1936). om het brood van de revolutie te kne- opgezet voor degenen die daaraan (Flor del Viento Ed., Barcelona 2005). (2) De Libertaire Organisatie, de MLE, Movimiento Libertario Ibérico, de overkoepelende organi- den. behoefte hadden en om een hartverster- satie van de FAI, de anarchistische Federación Anarquista Iberérica, de CNT, de anarcho-syndica- Dat geloofde ik ook, vooral in die dagen king te bieden aan de revolutionaire listische Confederación Nacional del Trabajo, de Juventudes libertarias, de libertaire jongeren en in juli. strijders die langskwamen op hun bewa- de Mujeres Libres, de Vrije Vrouwen. Deze laatste groepering was vrijwel in alle ateneos vertegen- Maar het is al enige tijd geleden dat ik kingsronde of tijdens hun vervolging woordigd, maar werd nooit als volwaardig lid van de MLE geaccepteerd of ondersteund. Gelijkheid? Ja, maar eerst de revolutie en daarna de vrouwenemancipatie, was de heersende (man- heb geleerd dat een beroep doen op de van de ‘vijfde colonne’. nen-) mening. actie en de reactie (dat is het ergste) van En niemand uit mijn groep liet zich (3) De uiterst rechtse Calvo Sotelo opteerde voor het leiderschap van een fascistische partij in de massa altijd rampzalig is. Ideaal zou onbetuigd: we waren drie dagen op de Spanje. Hij werd op 13 juli 1936 door de Guardias de Asalto, de republikeinse ordedienst, uit zijn zijn alleen te rekenen op de massieve been geweest zonder te eten en zonder huis gehaald en vermoord. Dit was hun antwoord op de moord door fascisten op een van de leden actie, die de omgeving zodanig ozoni- te slapen! Ik propte me vol met de van hun corps. De moord op Calvo Sotelo was een van de doorslaggevende redenen dat Franco zich aansloot bij de opstandige legerleiding die hun poging tot staatsgreep vervroegde naar 17 en seert en vertrouwen geeft aan het volk broodjes en de soep en ik ging slapen, 18 juli. dat het hiermee in staat is haar vijanden waar, dat weet ik niet, dat kan ik me niet bang te maken. Deze te kunnen besten- meer herinneren. digen op het goede moment waarop ze Later kwam de zaak al op gang. Ik sloot zich verplaatst naar het hoogtepunt. me aan bij de colonne van Durruti en Voordat ze aan de andere kant van de eenmaal aan het front van Aragón werd helling omlaag begint te rollen, of te ik benoemd tot centurion, later toen de wel, begint door te slaan naar de andere betreurenswaardige militarisering al kant van de balans, naar de reactie. had plaatsgevonden, werd ik eerste lui- VERZORGINGSSTAAT agenda. Desondanks brokkelt het bouw- Maar toen waren wij als het ware onder- tenant en daarna kapitein en zat ik de (vervolg van pag. 14) werk van de verzorgingsstaat steeds gedompeld in de stroom van de straat hele oorlog van het begin tot het eind bij verder af, en nieuwe plannen zijn aan de en van de overwinning van een revolu- de 26ste divisie, de 119de brigade. Totdat koers voort en laten geen ruimte voor orde van de dag. Het is de vraag of de tie als een uitbarsting die de wateren we op 10 februari 1939, zeer ordelijk, de alternatieven. Daarmee werkt de studie uitslag van de recente verkiezingen voor doorkliefde in de verwachting van een Chef van de Brigade als eerste en ik als mee aan het realiseren van wat Robert de Tweede Kamer een teken is dat het nieuwe maatschappij. En we voelden Chef van de Generale Staf als laatste, de Kurz enkele jaren geleden betitelde als tot nu toe diffuse verzet tegen die poli- dat wij, het volk in de straat (niet de grens naar Frankrijk over trokken. We de zwarte utopie van het kapitalisme: een tieke koers wordt gebundeld. Voor echt massa, dat is juist het tegenovergestelde leverden de wapens in en sliepen in de ideale situatie van totale concurrentie en optimisme is het nog te vroeg. Het is van het volk!), in staat was het meest sneeuw, maar die nacht hield ik niet op totale mobilisering van individuen ten echter essentieel hoop te blijven koeste- grootse tot stand te brengen in de uni- van binnen te huilen. behoeve van economische groei. ren. Want om de de verzorgingsstaat te versele geschiedenis: het leger overwin- En dat was niet van de kou. Een groot deel van de Nederlanders kunnen overwinnen, moet je hem wel nen, alleen, zonder politieke leiders of heeft al vaak te kennen gegeven weinig eerst op zijn juiste waarde schatten. En religieuze honden: zonder politie, (Vertaling van Hanneke Willemse.) van die waardering zagen we voor het affiniteit te hebben met die neoliberale eerst sinds tijden weer enkele tekenen.

26 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 27 kennen: klasse, sekse, kapitaal versus Cuba in 1898 onafhankelijk werd. ANARCHISME IN DE WERELD VAN arbeid, onderwijs, godsdienst etcetera. Daarmee kwamen de anarchisten nog Ik wil een en ander toelichten door nadrukkelijker voor de vraag te staan SALSA EN SAMBA nader in te gaan op twee studies over wat voor land de nieuwe staat zou moe- Cuba en Brazilië. ten zijn. Hoe zat het met het internatio- Bert Altena nalisme en hoe zouden de bewoners Over het Cubaanse anarchisme bestond van het land voortaan hun zaken moe- De geschiedschrijving van het anarchisme richt zich vooral op de geschiedenis van anarchis- tot nog toe slechts een beknopt over- ten behartigen? tische bewegingen in Westerse samenlevingen. Vaak gaat het om de beschrijving van het zichtswerk van Frank Fernández.5 Sinds Onderwijl stroomde Noord-Amerikaans­ anarchisme in een natie, regio of stad. Soms streven dergelijke studies verklaringen na kort kunnen we echter ook beschikken en Spaans kapitaal het land binnen, (waarom hier wel en daar niet? Waarom dit soort anarchisme?), maar dikwijls gaat het om over de studie van de Amerikaanse his- vooral in de suikerindustrie. Veel immi- het wel en wee van de bewegingen. Belangrijke figuren komen aan de orde, de invloed van toricus Kirwin Shaffer, die in meer blad- granten kwamen naar het eiland, bepaalde denkers wordt vastgesteld en verder gaat het over debatten en daden in en van zijden een kortere periode (1890-1930) Spanjaarden maar vanaf 1920 ook in organisaties.1 Politieke en sociale kwesties krijgen de overhand, maar cultuur blijft onder- behandelt.6 In deze tijd vocht Cuba zich toenemende mate arbeiders uit Haïti en belicht. Soms zijn de auteurs vooral geïnteresseerd in arbeidersbeweging en storten zij zich vrij van Spanje, werd het bij tijd en wijle Jamaica. Wat vonden de anarchisten op anarchosyndicalistische bewegingen. De wereld waarin de organisaties opereren, wordt door Amerikanen bestuurd en poogde ervan? De hoge immigratie leidde tot meestal aan ons oog onttrokken. het een eigen identiteit te vinden. Voor werkloosheid in de steden. Vaak wer- Shaffer is de anarchistische beweging den Spaanse werklieden aangenomen Dat is eigenlijk vreemd, omdat kritiek andere verschijnselen geconfronteerd. meer dan een arbeidersbeweging die op plaatsen waar Cubanen werkten. De zo’n belangrijke plaats inneemt in de Neem bijvoorbeeld Latijns-Amerika, zich slechts bekreunt om lonen, arbeids- anarchisten waakten ervoor dat de activiteiten van anarchisten en dan wil continent dat het anarchisme leerde tijden en stakingen. Hebben anarchisten immigranten niet met nationalistische je natuurlijk weten: kritiek waarop? De kennen door immigranten uit (Zuid-) immers niet hoogst interessante cultu- gevoelens van uitsluiting benaderd wer- wereld waarin anarchistische bewegin- Eu­ropa. Reeds in de jaren 1860 werden rele feiten te bieden? Hij beschrijft daar- den. Arbeiders moesten zich niet uit gen opereren is van belang. Hoe kun je Saint-Simon en Proudhon in Mexico om de anarchistische beweging als een elkaar laten spelen. Liever poogden ze anders verklaren waardoor ze veel of bekend gemaakt,3 maar naarmate het beweging van tegencultuur tegen die de Spanjaarden ervan te weerhouden weinig aanhang krijgen? Dat moet toch continent zich verder ontwikkelde van een zich vestigende bovenlaag. Zijn naar Cuba te komen, omdat ze gelokt van doen hebben met de mate waarin moesten de anarchisten in Latijns- zoektocht levert veel moois op, al moet werden met bedrieglijke toekomstper- de anarchistische ideologie door poten- Amerika ook andere lessen halen uit de de sociale en economische kant van de spectieven. Aan dergelijke kuiperijen tiële aanhangers zinvol wordt gevonden grote anarchistische denkers dan die beweging daaronder wel wat lijden. van ondernemers diende paal en perk te en met andere ideologieën die zich pre- waarmee hun kameraden in Europa Hoe groot de anarchistische beweging worden gesteld. senteren? De Engelse historicus Carl konden volstaan. Het continent werd in Cuba was, wordt nooit precies duide- De anarchistische beweging trok vooral Levy heeft benadrukt dat het anarchis- doelwit van Engels, Duits en Ame­ lijk. Ze lijkt me overigens gering te zijn Cubanen met een Spaanse achtergrond. me als internationale beweging ont- rikaans imperialisme, naast autochtone geweest. Het was moeilijk de Afro-Cubanen te stond in dialoog met andere socialisten. kapitalisten verscheen ook imperialis- Bijzonder aan Cuba is, dat de anarchisti- mobiliseren. Dat had te maken met de Dat wil zeggen: na 1864.2 Ook daarom tisch kapitaal.4 Doorgaans werden de sche beweging opkwam terwijl cultuur van de Afro-Cubanen, waarin is het minder goed anarchisme in isole- landen afhankelijk van export van voe- Cu­baanse anti-imperialisten onder lei- godsdienst en dansen een grote rol ment te onderzoeken. We moeten dus ding en grondstoffen naar de rijke lan- ding van José Martí voor onafhankelijk- speelden. Voor die dansen waren de goed bedenken welke contexten rele- den. In de Latijns-Amerikaanse landen heid streden. Onder de anarchisten (de anarchisten te puriteins en godsdienst vant zijn en de beweging in samenhang zelf kwam een geweldige immigratie uit meesten van hen werkten in de en kerken bestreden ze. Vanaf 1899 zet- daarmee beschouwen. Europa op gang, die etniciteit op de Verenigde Staten) werd stevig gedebat- ten anarchisten eigen scholen op, waar- agenda van de anarchisten zette. teerd over de vraag of ze Martí moesten mee ze niet alleen de armen onderwijs De rol van contexten wordt duidelijker Imperialisme, buitenlands kapitaal, steunen. Uiteindelijk besloot de meer- verschaften, maar waar ook rationalis- bij anarchisme in niet-Westerse contrei- migratie en etniciteit zijn daarom the- derheid mee te doen, omdat ze van tisch onderwijs gegeven werd. Veel en. Daar zijn de verhoudingen vaak ma’s die aangesproken moeten worden Martí hulp verwachtte voor het anar- schooltjes konden niet lang bestaan, anders en wordt het anarchisme met naast de gewone die we ook uit Europa chisme. Martí ging echter dood voor doordat ze dreven op één persoon en

28 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 29 weinig geld. In de jaren 1920 ging het en dat maakt haar tekst niet eenvoudig, apa­thisch naar hun idee. Litanieën te maar wel de kerk als organisatie. beter, toen de syndicalistische vakbewe- maar wel spannend. Wie zich met anar- over, tot plotsklaps in 1903 in Rio en São Uiteraard waren de anarchisten op ging de scholen ging steunen. cho-syndicalisme bezighoudt, zou dit Paulo een algemene staking uitbrak. moreel vlak actief. Ze deden de arbei- Shaffer besteedt veel aandacht aan de boek moeten lezen, maar je kunt beter Vanaf dat moment werd alles anders. ders breken met de burgerlijke huwe- Cubaanse reformbeweging, die door eerst de artikelen lezen die over lijksmoraal, maar namen volgens Alves anarchisten gedragen werd. Ze probeer- Braziliaans anarchisme in het Engels Alves de Seixas concentreert zich op Rio de Seixas burgerlijke normen juist weer den natuurgeneeswijzen ingang te doen verschenen zijn, of de levendige disser- de Janeiro en São Paulo. In de hoofdstad over bij de drankbestrijding. Matigheid vinden en bekritiseerden en passant het tatie van Eric Gordon.8 had je relatief veel ambachten en bevond in drank en seks, zo niet ascetisme, officiële gezondheidswezen. Sommigen Jacy Alves de Seixas begint met het feit zich ook een progressieve intelligentsia, bevorderden naar hun idee rede en poogden in kolonies dicht bij de natuur dat de meeste arbeiders in de Brazi­ die centra voor arbeiders opzette en bij weerbaarheid. Deze serieuze toon vin- te leven en een enkeling brak een lans liaanse arbeidersbeweging immigranten conflicten bemiddelde. In São Paulo den we ook terug in de anarchistische voor naturisme, maar daar waren de waren. Brazilië was veel vroeger onaf- waren grotere fabrieken en leefden de cultuur. Feesten puur om het feest, Cubanen niet voor te vinden. hankelijk geworden dan Cuba (in 1822), arbeiders meer geïsoleerd. In Rio ont- waren uit den boze. Ze moesten vor- Het interessantste in het boek is het maar politieke en economische moder- wikkelde zich een meer individualis- mende en propagandistische waarde ruime gebruik dat Schaffer maakt van nisering waren nog maar recent. In 1888 tisch anarchisme, terwijl in São Paulo hebben. Voor carnaval en samba hadden fictie. Adrián del Valle en Antonio was een einde gekomen aan de slavernij anarchocommunisme en anarchosyndi- de anarchisten geen enkel begrip. Penichet schreven romans en novellen en in 1889 werd het land een republiek. calisme de boventoon gingen voeren. In Na 1919 raakte Brazilië net als de waarin de alternatieve anarchistische Het land moest vervolgens economisch beide steden stond directe actie centraal. Verenigde Staten in de ban van de com- visie op de Cubaanse samenleving als en politiek een nieuwe identiteit vinden Daarmee gepaard gingen de bekende munistenangst. Ook uit Brazilië werden een verhaal werd uitgewerkt. Die litera- en dat bij een massieve immigratie uit syndicalistische opvattingen over sta- militanten verbannen of ze verdwenen tuur beïnvloedde de anarchistische (Zuid-)Europa. kingen en het belang van individuele in de gevangenis. De anarchistische lezer, maar bevorderde ook een laag- Onder de nieuwkomers bevonden zich verantwoordelijkheid en een erkenning beweging kreeg een geweldige terug- drempelige kennismaking met anarchis- diverse anarchisten, zodat Brazilië in de van diversiteit in de arbeidersklasse. De slag, waar ze nooit van hersteld is. Dat tisch ideeëngoed. jaren 1890 een kleine, maar intelligente beweging dacht van onderop en dialoog lag ook aan de opkomst van de commu- en actieve anarchistische beweging bezette de plaats die in autoritaire bewe- nistische beweging, die, zoals overal, de Bij Shaffer is het anarchisme minder een kreeg. Als nieuwkomers waren deze gingen toekwam aan het gehoorzamen anarchisten uit de vakbeweging poogde politieke dan een sociale beweging. Ont­ anarchisten van het begin af ongevoelig van leiders. te verdrijven. Alves de Seixas wijdt aan wikkeling van organisaties, analyse van voor xenofobie en net als in Cuba gezind Na 1906 werd de Braziliaanse arbeiders- deze strijd zeer mooie bladzijden, waar- de aanhang of concurrerende bewegin- om door voorkomen en huidskleur heen beweging gedomineerd door anarchis- in ze genuanceerd en gedetailleerd ana- gen komen minder aan de orde. Dit te kijken. Ze putten zich vooral uit in het ten en dat zou tot 1920 zo blijven. Een lyseert wat deze wisseling van de wacht geldt ook een al wat oudere, maar wei- publiceren van bladen en traktaten, die aantal algemene stakingen vond plaats, betekende voor de Braziliaanse arbei- nig opgemerkte studie over het van een behoorlijk niveau waren. Uit die toonden dat dit middel tekort schoot dersbeweging. Hier wordt ook duidelijk Braziliaanse anarchisme.7 Jacy Alves de die publicaties blijkt dat ze tussen twee voor de syndicalistische sprong in het hoezeer haar boek een poging is om die Seixas richt zich op de eerste periode werelden leefden: ‘chez nous’ en ‘ail- rijk der vrijheid. De arbeiders verbreed- vroege beweging te redden uit het ver- van het Braziliaanse anarchisme, van leurs’, hier en daar (in Europa). Met den daarop hun actiemiddelen met draaien en vergeten, dat de door com- circa 1890 tot 1930 en analyseert vooral Malatesta, Kropotkin en Bakoenin in de sabotage en boycot en na 1917 in São munisten gedomineerde geschiedschrij- ideeën, identiteiten en beelden. Wat hand moesten ze een nieuwe weg vin- Paulo, maar niet in Rio de Janeiro, ook ving kenmerkt. betekende het om een anarchistisch den in een nieuw land. Wat voor arbei- met buurtorganisaties. Alves de Seixas voorziet alle ontwikke- arbeider te zijn in São Paulo en Rio de ders troffen ze aan? Vrijgemaakte slaven Uiteraard bleven de anarchisten niet bij lingen in de Braziliaanse anarchistische Janeiro? Dat is haar hoofdvraag. en nieuwkomers die wilden slagen, car- sociaal-economische actie, het ging hun beweging van commentaar, waarbij ze Bijgevolg is er nog minder dan bij rièremakers dus en lieden die hun nieu- net als elders om hervorming van de vooral op zoek is naar betekenissen. Shaffer aandacht voor de ontwikkeling we vrijheid vulden met drank en seks. hele mens. Toen in 1906 algemene Daardoor krijgt haar analyse diepgang. van organisaties en sociaal-politieke Voor een levende en ernstige anarchisti- dienstplicht werd ingevoerd, ontstond Wanneer ze als context niet alleen con- contexten. Alves de Seixas houdt een sche beweging zoals die ailleurs bestond, een actieve antimilitaristische beweging. currerende bewegingen gekozen had, tamelijk abstract-theoretisch niveau aan was de Braziliaanse arbeidersklasse te Godsdienst werd niet zozeer be­streden, maar ook de sociale structuur van beide

30 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 31 steden en de wijze waarop verschillende Zowel de Cubaanse als de Braziliaanse lagen in die steden met elkaar omgin- anarchisten waren door allerlei banden HEDENDAAGS ANARCHISME ONDENKBAAR gen, dan had ze behalve analyse een verbonden met Europa, ze lijken het betere verklaring kunnen presenteren. Europese anarchisme tamelijk getrouw ZONDER MURRAY BOOKCHIN (1921-2006) Twee boeken die vooral cultuur en ideo- te hebben willen overplanten in de nieu- logie onderzoeken: wat leren ze ons? we wereld. Het is de vraag of ze de niet- André Bons Ten eerste wordt opnieuw duidelijk dat Europese bewoners van hun nieuwe je de anarchistische beweging niet kunt wereld hebben kunnen bereiken. Ik krijg Murray Bookchin, één van de meest vooraanstaande anarchistische denkers van de 20ste reduceren tot een politieke actiebewe- niet de indruk dat ze daarvoor goed eeuw, overleed op 30 juli van dit jaar in zijn woonplaats Burlington in de staat Vermont aan ging of vakbondsrichting. Cultuur is toegerust waren. Door hun specifieke een fatale hartziekte. Hij werd 85 jaar oud. Het was bekend dat zijn zwakke gezondheid hem een integraal onderdeel van het anar- belangstelling, geven beide boeken ook al vele jaren een last was. Toch zal zijn dood voor veel mensen onverwacht zijn gekomen. chistisch project. Ten tweede leert vooral niet veel inzicht in de sociaaleconomi- Weliswaar maakte zijn ziekte hem steeds minder mobiel, en de laatste jaren reisde hij veel Jacy Alves de Seixas hoe rijk de analyse sche wereld waarin de anarchisten ope- minder dan hij altijd gewend was. Hij trad daarom minder op de voorgrond, maar hij bleef van de ideologische aspecten van de reerden. Dat is jammer, omdat die zeker werken. Zolang hij productief was, leefde hij. Vorig jaar nog kwam er een boek van hem uit, anarchistische beweging kan zijn. Beide voor de syndicalisten van belang was. het slotdeel van de vierdelige serie over revoluties. boeken reduceren de anarchistische In Latijns Amerika maakten imperialis- beweging op hun manier: ze was ner- tische machten en bedrijven, die niet Murray Bookchin is nu uitgeschreven, Bookchin opsomt. Grote Amerikaanse gens en nooit alleen maar een cultuur- zelden de staat voor hun karretje span- de persoon en zijn werk zijn geschiede- kranten hadden toen al melding gemaakt beweging en ideologie is maar één facet den, de actie van de anarchisten bepaald nis geworden. Met zijn dood is er een van Bookchin’s overlijden. Douglas van anarchistische bewegingen. moeilijker.9 eind gekomen aan het leven van een Martin schreef een uitgebreid in memo- wereldwijd bekende, gerespecteerde en riam in de New York Times, dat zowel in alle grote talen vertaalde anarchist. enig recht doet aan Bookchin’s verdien- NOTEN Van leven en werk kan nu de balans sten als refereert aan de controversen (1) Berry, David, A History of the French anarchist movement, 1917-1945 (Westport 2002) is zo’n boek, worden opgemaakt. De afgelopen tien rond zijn persoon. Brian Tokar’s necro- maar dan goed onderzocht. Door de nadruk op organisaties ontbreekt echter aandacht voor niet jaar is het probleem van Bookchin’s logie heeft zich ver over het internet onbelangrijke individualisten als E. Armand. (2) Levy, Carl, ‘Anarchism, Internationalism and mogelijke nalatenschap herhaaldelijk verspreid en wordt vooral in de onaf- Nationalism in Europe, 1860-1939’, Australian Journal of Politics & History 50/3 (2004), 330-344. (3) Zie: Hart, John, Anarchism and the Mexican working class (Austin 1978), 36-37. (4) Caulfield, Norman, gesteld. Nu is dan werkelijk het moment­ hankelijke media geciteerd. Ook Tokar 'Wobblies and Mexican Workers in Mining and Petroleum, 1905-1924' in: International Review of aangebroken waarop over zijn erfenis roemt Bookchin’s grote verdiensten, en Social History 40/1 (1995), 51-77 laat de dimensies daarvan mooi zien. (5) Fernández, Frank, kan worden gesproken. Meer dan de hij wijst bovendien op de vele ontwik- L'anarchisme à Cuba. (Parijs 2004, oorspronkelijk El Anarquismo en Cuba (Madrid 2000); er is ook een biografie zullen de boeken, de artikelen, kelingen in zijn denken. Een van ’s Engelse vertaling uit 2001). (6) Shaffer, Kirwin R., Anarchism and countercultural politics in early twentieth-century Cuba (Gainesville etc. 2005). (7) Alves de Seixas, Jacy, Mémoire et oubli. Anarchisme de interviews en de vele ideeën die werelds belangrijkste theoretici van het et syndicalisme révolutionnaire au Brésil (Parijs 1992). (8) Wolfe, Joel, ‘Anarchist ideology, worker daarin voorkomen een eigen leven gaan anarchisme is overleden, aldus Iain practice: the 1917 general strike and the formation of São Paulo’s working class’, Hispanic American leiden, zoals dat nu eenmaal gebeurt Mackay, een van de vele andere stem- Historical Review 71/4 (1991), 809-846 en het debat met John D. French, id., 847-858; Maram, met bekende auteurs. Mis­schien maakt men op het internet; wat hem betreft is Sheldon L., ‘Labor and the left in Brazil, 1890-1920: a movement aborted’, Hispanic American zijn dood het gemakkelijker om leven de dood van Bookchin ‘a sad day for Historical Review 57/2 (1977), 254-272; Gordon, Eric A., Anarchism in Brazil: theory and practice, 1890- 1920 (diss. Tulane University 1978, ver-krijgbaar via University Microfilms International, Ann en werk te begrijpen en te waarderen. our movement’. En op de Belgische Arbor (Mich.) en Londen). (9) Zie daarvoor de reeds genoemde studie van Caulfield en Hirsch, website van Ya Basta herdenkt Johny Steven Jay, The anarcho-syndicalist roots of a multi-class alliance: organized labor and the Peruvian REACTIES Lenaerts Bookchin als de ‘visionaire Aprista party, 1900-1933 (diss. George Washington University 1997). Janet Biehl, Bookchin’s dertig jaar jon- theoreticus van de sociale ecologie’. gere levensgezel, medewerker en in een Dit is slechts een kleine bloemlezing van aantal gevallen ook co-auteur, schreef de vele reacties op de dood van ZESDE ALTERNATIEVE BOEKENBEURS GENT enkele dagen na de dood van haar man Bookchin. Zoals na een dergelijk turbu- Op zaterdag 10 maart 2007 wordt voor de zesde keer de Alternatieve Boekenbeurs in Gent voor de plaatselijke krant Burlington lent leven mocht worden verwacht, (België) gehouden. De beurs is te vinden in de Kraankinderstraat 2. De toegang is gratis. Meer Free Press een kort en zakelijk getoonzet heeft niet iedereen zich daarbij laten info: www.aboekenbeurs.be artikel waarin ze de verdiensten van leiden door de idee dat over de doden

32 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 33 niets dan goeds wordt verteld. Die hij een omstreden persoonlijkheid was. actief lid van communistische jeugd­ munalisme op een geheel eigen wijze in. gemengde gevoelens bij zijn overlijden Op veel mensen heeft hij grote indruk organisaties in New York. Later is hij Hij neemt daarbij geen afstand van zijn doen Bookchin eigenlijk ook wel recht, gemaakt. Ze zijn blij met wat hij heeft een militant vakbondslid. Hij ontwik- eigen ontwikkeling, maar distantieert ze geven aan hoe controversieel zijn geschreven. Zijn bevlogenheid had een kelt zich tot politiek organisator, hij is zich vooral van wat hij zag als stromin- werk, of in elk geval bepaalde onderde- inspirerend effect. Voor sommigen is een geoefend spreker, hij geeft lezingen, gen binnen het anarchisme waarmee hij len daarvan, voor een aantal mensen zijn dood aanleiding zijn werk te gaan wordt leraar en schrijft vanaf de jaren niets te maken wilde hebben. nog steeds is. De sectarische polemieken herlezen. Met name Postscarcity Anar­ vijftig aan een steeds groter wordend van een aantal jaren geleden zijn nog chism en The Ecology of Freedom worden oeuvre. Hij is actief betrokken bij talloze ECOLOGIE VAN DE VRIJHEID niet vergeten, en enkele rekeningen blij- genoemd als boeken die ze het meest organisatorische initiatieven. Hij richt Bookchin heeft ongetwijfeld een boei- ken nog steeds open te staan. De heftig- waarderen. En mensen voor wie zelf een aantal politieke groepen op, end leven geleid. Maar hij zal toch heid van sommige reacties laat zien dat Bookchin louter een reputatie was, niet staat aan de wieg van anarchistische vooral herinnerd worden als de produc- een breed gedeeld, afgewogen oordeel een auteur waarvan ze zelf teksten had- organisaties, neemt deel aan sociale tieve auteur die hij was. Hij beschikte over leven en werk op dit moment nog den gelezen, nemen zich voor nu zelf bewegingen van arbeiders, studenten over een brede belangstelling, hij had niet kan worden gegeven. eens wat van hem te gaan lezen. Bij al en burgerrechtenactivisten van de jaren expertise op meerdere terreinen en Het internet geeft mensen alle ruimte die positieve verhalen is schokkend te vijftig, zestig en zeventig. Hij staat aan deinsde er niet voor terug de grenzen om hun heel persoonlijke verhalen over lezen dat anderen Bookchin’s dood ver- de basis van groene bewegingen in de van conventionele afbakeningen te Bookchin te vertellen. Die gaan bijvoor- welkomen als een blijde gebeurtenis. Ze VS en Duitsland. overschrijden. Hij heeft meer dan twin- beeld over de mensenschuwe indruk hebben eenvoudigweg zo’n grote hekel Hij schrijft in uiteenlopende linkse en tig boeken geschreven en daarnaast die hij blijkbaar maakte op medebewo- aan hem dat ze zijn overlijden ervaren progressieve bladen, en richt met enige honderden artikelen. Bovendien heeft ners in zijn flat, of over de altijd betrok- als het verdiende loon voor wat hij hen regelmaat zelf een tijdschrift op, zoals hij andere media gebruikt voor de ver- ken manier waarop hij als docent met heeft aangedaan. Met name Social Comment, Anarchos en vooral het spreiding van zijn opvattingen en stand- zijn leerlingen omging. In de meerder- Anarchism or Lifestyle Anarchism blijkt invloedrijke Green Perspectives. Hij is punten. Hij gaf talloze interviews, hield heid van de gevallen uiten mensen hun hen diep te hebben gekwetst. auteur van talrijke boeken over histori- redevoeringen, schreef pamfletten en respect voor zijn prestaties, ook al zijn sche, antropologische, politiek filosofi- maakte enkele video’s. Alles bijeen maar weinigen het in alle opzichten met Bookchin schrijft in The Modern Crisis uit sche, economische en sociologische vormt het een oeuvre dat van groot hem eens. Sommigen gedenken hun 1986: ‘To think this way – in terms of onderwerpen. Tot zijn belangrijkste the- belang is voor het hedendaagse anar- gestorven vriend en leraar met veel potentiality, process, mediation and ma’s horen het kapitalisme, steden, soci- chisme. Het verzet zich tegen korte warmte en liefde. Karl-Ludwig Schibel, wholeness – is to reach into the most ale bewegingen, de geschiedenis, evolu- samenvattingen, die immers geen recht de Duitse vertaler van zijn werk en lang underlying nature of things, just as to tie en revolutie en alternatieve technolo- kunnen doen aan de rijkdom van the- bevriend met Bookchin, schrijft dat ook know the biography of a human being gie. Terwijl hij over dergelijke onder- ma’s, invalshoeken, methoden en stijlen al was Bookchin in zijn artikelen heel and the history of a society is to know werpen schrijft, ontwikkelt hij zich van die Bookchin in zijn werk hanteert. polemisch, tegenover vrienden en onbe- them in their authentic reality and communist tot trotskist en daarna tot Wat er met die erfenis zal gebeuren, is kenden was hij warm, hartelijk, groot- depth.’ Bij zijn overlijden zouden deze anarchist. Hij maakt creatief gebruik moeilijk te voorspellen, juist ook omdat moedig en aardig. Hij vertelt dat woorden gelezen kunnen worden als van de inzichten van Marx, laat zich ze zo veelzijdig is. Van enkele van zijn Bookchin tot kort voor zijn dood toe- een aansporing je vooral te verdiepen in kennen als hegeliaan, en werkt met de boeken en artikelen is het echter niet gankelijk was voor jonge mensen die zijn biografie. Die is interessant, omdat opvattingen van de kritische theorie. En gewaagd te veronderstellen dat ze van naar Vermont waren afgereisd om met ze een bijna romantisch beeld geeft van ontwikkelde zich van daaruit weer ver- blijvende waarde zullen blijken te zijn. hem te spreken. Die ervaring hebben een politiek leven vol van maatschap- der. De laatste jaren formuleerde hij zijn Dat geldt op de eerste plaats voor de trouwens ook Nederlandse en Belgische pelijk verzet, sociale bewegingen, poli- ideeën steeds meer onder de noemer publicaties over de radicale sociale eco- vrienden en mensen die in hem waren tieke ideologieën, en sociale en culturele van het communalisme. De sociale eco- logie als politieke filosofie en als sociale geïnteresseerd. Ze vertelden allen over veranderingen. Het is een boeiend, tra- logie, een bestaande maar enigszins in theorie. de gastvrijheid die Bookchin en Biehl gisch en tegelijkertijd hoopgevend ver- onbruik geraakte wetenschappelijke Een bijzondere plaats neemt The Ecology boden, en over zijn bereidheid zich te haal, dat in alle fasen politiek is en discipline, kreeg in de jaren zeventig of Freedom (1982) in, dat onlangs opnieuw­ verdiepen in zijn gasten. waarin de inzet altijd hoog is. van Bookchin een eigen interpretatie. is herdrukt en van een nieuwe inleiding De reacties na zijn dood laten zien dat Bookchin is al op zeer jonge leeftijd een Twintig jaar later kleurde hij het com- voorzien. Het is in alle opzichten de

34 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 35 hoeksteen van zijn oeuvre en de meest bouwt zijn opvattingen met veelvuldige De radicale sociale ecologie van de plaats van steden in de ontwikkeling complete weergave van zijn speculatie- verwijzingen naar wetenschappelijke Bookchin heeft twee pijlers, een natuur- van de mensheid. Dat is zichtbaar in de ve politieke en sociale filosofie. Het autoriteiten en cijfermatig materiaal. filosofische en een politiek filosofische. eerste boeken over de milieucrisis die boek betoogt dat alleen in een ecologi- Our Synthetic Environment uit 1962 is een Bookchin noemde zijn natuurfilosofie dateren van de jaren zestig, maar ook in sche samenleving de milieuprobelemen voorbeeld van die benadering, maar het ‘dialectisch naturalisme’. Wat hij daar- een later werk als The Limits of the City kunnen worden overwonnen. De is op de eerste plaats een overtuigende onder verstond heeft hij in The Ecology of (1973). Ze maken duidelijk hoe sterk natuurvernietiging, die onder het schets van het probleem van de milieu- Freedom al beschreven; de vorm waarin Bookchin’s sociale en politieke opvat- moderne kapitalisme een hoogtepunt degradatie en de gevolgen daarvan voor het boek is geschreven demonstreert de tingen zijn beïnvloed door de stadssoci- heeft bereikt, is immers het gevolg van de samenleving. Dat geldt ook voor een methode. In The Philosophy of Social ologie en de traditie van de humane de manier waarop het samenleven is ander werk uit die eerste periode, Crisis Ecology, verschenen in 1990 en volgens ecologie. ingericht en de politieke macht wordt in Our Cities (1965). Opmerkelijk detail Bookchin één van zijn belangrijkste wer- uitgeoefend, van de ongelijke bezitsver- is dat het boek al in hetzelfde jaar onder ken, zijn enkele essays over dialectiek, REVOLUTIE EN ANARCHISME houdingen en de irrationele productie- de titel Stikkende Steden in Nederlandse evolutie en naturalisme gebundeld die Als overtuigd revolutionair heeft wijze. In een altijd boeiend betoog vertaling is verschenen. Het is overigens Bookchin in de jaren tachtig heeft Bookchin een intensieve studie gemaakt komen natuur en evolutie, hiërarchie en tot op dit moment het enige boek van geschreven. Een ingrijpend herziene van het verschijnsel revolutie. De maat- dominantie, vrijheid en rechtvaardig- Bookchin dat in het Nederlands is ver- versie werd al vijf jaar later gepubli- schappelijke ontwikkelingen die leid- heid, samenleven, cultuur en religie, taald. ceerd, een voorbeeld van de manier den tot de Spaanse burgeroorlog en de bewustzijn en rationaliteit, economie en In die beginjaren van zijn schrijverschap waarop Bookchin veranderingen bleef revolutie die daarmee gepaard ging, technologie, en de noodzaak en moge- ontwikkelt Bookchin geleidelijk aan zijn aanbrengen. Het sleutelen aan oud heeft hij beschreven in The Spanish lijkheid van sociale verandering aan eigen eco-anarchistische, radicaal soci- materiaal, het actualiseren van teksten Anarchists (1977) en in enkele artikelen. bod. Het boek openbaart zijn vele aal-ecologische opvattingen. Hij bouwt door ze opnieuw in te leiden en te laten Veel later publiceert hij een imposante gezichten pas bij intensieve bestudering onder andere voort op een traditie van zien waar veranderingen en verschui- serie van vier boeken over revoluties in aan de lezer. Het is al een klassieker van humane ecologie, die hij met anarchisti- vingen zijn opgetreden in het denken de moderne geschiedenis, uitgegeven het anarchisme, maar verdient het zeker sche inzichten combineert en politieker van de auteur en in de maatschappe­lijke onder de titel The Third Revolution. Het een klassieker van de politieke filosofie maakt. Het milieuvraagstuk krijgt dan werkelijkheid, zijn constanten in eerste deel verschijnt in 1996, het vierde en sociale theorie te worden. steeds duidelijker het karakter van een Bookchin’s schrijverschap. en laatste, met daarin opnieuw aan- Een zo monumentaal boek moet wel politiek en maatschappelijk vraagstuk, De politieke filosofie van de radicale dacht voor de Spaanse revolutie, komt doorwerken in andere publicaties. en is minder een kwestie van bedreigde sociale ecologie krijgt van Bookchin de in 2005 uit. Bookchin heeft enkele belangrijkse volksgezondheid. Maatschappelijke naam libertair municipalisme. Hij for- Het eco-anarchisme is sterk utopisch inzichten en stellingen van de radicale on­gelijkheid, sociale hiërarchie en syste- muleert de kern daarvan vooral in The gekleurd. Veel artikelen belichten ele- sociale ecologie in Remaking Society men van dominantie, en het kapitalisme Rise of Urbanisation and the Decline of menten van de ecologische samenleving (1989) opnieuw geformuleerd, nu wat als economische en culturele motor van Citizenship, een boek dat hij in 1987 vol- waar Bookchin naar toe wil, en behan- toegankelijker. Maar het mist de magie het proces worden de thema’s die op de tooit. Het is het verhaal van de manier delen ofwel de manier waarop sociale en de creatieve uitbundigheid die The voorgrond treden. Naarmate die lijnen waarop de stedelijke samenlevingen het verandering tot stand moet komen of ze Ecology of Freedom zo rijkelijk bezit. scherper worden getrokken, worden de decor vormden van de ontwikkeling werken wat verder uit hoe die samenle- debatten met mensen die andere accen- van radicale praktijken van burger- ving er uit zou kunnen zien. Een van de Bookchin ontleent zijn reputatie voor ten leggen, met name met de aanhan- schap, democratie en sociale vrijheid, en bekendste werken over de utopie en de een belangrijk deel aan wat hij schreef gers van ‘deep ecology’, vanaf het mid- van oppositie tegen alleenheersers, sta- toekomstige samenleving is Toward an over de milieucrisis. Hij wordt op dat den van de jaren tachtig steeds heftiger. ten en politieke hierarchieën. Deze Ecological Society (1980), een verzame- gebied algemeen als een voorloper Boeken als Defending the Earth uit 1991 geschiedenis is voor Bookchin de basis ling artikelen uit de jaren zeventig gezien. Aanvankelijk, in de jaren vijftig en Deep Ecology and Anarchism uit 1992 waarop in de toekomst verder kan wor- waarin bijvoorbeeld het onderwerp van en zestig, was zijn benadering van het laten zien hoe hoog die debatten oplo- den gewerkt aan radicale democratische de eco-technologie uitgebreid wordt probleem nog vooral heel feitelijk en pen. Er ontstaan gaten in het groene instituties en praktijken. behandeld. beschrijvend, en daarmee tamelijk con- front, en Bookchin lijkt steeds meer Bookchin heeft altijd een bijzondere Aan de sociale bewegingen, die de dra- ventioneel van methode. Hij onder- alleen te komen staan. belangstelling aan de dag gelegd voor gers van de maatschappelijke verande-

36 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 37 ring zouden moeten zijn, wijdt Bookchin en zijn status in de anarchistische bewe- waren niet verheffend. Het is de vraag toon die De AS kiest. Maar Bookchin’s talloze artikelen en interviews. Zijn eco- ging. Voor- en tegenstanders zitten wie er uiteindelijk beter van is gewor- ideeën over evolutie, rationaliteit, dia- anarchisme krijgt in de ecologische daarna in hun loopgraven vast en den. lectiek, sociale ecologie, zijn anti-kapita- beweging van de jaren tachtig een toe- komen er niet meer uit. Het boek doet Omdat het Nederlandse anarchisme lisme, zijn politiek-economische analy- nemende waardering, zowel wat betreft Bookchin meer aanhang verliezen dan weinig gewicht heeft in het maatschap- ses en zijn waardering voor het utopi- het anarchistische element als wat enig ander geschrift. Hij schrijft in dat- pelijke debat en omdat het eco-anarchis- sche anarchisme zijn zonder uitzonde- betreft de opvattingen over ecologie en zelfde jaar nog een ander belangrijk me een minderheidspositie bekleedt in ring thema’s waarin ook de redactiele- natuur die daarmee samengaan. Toch is boek, dat de titel draagt Re-enchanting het milieudebat, is Bookchin’s betekenis den van De AS zich herkennen. Bookchin daarover niet tevreden. Naar Humanity. Het behoort ongetwijfeld tot voor mensen in Nederland waarschijn- Murray Bookchin is geschiedenis gewor- zijn mening wordt de sociale ecologie zijn beste boeken, en hij was er zelf heel lijk gering. De AS heeft in de loop der den. Aan anarchisten de mogelijkheid ten onrechte ingedeeld bij de stroming teveden over. Het heeft echter niet de jaren wel ruim aandacht besteed aan het zijn ideeën vitaal te houden. Ze kunnen van de zogenaamde deep ecology. aandacht gekregen die het had verdiend eco-anarchisme. Bookchin heeft hier de daarbij inspiratie ontlenen aan wat Naarmate hij zich scherper distantieert en is overschaduwd door het debat over erkenning gekregen die hij verdient. Bookchin schreef op een van de laatste van de opvattingen van die stroming lifestyle anarchism. Talloze artikelen in De AS verwijzen pagina’s van Anarchism, Marxism and the verharden de debatten. Het resultaat is naar hem. Steeds zijn Bookchin’s nieu- Future of the Left uit 1999: dat Bookchin veel sympathie verspeelt Bookchin heeft in Nederland even we boeken gesignaleerd en gerecen- ‘These days I have to admit to feeling en een deel van zijn publiek van zich gemengde reacties opgeroepen als in seerd. Eenmaal is een speciaal nummer something like a ghost from an age gone vervreemdt. andere landen. Zijn boeken hebben aan hem gewijd – een eer die slechts by. What compels me to fight this socie- Iets soortgelijks gebeurt binnen de anar- vooral mensen in twee verschillende weinigen bij leven en welzijn ten deel is ty is – of course, outrage over injustice, chistische beweging. Die is nooit een milieus aangesproken. Op de eerste gevallen. Bookchin heeft ons land een a love of freedom, and a feeling of res- eenheid geweest, maar Bookchin’s plaats anarchisten, op de tweede plaats aantal malen bezocht, bijvoorbeeld in ponsibility for perpetuating and enlar- optreden leidt er in de jaren tachtig en mensen die zich in het milieudebat heb- het voorjaar van 1981 en najaar 1990, ging the human spirit – its beauty, crea- negentig toe dat zich in elk geval ten ben gemengd. Die groepen zijn niet mede op uitnodiging van redactieleden tivity, and a latent capacity to improve aanzien van het werk van Bookchin zelf strikt van elkaar gescheiden. Deel­ van De AS. Die hebben goede herinne- the world.’ Geen slecht motto, en iets een scheiding der geesten voordoet: je nemers aan het milieudebat erkennen ringen aan die momenten. Bookchin’s om over na te denken als je even de weg bent of vóór of tegen, een derde moge- en waarderen over het algemeen de harde wijze van polemiseren past min- kwijt bent. lijkheid is er niet. Het anarchisme, de betekenis van de inzichten van de radi- der in de traditioneel wat gematigde In 1995 verschijnt een imposante studie vraag wat de anarchistische identiteit is, cale sociale ecologie. Bookchin’s unieke en de verdediging van posities die bijdragen aan het internationale debat samenhangen met het anarchisme als hebben hem ook in Nederland waarde- BRONNEN Op het internet zijn veel reacties op de dood van Murray Bookchin terug te vinden. Hier een politieke filosofie en levensovertuiging ring bezorgd. Hij is hier echter één van kleine selectie. De artikelen van Janet Biehl, Murray Bookchin Obituary en van Brian Tokar, Murray staan centraal in vele artikelen. Het de vele stemmen, en waarschijnlijk Bookchin, visionary social theorist, dies at 85 zijn te vinden op de site van het Institute for Social befaamde Postscarcity Anarchism uit 1971 mede vanwege zijn uitgesproken poli- Ecology www.social-ecology.org. Op die site overigens ook een bibliografisch overzicht van het is een bundeling teksten uit de jaren tieke opvattingen niet één van de werk van Bookchin. zestig. Ze bezorgen Bookchin een zekere belangrijkste. Het artikel van Douglas Martin is te lezen op www.nytimes.com. Het vermeldt twee grappige details over Bookchin’s leven: het feit dat hij in WOII als soldaat deel uitmaakte van de bewaking faam in brede kringen, en een reputatie Voor anarchisten ligt de zaak anders. Er van de goudvoorraad van Fort Knox, en dat de FBI-agent Mark Felt, bekend geworden als Bob van belangrijke denker over strategie en zijn niet veel internationale voorbeelden Woodward’s Deep Throat in de Watergate affaire, één van de mannen was die ooit in Bookchin’s taktiek van het anarchisme. Later werk waaraan anarchisten zich spiegelen. De appartement in Manhattan inbrak. Op de Belgische site www.yabasta.be/spip.php?article399 versterkt die positie. Pogingen van cri- polemiek over lifestyle anarchism is ook staat het artikel van Johny Lenaerts. Het stuk van Karl-Ludwig Schibel, Murray Bookchin ist gestorben is te lezen op www.links-net.de. tici in de jaren tachtig om Bookchin te in Nederland gevoerd. Ze heeft de Het artikel van Iain Mackay, Bookchin remembered staat op de site http://libcom.org. diskwalificeren, hebben nauwelijks Nederlandse anarchisten behoorlijk ver- Op YouTube is een videofragment van een tamelijk jonge Murray Bookchin te zien. effect op de waardering voor diens deeld. Hoe waar Bookchin’s observaties werk. Maar Social Anarchism or Lifestyle over hedendaagse anarchisme, techno- André Bons werkt aan een dissertatie over de radicale sociale ecologie van Murray Bookchin. Hij wil graag in contact komen met lezers van De AS die in het bezit zijn van brieven, foto’s of ander Anarchism, an Unbridgeable Chasm uit fobie en primitivisme ook zijn geweest, materiaal van Murray Bookchin of die herinneringen koesteren aan Bookchin, met name aan zijn 1995 bezegelt de debatten rond Bookchin de debatten die vervolgens ontstonden bezoeken aan Nederland. Dat kan via [email protected]

38 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 39 in het Belgische artistieke gebeuren rond we artistieke expressievormen kan de POËZIE ALS ORDEVERSTORING de eeuwwisseling. Met zijn kunstkritie- lezer een andere perceptie van de reali- ken brengt hij jonge, veelbelovende teit ontwikkelen, waardoor alternatieve Anarchisten rond Emile Verhaeren kunstenaars, zoals James Ensor, onder wereldbeelden kunnen ontstaan. de aandacht van het publiek. Met zijn anarchiserende opvattingen in Willie Verhoysen Terwijl literaire en kunstkritische artike- een aantal van zijn dichtbundels oefent len in een snel tempo uit zijn pen vloei- Verhaeren een grote invloed uit op tal- De bloedige onderdrukking van de Parijse Commune in 1871 en de wrede taferelen van en, verschijnt in 1883 Verhaerens eerste rijke dichters, schrijvers en kunstenaars officiële moord op weerloze communards maakt op grote delen van de bevolking een diepe dichtbundel Les Flamandes. die in belangrijke mate hebben bijgedra- indruk aan het einde van de 19de eeuw. Het martelaarschap van de communards speelt in Aan het einde van de 19de eeuw maakt gen tot avant-garde bewegingen als het het collectieve geheugen van de progressieven dan ook lange tijd een rol van betekenis. een algemene sociale bewogenheid zich futurisme, het expressionisme en het Nimmer schijnt tegengeweld zo geoorloofd1. Aan het einde van de 19de eeuw voegen ver- meester van intellectuelen, schrijvers en dadaïsme. Dankzij Verhaeren worden schillende individuen, niet zelden geïnspireerd door het anarchisme, de daad bij het woord kunstenaars. Ook Verhaeren vindt dich- deze stromingen zich bewust van de en plegen onder meer in Frankrijk enkele spraakmakende aanslagen. Vooral de aanslagen terlijke inspiratie in het conflict tussen relatie tussen de artistieke en de politie- van Ravachol, Vaillant en Henry spreken tot de verbeelding, omdat ze met hun geweld stad en platteland, onderdrukkers en ke revolutie: ook vormelijke veranderin- beogen het maatschappelijk onrecht in de kijker te plaatsen. Deze sociale bewogenheid ont- onderdrukten. gen zijn in staat alternatieve wereldbeel- lokt aan het einde van de 19de eeuw bij verschillende Belgische intellectuelen, schrijvers en Maar in 1914 – op het toppunt van zijn den te scheppen. Verhaeren publiceert kunstenaars sympathie voor het anarchisme. Zo onder meer bij de bekende dichter Emile roem – breekt de Eerste Wereldoorlog niet alleen veelvuldig in anarchistische Verhaeren en de vriendenkring waarmee hij zich omringt. Onder redactie van David uit. Als strijdbare pacifist klaagt hij in de bladen, hij wordt in diezelfde bladen Gullentops en Hans Vandevoorde wordt in Anarchisten rond Emile Verhaeren deze dichtbundels La Belgique sanglante, Parmi ook veelvuldig geciteerd of zijn teksten anarchistische fase van de befaamde dichter tegen het licht gehouden, vooral met de bedoe- les Cendres en Les Ailes rouges de la dienen duidelijk als inspiratiebron. ling om het zogenaamde intellectuele-artistieke anarchisme van einde 19de en begin 20ste Guerre, de waanzin van de oorlog aan. Hij is overtuigd van de rol die de dichter eeuw een eigen plaats in de geschiedenis te geven. Hij publiceert gedichten in de talrijke te vervullen heeft in de strijd tegen de anti-Duitse propaganda en geeft voor- sociale wantoestanden en de politieke over de geschiedenis van de anarchis­ anarchistische beweging en het arbei- drachten om de Frans-Belgische-Britse systemen van uitbuiting. Hij meent zelf tische beweging in België van Jan dersanarchisme. Daarvoor wijst hij naar soldidariteit te stimuleren. Zo ook op 26 te kunnen bijdragen aan een nieuw Moulaert, getiteld Rood en Zwart. Verhaeren en de vriendenkring waarin november 1916 te Rouen. De volgende bestaan voor de mens. Dat anarchis­ Moulaert stelt in zijn boek onder meer hij vertoeft. ochtend tracht de onstuimige, 61-jarige tische kunstenaars zoals Signac zich zijn dat het anarchisme in België vooral Emile Adolphus Gustavus Verhaeren dichter op de binnenrijdende trein naar teksten eigen maken, is voor hem een geworteld is in de arbeidersbeweging. wordt op 21 mei 1855 te Sint-Amands- Parijs te springen. Hij verliest het even- bevestiging van het feit dat hij de In die zin beschouwt hij het Belgische a/d-Schelde geboren. Als zoon van een wicht en glijdt onder de trein… Zijn komende ommekeer helpt inluiden. anarchisme eerder als anti-burgerlijk en welgestelde familie, behoort hij tot de beide benen worden vermorzeld en hij Cruciaal is zijn werkwijze om de kunst anti-intellectueel. Het intellectuele en/­ burgerij van het Scheldedorp. Hoewel overlijdt ter plaatse. op een autonome wijze aan deze veran- of artistieke anarchisme krijgt in zijn de voertaal in het gezin Frans is, spreekt Verhaeren heeft niet alleen enige tijd deringen te laten deelnemen, namelijk boek dan ook geen aparte aandacht2. hij het dorpsdialect met zijn klasgenoten belangstelling voor het anarchisme door middel van de thematiek van de Dat wil niet zeggen dat Moulaert geen van de dorpsschool en de inwoners van gekoesterd, hij blijkt ook goed op de structuur en voornamelijk van de uit- aandacht heeft voor de invloed van het Sint-Amands. Als dichter en criticus hoogte te zijn geweest van de libertaire drukkingsmodaliteiten zelf van zijn anarchisme op intellectuelen en kunste- werkt Verhaeren mee aan verschillende ideologie. In dat spoor ontwikkelt hij gedichten. naars. Maar, zo stel Moulaert: ‘De uit­ Belgische en buitenlandse tijdschriften. een eigen theorie waarvan elementen Ondanks zijn radicale overtuiging mijdt straling van het anarchisme op de intel- Hij is onder meer kunst- en literatuur- bewaard zijn gebleven in sommige van Verhaeren de maatschappelijke frontli- lectuele en artiestieke avant-garde was criticus bij L’Art Moderne en redacteur zijn dichtbundels. Verhaeren meent dat nie en laat hij de barricades links lig- in België niet zo intens.’3 Gullentops van het vernieuwende tijdschrift La de kunst wel degelijk kan bijdragen tot gen.4 Centraal in Verhaerens anarchisme meent daarentegen dat we wel degelijk Jeune Belgique. Verhaeren wordt dé inter- maatschappelijke veranderingen op staat de utopische gedachte waarin elk een onderscheid moeten maken tussen nationale vertolker en verslaggever van voorwaarde dat ze op een niet recht- individu wordt aangespoord om zich het intellectuele-artistieke deel van de de culturele openheid en vernieuwing streekse wijze te werk gaat. Door nieu- met eigen middelen en volgens zijn

40 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 41 eigen intensiteit voor te bereiden op de die koerswijziging van Verhaeren op sche beweging tot nu toe weinig aan dit boek is daarvoor illustratief. Ver­ toekomstige harmonieuze samenleving. een subtiele manier onder woorden bod zijn gekomen7. Echter in zoverre haeren koketteert slechts een beperkte In wezen is de utopie voor Verhaeren gebracht. In enkele artikelen beschrijft we kunnen spreken van een intellectue- tijd met het anarchisme, bovendien niet anders dan de transpositie van een Eekhoud hoe hij door Verhaeren wordt le en artistieke onderstroom in de anar- houdt hij zich ver van het maatschap- transcendent levensdoel in de reële exi- meegenomen naar de ‘paus’ van het chistische beweging, beperkt zich dat pelijke veld. Het gaat bij hem vooral om stentie. Onontbeerlijk echter is het Franse anarchisme Jean Grave. Ver­ vooral tot Vlaanderen met de bladen de maximale individuele ontplooiing bewustzijn van de ellende en van het volgens beschrijft Eekhoud hoe hij door Van Nu en Straks en Ontwaking. Beide van het individu en hij oefent daarmee sociale onrecht, alsook de noodzaak om dezelfde Verhaeren in 1910 werd voor- bladen blijken geen eendagsvliegen te ontegensprekelijk invloed uit op andere na grondige analyse en dissociatie van gesteld aan een andere vriend: koning zijn, maar staan wel grotendeels los van individuele kunstenaars. Noch het anar- de bestanddelen, na eliminatie van ver- Albert I. De afstand die Verhaeren heeft ‘proletarische’ beweging. Hoewel de chisme van Verhaeren, noch dat van zijn gissingen en gebreken, de maatschappij afgelegd van Grave naar Albert, kan Antwerpse anarchistische groep De vrienden, heeft een wezenlijke en of op een andere manier samen te stellen moeilijk groter zijn. Aan het einde van Kapel/Ontwaking aanvankelijk wel duurzame invloed uitgeoefend op de en te verbeteren. zijn leven onderhoudt Verhaeren niet enkele arbeiders telt.8 Toch slagen richting van de Belgische anarchistische alleen goede contacten met het Belgische Gullentops en Vandevoorde er niet beweging. Er is dan ook beslist geen STAD VERSUS PLATTELAND vorstenhuis, hij maakt dan ook deel uit overtuigend in om de stelling van Jan sprake geweest van een aparte intellec- Gullentops brengt het anarchisme van van het establishment. Moulaert, dat het Belgische anarchisme tuele artistieke anarchistische beweging, Verhaeren in verband met zijn aandacht Omdat rond 1900 de sympathie voor de eind 19de en begin 20ste eeuw overwe- wel van een kortstondige onderstroom. voor de klassieke tweedeling tussen gewelddaden wegebt, zoals bij de gend een arbeidersanarchisme is, op de David Gullentops en Hans Vandevoorde stad en platteland en beweert dat anar- hoofdrolspeler van dit boek het geval is, helling te plaatsen. (red), Anarchisten rond Emile Verhaeren; chistische geschriften zich voornamelijk ontstaat het beeld dat het intellectuele De houding van de hoofdrolspeler van VUB press, Brussel 2005. richten tot de stedelijke bevolking. artistieke anarchisme daarmee uitge- NOTEN Daarmee geeft hij echter blijk van onvol- storven is. Maar volgens Gullentops doende kennis van het anarchisme in dienen we dat zwart-wit beeld bij te (1) We mogen niet vergeten dat tirannenmoord op velerlei gronden door uiteenlopende politieke Europa. Bijvoorbeeld in Nederland kleuren. Hij ziet tussen 1895 en 1905 een richtingen was goedgekeurd. Zelfs het christendom onderscheidde zich daarbij niet van de poli- genoot Ferdinand Domela Nieuwen­ grote verspreiding van de intellectuele tieke stromingen. (2) ‘De Belgische anarchistische beweging (…) was een uitgesproken proletari- sche beweging van arbeiders uit ambachtelijke en industriële sectoren’, (…) met een ‘antiburger- huis een grote aanhang onder de land- libertaire beweging, die hand in hand lijke houding.’ Zie Moulaert, Rood en Zwart, pagina 424.(3) Zie Moulaert, pagina 150. Dat de arbeiders in het agrarische Friesland. gaat met de internationale opgang van invloed van het anarchisme op de intellectuelen en kunstenaars in België minder intens was, De kunstenaars die in de kring rondom het syndicalistisch anarchisme. Vooral kwam onder meer door het ontbreken van echte boegbeelden én door de sterke concurrentie van Verhaeren circuleren waaronder James Brussel is de bakermat van de geschool- de socialistische partij. (4) Overigens koketteerden Verhaeren en Eekhoud vooral in het buiten- land, Frankrijk, met het anarchisme en bezochten ze in Brussel het (socialistische volkshuis. Zie Ensor, Frans Masereel en Henry van de de anarchisten onder invloed van de Moulaert, pagina 424. (5) Vandevoorde vraagt zich eerst af of Eekhoud wel als een anarchist Velde worden omwille van hun indivi- vermaarde anarchistische geograaf betiteld kan worden. Volgens Vandevoorde kan dat pas wanneer blijkt dat zijn werk van anar- dualisme nogal eens in de libertaire Eliseé Reclus die les geeft aan de chisme getuigt, ofwel door er inspiratie uit te putten, ofwel door een anarchistische levenshouding hoek geplaatst. Het zijn vooral de indi- Université Nouvelle. Niet alleen uit te dragen of tot in de vorm de afwijking van de norm te cultiveren. Maar Vandevoorde laat wel vidualistische en antipolitieke elemen- Eekhoud staat in contact met Reclus, na om te beschrijven wanneer volgens hem een werk of een levenshouding van anarchisme getuigt. Zie Gullentops en Vandevoorde, pagina 128. (6) De invloed van Reclus bleef evenwel ten van het anarchisme die een (tijdelijk) ook de jonge August Vermeylen bezoekt beperkt tot enkele intellectuelen en kunstenaars. Zie Moulaert, pagina 424-425. (7) Zonder meer antwoord bieden op de esthetische vra- zijn lessen, gaat met hem wandelen en ontsierend zijn de inleidende pagina’s van Gullentops en Vandevoorde (pagina 7-9) waar ze gen van verschillende kunstenaars. Dat naar het theater6. inzoomen op een affiche die een stereotiep beeld schetst van het anarchisme: anarchisten zijn bom- gold ook voor Georges Eekhoud5, die mengooiers die onschuldige burgers in koelen bloede doden. Problematisch wordt het wanneer ze de anarchistische filosofen Kropotkin en Reclus moreel hiervoor verantwoordelijk stellen omwil- anarchist blijft tot aan het einde van zijn Gullentops en Vandevoorde vestigen le van hun pleidooi voor de ‘propaganda van daad’ als een revolutionaire tactiek. ‘Desnoods door leven. Dit in tegenstelling tot de Franse met hun boek de aandacht op een onrus- onwettelijke acties moesten de bestaande instellingen worden vernietigd.’ Daarbij vergeten symbolisten van de jaren negentig van tig tijdvak in de geschiedenis. Daarmee Gullentops en Vandevoorde gemakshalve twee zaken. Zelfs stakingen en betogingen zijn in die de 19de eeuw die slechts tijdelijk met de hebben ze een interessant terrein aange- tijd onwettelijke acties. Onwettelijke acties zijn dan ook veelal het enige middel dat de ontlui- kende arbeidersbeweging ter beschikking staat om hervormingen af te dwingen. In de tweede anarchistische mode dweepten. Ook bij boord en brengen ze enkele aspecten plaats veronachtzamen Gullentops en Vandevoorde echter dat noch Kropotkin noch Reclus zich Verhaeren vloeit de sympathie voor het aan het licht die in het algemene verhaal ooit vereenzelvigd hebben met de ‘blinde’ aanslagen van Ravachol, Vaillant en Henry. (8) Zie anarchisme na 1900 weg. Eekhoud heeft van de geschiedenis van de socialisti- Gullentops en Vandevoorde, pagina 141.

42 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 43 REACTIES & DISCUSSIES nationale aanzien van Israël geen schade zou BLADSPIEGEL 21 herfst 2006, begin december van de persen hebben opgelopen, integendeel. gerold, gaat voor een deel over ‘anarcho-pri- HAD ISRAËL ANDERE Rudolf de Jong Zie! De maan schijnt door de bomen, mak- mitivisme’. MOGELIJKHEDEN? kers staakt uw wild geraas! Meer over Spanje, met name de Spaanse bur- ‘Wat voor mogelijkheden had Israël met acht PARTIJ VOOR DE DIEREN ‘Spanje kan ook na zeventig jaar allerminst geroorlog vind je op anarchistische thema- Israëliërs gedood bij de eerste dag van de ‘Het leven gaat boven het geld.’ Dit is het vergeten en vergeven’ schreef de NRC een zenders op internet, zie www.londonfree.tv. aanval van Hezbollah?’, vraagt de Israëlische motto en de rode draad door het programma half jaar geleden op 22 juli 2006: ‘De oudsten Research on Anarchism meldt op 26 oktober oud-ambassadeur Shimshon Arad in NRC van de Partij voor de Dieren, die met twee van Casas Viejas (…) herinneren zich de dat je er ook terecht kunt voor anarchistische Handelsblad van 17 juli 2006. Ik wil proberen zetels in de Tweede Kamer is gekomen na de gebeurtenissen van 10 januari 1933 nog pre- geschiedenis, en Chomsky. een concreet antwoord op deze vraag te verkiezingen van 22 november jongstleden. cies. Juana Benitez (87) was een dertienjarig In de zomer vergastte het VPRO-programma geven. Het leven boven het geld – een ethische hulpje in de bakkerij toen de agenten van de Zomergasten me 31 juli 2006 op de eerste Aangezien er nooit een vredesverdrag tussen gedachte, die natuurlijk niet alleen beperkt is Guardia Civil het dorp binnenvielen en het bewegende beelden van Emma Goldman. Libanon en Israël gesloten is is de ‘grens’ tus- tot de andere levende aardbewoners. Dieren­ huisje van de anarchistische dagloner Het fragment kwam uit een documentaire sen beide landen formeel te omschrijven als bevrijding kan alleen samengaan met men- “Seisdedos” (Zesvingers) omsingelden, met over Goldman van Hans Keller uit 1979 (wie de bestandslijn die samenvalt met de oude senbevrijding – dit is uitgebreid aan de orde een mitrailleur doorzeefden en in brand sta- heeft deze documentaire?). Als journalisten, internationale grens. Door de aanval van gweest in De AS 124. Omdat het kapitalisme ken. (…) De brute moordpartij in Casa Viejas die haar uithoren over de politieke situatie in Hezbollah is het bestand door de Libanon nu juist het primaat van dode dingen – op werd wereldwijd beroemd als een van de de wereld, haar vragen ‘Wat vindt u van geschonden. Israël had dit aan de regering geld waardeerbaar – inhoudt, kan de conse- opmaten voor de Spaanse Burgeroorlog Italië?’, antwoordt zij glashelder: ‘Een mooi van de Libanon en aan de Veiligheidsraad quentie van deze ethiek slechts tot afwijzing (1936-1939), waarvan deze week in Spanje de land, zonder Mussolini’. De rubriek Zomer­ kunnen berichten en daar het volgende aan van het kapitalisme leiden. zeventigste verjaardag werd herdacht. (…) kijker van de NRC blikt een dag later terug kunnen toevoegen. Het anarchisme heeft in Nederland altijd een Zeventig jaar later blijkt de burgeroorlog op de Zomergast van die avond, PvdA- ‘Aangezien het bestand is verbroken en twee sterk ethische inslag gehad, en deze humani- allerminst vergeten en vergeven, zo bleek politica Jeltje van Nieuwenenhoven: ‘(…) Israëlische soldaten krijgsgevangen zijn taire ethiek strekte zich steeds ook uit tot naar aanleiding van het ontwerp voor de verder lijdt zo’n tv-avond natuurlijk onder gemaakt bezetten wij twee vierkante kilome- dieren. Vegetarisme sprak voor velen van- “Wet op het Historisch Geheugen” dat de vriendelijkheden en beleefdheden, zeker met ter Libanees grondgebied. Voor elke dag dat zelf. Bestrijding van vivisectie, bonthandel en linkse regering-Zapatero voorbereidt. De een behoedzaam politica als van deze militairen langer gevangen worden dierenmishandeling tot het verzet tegen de premier wiens grootvader werd gedood door Nieuwenhoven. (…) We zagen twee fenome- gehouden bezetten wij telkens één vierkante bio-industrie van vandaag zijn vaste thema’s Franco’s troepen, wil de slachtoffers van de nale speeches van Tony Blair, na de dood van kilometer meer. Na elke raketaanval bezetten voor anarchisten in Nederland. En veel­ burgeroorlog en de dictatuur alsnog in ere prinses Diana en over Irak. Beide helemaal wij een halve vierkante kilometer, voor elke beteke­nend citeert Marianne Thieme, herstellen. (…) De conservatieve oppositie- ingestudeerd en vooral geoefend, maar daar- gewonde die daarbij valt een verdere halve op­richtster van en nu Kamerlid voor de Partij leider Mariano Rajoy reageerde deze week om minder “echt”? Een beetje wel, vond van kilometer, voor elke dode twee kilometer. voor de Dieren, Tolstoj: zolang er slachthui- woedend. (…) “We moeten ons met elkaar Nieuwenhoven, maar niet heel erg. “Dit is Graag willen wij een nieuw bestand en we zen zijn, zullen er slagvelden zijn. verzoenen en de mensen niet tegen elkaar leiderschap, hij doet zijn werk heel goed. zullen dan de helft van het inmiddels door Zonder het te weten of misschien ook te wil- opzetten.” Juan Pérez (72) is de zoon van La (…)”.’ Het was natuurlijk ordinaire ons bezette gebied overdragen aan de len weten draagt deze parlementaire verte- Libertaria, Zesvingers was zijn overgrootva- ­volksverlak­kerij. Libanese regering. Over de andere helft kan genwoordiging van dierenrechten de traditie der. De kritiek van rechts begrijpt hij niet. ZOZ (www.omslag.nl) nummer 73, juni 2006, onderhandeld worden tijdens besprekingen van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Titia “Mijn moeder, mijn vader, mijn grootvader, citeert een onderzoek naar LETS-kringen: over een definitief vredesverdrag.’ van der Tuuk, Marie Jungius, Felix Ortt, Jac. mijn grootmoeder: ik heb ze allemaal verlo- ‘Ruilproject leidt tot duurzame contacten. Het komt mij voor dat indien Israël de daad van Rees, Louis Bähler, J.J. Hof en Clara ren. Hoe kunnen ze zoiets zeggen?”’ (…) Een LET-systeem waaraan ook asielzoe- bij deze woorden had gevoegd de positie van Meijer-Wichmann mee (en deze opsomming Spanje is ook het thema van Buiten de Orde kers actief deelnemen kan een stevige basis Hezbollah in Libanon verzwakt zou zijn, de is zeker niet volledig). In donkere tijden is (www.buitendeorde.nl) 17/2, zomer 2006. zijn voor interculturele ontmoetingen. (…) infrastructuur van het land intact zou zijn deze opmerkelijke ontwikkeling iets om met Daarin onder meer een boeiend verslag van Het project doorbrak de geïsoleerde positie gelaten, de levens van honderden onschul- enig plezier vast te stellen – en laten we Coen Wever over zijn verblijf in Granada en van asielzoekers en betrok hen bij hun omge- dige burgers gespaard zou zijn, tienduidzen- hopen dat de vertegenwoordigsters van de een open brief van De AS-redactrice Hanneke ving’. den anderen de trauma’s die vluchten, bom- Partij voor de Dieren hun motto trouw blij- Willemse aan de regisseur van de film El Verder las ik in dat nummer: ‘Britten gaan bardementen en oorlog met zich meebrengen ven. perro negro. Niets met Spanje te doen heeft, steeds gezonder eten. Dat blijkt mede het bespaard zouden zijn gebleven en het inter- André de Raaij maar niet minder interessant is het interview resultaat van de succesvolle tv-programma’s met Dirk Sluijs, alias Don Fabulist, een zeer van topkok Jamie Oliver, die een campagne sympathieke vagebond. Buiten de Orde 17/3, voert om te zorgen dat kinderen die op een

44 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 45 school eten, alleen nog maar gezonde maal- werkt mij tamelijk op de zenuwen. die boosheid afdoen. macht en geweld in plaats van zijn heil te tijden voorgeschoteld krijgen. (…) Het meest prikkelend vond ik de afgelopen Aflevering 16 van het Engelse blad Freedom zoeken in vriendschap met Palestijnen en McDonald’s heeft ook zaken moeten sluiten, periode de bewerking van de Socrates-lezing (anarchist news and views) bericht over Arabieren via eerlijk delen en vreedzame (…) en wijt dat aan een rage voor gezonde ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan van acties van de Israelische vredesbeweging samenwerking.’ voeding.’ het Humanistisch Verbond in de NRC van tegen de inval in Libanon, onder meer door Over zich zorgen maken gesproken…, kort 2/12, met als titel ‘Zelfspot als sleutel tot de Women in Black die al sinds 1988 demon- nadat ik het artikel van Feddema las, kwam Anarchisten hebben baarden, dat stereotype beschaving’: ‘Zelfspot is een noodzakelijke streren tegen de oorlogspolitiek. Een van die ik in NRC Handelsblad (19.10.06) een berichtje buit de Norwich Anarchist Bookfair uit in component van pragmatisch, leefbaar idea- acties was een blokkade van een luchtmacht- tegen over een in opdracht van de BBC onder haar aankondiging in Freedom Press (www. lisme. Goede bedoelingen zijn nu eenmaal basis in Ramat door enige tientallen anarchis- 27.000 mensen gehouden peiling inzake de freedompress.org.uk) op 3 juni: ‘Vrije toe- geen garantie voor goede gevolgen, en al ten. Verder keert Freedom (www.freedom- aanvaardbaarheid van martelen. Het land gang, baarden optioneel’. helemaal niet in een onvoorspelbare wereld press.org.uk) zich in een commentaar tegen met de meeste inwoners die marteling ‘tot Pacifisten hebben, is mijn ervaring, vaker als de onze. Als het maakbaarheidsgeloof uit solidariteit met Hezbollah. ‘Dat is geen volk op baarden dan anarchisten, maar wat is hun de vorige eeuw ons iets heeft kunnen leren, is maar een militie die Israelische burgers doodt zekere hoogte’ toelaatbaar vinden, is Israel stereotype? In Peace Brigades International het dat er veel geklungel is in dit onder- met raketten en zelfmoordterroristen op pad (43 procent). (www.peacebrigades.nl) nummer 2, najaar maanse. (…) Met een beetje zelfspot houd je stuurt. Daardoor wordt de Israelische staat Nederland is niet onderzocht, maar in Italie 2006, viel mijn oog op het artikel ‘Alle agres- idealisme beter vol en vermijd je dat idealis- indirect versterkt.’ is dat percentage ruim de helft lager. De sie komt voort uit angst’: ‘Die angst kan de me onderdrukking van anderen rechtvaar- Hoewel ik de standpunten van De Fabel van Volkskrant (24.10.06) bericht dat de extreem- vorm aannemen van woede, heerszucht, digt. (…) Maar niet iedereen hoeft het altijd de Illegaal (www.defabel.nl) over migratie en rechtse partij Yisrael Beiteinu van de jaloezie enzovoorts. Elke aanval zie ik als een en in gelijke mate te beoefenen. Belangrijker bevolkingspolitiek niet deel vind ik het Russische immigrant Lieberman toetreedt tot vraag om hulp, misschien zonder dat de aan- is dat er mensen zijn die een voorbeeld kun- gelijknamige blad van deze organisatie altijd de Israelische regering. Lieberman is door valler het zelf beseft. Als die hulpvraag door nen zijn, en anderen kunnen inspireren om de moeite van het lezen waard. In nummer zijn anti-Arabische uitspraken de meest de aangevallene niet wordt herkend gaat die ook even om zichzelf te glimlachen. 79 verzet De Fabel van de Illegaal zich evenals popu­laire politicus in Israel. Hij wil alle meestal op zijn beurt – ook gevoerd door Voorbeelden van dergelijke geslaagde bescha- Freedom tegen linkse solidariteit met Israelische Arabieren naar Palestina deporte- angst – over tot een tegenaanval, ofwel zelf- vingspogingen waren ooit Monty Python en Hezbollah. Het is, aldus redacteur Eric ren om een joodse monocultuur te scheppen. verdediging (…) De tegenovergestelde emo- Koot en Bie. Meer hedendaagse voorbeelden Krebbers, een religieus-fascistische beweging Israelische parlementsleden die contacten tie van angst is liefde. PBI probeert van zijn de film Shouf Shouf Habibi (…).’ waarvan de leider Nasrallah een uitgespro- onderhouden met de Palestijnse Hamas- daaruit te werken.’ Deze, in wezen door en Zelfspot beoefenen, iets voor de donkere ken antisemiet is, die roept dat alle joden zich beweging moeten worden geëxecuteerd en door christelijke analyse gaat geheel voorbij wintermaanden! in Israel moeten verzamelen. Ze behoeven het ontmantelen van illegale joodse nederzet- aan de evolutionaire basis van agressie, en Peter Lanser dan niet wereldwijd achtervolgd te worden, tingen op de bezette Westelijke Jordaanoever zegt holocaust-ontkenner Nasrallah. In moet onmiddelijk worden stopgezet. Dat Nederland, aldus Krebbers, heeft Hezbollah laatste is inderdaad inmiddels gebeurd. onder meer de steun van de extreem-rechtse Dat brengt me weer bij het hoopgevende HARD RAIN 1 En deze zomer was het niet anders. Weer Nederlandse Volks Unie. verzet van kleine groepen Israeli’s tegen deze betoogt de regering in Jeruzalem dat ze het De antropoloog Hans Feddema, buitenland- waanzin. In het eerder genoemde nummer Met ingang van dit nummer start De AS met een betreurt dat er burgerslachtoffers vallen, specialist van GroenLinks en redactielid van van Geweldloze Kracht wordt gemeld dat de tweede bladenrubriek, ‘Hard Rain’, naar een song Maar ja, dan hadden de Libanezen zich maar Geweldloze Kracht, het blad van de vredesor- door Israeli’s en Palestijnen opgerichte orga- van Bob Dylan uit 1963. In deze eerste aflevering niet door terroristen moeten laten gijzelen. ganisatie SVAG (www.geweldloosactief.nl) nisatie Comba­tants for Peace nu 120 leden is Israel het actuele thema. Alleen de naam van de terroristen is veran- heb ik leren kennen als een principieel paci- heeft en nieuwe geweldloze acties voorbe- Hans Ramaer zal voornamelijk papieren tijd- derd. De nationalistische maar seculiere PLO fist. In nummer 2 van dat blad met de onder- reidt. Een ander hoopgevend initiatief is schriften bespreken. heeft plaatsgemaakt voor de orthodox-religi- titel ‘Voor een cultuur van vrede en geweld- Breaking the Silence een organisatie van In de bestaande bladenrubriek Bladspiegel zal euze Hezbollah (de partij van God). Het loze weerbaarheid’ zegt Feddema dat hij zich Israelische oud-dienstplichtigen, die sinds P'tje Lanser vooral aandacht besteden aan digi- Midden-Oosten is er in bijna een kwart-eeuw zorgen maakt over de toekomst van Israel. 2004 de Israelische bevolking proberen te tale bladen en websites. (Redactie) niet echt op vooruit gegaan. Nooit was de ‘Niet dat een Arabisch land Israel militair een doordringen van wat er werkelijk gebeurd in wereldopinie zo verbolgen over de Israelische­ nederlaag kan toebrengen. Nee, ik bedoel Hebron, Nablus en al die andere steden en Alsof er nooit iets verandert! In het opinie- politiek. Zelfs de onschuldige Israelische bur- het dorpen die het televisiejournaal halen door weekblad Vrij Nederland van 29 juli herinnert gers die in Haifa en de dorpen in het noorden spiritueel en politiek. Het eerste vanwege de de eindeloos repeterende legeroperaties in de Max van Weezel zich de zomer van 1982: het van Israel dodelijk getroffen werden door de verharding in dit land (…) en politiek door bezette Palestijnse gebieden. Nodeloze was bloedheet en Israel viel Libanon binnen. raketten van Hezbollah kunnen weinig aan het te zeer centraal stellen van arrogantie, geweldplegingen en vernederingen van

46 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 47 Palestijnen zijn daarbij eerder regel dan uit- sprake van herlevende anarchistische invloe- UIT HET LAND VAN PROUDHON 2 om een geweldige propagandistische daad te zondering, aldus de Volkskrant (13.10.06). den met als voorbeeld de kibboets Tamuz, 25 stellen… zonder risico. Maar wat beslist de Met een fototentoonstelling over het solda- km westelijk van Jeruzalem. Binnenkort In het Franse weekblad Le Monde libertaire linkse, Franse regering Blum? We gaan naar tenleven deed Breaking the Silence twee jaar publiceert AK Press (www.akuk.com) zijn vindt men, in de nrs 1439 tot 1445 (mei/juli Berlijn. Tijdens de opening van de Olympische geleden voor het eerst van zich spreken. De boek A Living Revolution over de kibboet- 2006), de gebruikelijke actuele en maatschap- Spelen aldaar was het de Franse sportlieden foto’s, gecombineerd met getuigenissen van sim. pelijke onderwerpen behandeld zoals: ontne- door de regering Blum toegestaan te defile- militairen op video, waren onlangs in Tot slot kort ander nieuws. Nummer 416 ming van verworven rechten, werkloosheid ren met gestrekte arm om te salueren naar Amsterdam te zien. En dan is er natuurlijk (september) van Kleintje Muurkrant bevat en ontslagen, immigratie problematiek. Daar Hitler. Kortom, zo besluit de auteur van dat nog de Israelische actiegroep Anarchisten een felle kritiek op Fabel-redacteur Krebbers. tussendoor aandacht voor syndicalisme, het overzicht, de gebruikelijke routine van de tegen de Muur (zie het artikel daarover in De Deze leest niet goed of wil niet goed lezen conflict tussen Israël en Libanon/Palestina socaal-democratie. AS 148/149). In nieuwsbrief nummer 3 van wat Peter Singer schrijft, aldus deze kritiek. en het wereldvoetbaltoernooi van zomer Het wordt niet voor het eerst opgemerkt als de Nederlandse afdeling van Anarchist Black Geheel ten onrechte wordt Singer dan ook in 2006 in relatie tot politiek en prostitutie. Het socialisten en communisten eenmaal deel- Cross wordt financiele steun gevraagd voor de extreem-rechtse hoek weggezet (zie voor bijzondere nummer 30 (juli/september 2006) hebben aan regeringsmacht, dat zij dan deze Israelische anarchisten. Veertig rechts- Singer over ethiek en dierenrechten ook De is overwegend gewijd aan Spanje 1936… Er terugkrabbelen voor het werkgeversfront, de zaken leverden talloze veroordelingen met AS 139/139). was eens de revolutie. bourgeoisie, extreem rechts, het religieuze verstrekkende gevolgen op. Meer daarover is In nummer 7 van De Vrijdenker, zoals het De beweegreden voor een anarchistisch blad obscurantisme en het militarisme. Heb ik het te vinden op www.awalls.org en op de web- tijdschrift van de jubilerende vrijdenkersor- als Le Monde libertaire om te publiceren over goed begrepen, dan accepteert bijvoorbeeld site van devrije.nl. ABC Amsterdam (postbus ganisatie De Vrije Gedachte (www.devrijege- sport en het wereldvoetbaltoernooi van de Nederlandse SP nu ook de NAVO om 16521, 1001 RA Amsterdam) roept op een dachte.nl) sinds enige tijd heet, wordt aan- zomer 2006 is ingegeven door de kwalijke regeringsdeelname niet in der weg te staan. bijdrage over te maken via gironummer dacht besteed aan het feit dat 75 jaar geleden kanten eraan. Zo levert dat sportevenement Capitulatie, verraad, failliete ideologie…, de 5171886. (op 31 augustus 1931) het Domela de aanleiding om te publiceren over de strijd mythe van Léon Blum en die van anderen, In verkorte vorm is het eerder genoemde Nieuwenhuis-monument in Amsterdam tegen vrouwenhandel en vrouwen als koop- ontsnapt er niet aan. artikel van Feddema ook te vinden in num- werd onthuld. Er werd door twee arbeiders- waar. Dat treft men vooral in de prostitutie Het gaat hier om het verleden, zeker, maar in mer 417 (oktober) van Kleintje Muurkrant dat zangverenigingen een feestelijk lied ten aan. Het was kennelijk de gewoonste zaak nr. 1443 wordt al aangekondigd: gisteren zich ‘onafhankelijk maandblad dat aanzet tot gehore gebracht. Dit lied ‘Visioen’ was van om direct naast het hoofdstadion voor de evenals heden, de (politieke) macht is ver- zelfstandig kritisch denken en handelen’ de hand van de in de kring van vrijdenkers wereldkampioenschappen voetbal 2006 in vloekt. In dat nummer over een van de soci- noemt (www.stelling.nl/kleintje). en anarchisten bekende dichter Jac. Knap Berlijn tevens een megabordeel te bouwen alistische pretendenten voor het Franse presi- In datzelfde nummer tevens een informatief (Jac. Erka). In nummer 8 (oktober) schrijft van 3000 vierkante meter, waarin 650 man- dentsschap (verkiezingen begin 2007), artikel van ‘zionismecriticus’ Peter Edel over Wim de Lobel over de jaren vijftig toen hij nen tegelijk terecht konden (zie nrs 1440 en Ségolène Royal, onder de titel ‘Socialisme en de Turks-Israelische oliehandel. Er bestaan ‘los van God’ kwam en de vrijdenkers ont- 1441). De volstrekte vercommercialisering Barbarij’. Over haar: ‘Zij maakt een rechtse namelijk vergevorderde plannen om een dekte. En in nummer 5 publiceert Thom van sport en bovenal voetbal krijgt vervol- kandidaat acceptabel’ – een uitspraak van onderzeese oliepijpleiding aan te leggen tus- Holterman een artikel over de Franse filosoof gens aandacht in nr. 1443. haar rechtse opponent Sarkozy overigens… sen de Turkse plaats Ceyhan en het Israelische en atheïst Michel Onfray. Dan sport en politiek. Men vindt daarover Is het in Nederland dan allemaal anders? Ashkalon. Op die manier kan olie uit de Een aardig boekje met informatie over anar- meer in een ontluisterend stuk in het genoem- Daar worden toch ook alleen maar landelijke Kaspische Zee ongestoord van Turkije naar chisten en anarchisme met bovendien een de Spanje-nummer. Zoals aan de titel ervan is verkiezingen gehouden om de andere kandi- Israel vloeien. Zoals bekend is Turkije het lijst met (web)adressen en boektitels voor af te lezen houdt zich dat bezig met zaken in daat niet te laten winnen… enige met Israel bevriende land in het diegenen die zich in het onderwerp willen 1936. In dat jaar vallen in de zomer onder Na de zomervakantie begon, net als in Midden-Oosten en het zal dan ook geen toe- verdiepen is samengesteld en uitgebracht meer samen het uitbreken van de Spaanse Nederland, ook in Frankrijk weer een nieuw val zijn dat Israel zich muisstil houdt over de door de Utrechtse groep Ithaka, postbus burgeroorlog en de Olympische Spelen. Die schooljaar. In Le Monde libertaire in verschil- massamoord op de Armeniers en de repres- 1338, 3500 BH Utrecht/[email protected]. Het Spelen worden in nazi-Duitsland, in Berlijn, lende afleveringen daarvoor aandacht, maar sie van de Koerden. boekje dient ter begeleiding van een anar- georganiseerd. Maar er worden ook alterna- in dit geval ook in Le Monde de l’éducation (nr. In de septembernummers 17 en 18 van chismetentoonstelling maar kan ook afzon- tieve Olympische Spelen gehouden in 349, juli/augustus 2006). Het betreft een heel Freedom vraagt James Horrox aandacht voor derlijk gelezen worden. Barcelona. In dat zelfde jaar had het linkse ruim opgezet nummer over allerlei onder- de Israelische kibboetsim-beweging (zie De titel is Anarchisten aan het woord. Over hoe Franse Volksfront de verkiezingen gewon- wijsideeën in een veelheid van onderwijssy- daarvoor ook De AS 97 over Israel). Leek het te leven zonder overheersen of je te laten overheer- nen, dit mede dankzij stakingen en fabrieks- stemen. Een van de aardigste ideeën vond ik er decennialang op dat de kibboetsidealen sen. bezettingen in mei 1936. De Spelen in de ‘onwetende meester’. Aan het woord een stille dood stierven, volgens Horrox is er Hans Ramaer Barcelona zouden voor de Franse socialisten daarover is de Franse filosoof J. Rancière. Hij en communisten de mogelijkheid vormen geeft aan het idee te hebben aangetroffen bij

48 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 49 Joseph Jacotot (1770-1840). Deze Fransman alsof zij al in de toekomstige maatschappij Tot slot een heel ander onderwerp en wel de Grandvuinet heeft geen lopend verhaal verbleef als banneling in België waar hij, om leefden. Zij pretendeerden daarbij niet te vraag die Eric Grandvuinet zich stelt in zijn geschreven. De onderwerpen buitelen over aan de kost te komen, Frans moest leren aan weten hoe die toekomstige maatschappij er boek onder de titel Qui veut détruire la Classe elkaar en vormt voor mij een warrig, maar leerlingen die alleen Nederlands spraken. Hij uit zou zien. Wel wisten zij hoe die er niet Moyenne? (‘Wie wil de middenklasse vernie- sympathiek geheel. Meer dan eens wordt een deed dat met behulp van een tweetalige tekst zou uit zien… tigen?’, uitgegeven bij Amalthée, Nantes, alinea geopend met een pakkende zin, zoals: van een bepaalde schrijver. Hij ging er vanuit In de gedetailleerde beschrijving van een 2006; 158 blz.). Grandvuinet is docent econo- ‘Onze maatschappij, zijn organisatie heeft dat onderwijzen niet is uitleggen maar ande- aantal van die ‘milieux libres’ (vrije kringen, mie en hij ergert zich aan de wijze waarop onze levenswijze gevormd’ of: ‘Het doel van ren in de positie brengen zichzelf wat te noem ik ze) zijn tevens denkbeelden van politici regelmatig zeggen hun best te doen de televisie is de consument te formatteren’. leren… Het is niet zo vreemd dat deze verschillende grondleggers verwerkt, hande- voor de middenklasse. Die politici presente- Deze laatste zin verwijst naar een uitspraak manier gezet wordt in de libertaire traditie. lend over diverse onderwerpen, zoals natu- ren hun hervormingsplannen steeds vaker van de hoogste baas van de Franse televisie- Over kinderen, jongeren, leren en ervaringen risme, vegetarisme, vrije liefde, anti-tabak, als goed voor de ‘middenklasse’. Maar over zender TF1, die in een interview zei: ‘Wat wij opdoen gaat ook het nummer van Réfractions anti-alcohol. De meeste namen van die wie gaat het dan? Het blijkt in feite een lege aan Coca Cola verkopen is de tijd van (nr. 16, mei 2006) onder de titel ‘Les enfants, grondleggers zijn in Nederland niet of nau- categorie. Waar het op neer komt is het vor- beschikbare menselijke hersens. Aan ons is les jeunes… c’est l’anarchie!’ (Kinderen, jon- welijks bekend, tenminste op een enkele na, men van mist, want alles draait om een ultra het ze beschikbaar te houden’. geren… dat is anarchie!). Réfractions is een zoals de Franse individueel anarchist E. liberale economie waar de menselijkheid driemaandelijks, libertair blad. Het houdt Armand. verloren is gegaan, aldus de auteur. Heden Dit concept van neuro-marketing, zoals de zich in meer theoretische zin bezig met Als je zo aan de nieuwe maatschappij werkt, ten dage is de mens er alleen ten dienste van auteur het noemt, kwam ook ter sprake in onderwerpen, die direct of indirect op anar- moet er van zelfsprekend ook een ‘nieuwe die economie. Men ontslaat duizenden arbei- een interview met de sociopatholoog B. chistisch denken betrekking (kunnen) heb- mens’ komen Om die mens zich in libertaire ders om de koers van de aandelen te doen Stiegler, in het reeds genoemde Le Monde de ben. Als redacteuren kom je mensen tegen zin te laten ontwikkelen en opgroeien, moet stijgen. Dat soort zaken is aan de orde in het l’éducation (nr. 349). die ook voor Le Monde libertaire schrijven. In opvoeding en scholing bijzondere aandacht boek. Thom Holterman het genoemde nummer bijvoorbeeld over krijgen. Ook die kant van de ‘milieux libres’ ‘De directe democratie op school’ en een opi- komt uitvoerig in het boek ter sprake mede niërend overzichtsartikel over scholing en door behandeling van diverse instituten en opvoeding gezien door Rousseau, Helvetius school/werkplaats ideeën (integraal onder- en Godwin. wijs; natuurlijk moest ik denken aan het Hoewel het met een driemaandelijks blad werk van Kees Boeke). moeilijk is om in te spelen op de actualiteit, Al met al verwerkte Beaudet heel wat bron- vindt men er een uitgebreid artikel in dat een nenmateriaal voor haar tekst, waaronder verklaring biedt voor wat er in de voorsteden politiearchieven. De politie werkte als de van Parijs en andere grote steden van Nederlandse BVD (voorloper van de AIVD) Frankrijk aan woede onder bepaalde groepen zo stel ik mij voor. Dit blijkt ook uit het lite- jongeren leeft. Met dat artikel als uitgangs- raire maandblad Lire (nr. 348, september punt berichtte ik over dat onderwerp eerder 2006; p. 40-45), dat de hand wist te leggen op op de site van De Vrije, getiteld ‘Opstand?’ oude politierapporten vanaf begin vorige (zie: www.devrije.nl; klik op ‘archief’, zoek in eeuw over schrijvers als Verlaine, Rimbaud, oktober 2006). Hugo, Breton en Colette. Allen waren ver- De problematiek van libertair onderwijs en dacht vanwege hun sexuele geaardheid of dito opvoeding krijgt eveneens ruime aan- tegendraadse politieke opvattingen. Ver­ dacht in de historische studie van Céline volgens besteedt het oktobernummer van Beaudet, getiteld Les milieux libres, Vivre en Lire (nr. 349; p. 28-41) uitgebreid aandacht anarchiste à la Belle Époque en France (uitgege- aan het liefdesleven van een aantal van de ven door Les Éditons Libertaires, St.George voornoemde en andere Franse auteurs, aan- d’Oléron, 2006, 244 blz.). Die studie gaat over gevuld met een interview over het onder- een aantal kolonies die Franse anarchisten werp met de psychoanalyticus Aldo Naouri. begin twintigste eeuw (de eerste in 1902) Het onderwerp sluit aardig aan bij het thema hebben opgezet. Al doende trachtten zij in de over vrije liefde als problematiek binnen de bestaande wereld te leven op een manier ‘milieux libres’.

50 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 51 BOEKBESPREKINGEN die Spaans en zijn beleving van de Spaans­ actie, die teruggaat tot de jaren 1830. delen. talige cultuur en praktijk in het interbellum. De revolutie van juli 1936 was vooral een Het feit dat de anarcho-syndicalisten, als ANTON CONSTANDSE Het is toe te juichen dat deze kritische bena- sociale omwenteling. Volgens diverse oog- verdedigers van de revolutie, in alle opzich- Vijfentwintig jaar geleden verscheen Het dering van diverse auteurs en van levensbe- getuigen2 was Barcelona een andere stad ten de verliezende partij waren en als bewe- weerbarstige woord van toenmalig AS-redacteur schouwlijke stromingen door Constandse, geworden. Typische uitingen van burgerlijke ging nagenoeg vernietigd was na de burger- Anton Constandse. In dit boek met verza- weer beschikbaar is. Zeker ook voor diege- cultuur verdwenen ten voordele van arbeids- oorlog, heeft er beslist toe bijgedragen dat de melde essays uit o.a. De Gids, Bzzlletin, nen die geïnteresseerd zijn in het werk van cultuur. De overheersende structuren en col- omwenteling in Barcelona lang in een nega- Hollands Diep en De Nieuwe Linie geeft Anton Constandse, en in de visie die hij uitdraagt. lectieve symbolen van de bourgeoisie wer- tief daglicht werd geplaatst. Het idee van een Constandse (1899-1985) zijn visie op het ver- Deze titel wordt door Athenaeum weliswaar den gereorganiseerd, kregen andere bestem- waanzinnig geworden bevolking moest dat band tussen de maatschappelijke invloed ‘in ere gehouden’, maar de prijs die de uitge- mingen of werden vernietigd. Dit laatste beeld onderstrepen, zodat dat we een derge- van ideologieën en van literair activisme, ver voor deze reprint durft te vragen, is gold vooral voor hét machtssymbool bij uit- lijke beweging in historisch opzicht niet seri- ontstaan door historische gebeurtenissen, ronduit schandalig. Voor lezerspubliek met stek: de katholieke kerk. Vele vertegenwoor- eus hoeven te nemen. Uit historisch onder- tegen de achtergrond van de rol van het boek een kleine beurs is deze uitgave op die digers van de kerk werden het slachtoffer zoek blijkt trouwens dat de meeste moorden in de geschiedenis. Onlangs verscheen een manier niet echt toegankelijk. En dat kan van van geweld.3 die in Barcelona plaatsvonden niet op reke- herdruk van Het weerbarstige woord in de de goedbedoelde ABC-reeks toch niet de De aanval op de kerk was in sterke mate ning geschreven mogen worden van de zoge- reeks Athenaeum Boekhandel Canon, een bedoeling zijn. (MS) georganiseerd. Veel kerken kregen een ande- naamde losgeslagen, ongecontroleerde samenwerkingsverband van Athenaeum Anton Constandse, Het weerbarstige woord; re bestemming, maar sommige werden afge- massa. De meeste doden vielen onder han- Boek­handel en de Amsterdam University Amsterdam, Atheneaeum Boekhandel Ca­non; broken en of in brand gestoken, soms zelf den van de republikeinse/socialistische auto- Press. Deze reeks van modern-klassieke boe- 34,50 euro; ISBN-13: 978 90 5356 942 9 gecontroleerd. Zo zijn er beelden van kerken riteiten in de militaire burcht van ken (poëzie, essays, literatuurwetenschap) is die in brand werden gestoken, terwijl de Montjuich5. opgezet om titels uit te brengen ‘die al enige DE VERDEELDHEID VAN SPANJE reguliere brandweer toekeek om te vermij- Hoewel een groot deel van de bevolking tijd niet meer leverbaar zijn en die het naar Zoals alle revoluties ging ook de revolutie den dat de brand op andere gebouwen zou gewapend was er geen sprake van blinde ter- de opvatting van Athenaeum waard zijn om die in juli 1936 in Barcelona volgde op de overslaan. Het is verder opmerkelijk dat in reur. Het geweld werd in sterke mate bepaald in ere te worden gehouden’, zo meldt de uit- staatsgreep van de Spaanse militairen1, ver- de gebieden waar de republikeinen en de door de waarden en normen in het wereld- gever. gezeld van een sociale omwenteling en een socialisten een grotere invloed hadden dan beeld van de arbeiders. De proletarische In Het weerbarstige woord bespreekt Con­ collectieve mobilisatie van de massa’s in de de anarchisten, meer moorden tegen de identiteit was geënt op een ons-gevoel versus standse de utopie van de persvrijheid, de straten. Een groot aantal commentaren én katholieke geestelijkheid werden gepleegd. buitenstaanders die werden beschouwd als historische betekenis van de (auto)biografie historici, van diverse pluimage en politieke Overigens bestond bij geen enkele groepe- sociale en politieke vijanden. De slachtoffers en pleit hij voor de literatuur van onder opvattingen: van republikeinen en commu- ring in republikeins Spanje de intentie om de van de revolutionaire terreur werden in de anderen Voltaire, Sartre en Zola. Ook behan- nisten tot fascisten, bestempelden deze revo- bourgeoisie als klasse fysiek te vernietigen arbeiderswijken beschouwd als legitieme delt hij uiterst kritisch de rol van het christen- lutie tijdens de Spaanse burgeroorlog als een ook niet de katholieke geestelijkheid. doelen van repressie omdat ze zolang had- dom, de bijbel en van de vrijmetselarij. Een opstand van ongecontroleerde horden en het De (historische) aanhangers van het idee dat den meegewerkt aan hun onderdrukking. benadering die, aldus Constandse ‘een lompenproletariaat die Barcelona onderdom- de massa uitzinnig en dol was geworden, Het volksgeweld kan ook geplaatst worden gevolg [is] van de anarcho-atheïstische men- pelden in irrationeel vandalisme, wanorde wijten het bloedvergieten, dat vooral de eer- in de context van een cultuur van de auto- taliteit van de auteur’. en anarchie en vooral een tomeloos geweld! ste maanden van de burgeroorlog plaats- nome arbeidersklasse die in actie komt uit De boeken die door Constandse worden Ondanks de chaotische situatie,die volgde op vond, aan van het verdwijnen van orde en ongenoegen met de (nieuwe) machthebbers besproken gaan verder dan ‘het voegen van de militaire staatsgreep, voltrok zich vanaf 19 het (traditionele) gezag waardoor de macht die bekeken werden als agenten van de oude de daad bij het woord’, zo schrijft hij. Het juli 1936 in de stad een revolutie die een letterlijk en figuurlijk op straat kwam te lig- elite en vijanden van de democratie. woord zelf is een daad, vervolgt hij, en ‘de democratisering van het sociale leven bete- gen bij een bevolking die in grote getale lid Begin 1937 en zeker na mei 1937 verdween term “weerbarstig woord” betekent in die kende en was gebaseerd op een sterke identi- was van de anarcho-syndicalistische vak- het revolutionaire karakter van Barcelona6. zin: een daad van verzet’. teit van de arbeidersklasse in de (arbeiders) bond CNT4. De sociale revolutie die in De bourgeoisiecultuur keerde terug. De bar- Constandse was tijdens zijn leven weinig wijken. Die stedelijke transformatie was fei- Barcelona volgde op de militaire opstand, ricades, dé symbolen bij uitstek van de macht scheutig met informatie over zijn persoonlij- telijk een rechtstreekse voortzetting van de werd echter verfoeid door de republikeinen van de arbeidersmilities, verdwenen en de ke leven en omstandigheden. Des te aardiger oudere antikapitalistische strijd van de en ook de leiding van de sociaal-democrati- privileges werden weer hersteld. Het duide- is het dat hij dit boek begint met een over- Barcelonese arbeiders om meer rechten in de sche beweging had hiermee veel moeite lijk voorbeeld daarvan vormde het prestigi- zicht van de drieëndertig boeken die op hem stad te verkrijgen. Straatmobilisaties en het wegens het overwicht van de CNT. De com- euze Ritz-hotel dat in juli 1936 was gecollec- de meeste indruk hebben gemaakt en hij het oprichten van barricades, waren hierbij van munisten waren ronduit tegen de revolutie tiviseerd en omgevormd tot een arbeiders- boek afsluit met herinneringen aan zijn stu- groot belang alsook de cultuur van de directe en bestreden deze met alle (militaire) mid- paleis, weer in handen kwam van de oude

52 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 53 eigenaars en opnieuw het exclusieve terrein Spanish civil war,1936-1939, Cambridge 2005. socialistische bezetter en vóór menselijkheid ontstaan’ (cursivering ddew). werd van de burgerij. George Orwell die 282 pagina’s en solidariteit met de joodse medeburgers. In De almachtige partijleider Paul de Groot door een verwonding begin 1937 in Barcelona haar boek laat Annet Mooij zien hoe binnen heeft de ‘claim’ op de Februaristaking, daar- verbleef omschreef de nieuwe situatie als NOTEN een paar jaar tijd de jaarlijkse herdenking bij krachtig ondersteund door andere partij- volgt: ‘De “normale” verdeling van de (1) Dit jaar is het 70 jaar geleden dat de Spaanse uitmondde in een onverzoenlijke politieke bestuurders, na de Tweede Wereldoorlog burgeroorlog uitbrak. In Spanje zelf is die ver- samenleving tussen rijk en arm, bourgeoisie strijd tussen de gemeente Amsterdam en de altijd hardnekkig gecultiveerd en zelfs niet jaring onder meer door de socialistische rege- en lagere klasse werd hersteld en de bede- ring van Zapatero herdacht door een heel communisten. De verdeeldheid groeide uit geschroomd daarvoor de geschiedenis in laars verschenen weer op straat.’ Dit was het voorzichtig wetsvoorstel in te dienen waardoor tot Amsterdams eigen Koude Oorlogje op het eigen voordeel te vervalsen. In haar boek begin van een contrarevolutionair urbaan eindelijk het onderzoek naar de moorden door Jonas Daniël Meijerplein. De sfeer werd nog prikt Annet Mooij die ballon keurig door. project dat was ingezet door de verenigde de opstandelingen een juridisch kader krijgt. meer verziekt toen interne partijtwisten leid- Helaas komt op verschillende plaatsen in krachten van de traditionele republikeinen, Zie hiervoor de Spaanse krant El Pais van 13 den tot de afsplitsing van de Brug-groep die haar boek nog een ander hinderlijke claim te augustus 2006. de rechtervleugel van de socialisten en com- (2) Lees onder meer het boek van George ook hun aandeel tijdens de herdenking opeis- voorschijn. Zij schrijft dat ‘van alle politieke munisten en dat zijn hoogtepunt bereikte Orwell, Saluut aan Catalonië, waarin hij verhaalt ten. Annet Mooij reconstrueert vakkundig de partijen de CPN de enige [was] die als partij onder de dictatuur van Franco. over zijn ervaringen in Barcelona en aan het toenemende polarisatie, de ruzies en het de illegaliteit in ging’ (cursivering ddew). Dit De mythe van de gek geworden bevolking front. moeizame proces van eenwording daarna. is een ernstige historische fout. De CPN was wordt door de Britse historicus Chris Ealham (3) Het onderzoek naar het antiklerikale geweld In veel publicaties wordt nog altijd de CPN beslist niet de enige politieke partij. De tijdens de Spaanse burgeroorlog wordt bemoei- onderuit gehaald in The splintering of Spain, aangewezen als dé partij die in actie kwam. Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij lijkt door de katholieke oorsprong van de bron- waarvoor hij samen met Michael Richards nen. Zonder ook maar iets af te willen doen aan (RSAP) van Henk Sneevliet ging na voorbe- een aantal artikelen verzamelde. In hun boek Veel schriftelijke bronnen blijken pas achteraf de dappere rol van die CPN-leden, kan niet reidingen in 1938 en 1939 onder de naam stellen Ealham en Richards dat de Spaanse te zijn opgemaakt met het oogpunt om de eigen ontkend worden dat ook andere groeperin- MLL-Front direct ondergronds. In naam van burgeroorlog een complexe interactie was koers te verantwoorden en doorspekt met de gen hun bijdrage geleverd hebben. Twee historische zuiverheid is rectificatie in een van nationale en lokale factoren die vorm en nodige politieke retoriek. voorbeelden: volgende druk van dit interessante boek (4) Naar gelang de bron telde de CNT voor de Het Parool richting van de oorlog bepaalden. De ver- burgeroorlog alleen al in Barcelona tussen de In van 25 februari 1946 wordt ver- zeker op zijn plaats. (DdW) deeldheid van Spanje was een gevolg van het 150.00 à 200.00 leden. Zie onder meer Hugh meld dat op 25 februari 1941 ‘enige tiendui- Annet Mooij, De strijd om de Februaristaking, ontelbaar aantal kloven in de samenleving Thomas, The Spanish civil war en Jacques Giele, zenden manifesten door Koos Vorrink, Jaap Uitgeverij Balans, Amsterdam­ 2006, 174 pag.; van de jaren 1930. Volgens Ealham en Arbeiderszelfbestuur in Spanje. Nunes Vas en Pieter 't Hoen in omloop [wer- 17,50 euro. Richards was de burgeroorlog beslist geen (5) Het republikeinse geweld was proportio- den] gebracht. Ook de Spartacusgroep [ook confrontatie tussen twee gemakkelijk te iden- neel wel veel kleiner dan van de opstandelin- wel Marx-Lenin-Luxemburg-Front (MLL- TERRA INCOGNITA gen. tificeren groepen en of ideeën, zoals wel Zo stierven in Malaga tijdens de revolutie Front) of Derde Front genoemd/ddew] van Er zijn van die boeken die je zelf geschreven vaker wordt gesteld. ongeveer 1100 personen van juli 1936 tot febru- Henk Sneevliet lanceerde een groot aantal had willen hebben. Het nieuwe boek van de ari 1937. Nadat de opstandelingen de stad had- vlugschriften, terwijl eveneens van commu- Belgische ingenieur milieukunde Peter Tom Om het duale zwart-wit beeld over de den ingenomen werden in enkele maanden nistische en andere kant oproepen versche- Jones en de in libertaire kringen bekende Spaanse burgeroorlog te corrigeren vormt de ruim 3000 mensen omgebracht, terwijl een nen tot aansluiting bij de stakingsbeweging.’ filosoof Roger Jacobs over globalisering, eco- groot deel van de stedelijke bevolking al op de bijdrage van Ealhma een mooie illustratie In zijn standaardwerk De Februaristaking logie en rechtvaardige duurzaamheid is een vlucht was geslagen voor de komst van de van de nuancering die nodig is. Het is van rebellen. schrijft Ben Sijes dat het Derde Front en de van die boeken. In ruim 600 bladzijden geven essentieel belang om het geheel van die facto- (6) In mei 1937 kwam de strijd tussen de anar- CPN in hun manifesten en illegale kranten de zij een messcherpe en hoogstaande analyse ren te vatten om een integraal beeld te krij- chisten en onafhankelijke marxisten enerzijds arbeiders bezwoeren hun historische roeping van de hedendaagse ecologische crisis, de gen over complexe Spaanse burgeroorlog. en communisten en republikeinen anderzijds, getrouw te blijven en ‘zonder onderscheid problemen rond duurzame ontwikkeling en Het is de verdienste van Ealham en Richards tot een gewapend conflict in Barcelona toen van richting’ op straat te protesteren. Het de keuzes die op korte termijn gemaakt moe- eenheden van de politie en de andere ordedien- om in hun boek een verscheiden blik te bie- sten het telefoongebouw aanvielen dat sinds Derde Front gaf niet minder dan zes manifes- ten worden om de aarde te redden. den op die burgeroorlog. Het is evenwel jam- het begin van de revolutie werd beheerd door ten uit. Het roemde de solidariteit van de In het eerste deel van het boek wordt inge- mer dat enkele artikelen in hun boek niet de CNT. Jordaners met de joden als een culturele daad gaan op de ongehoorde complexiteit van het echt overtuigen. Vooral de samenhang tussen van de eerste orde, waarop Nederland trots moderne milieuvraagstuk. Op basis van de de diverse artikelen komt niet goed uit de DE FEBRUARISTAKING kan zijn. Beide partijen, schrijft Sijes, knoop- meest recente wetenschappelijk artikelen uit verf. Een manco waar samengestelde boeken De Februaristaking van 25 februari 1941 – nu ten aan bij de groeiende wil van de arbeiders onder meer Nature, Science en Ecological wel vaker aan lijden. (WV) alweer ruim 65 jaar geleden – is een unieke eens eindelijk met de verraders af te rekenen Economics wordt een nauwgezet beeld Chris Ealham and Michael Richards (ed.), The daad van opstandig verzet geweest tijdens en de Duitsers de vuisten te tonen. ‘Zo was geschetst van de meest acute milieuproble- splintering of Spain. Cultural history and the de Tweede Wereldoolog. Tégen de nationaal- een gunstige voedingsbodem voor een staking men zoals vervuiling, afnemende biodiversi-

54 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 55 teit, schaarste aan hulpbronnen en onvoor- verhandelbare quota, strenge milieu-presta- mende consumptie? Sheehan nu in een Nederlandse vertaling spelbare klimaatverandering. De centrale tienormen voor woningen en auto’s, de intro- Men kan ook wel wensen dat de mens niet (van Sies van Raaij) heeft uitgebracht. gedachte is dat wij ons in een hoogst onze- ductie van foutvriendelijke technologie langer heel egocentrisch de eigen consump- Wie het boek leest zal verrast zijn door de kere en onbekende situatie bevinden. In feite (eventuele nadelige consequenties ervan blij- tiebelangen nastreeft en de voorkeur geeft verscheidenheid aan onderwerpen en invals- bevinden we ons op totaal onbekend terrein: ven altijd beperkt, anders dan in het geval aan het ‘zijn’ boven het ‘hebben’ (p. 578), hoeken en het vermogen van de auteur om een Terra Incognita. We weten gewoon niet van bijvoorbeeld kernenergie). Ook wordt maar hoe kan men dit bereiken? Welke rol het anarchisme te ‘restylen’ tot een eigentijd- wat de kritische grenzen zijn van de ecosy- aan het eind stilgestaan bij het belang van spelen statuszoeken, competitiedrang, ver- se verzetscultuur en levenswijze. Zo opent stemen, in hoeverre het verlies aan soorten- een ethiek van verbondenheid met de natuur, slaafdheid aan consumptie in de moderne zijn boek met de andersglobaliseringsbewe- rijkdom onomkeerbaar is en wat de mogelijk aangezien de milieuproblemen grotendeels maatschappij? Hoe kan worden bereikt dat ging die in 1999 in Seattle geboren werd. desastreuze consequenties zijn van snelle, voortkomen uit de wens om de natuur te de burgers meer ‘altruïstisch’ gaan worden Naar de namen van de meeste grondleggers onzekere transities zoals plotselinge klimaat- overheersen ten behoeve van de luxe en ten opzichte van hun hongerende medebur- van het anarchistische ideeëngoed hoeft de veranderingen. materialistische westerse levensstijlen. gers in de Derde Wereld , de komende gene- lezer(es) niet tevergeefs te zoeken maar deze In het tweede deel begeven de auteurs zich Terra Incognita is zonder meer een fascine- raties en natuur en milieu die geen enkele klassieken staan zeker niet centraal. Het aar- op het gebied van de ecologische geschiede- rend boek omdat het een diepgaande, brede stem hebben in ons liberaal-democratische dige is dat Sheenan het anarchistische den- nis, waar nog betrekkelijk weinig literatuur en multidisciplinaire analyse geeft van de systeem? ken, uiteenlopend van anarcho-communisme over bestaat. Op basis van het eerdere werk moderne milieucrisis. De twee auteurs uit de In het laatste hoofdstuk waarin een pleidooi en sociaal-anarchisme tot individualistisch van onder andere Clive Ponting, Jared technische en sociale wetenschappen vullen wordt gehouden voor een ethiek van verbon- anarchisme beschrijft als een reistocht door Diamond, Murray Bookchin en Lewis elkaar uitstekend aan en zijn in staat de lezer denheid blijft de argumentatie erg aan de een breed politiek spectrum dat loopt van Mumford wordt een brede schets gegeven te boeien en complexe theorieën uit meerdere abstracte kant en wordt de hoop sterk gericht Marx tot Nietzsche. van een ecologische geschiedenis van de disciplines op uiterst toegankelijke wijze te op een veelheid aan alternatieve experimen- Het boek onderscheidt zich van andere inlei- wereld. Aan bod komen onder andere de presenteren. ten van maatschappijverandering, zoals op dingen tot het anarchisme door de grote ontwikkeling en onderlinge relatie tussen Zijn er dan helemaal geen tekortkomingen? het gebied van onthaasting, consuminderen aandacht voor kunst en cultuur, waaraan mens, cultuur en de natuurlijke omgeving. In In de structuur van het boek zit naar mijn en levenskunst. Deze ideeën worden echter zoals bekend vaak libertaire opvattingen, dit gedeelte wordt veel aandacht besteed aan idee wel een onevenwichtigheid, vooral in de weinig uitgewerkt en gaan voorbij aan essen- bijvoorbeeld over macht en onmacht of vrij- de wisselwerking tussen mens en natuur tij- overgang van deel 1 naar deel 2. De lezer tiële vragen van machtsverdeling in de kapi- heid en onvrijheid, ten grondslag liggen. dens de verschillende ontwikkelingsstadia: verwacht in het middendeel niet een zo lange talistische maatschappij, de rol van sociale Verder worden anarchistische visies op seks van jager-verzamelaar, agrarische samenle- proeve van een ecologische geschiedenis. klassen en de steeds dominanter wordende en psychologie belicht aan de hand van ving, naar industriële maatschappij. Wellicht was het verstandiger geweest wan- (Amerikaanse) consumptiecultuur in de denkbeelden van Reich en Fromm. In het afsluitende deel beschrijven de auteurs neer de auteurs niet hadden geprobeerd om hedendaagse samenleving. Daarentegen blijven (zeker voor Nederlandse verschillende mogelijke en noodzakelijke een zo uitgebreide ‘groene geschiedenis van Geen boek is perfect, maar Terra Incognita is begrippen) het antimilitarisme en het dienst- oplossingen voor de moderne ecologische de mensheid’ in het boek te incorporeren. een werk waar de auteurs trots op mogen weigeren, de strategie van de geweldloos- crisis. Zij houden een overtuigend pleidooi Hoe goed ook gedaan, dit onderwerp ver- zijn en dat op grote schaal gelezen dient te heid versus het gebruik van geweld en zeker voor een ecologisch duurzame economie. dient eerder een apart boek en haalt de snel- worden: een absolute aanrader. (MdG) ook de religieus-anarchistische stroming Jones en Jacobs bepleiten een zogenaamde heid uit het betoog door de nodige herhalin- Peter Tom Jones en Roger Jacobs, Terra Incognita; nogal onderbelicht. (HR) stationaire economie die in evenwicht ver- gen. Globalisering, Ecologie en Rechtvaardige ‘Sean M. Sheehan, Anarchisme. Een reisgids; keert met natuur en milieu en benadrukken Een tweede punt van kritiek heeft te maken Duurzaamheid; Gent, Aca­de­mia Press 2006; 647 Kelderuitgeverij, Utrecht 2006; 146 pag.; 17,50 dat een dergelijke economie absoluut niet met bepaalde vormen van wensdenken die pag.; 30 euro; ISBN 90 382 0901 0 euro (www.kelderuitgeverij.nl). statisch zal zijn: ‘Een gezonde steady-state in het boek te vinden zijn. Zo is er relatief economie vereist een continue kwalitatieve weinig aandacht voor de enorme tegen- en REISGIDS MACHT: ANALYSE EN KRITIEK verbetering en renovatie van het bestaande chanteermacht van multinationale onderne- Drie jaar terug in De AS 143 schreef André de Anarchisten hebben ‘iets’ met macht. Dat is economische weefsel’ (p. 454). Uiteindelijk mingen die grote belangen hebben bij het Raaij waarderend over een toen verschenen vooral van negatieve maar soms ook van gaat het hen – net als de kritische econoom voortduren van de bestaande vervuilende Engelse inleiding tot het anarchisme. De titel positieve aard. Hoe en waar ook, ze wijzen Herman Daley – vooral om ‘de kwalitatieve vormen van productie en consumptie. Hoe ‘reisgids’ zette hem aanvankelijk op het ver- het af, bestrijden het (de negatieve aard), of verbetering van de levensvoorwaarden veel­ kan de maatschappij die macht van grote keerde been, maar zijn conclusie luidde dat moduleren het (positieve aard). Wat dat laat- eer dan het nastreven van kwantitatieve bedrijven neutraliseren? Wat is hierin de rol hij zelden met zoveel plezier een dergelijk ste aangaat, valt niet te ontkennen dat som- volumegroei.’(p. 455). van de kapitalistische staat die ook een evi- inleidend boek gelezen had. De Raaijs migen hebben gesproken over ‘Alle macht In het boek passeren deels bekende milieus- dent belang heeft bij een groei-economie en enthousiasme valt wel te begrijpen, vandaar aan de raden’ of ‘Macht aan de basis’… trategieën de revue, zoals eco-belastingen, het zoethouden van de burgers met toene- dat Kelderuitgeverij deze gids van Sean Onmiddellijk worden er in zo’n geval organi-

56 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 57 satorische kluisters aangebracht, zoals de machtsproblematiek. Die vraag drong zich heid, betrouwbaarheid en relevantie buiten voor de geest stond. Dat zou namelijk net zo directe afzetbaarheid van de uitvoerder van rond twintig jaar geleden op aan de kijf staan. Voor zover die kennis er is betreft lachwekkend zijn als ‘wetenschappelijk soci- die macht. Ik laat dit nu verder voor wat het Rotterdamse politicoloog Rinus van zij algemene wetmatigheden, zoals geformu- alisme’. Het zijn zaken die duidelijk van is. Schendelen en aan de Haagse bestuurskun- leerd door een gezaghebbende Amerikaanse elkaar te onderscheiden zijn, was zijn oor- Aan macht kan op heel verschillende wijzen dige Wim Derksen. Die vraag hield hen bezig politicoloog: overal en altijd is de beschik- deel. Waar het hem om ging was te bena- aandacht worden besteed. Dat was al in de omdat zij allerhande onvolkomenheden bin- kingsmacht over politieke hulpmiddelen drukken dat ook anarchisten zich van weten- oudheid zo en dat loopt door tot in het nen hun wetenschappelijke disciplines con- ongelijk verdeeld’. schappelijke methoden moeten bedienen, heden. In het nummer van het Italiaanse stateerden. Hun studies hebben wel een Van Schendelen gaat vervolgens in op een willen zij verantwoorde en houdbare uitspra- anarchistische maandblad Rivista A (juni zekere leeftijd, maar hebben tegelijkertijd een aantal wetenschappelijke ‘handvaardighe- ken doen. Daarnaast staan dan de anarchisti- 2006, nr. 318) treft men bijvoorbeeld een arti- actuele waarde, want ik constateer niet veel den’ – hij vult een ‘gereedschapskist’ voor de sche opinies, verlangens, idealen en wat dies kel aan over pauselijke oprispingen met vooruitgang in het niveau van de ermee cor- politicoloog. Daar betoont hij zich vooral meer zij. betrekking tot sexualiteit. Die oprispingen responderende politieke discussie. De toen Popperiaan, waar hij de bekende problema- Een fundamenteel discussiepunt is er waar hebben geleid tot een eind 2005 gehouden ervaren relevantie van de methodologische tiek van de verificatie en falsificatie behan- Van Schendelen als waarschuwing laat horen: conferentie van Italiaanse anarchisten over opmerkingen met betrekking tot de politico- delt. Vervolgens onderkent hij: ‘Zo beschouwd ‘Een sociale beperking is aanwezig indien de de Roomse eros en sexuele repressie. Aan logie en bestuurskunde lijkt mij nog steeds kan de beoefening van wetenschap worden onderzoeker zijn eigen normen en waarden sexuele repressie is in het verleden mede aanwezig en dat geldt ook voor het anar- vergeleken met een veredelde weddenschap: onvoldoende weet te elimineren uit de ana- aandacht besteed door psychiaters en maat- chisme als het gaat om het analyseren van op grond van de best mogelijke, maar altijd lyse’. Dat elimineren zal nooit volledig kun- schappijcritici als S. Freud, W. Reich en H. macht. ontoereikende gegevens en argumenten nen of plaatsvinden. Steeds zal het gaan om Marcuse. Hun teksten spreken in een analyse Van Schendelen besprak in der tijd de vraag wordt een uitspraak gedaan in termen van ‘partijdig’ onderzoek. Maar wiens ‘partij’, over sexuele repressie ook heden nog steeds naar de wetenschappelijkheid van de bestu- aannemelijkheid’. wiens ‘kant’, wordt gekozen? Ten behoeven aan. Het is dus niet vreemd om in dit ver- dering van voor politicologen relevante ver- Kortom, de toepassing van beproefde metho- van wie of waaraan is het onderzoek dienst- band verwijzingen naar die teksten tegen te schijnselen, zoals ‘staatsmacht’. Omdat het den maakt dat het de aannemelijkheid van baar? Wie maakt de keuze voor het gebruik komen als het om kritiek op vorenbedoelde anarchisme zich met soortgelijke verschijnse- uitspraken verhoogt, maar af is het werk van welke methode en voor welk soort Roomse ongezonde gedachten gaat. len bezighoudt, herhaal ik zijn vraagstelling nooit. Dit komt overeen met wat de Italiaanse onderzoek? De bedoelde repressie heeft zijn verbinding in voor het anarchisme aangepaste vorm: is anarchist Errico Malatesta aan het begin van In zijn bijdrage getiteld Arm Europa laat met het opzetten en uitwerken van een het verschijnsel ‘macht’ wetenschappelijk is de vorige eeuw eens naar aanleiding van het André Bons aardig een onderscheid tussen staatsidee, te weten een theocratie naar te bestuderen? Zo ja, kunnen anarchisten onderwerp ‘anarchisme en wetenschap’ het ene soort onderzoekers, te weten zij die Rooms model en heeft dus alles met het ver- daarmee dan hun voordeel doen? De beant- opmerkte. De wetenschapsman — en dat de ‘bestaande macht’ dienen en het andere werven en uitoefenen van ‘macht’ te maken. woording van de eerste vraag vereist een geldt ook voor een anarchist die pretendeert soort, zij die meer aan de kant van de ‘tegen- Daar zijn velen steeds weer opnieuw op uit, toelichting van de termen ‘wetenschappelijk’ wetenschappelijk verantwoorde uitspraken macht’ staan, in beeld komen (zie De AS . Rooms of niet. Het is blijkbaar van alle dag en ‘macht’. Daarover het volgende. te doen — moet positieve, rationele en expe- 152/153/154). Het maken van keuzes is niet en alle windstreken. Zo merkwaardig is het Van Schendelen gaat in zijn boek Toegepaste rimentele methoden hanteren. Wat gevonden te ontlopen. Ook niet door politicologen en dus niet in hetzelfde nummer van Rivista A politicologie, Over politieke wetenschap, politieke wordt is voorlopig en steeds voor verbete- bestuurskundigen. een behandeling van een kritische tekst uit praktijk en de oplossing van concrete politieke ring vatbaar. Er is dus sprake van een syste- Hier verschijnt het persoonlijke element van 1548 over ‘vrijwillige slavernij’ van de problemen (Leiden, 1989) in op de weten- matische twijfel aan de definitieve resultaten de inzet van de onderzoeker. De een zal zijn Fransman E. De la Boétie aan te treffen, schappelijke bestudering van verschijnselen. van de wetenschap (uit: Errico Malatesta, activiteit aanwenden ten behoeve van het evenals een bijdrage over het systeem van de Wat onderscheidt deze vorm van een niet- Leven en ideeën van een Italiaanse anarchist, behoud, de versterking van de positie van de macht en hoe dat te bestrijden. wetenschappelijke bestudering? Wel, weten- samengesteld door V. Richards, Baarn, 1980, overheid en diens rol in de maatschappij schap levert een kennisvorm met een superi- p. 30-31). Malatesta werkte dat toen niet ver- (‘bestaande macht’). Zijn of haar activiteit zal Het systeem van de macht wordt vaak bestu- eur gehalte aan geldigheid, betrouwbaarheid en der methodisch uit, Van Schendelen deed dat georiënteerd zijn op sociale dominantie. De deerd aan de hand van een bepaalde stand relevantie, zegt hij. Dat klinkt pretentieus. Dat later wel en dat is winst. ander zal juist zijn activiteit richten op de van zaken in de maatschappij. Het zijn niet voelt hij zelf ook aan, zodat hij daaraan vrij- Om misverstanden te voorkomen nog het verbetering van leefomstandigheden van alleen anarchisten die zich daarmee bezig- wel onmiddellijk een relativering toevoegt. volgende. Van Schendelen plaats ik niet in de mensen, op het elimineren van ongerecht- houden, maar bijvoorbeeld ook politicologen Zo kennen we Van Schendelen weer als hij rij van anarchisten, dat moet duidelijk zijn, vaardigde verschillen tussen mensen, het en bestuurskundigen. De vraag is of zij zegt: ‘zoals in vrijwel alle vakgebieden maar dat betekent niet dat delen van zijn bewerkstelligen van fundamentele maat- methoden en inzichten hebben ontwikkeld, (behoudens bijvoorbeeld wiskunde en theo- werk niet voor anarchisten nuttig kunnen schappelijke verandering in anarchistische die maken dat men kan spreken over een logie) bestaat er in de politicologie weinig zijn. Een tweede punt is, dat Malatesta niet zin, als het om een libertair gaat (‘tegen- wetenschappelijke benadering van de kennis of wetenschap waarvan de geldig- iets van een ‘wetenschappelijk anarchisme’ macht’). Zijn of haar activiteit zal georiën-

58 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 59 teerd zijn op sociale solidariteit. Dit betekent en bijvoorbeeld de afwezigheid van het waren voor het doen van onderzoek niet geschiedwetenschap. Het gaat er enerzijds dat machtsanalyse in het laatste geval een bestaan van sterke aanwijzingen van het opgeleid, met als uitzonderingen bijvoor- om licht te werpen op de historiciteit van de kritische analyse betreft. Dat houdt weer niet tegendeel. Dit betekent dat er een intersub- beeld Peter Kropotkin en Elisée Reclus (bei- wereld waarin we leven (waar komen allerlei in dat men dan een loopje mag nemen met de jectief referentiekader moet zijn gecreëerd, den waren geograaf). Pierre-Joseph Proudhon verschijnselen vandaan?), om beter te begrij- geldigheid van argumentatie en de betrouw- zodat een bewering intersubjectief toetsbaar heeft het vooral van zelfstudie moeten heb- pen hoe het verleden doorweegt in het heden. baarheid van gegevens waarmee men werkt is. Deze intersubjectiviteit veronderstelt ben – en zo zijn er vele anderen. Hoe dan Anderzijds gaat het om — en nu zitten we bij of dat de gebruikte terminologie mag zwal- onder meer dat ieder de zelfde terminologie ook, dat alles heeft de anarchistische bewe- de sociologie — het deconstrueren van enti- ken. In die zin blijven de vereisten van gebruikt, die voor een ieder de zelfde beteke- ging niet verder gebracht dan wat David teiten om langs die weg de individuen in de wetenschappelijkheid van de activiteit voor nis heeft. In dat geval volg ik de terminolo- Apter al in de jaren zeventig van de vorige maatschappij terug te vinden en de relaties ieder gelijk. Wie naar aanleiding van een gie-keuze van Derksen wat het machtsbegrip eeuw in zijn The old Anarchism and the New – die zij met elkaar onderhouden. Een van de theorie over macht bijvoorbeeld bepaalde betreft. Some Comments (in: D.E. Apter, J.Joll, latere sociologen waarbij mede aansluiting uitspraken doet, zal deze zo moeten presen- Bij hem is macht een relationeel begrip. Dit Anarchism Today, London, 1971, p. 1-13) heeft wordt gevonden is de Fransman P. Bourdieu. teren dat ze zijn na te trekken en daarmee betekent dat het voor macht van belang is dat opgemerkt: anarchisme vertegenwoordigt Deze socioloog vindt men ook genoemd bij ook eventueel zijn te weerleggen. Daarvoor binnen een sociale relatie de ander een bepaalde een vorm van sociale kritiek tegen het kapita- André Bons in zijn genoemde bijdrage in De is het ook nodig een eenduidige terminologie wil wordt opgelegd en dat die wil kan wor- lisme als systeem en tegen socialisme als een AS. te hanteren. Dat geldt voor politicologen en den doorgezet tegen de zin van de ander in. vorm van bureaucratische overheersing. Als André Bons levert een aantal ingrediënten bestuurskundigen, maar even zo goed voor Als je nu spreekt over machtsstructuren dan is anarchisme al verder iets voorstelt dan zou je voor het type onderzoek dat in de lijn van de anarchisten. het duidelijk dat het niet om een toevallige het een sociale leer van meer verpersoonlijkt ‘socio-histoire’ is op te zetten. Ook in dat situatie gaat, maar dat macht als een zogehe- leven kunnen noemen. Het levert zeker geen geval zou ‘armoede’ ongetwijfeld als een Het is opmerkelijk dat voor bestuurskundi- ten dispositioneel begrip wordt gehanteerd. politieke oplossing voor wereldproblemen sociale relatie worden gepresenteerd omdat gen pas half jaren tachtig vorige eeuw zo’n Dit betekent dat het bij macht in die zin er op. Het heeft ook geen consistente vermeer- bezitsverhoudingen en machtsposities juist bruikbaar geachte terminologie werd ont- niet om gaat om erin te slagen één keer de dering van ideeën en theorieën opgeleverd, in het blikveld worden genomen. Armoede wikkeld. Wim Derksen voorzag daarin met eigen doeleinden te bereiken (want dan zou aldus Apter. Meer dan dertig jaar later, kan je kan dan in beschrijvingen ervan verschijnen zijn Macht in de gemeente, Beleidsanalyse als het een episodisch begrip zijn). Het machtsbe- Apter nog steeds gelijk geven. Ik til daar niet als ’lijden op afstand’ (‘souffrances à distan- vorm van machtsonderzoek (Amsterdam, 1985). grip waarvan hier sprake is, drukt juist uit zo zwaar aan, zeker niet als overdacht wordt ce’). Dit noopt tot het hebben van oog voor Hij constateerde in die tijd dat de kennis over dat je je doeleinden kunt bereiken als jij dat wat Apter óók zegt: ‘Binnen de anarchisti- de structurele kant van ‘armoede’ met als machtsstructuren gering was. Wij weten nog wilt. Derksen geeft als voorbeeld voor zo’n sche ideologie zit voldoende aantrekkelijks consequentie het plegen van fundamentele steeds tamelijk weinig af van de machtsver- dispositioneel machtsbegrip, dat de presi- aan oude concepten zo­­dat het mogelijk is ingrepen in de maatschappelijke orde. houdingen in de (lokale) samenleving, stelde dent van een land ‘in power’ is, ook als hij telkens weer een kersverse interpretatie te Kortom, deze benadering is ‘maatschappij- hij vast. Hij had het toen natuurlijk niet over slaapt. vinden’. kritisch’. Armoede is ‘gepolitiseerd’ in plaats ‘praten’ over macht, maar over het doen van In een machtsanalytisch kader komt dus om van ‘geïndividualiseerd’. In het laatste geval wetenschappelijk verantwoord onderzoek er de hoek kijken 1) macht als een relationeel Een van die oude concepten is wat geactuali- kan men armoedebestrijding laten plegen naar. Bij machtsonderzoek zat volgens hem begrip en 2) macht als een dispositioneel seerd het dispositionele machtsbegrip heet. door liefdadigheidsinstellingen, de kerk, de het probleem daar, waar moet worden aange- begrip. Dit lijkt een magere oogst, maar de Op dat punt is heel wat verhelderend onder- Lions-clubs. De overheid biedt daarmee geven (aannemelijk gemaakt) dat de hande- winst zit vooral in de toegespitste begrips- zoek te plegen. Daarvoor moet men zich wel ruimte voor het doen van ‘goede werken’, ling van de een het effect is van een machts- omschrijving ten behoeve van het machtson- toerusten. Dat laat zich aardig doen aan de terwijl die zelfde overheid de structuren van handeling van de ander. Het gaat bij machts- derzoek. Kan je als anarchist met dit al je hand van het onlangs verschenen boekje over de ‘economie van de rijkdom’ in stand houdt, onderzoek dus om het aantonen van een voordeel doen? Wat zou je als anarchist ‘socio-historie’. Ik ben nog niet uit een cor- die weer armoede opleveren. Zo blijft er een causale ofwel oorzakelijke relatie, zo is te nader willen onderzoeken en hoe? recte vertaling van die term, gewoon ‘sociale ‘gesel’ in de samenleving aanwezig om het lezen. Daar lag en ligt nog steeds wetenschap- Kijken we eerst naar het verleden dan kan geschiedenis’ of ‘maatschappijgeschiedenis’? ‘gepeupel’ op afstand te disciplineren (‘de pelijk het probleem. Het is niet of nauwelijks worden opgemerkt, dat iedere klassieke of Waarom is dit in het kader van anarchisme- armoedezweep’ moet er maar weer eens ‘rond’ te krijgen om die oorzakelijkheid aan latere anarchist op zijn of haar manier en studies een welkom boekje? Dat ligt vooral in overheen, zeiden sommigen vroeger al). te tonen. vanuit zijn of haar vooringenomenheid de benadering van de thematiek. De socio- In de ‘socio-histoire’ ligt de nadruk op onder- Men kan wel in de buurt ervan komen, als steeds machtsrelaties in diens omringende historie houdt zich met name bezig met zoek naar en het herkennen van de effecten men bereid is een bepaalde relatie voor aan- sociaal-maatschappelijke verhoudingen heeft onderzoek naar en nadenken over machtsrela- van afstandrelaties. Het zijn relaties die moge- nemelijk te houden. Dat hangt dan af van de onderzocht en becommentarieerd. Ook zijn ties. Ten behoeve van het vinden van ‘gereed- lijk worden door hulpmiddelen zoals ‘schrift’, verscheidenheid en hoeveelheid indirecte er tal van aanbevelingen geformuleerd hoe schap’ voor dat onderzoek is men uitgeko- ‘geld’ en in onze tijd bijvoorbeeld ook door aanwijzingen voor het bestaan van de relatie macht te bestrijden. De meeste anarchisten men bij de sociologie als wetenschap en de ‘Internet’. Deze hulpmiddelen voor actie op

60 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 61 afstand transformeren zich in machtsrelaties, doen dus werk dat indruist tegen hun eigen Een prachtig boek over het gelijkwaardig en APENHEL waardoor de problematiek van de sociale normen en waarden.’ vriendschappelijk omgaan met een demente- Het boek De slag om de chimpansees door de overheersing en dominantie op afstand in beeld Dan is er natuurlijk het nijpende personeels­ rende ouder, zonder ook maar een greintje journalist Patrick Meershoek is een helder komen. Bij dominantie op afstand kan men tekort. Oplossingen daarvoor worden door betutteling. (RW) verslag rond de moeizaam tot stand komen- bijvoorbeeld aan de Belastingdienst denken de directies gezocht in reorganisaties, privati- Anne-Mei The, In de wachtkamer van de dood. de ‘pensioneringsregeling’ voor chimpansees die via een advertentie (‘schrift’) mensen sering, fusies,verzakelijking, strengere regels, Leven en sterven met dementie in een verkleu- die jarenlang in het proefdierencentrum verplicht (uitoefenen van macht) tot elektro- sancties en meer afstand tussen leidingge- rende samenleving, Amsterdam 2004 BPRC in Rijswijk gevangen zaten en voor nische melding van wijzigingen en belasting- vende en dagelijkse zorg. Het lijken precies Stella Braam, Ik heb Alzheimer. Het verhaal van medische experimenten gebruikt werden. aangifte (‘Internet’). Kunnen anarchisten met de verkeerde maatregelen. In 2010 zijn er in mijn vader, Amsterdam 2005, 17,50 euro. Het interessante eraan is dat de problematiek het ‘gereedschap’ dat de socio-historie aan- Nederland waarschijnlijk 300.000 demente- vanuit alle betrokkenen bekeken wordt. draagt een consistente theorievorming ten renden. ‘Hoe gaan we voor hen zorgen?’ De FOUT IN SPANJE Directie en dierverzorgers van het BPRC, behoeve van anarchistische kritiek op macht demente man die de aanleiding vormde voor In het Nederlands zijn veel publicaties over gematigde dierenbeschermers en radicale tot ontwikkeling brengen? Ik wacht af en ben dit boek heeft na zijn acute ziekenhuisopna- de Spaanse Burgeroorlog verschenen maar er aktievoerders, mensen van dierenopvang- benieuwd. (ThH) me nog 4 jaar geleefd. Maar hoe…? is bij mijn weten nauwelijks iets gepubliceerd plekken, zieken die hopen op nieuwe medi- Gérard Noiriel, Introduction à la socio-histoire; Een ander boek dat ik zeer de moeite waard over of van degenen die de kant van Franco cijnen, politici, enzovoort. La Découverte; Parijs, 2006; 121 pag.; 8,50 vind is geschreven door onderzoeksjourna- kozen. Het boek doet verslag van het jarenlange euro. liste Stella Braam. Aan de vele boeken die zij Ten tijde van de burgeroorlog deed Zwart gesoebat en geeft een kijkje in de keuken van schreef (onder andere ‘Grijze Wolven. Een Front-leider Arnold Meijer verslag van zijn een hevig omstreden instelling. Aan het ZORG OM OUDEREN zoektocht naar Turks extreem-rechts’) werkte reis naar het Franco-kamp en ook de Utrechtse woord komen onder meer het voormalig Juriste en cultureel antropologe Anne-Mei haar vader, René van Neer, mee. Dit boek Ik hoogleraar Grondijs schreef vanuit Spanje hoofd van de operatiekamer met zijn veran- The schreef boeken over beslissingen rond heb Alzheimer. Het verhaal van mijn vader is hun juichend over de nationalisten in De Telegraaf. derde visie en zijn schuldgevoel, Jane het levenseinde, en een proefschrift over de laatste project. René van Neer, ooit als psy- Zo bezien valt het toe te juichen dat de katho- Goodall, die tientallen jaren lang het leven hoop van kankerpatiënten op genezing. Met choloog verbonden aan de universiteit in lieke Spanjekenner Robert Lemm de herin- van chimpansees in natuurlijke omstandig- ‘In de wachtkamer van de dood’ schreef zij Tilburg, is – hoewel hij er uiteraard niet blij neringen van de falangist Fernando Jimenez heden observeerde, de mensen van Een Dier een boek dat interesse opwekt en dat je met mee is – zelf nieuwgierig naar het demente- heeft opgetekend. Helaas is diens relaas niet Een Vriend (EDEF) en van andere radicale plezier kunt lezen, over een onderwerp dat ringsproces. Hij kan er nu van binnenuit altijd goed te volgen. Bovendien blijft de aktiegroepen (verenigd in actiecampagne in allerlei opzichten niet bepaald opwekkend verslag van doen. Stella neemt veel gesprek- lezer met de vraag zitten waarom de volks- Koen) die niet mee wensen te doen aan is: het leven en sterven van demente ouderen ken op en schrijft delen daarvan letterlijk uit. jongen Jimenez al vanaf 1933 in zijn woon- gepolder, en maar één ding willen: het BPRC in verpleeghuizen. Aanleiding voor het Haar vader is zo geestig en opstandig dat ik plaats Noblejas actief werd voor de Falange, moet dicht en wel onmiddellijk. De schrijver onderzoek en het schrijven vormde een alar- ondanks alle ellende bij veel passages in de de kleine fascistische groepering die door staat duidelijk niet onsympathiek tegenover merend krantenbericht in de zomer van 1997: lach schiet. In een bijlage van het boek staan Franco en zijn medegeneraals uiteindelijk de aktievoerders, maar spreekt zich persoon- in een verpleeghuis in het noorden van het de ver­talingen van tientallen slimbedachte werd gesmoord in een ultraconservatieve lijk nergens over uit, waardoor het verslag land zou het personeel een demente man eigen woorden, zoals ‘eetbewaarapparaat’ staatsbeweging. zowel door voor- als tegenstanders van ‘de moedwillig hebben laten uitdrogen. Hij werd voor ijskast, en ‘neusdroognatmaker’ voor Triest zijn de verhalen over zijn dorp waar apenhel’ zonder al te veel ergernis gelezen door familie nog net op tijd naar het zieken- zakdoek. Ook uit dit boek blijkt duidelijk dat jongens die als kind met elkaar speelden, zal kunnen worden. huis gebracht, waar hij na enkele levensred- de zorg voor ouderen, zoals die in deze elkaar later namens het republikeinse of het Jammer is dat de onderliggende ethische dende ingrepen langzaam opknapte. Anne- samenleving geregeld is veel te wensen over- nationalistische kamp bevochten. Jiminez die kwestie niet wat meer naar boven gehaald Mei The stapte erop af en interviewde zowel laat, en dat het denken over wat dementie is, zijn leven lang de falangistenleider Jose wordt: kunnen mensen het überhaupt maken familie als personeel van het verpleeghuis. en hoe met dementerenden om te gaan nog Antonio Prima de Rivera bleef bewonderen om dieren te gebruiken? Als het antwoord Ook in verpleeghuizen in de randstad deed in de kinderschoenen staat. Anders dan vaak en weinig op had met Franco vocht aan het daarop ‘nee’ is, dan hoef je het niet meer te ze onderzoek. Hier was een van de dingen gedacht wordt beseffen veel dementerenden front bij Madrid en bij Toledo. Daar ontdekte hebben over wat erger is: chimpansees die haar opviel het ‘kleurverschil’ en daar- wel degelijk hun situatie. Ze ervaren, zoals hij dat niet alle regeringsgetrouwe soldaten gebruiken of muizen. Opmerkelijk is dat in mee vaak ook cultuurverschil tussen de men- René van Neer het uitdrukt, een vacuüm in beesten waren, maar zijn afschuw van ‘de het boek zowel vegetariërs voorkomen die sen die de verzorging geven en degenen die hun hoofd. Stella Braam pleit voor het roden’ veranderde er niet door. (HR) voorstander zijn van dierproeven als vlees- het krijgen. Voor beide kanten is het soms Julianamodel: elke dementerende een eigen Robert Lemm, Goed fout. Relaas van een Spaanse eters die walgen van de experimenten, ook al lastig. ‘Vooral de oudere gekleurde verzor- verzorger. ‘Wanneer is dat rond?’ vraagt falangist; Aspekt Soesterberg 2006; 276 pag.; zouden die soms ‘nuttig’ voor mensen kun- genden zouden hun eigen familieleden niet René zich af. Dat zal helaas nog wel even geill.; 19,95 euro (uitgeverijaspekt.nl). nen zijn. (Wat ze vaak niet eens zijn!) in een verpleeghuis “stoppen”, zeggen ze. Ze duren. Inmiddels ligt er een parlementair besluit dat

62 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 63 gebruik van mensapen voor medische proe- gers blijven rammelen aan de hekken van ven niet langer is toegestaan. Hopelijk heb- dierproefcentra en andere onheilsplekken ben de misbruikte chimps een rustige oude voor dier en mens. (RW) dag in betere oorden. Ondertussen is het Patrick Meershoek, De slag om de chimpansees, goed dat actievoerders en verontruste bur- Diemen 2005, 17,50 euro.

64 Dertiende Jaarboek Anarchisme/De AS 156 Beste lezer(es), * In dit laatste nummer van 2006 is het thema de voortgaande afbraak van de verzorgingsstaat, niet alleen in Nederland maar in geheel Europa. Tegelijk is dit nummer het Dertiende Jaarboek Anarchisme waarin onder meer aandacht wordt besteed aan de burgeroorlog in Spanje die 70 jaar terug uitbrak. Bovendien wordt de betekenis van de onlangs overleden Murray Bookchin voor het na-oorlogse anarchisme in kaart gebracht. * Opnieuw gaat een nieuwe rubriek van start. In ‘Hard Rain’ (de titel is ont- leend aan een song van Bob Dylan) zal Hans Ramaer voortaan schrijven over recent verschenen tijdschriften. Daarnaast blijft Peter Lanser de bladenru- briek ‘Bladspiegel’ verzorgen. * Het abonnement voor 2007 bedraagt 18 euro. Maar zoals bekend zijn ook donaties noodzakelijk om dit inmiddels 34 jaar oude blad te kunnen blijven uitgeven.Binnenkort­ ontvangt u apart een acceptgiro voor betaling van het abonnement plus zo mogelijk uw donatie. U vult dus minimaal 18 euro in. Met deze acceptgiro kunt u géén bestellingen doen. * De illustraties in dit nummer zijn van schrijver, dichter en tekenaar Manuel Kneepkens. De illustratie op het omslag is een affiche van de Spaanse anar- chistische organisaties FAI en CNT tijdens de burgeroorlog (1936-1939). * Voorjaar 2007 verschijnt De AS 157 met als thema: (libertaire) literatuur. * Bij het per perse gaan van dit nummer bereikte ons het overlijdensbericht van Greet Wandelee. Ze werd 78 jaar. Joop en Greet zijn hun leven lang betrokken geweest bij de libertaire beweging. Op heel veel manifestaties en demonstraties waren ze actief. Greet kwam al sinds haar jeugd met haar ouders naar de anarchistische comping in Appelscha en ze was er (met Joop) nog ieder jaar present. We wensen Joop en kinderen veel sterkte toe.

* Alle afleveringen van het tijdschrift en andere uitgaven van De AS kunnen voor­delig besteld worden door gebruik te maken van een of meer van onder- staande aanbiedingen: AANBIEDING 1: dit pakket omvat alle tot nog toe verschenen nummers (origineel dan wel herdruk) plus het apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme, alsmede de onmisbare Bibliografie van 26 jaargangen De AS voor 100 euro (incl. verzendkosten). AANBIEDING 2: voor 40 euro (incl. verzendkosten) ontvangt u alle nog leverbare origi­nele nummers van De AS (zie het overzicht elders in dit info- katern). AANBIEDING 3: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie sturen we alle boeken en brochures die De AS inmiddels heeft uit­gebracht (zie het overzicht Uitgaven De AS elders in dit infokatern) incl. verzendkosten toe voor 45 euro. AANBIEDING 4: alle uitgaven zoals genoemd in aanbieding 3 plus het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie ontvangt u voor 52 euro (incl. verzend­kosten). Vanzelfsprekend gelden alle aanbiedingen zolang de voorraad strekt. Bestellen via postgironummer 4460315 van De AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle met ver­melding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie De AS van Rijnders’ Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. LOSSE EXEMPLAREN Clara Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor ‘Stirneriaanse lustbeleving’ fijntjes neer (bestel- Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerde prijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot nummer: 003); aantal eerder verschenen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/ —Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48 p. tellende bro- overmaking van 2,25 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, chure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,75 euro (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (bestelnummer: 004); besteld worden! —J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in 1951 verscheen Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 —Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anar­chistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 essay. 42 p. (bestelnummer: 006); (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 —Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann), nr. 71 verschenenbrochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden (‘neem en eet’), aangevuld (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. met een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een 75 (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 biografische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnummer: 007); (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 —Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De ver- (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, lokking van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ont- straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 vangen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met (Buitenstaanders over anarchisme), nr. 97 (Israel), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 vermelding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3,25 euro per exemplaar. Let op: de bestelnum- (Beeldvorming), nr. 101 (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. mers 001, 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van3,25 104/105 (België), nr. 106 (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav euro geldt. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,50 euro besteld worden. Landauer), nr. 114 (Poëzie als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als interna- tionale figuur), nr. 118 (Italie), nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr.128 Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdrukken als origi- (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 (Afrika), nr. 133 (Techno), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nele uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirore- nr. 140 (Dood), nr 141 (Boeken), nr. 142 (Tiende Jaarboek Anarchisme), nr. 143 (Erich Muhsam), nr. kening 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. 144 (De staat van de staat), nr. 145 (Atalanta), nr. 146 (Ivan Illich), nr. 147 (Jazz), nr. 150 (Stalin in —Bibliografie De AS, jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. Spanje), nr. 151 (Nederlandse anarchisten 1933-1945), nr. 155 (Manifesten). —Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293 p., Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4,50 euro per stuk. Het betreft: nr. 13,90 euro. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde —Eerste Jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde Jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde Jaarboek —Hans Ramaer, Het onbegrepen anarchisme. Tekst van een lezing opgenomen in de bundel 'De Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anarchisme/Anarchisme inNederland), nr. 130/131 Ideologieën' (Studium Generale, Utrecht 1994);12 p.; 1,25 euro. (ZevendeJaarboekAnarchisme/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord —Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het land- (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22 p.; 1,90 euro. schap), nr. 148/149 (ElfdeJaarboekAnarchisme/Opgesloten), nr. 152/153/154 (Twaalfde Jaarboek —Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een oorspronkelijk in 1926 verschenen Anarchisme). kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. Alle inmiddels uitverkochte afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uit- —Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. zondering 2,25 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. —Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. 2 (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 —Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, mis- —Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. vorming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. —Anton Constandse, Nederland, God en Oranje; herdruk van brochure uit 1932; 15 p.; 1,25 euro. 14 (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmann), —Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronkelijk in nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) uit- nr. 23 (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen gegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190 p.; 9,50 euro. & wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu ~ macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en weten- AANBIEDINGEN schap), nr. 39/40 (Anton Constandse en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 De AS presenteert diverse afgeprijsde boeken en brochures. Van sommige titels is slechts een gering (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Cooperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 aantal exemplaren voorradig, dus gelden deze aanbiedingen zo lang de voorraad strekt. De prijzen (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha- zijn inclusief verzendkosten. Bestellen via overmaken van uw betaling(en) met vermelding van feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afle- titel(s) op giro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Het betreft: veringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6,75 euro besteld moet wor- ­—Thom Holterman, Recht en politieke organisatie,. Een onderzoek naar convergentie in opvattingen den. omtrent recht en politieke organisatie bij sommige anarchisten en sommige rechtsgeleerden; Tjeenk Willink, Zwolle 1986; 310 pag.; 14,90 euro. —Thom Holterman en Henc van Maarseveen (ed.), Law in anarchism; Erasmus University, Rotterdam UITGAVEN DE AS 1980; 177 pag.; 7,50 euro. (Een selectie van bijdragen aan het in 1979 gehouden internationale semi- De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en bro- nar anarchism & law met onder meer artikelen over Spooner, Proudhon en Kropotkin.) chures. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn verschenen: —Ton Geurtsen, De fabel van het linkse ongelijk, met libertaire teksten van Rosa Luxemburg, Anton —Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij Pannekoek, Henriëtte Roland Holst en Arthur Lehning; Rode Emma, Amsterdam 1990;111 pag.; 7,50 Constandse’s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (bestelnummer: 001); euro. —R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen —Arthur Lehning, Lenin en de revolutie. Marxisme en anarchisme in de Russische revolutie; Rode beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (bestelnum- Emma, Amsterdam 1994; 151 pag.; 10,90 euro. Deze uitgave is een uitgebreide en geïllustreerde mer: 002); editie van de in 1972 bij Van Gennep verschenen Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke —Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij Duitse artikelenserie, getiteld ‘Radendemocratie of staatscommunisme’. NIEUWE UITGAVEN JAN BÖRGER-BIBLIOTHEEK F I L O S O F I E ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

Jan Börger: Het hoofd van Johannes de Doper De grote dode. Het offer en de levenskunst. 2006, ISBN-10: 90-76033-27-7 NUR-736 EAN -13: 90-76033-27-3 356 p. €22,50 (Herziene uitgave, voorheen: Het spookt in de Sint Jan!) Wim de Lobel: Spiritueel anarchisme – orde van zelfbeteugeling. Het universele principe – Arche anarchos estin. Bundel, 1999, ISBN 90-76033-04-8 geïll. 112p. €7,00 De eeuwige generatie. De kunst van het grote sterven. 2005, ISBN 90-76033-26-9 geïll. 100 p. €7,00 Hans de Heer: Oer-informatie. Een confrontatie van de moderne natuurkunde met de filosofie van Jan Börger. 1998, ISBN 90-76033-03 50 p. €4,50 Geest van Stof. De Mnemocratische Evolutie van het bewustzijnsproces. 2000, ISBN 90-76033-06-4 93 p. €7,00 Het Ik. Splijtzwam van de Geest. 2002, ISBN 90-76033-14-5 56 p. €4,50 (Werd voorgedragen voor de Socrates Wisselbeker 2002)

Ida Lamers-Versteeg: Kosmotheoros, en het onbegrensd begrensde. Geschiedenis van het denken. Doctoraal-scriptie (1989 bewerkt). 2002, ISBN 90-76033-15-3 geïll. 196 p. €14,50 Peter Dembski: Het anarchistische principe. Anarchos – Aanvangsloos. 2003, geïll. 16 p . €1,50 Met notenapparaat. (Uit het Duits vertaald door Ida Lamers-Versteeg.) Duitstalige uitgave. 2004, geïll. 15p. €1,50

Michiel Wielema: Ketters en Verlichters . De invloed van het spinozisme en wolffianisme op de verlichting in gereformeerd Nederland. Academisch proefschrift (1999) Ringband A-4 2000, ISBN 90-76033-05-6 geïll. 196 p. €20,00

Tevens leverbaar: God noch autoriteit. Geschiedenis van de Vrijdenkersbeweging in Nederland. B. Gasenbeek, J.C.H. Blom, J.W.M. Nabuurs 2006, ISBN 90 8506 3582, uitg. Boom. geïll. 336 p.€24,95

Door storting op postgiro 77 0 36 van het verschuldigde bedrag wordt de bestelling zo snel mogelijk toegezonden. Jan Börger-Bibliotheek, Postbus 43, 2750 AA MOERKAPELLE. Ook te bestellen via onze website: http://www.ibizweb.nl/börger E-mail: [email protected] (Prijzen inclusief porto. Minimaal voor €6,00 bestellen.)