Nr. 96, september 2006

Molens Rijnland

De molen van Enumatil: honderd jaar na de brand thuisgebracht

De Lakermolen in Warmond als bijzon - der experiment

Maandblad over molens en hun opvolgers 9e jaargang, nr. 9 Inhoud pagina

Molens Actueel 283

Forum: Oliemolennummer 297

COLOFON ‘t Betere Werk: Nogmaals de molen van Walderveen 297

NVVM-molenmakers actief 298 Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle, Tel./fax: +31 (0)79-5931303 Molens Rijnland 299 E-mail adres: [email protected] De Lakermolen in Warmond als bijzonder experiment 304 Verschijning: Elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van de André van Noort maand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijnt één gecombineerd nummer. De molen van Enumatil: honderd jaar na de brand thuisgebracht 310 E.G.M. Esselink Uitgave: De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting Molenwereld Benedenrijweg 521 2987 VA Ridderkerk Uit ‘t Kijkgat 316 Tel.: 0180-411018 Grensmolens 317 Uitgever: dhr. Sj. J. Veerman Neptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d Lek Zoeker 318 Tel.: 0180-524509 E-mail adres: [email protected]

Redactie: dhr. J.S. Bakker Redactioneel Moerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle, Tel/fax 079-5931303 Niet alleen in de moderne tijd wordt er veel geëxperimenteerd met E-mail adres: [email protected] windmolens. Ook de klassieke molens in vroeger tijden zijn niet aan dhr. B.H.J. Mols experimenten ontsnapt. Uitvinders zijn in het verleden op zoek Provincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk, gegaan naar nieuwe wegen. De Utrechtenaar Dorn Seiffen is zo Tel.: 06-50283248 iemand geweest. De molen met horizontale wieken die hij ontwierp E-mail adres: [email protected] bestaat nog, maar is al vrij snel weer veranderd in een normale Advertenties: molen; deze molen van de Lakerpolder bij Warmond. In dit nummer J. Ottevanger gaat André van Noort in op de wederwaardigheden van de Molenviergang 2 2761 BK Zevenhuizen Lakermolen als experiment van Dorn Seiffen. Tel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected] Molens kwamen, molens gingen. Het was in augustus precies honderd jaar geleden dat van de korenmolen in het Groningse Abonnementen: Enumatil niet meer dan een rokende puinhoop overbleef. Het thuis - Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303 brengen van een onbekende foto van de afgebrande voorganger Nederland ( f 47,50) per jaar (incl. 6% BTW). van de toch herbouwde molen was voor Erwin Esselink de aanleiding Overige landen Europa ( f 65,-) om de gang van zaken rond de molen uit de doeken te doen. Andere landen prijs op aanvraag. En tot slot wil Balie Kluiver emigreren met molen en al. JSB De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan Afsluitdatum van de kopij voor het oktobernummer van Molenwereld : en worden automatisch verlengd tenzij een abonnement 8 september 2006 . uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar schriftelijk wordt opgezegd. De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na Uw mooiste molenfoto ook in kleur op de achterpagina van de ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, Molenwereld? De achterpagina reserveren wij voor lezers die hun mooiste indien nog voorradig. molenfoto’s graag met anderen willen delen. Inzending kan zowel per post Prijs losse nummers: in Nederland f 6,-; als per e-mail. In het laatste geval is wel een voldoend hoge resolutie overig Europa f 7,- (exclusief porto) vereist: minimaal 300 dpi. Inzending kan geen plaatsing garanderen. Er zijn per jaar immers maar elf mogelijkheden en bovendien streeft de redactie Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het naar spreiding per regio en molentype. U kunt uw foto (‘s) insturen of blad gratis bij een minimum-donatie van f 62,50. Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld is mailen naar de redactie van Molenwereld . artikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing.

Bankrelatie: Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867 Bij de omslag voorzijde: Van de molen met horizontale wieken zoals Voor België: Postcheque 000-1746998-28 die Dorn Seiffen is ontworpen is deze tekening bewaard gebleven. (tekening Nationaal Archief, Den Haag, archief van de Inspecteurs van Kopij: Waterstaat voor 1850, inventarisnummer 1121). Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle.

Lay-out en Druk: Bij de omslag achterzijde: Rijnland, de molenschatkamer van Vis Offset, Alphen aan den Rijn. Nederland. Molens zijn er, molens draaien er. Dankzij de inzet van de ISSN 1387-2974 vrijwillige molenaars zijn er die niet minder malen dan toen ze voor de polder nog in vol bedrijf waren! Zo nemen zij zelfs nu nog deel © COPYRIGHT 2006 Stichting Molenwereld Moerkapelle. aan het regelen van de waterhuishouding in de polder. Zo’n molenaar Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of is Kees de Haas van de hier afgebeelde Zweilander Molen onder Oud openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Ade. En hij is de enige niet (foto Kees de Haas, 14 augustus 2005). ACTUEEL Informatie voor deze rubriek: Redactie Molenwereld, p/a B.H.J. Mols, Provincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk. Tel.: 06-50283248 E-mail: [email protected]

techniek en bedrijfskunde. Daarnaast had hij ook een uitgesproken belangstel - ling voor vliegtuigen en voor zeilen. Piet heeft ook serieus de bedoeling gehad om van molens zijn beroep te maken. In de periode kort na de Tweede Wereld - oorlog heeft hij verschillende - vooral Zeeuwse - molens met oorlogsschade, geïnventariseerd om vervolgens te advi - seren bij de wederopbouw/restauratie. In diezelfde periode was hij ook nog kort werkzaam in Engeland. Uiteindelijk was In Memoriam Ing. P.W.E.A. van het zijn moeder die hem, gezien het aflo - Bussel pende karakter van het molen- en maal - derijbedrijf, adviseerde om een beroep Op 8 augustus overleed na een betrekke - met meer zekerheid te kiezen. Dat vond lijk kort ziekbed Ing. P.W.E.A. van Bussel Piet inderdaad bij het Eindhovense (Piet) op 80-jarige leeftijd. Op 14 augustus Nutsbedrijf (toch ook energie!). Hoewel werd door velen tijdens de drukbezochte niet beroepshalve maar zeker niet minder uitvaartdienst afscheid genomen van toegewijd is Piet zijn hele leven actief deze bijzondere man. Als zoon van gebleven om de molens, zowel de wind- molentechnicus Chris van Bussel kwam de als de watermolens, te behouden. Hij jeugdige Piet al snel in aanraking met deed dit als adviseur van o.a. de molens en het maalderijbedrijf, want thuis Molenstichting Limburg en de provincie had de familie van Bussel naast het Noord-Brabant. Vaak gaf hij de aanzet tot molenbedrijf ook een motormaalderij. restauratie van molens en als de zaak Het door Piet van Bussel ontworpen Piet gaf ook al gauw blijk van een brede, dan eenmaal op de rails stond trok hij zich rad voor de Bovenste Molen in technische interesse, getuige zijn meer - weer bescheiden terug, maar het Mechelen (foto jsb, 10 augustus 1978). voudige studie werktuigbouw, elektro - belangrijkste werk was dan verricht. Bij enkele molens is zijn betrokkenheid van langere duur geweest. In dit verband moet zeker de Collse Watermolen Molens van Limburg niet onvermeld blij - genoemd worden. Vanaf 1975 is dit weer ven; daar waar in andere gevallen meer - een levende molen, die al weer meer dere schrijvers een boek van kleinere dan 25 jaar door zijn zoon Edwin bemalen omvang hebben afgeleverd, heeft hij wordt (ook op deze manier heeft hij voor alleen een werkelijk standaardwerk continuïteit gezorgd). Zelf nam hij het geschreven. En niet alleen dat; beide initiatief tot het oprichten van de stichting boeken werden ook in eigen beheer die er al jaren voor zorgt dat deze molen uitgegeven om ook maar geen conces - in goede staat verkeert; waarbij ook de sies te hoeven doen aan de inhoudelijke omgeving (biotoop) niet uit het oog verlo - kwaliteit. Zo stond Piet met zijn lange erva - ren wordt! De kroon op zijn werk in dit ring ook voor zijn eigen mening! Tenslotte verband was de volledige reconstructie mag niet onvermeld blijven dat Piet ook van de oliemolen, die in 2003 weer in zo’n vijftien raderen van gerestaureerde gebruik genomen werd. Piet was ook watermolens heeft ontworpen. Daarbij lange tijd meestermolenaar bij het geen afbreuk doend aan het oorspronke - Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde. Ook lijke ontwerp, hetzij in die gevallen waar in heemkundeverband, zoals bij het hij op verzoek raderen ontwierp voor Brabants Heem en het Industrieel Erfgoed molens die weer beroepsmatig gingen heeft hij het belang van het molenbe - draaien. Denk aan de Epener Volmolen houd uitgedragen. Ja, en dan natuurlijk en de Bovenste Molen in Mechelen, zijn publicaties, die voor een belangrijke waarvoor hij raderen ontwierp met een Piet van Bussel als aandachtige bijdrage hebben gezorgd voor het vast - hoog rendement. En natuurlijk, dichterbij, toehoorder tijdens een excursie van leggen van kennis over de molens en het het nieuwe rad voor de Genneper Molen de vrienden van de Peellandse maalderijbedrijf. Het boek Korenmolens getekend en, het tweede rad voor de Molenstichting in de werkplaats van zou eigenlijk herdrukt moeten worden, Collse Watermolen; beide in zijn woon - molenbouwer John de Jongh te Oerle want er is nog steeds veel vraag naar! plaats Eindhoven. Het is moeilijk om volle - (foto: G. Sturkenboom, 11 april 2006). Daarnaast mag zeker het boek De dig te zijn, maar zeker is dat Piet van

9e jaargang 2006 nr. 9 283 MOLENSACTUEEL

Bussel van grote betekenis is geweest Het leed dat het gezin Gunnewick in de voor het molenbehoud in Nederland en loop der jaren trof is niet te bevatten. In België, zowel voor windmolens, maar 1972 overleed zoon Anton, slechts 18 jaar zeker ook voor watermolens. Vormen van oud, na een simpele amandeloperatie. waardering kreeg hij in de benoeming als Hij was een veelbelovende windkorenmo - Ridder in de Orde van Oranje-Nassau en - lenaar, die zeker in de voetsporen van zijn specifiek in mo len verband - met de oor - vader en grootvader zou zijn getreden. konde van de Stichting voor Vernuft en Tien jaar later, in 1982, moesten Frans en De molen van de Slagtedijkster polder Volharding. Tot voor kort was de tachtig - zijn twee dochters Annie en Marian, veel bij Finkum mist al meer dan een halve jarige Piet nog ijverig bezig met zijn te vroeg, afscheid nemen van hun vrouw eeuw zijn kap en wieken. Dat zal nu, advieswerk voor restauraties van molens, en moeder Mina Gunnewick. De beker als alles goed gaat, binnenkort verande - toen hij ernstige klachten kreeg aan zijn was nog niet leeg. In mei 1999 overleed ren (foto J.A. van Krimpen). longen. Deze ontnamen hem zijn energie dochter en zus Annie, 41 jaar oud. Met en werden hem in korte tijd fataal. Een zwager Henk Klein Gunnewiek en Sjors gewaardeerd voorvechter voor de mo - Pijnappel, zoon van de latere levensge - lens is uitgestreden. Ons medeleven gaat zellin van Frans, vormde ze een hecht verkoopt hij in 1984 de molen aan de uit naar zijn vrouw, kinderen en kleinkinde - vakbekwaam windkorenmolenaarstrio, toenmalige gemeente Mariekerke waar - ren die hem met grote trots en dankbaar - waar Frans zo trots op ging. En nu zijn na restauratie volgt. heid zullen blijven herinneren. Gerard derde en op een na oudste kind en doch - Zo bleef de molen, maar de molenaar Sturkenboom. ter, Marian, een oogappel die zo veel ging ‘de weg van alle vlees’. Na een voor hem en ook voor de molen bete - rouwdienst in het kerkgebouw van de kende. Na de dood van Annie was Gereformeerde Gemeente in Meliskerke Molen Vragender weer in de Marian heel vaak op de molen, bij haar vond op 27 juli de begrafenis plaats op de rouw man Henk en Sjors. Zij deed de boekhou - plaatselijke begraafplaats. jsb. ding, hielp in de winkel en thuis bij vader En wéér stond en staat korenmolen De Frans en Truus. Pastoraal werker D. Juijn, Vier Winden van ambachtelijk korenmole - die de uitvaartdienst leidde, memoreerde Vrijwillig molenaar Ab Raaphorst naar Frans Gunnewick te Vragender, in het leven van Marjan heel treffend. Ze overleden de Gelderse Achterhoek, in de rouw. kon genieten van de kleine dingen van Frans’ dochter Marian, echtgenote van het leven. Ze was hartelijk, spontaan, Op 27 juli 2006 is op 74-jarige leeftijd (oud-) Henk Klein Gunnewiek, sinds 1980 Frans’ behulpzaam, belangstellend. Ze stond vrijwillig molenaar Ab Raaphorst overle - rechterhand op de molen, overleed op voor iedereen klaar, thuis, in haar den. Ab heeft lange tijd met de Windlust woensdag 9 augustus, slechts 50 jaar oud. parochie, binnen haar familie- en vrien - te Wateringen gedraaid en gemalen en Op maandag 14 augustus werd ze vanuit denkringkring, in de molenwinkel. Zo daar het werk geleerd. Ab was een laat - de parochiekerk Onze Lieve Vrouw zullen haar dierbaren haar blijven herin - bloeier want hij begon pas rond zijn vijftig - Tenhemelopneming te Beltrum, na een neren, of zoals we deze zomer op een ste als molenaar. indrukwekkende afscheidsdienst, bijge - gedenkplaat op een Frans kerkhof zo Hij was een actief modelbouwer. Eens woond door meer dan 500 dierbaren, ten treffend zagen verwoord: Le souvenir est kreeg hij van zijn buurman een bouwpak - grave gedragen. Een zee van bloemen une fleur qui ne peut pas mourir: De herin - ket van een molen. Ab snapte iets niet en vergezelde haar. Vader Frans kon er nering is een bloem die niet kan sterven. ging met zijn probleem naar de molen vanwege zijn zwakke gezondheid helaas Ben Kloosterman. van Wateringen. Toen greep het ‘molen - niet bij zijn. Hij zat thuis, kijkend uit het virus’ hem. Sinds 1983 zat Ab samen met raam, zijn ogen gericht op zijn molen De Ton Zwinkels op molen De Vier Winden te Vier Winden, een molen in de rouw, een Molenaar Jan de Visser Monster. Na het overlijden van Ton molen die als het ware met hem mee overleden Zwinkels op 13 februari 2002 kreeg Ab ook treurde. problemen met zijn gezondheid. Boven - De generatie molenaars van het oude dien was na het overlijden van Ton de lol stempel, of zoals de Duitsers in dit geval zo eraf, reden om op Nationale Molendag treffend zeggen ‘vom alten Schrot und 2003 definitief te stoppen na ruim twintig Korn’ dunt sterk uit. Met hen verdwijnt een jaar met molens in de weer te zijn schat aan ervaring en kennis over het geweest. Daarna schoot Gerard oude molenbedrijf. Ze hadden het alle - Barendse met twee leerlingen te hulp om maal nog meegemaakt. de molen toch elke zaterdag te laten Zo overleed op 24 juli in ‘Swerf-Rust’ te draaien. Ab kwam dan nog wel eens Middelburg op 87-jarige leeftijd Jan de even langs om te kijken en wat bij te klet - Visser, in leven molenaar van Meliskerke. sen, totdat zijn overlijden hier definitief Ook heeft hij met de molen van Grijps - een eind aan maakte. Toby de Kok. kerke nog gewerkt. Zijn vader Simon de Visser was sinds 1914 eigenaar van de molen van Meliskerke. Deze werd opge - Geld voor onderhoud en volgd door Job de Visser die maar een restauratie molens jaar eigenaar is geweest. Tijdens de inun - datie van Walcheren in de oorlog stond Gedeputeerde Staten van Fryslân heeft de molen in het water, maar bleef wel in een subsidiebedrag beschikbaar gesteld bedrijf. Dan wordt Jan op 14 juni 1945 voor restauratieprojecten en cultuurhisto - eigenaar. Hij heeft, in tegenstelling tot rische projecten ten bedrage van in veel van zijn Walcherse collega’s, niet totaal 887.050 euro. Hiervan is een lang op de wind gemalen. In 1954 wordt bedrag van 416.954 euro bestemd voor de windmolen stilgezet en wordt er verder de restauratieprojecten waaronder een gemalen met 30 pk ruwoliemotor die het drietal molens. De restauratiebijdragen binnenwerk van de molen aandrijft. Ook betreffen De Hond te Paesens (5.965 wordt er gemalen met een hamermolen euro), De Olifant te Birdaard (8.789 euro) De molen van Meliskerke (foto G.H. in een apart pakhuis. en ‘t Lam te Woudsend (13.374 euro). Varwijk). Als De Visser zijn bedrijf beëindigt Voor de toekenning van een subsidie voor

284 9e jaargang 2006 nr. 9 MOLENSACTUEEL

aanzienlijk hoger kostenplaatje dan in eerste instantie werd gedacht. De Rijksdienst voor de Monu mentenzorg heeft haar goedkeuring verleend aan de oplossing, die in het spraakgebruik ‘het badkuipmodel’ wordt genoemd. De stichting voert inmiddels besprekingen De in 1851 gebouwde molen van de met de Rijksdienst voor de Monumen - Achlumer Noorderpolder verloor in tenzorg, het Waterschap Groot Salland , 1954 zijn ‘hoofdtooi’. Al jaren wordt de provincie Overijssel en de gemeente er gesproken over een restauratie die Zwartewaterland om de vereiste 700.000 nu dan toch dichter bij dan ooit is euro op tafel te krijgen. Men hoopt dit (foto J.A. van Krimpen). jaar de financiering rond te krijgen, zodat in 2007 een start kan worden gemaakt met het aanleggen van het ‘bassin’ rond de cultuurhistorische projecten komen het gebouw. eveneens drie molens in aanmerking. Voor de restauratie van de molen van de Slagtedijkstermolen aan de Finkumer - De sterren staan voorlopig nog vaart te Oude Leije tot volwaardige gunstig voor de sterrenwacht in molen, nu nog een romp, is aan de eige - de molen van Hellendoorn naar De Fryske Mole een bedrag van 60.000 euro toegekend. De kosten Stichting de Helderse Möln heeft besloten worden geschat op 250.000 euro. pas in 2010 een uitspraak te doen over De molenromp van de Achlumermolen is Het interieur van het stoomgemaal het wel of niet maalvaardig maken van ook nog in goede staat en ook hier geldt van de polder Mastenbroek bij de Molen van Fakkert te Hellendoorn. Dit dat door restauratie tot maalvaardige Genemuiden is ronduit indrukwekkend. betekent dat de Stichting Publiek s - molen het karakteristieke landschap, de sterrenwacht Hellendoorn voorlopig ruimtelijke omgeving, wordt versterkt. gebruik kan blijven maken van hun Voor de kosten van ruim 235.000 is een onderkomen in de molen. De gedwon - subsidie ontvangen van 58.017 euro, uit te Kreek uit Deventer onderzoek te doen gen verhuizing werd twee jaar geleden keren aan eigenaar De Fryske Mole. Om naar mogelijkheden om de fundering op aangekondigd ( Molenwereld 2004-10- de Amerikaan te Wolvega (Rottige effectieve wijze te herstellen, aangezien 324/325) en betekende dat de sterren - Meente) te verplaatsen naar Goïngarijp vernieuwing van de houten fundering wacht die momenteel gevestigd is op de en daar te reconstrueren ( Molenwereld technisch onhaalbaar zou zijn. Bij de voor - eerste twee zolders op zoek moest naar 2006-5-160) heeft Staatsbosbeheer een gestelde oplossing blijft de fundering als alternatieve huisvesting. De huur werd bijdrage gekregen van 9.648 euro. het ware continu onder water staan, opgezegd per 1 augustus 2005, maar de waardoor verdere verrotting wordt voor - stichting slaagde er niet in een geschikt komen. Deze oplossing zorgt wel voor een nieuw onderkomen te vinden. Mocht de Noordmolen te Azelo in bedrijf Stichting de Helderse Möln uiteindelijk gesteld besluiten niet tot het maalvaardig maken over te gaan, dan is de toekomst voor de Eind 2005 werd een toezegging ontvan - sterrenwacht op langere termijn verze - gen van een Europese subsidie voor de kerd. restauratie van De Noordmolen te Azelo (Molenwereld 2005-11-304). Op 30 juli is de watermolen op het landgoed Twickel Stichting Korenmolen Voorst op weer in bedrijf gesteld. Waterrad, zoek naar financiën kademuur, schutdeuren, brug en dak zijn vernieuwd. Door leerlingen van het ROC Het is al weer ruim een jaar geleden dat te Amsterdam is in stijl een molenaarsver - de Stichting Korenmolen Voorst op 8 juli blijf bij de molen gebouwd. Hierin bevin - 2005 aan het College van B en W de den zich een toilet en keuken voor de 21 definitieve begroting voor de restauratie (!) molenaars. De kosten hebben ruim van de molen van Van Hal overhandigde 200.000 euro bedragen en worden (Molenwereld 2005-9-266). Op 12 oktober gedragen door Stichting Twickel, de 2005 heeft de gemeente Oude-IJssel - Europese Unie, de provincie Overijssel en streek de restauratievergunning aan de de gemeente Hof van Twente. De stichting uitgereikt, waarmee de plannen Noordmolen maakt verder onderdeel uit definitief zijn goedgekeurd. Het zoeken van een educatief project rond de molen naar financiële middelen is kort daarop en hiertoe wordt op korte termijn een gestart en de stichting hoopt dat 2006 het lespakket opgesteld. jaar van de waarheid wordt waarin de subsidies toegezegd worden. In totaal is De molen van Hellendoorn is in 1937 er circa 400.000 euro nodig om de molen Alternatief herstel fundering uitgesloopt om silo’s voor het veevoe - te completeren, waarin na voltooiing stoomgemaal Genemuiden derbedrijf van molenaar Fakkert in te onder andere een informatiecentrum zal bouwen. Het mag naar de begrippen worden ondergebracht. In februari 2006 is Het uit 1856 stammende stoomgemaal van toen al een wonder zijn dat de de stichting door de molenmakersfamilie Mastenbroek te Genemuiden is dringend molen daarna uiterlijk compleet bleef. Beckers uit Lievelde in natura gesponsord. aan restauratie toe. De ontdekte slechte Later raakte de molen in verval, maar Men heeft het bovenwiel afkomstig uit de staat van de fundering zorgde echter in 2001 volgde restauratie. Het binnen - korenmolen van Lievelde aan de stichting voor de nodige vertraging ( Molenwereld werk bleef achterwege zodat de ster - gegeven met het verzoek dit in prima 2006-3-81). De Stichting Behoud Stoom - renwacht de molen in 2002 kon huren staat verkerende bovenwiel bij de restau - gemaal Mastenbroek verzocht architect (foto G.H. Varwijk). ratie te hergebruiken.

9e jaargang 2006 nr. 9 285 MOLENSACTUEEL

Bovenhuis op ondertoren Nieuwegein geplaatst

Op 11 juli 2006 was het moment daar dat van Verbij opgeslagen, terwijl de onderto - eerst duidelijkheid moet worden gescha - het bovenhuis van de Oudegeinse molen ren pas in 2003 op zijn nieuwe plek werd pen over het aan te leggen rondmaalcir - te Nieuwegein na ruim twintig jaar herbouwd. Molenmaker Verbij heeft cuit waar de molen in gaat draaien. Op herenigd werd met de ondertoren. Het dezelfde dag tevens de staart, trap en 10 september is er een open dag bij de bovenhuis lag na de onttakeling in de roeden aangebracht. Hiermee is de molen georganiseerd, die dan waar - tachtiger jaren jarenlang in de werkplaats restauratie nog niet voltooid, aangezien schijnlijk weer kan draaien.

Het plaatsen van het bovenhuis en het steken van de roeden etc. bij de Oudegeinse molen in Nieuwegein op 11 juli (alle foto’s tenzij anders vermeld: Joop Vendrig).

Rechtsonder: aan het einde van de dag is de molen te Nieuwegein weer nagenoeg compleet (foto: K. Dolman, 11 juli 2006).

286 9e jaargang 2006 nr. 9 9e jaargang 2006 nr. 9 287 MOLENSACTUEEL

ontwikkelaars zullen het totale terrein gaan exploiteren met uitzondering van een brede strook waarin de Molenbeek nieuwe kansen krijgt. Deze beek moet bovendien de toeristische functie verster - ken van de molen, die opengesteld wordt en weer moet gaan draaien. In een halve schil om de molen zijn ‘grach - tenpanden’ gepland met daarin appar - tementen voor de toeristische verhuur en achter op het terrein richting het Molenbeekdal zijn zeven uiterst riante landhuizen gepland voor de verkoop.

Restauratie van de Conordia in Ede nu nabij

De bouw- en monumentenvergunning voor molen Concordia te Ede is al weer De molen van Oude Hengel te enige tijd geleden afgegeven ( Molen- Ootmarsum in september 1998, wereld 2005-10-305). Kort daarna is echter De Het plaatsen van de kap op De omgeven met stapels hout. besloten de plannen voor de molen te Hoop in Vorden (foto: M. van den wijzigen en de molen in plaats van 3,75 Berg, 19 juli 2006). meter nog een meter extra (in totaal dus 4,75 meter) te verhogen. Hiervoor moet Overeenstemming herontwikke - een gewijzigde vergunning aangevraagd ling terrein rond Molen van Oude worden. Vooruitlopend hierop heeft het riet gedekte kap werd onder het oog van Hengel College van B en W al wel besloten veel belangstellenden weer op de romp 185.000 euro beschikbaar te stellen, zodat geplaatst. Naast het aanbrengen van De Molen van Oude Hengel te Oot - de restauratie van de zeer vervallen nieuw riet zijn ook een aantal onderdelen marsum wordt omgeven door een zage - molen op korte termijn toch gestart kan van de kap vernieuwd. De plaatsing van rij. Al jaren zijn er plannen om het terrein te worden. De restauratie van de molen is de kap werd, nadat de noodkap was herontwikkelen en de zagerij elders te het startschot voor het totale project, verwijderd, voorafgegaan door het herhuisvesten ( Molenwereld 2003-10-273). waarin ook de bouw van huizen betrok - binnen takelen van de nieuwe spil. De Op 27 juni is een definitief akkoord bereikt ken is. Van de tot eind 2007 durende kap is met het voorkeuvelens naar de tussen de familie Oude Hengel en de restauratie bedragen de kosten zo’n straatkant gericht in afwachting van het ontwikkelingscombinatie AVG Projecten 550.000 euro, waarvan 50.000 euro door aanbrengen van de staart. Verder zijn in uit Borne en De Brug Projecten uit de provincie Gelderland en 370.000 euro de molen de zolders gerestaureerd en is Ommen enerzijds en de gemeente door het Rijk worden gefinancierd. de stelling opnieuw aangebracht. Naar Dinkelland anderzijds. Alvorens de plan - verwachting wordt de restauratie eind nen ten uitvoer worden gebracht zal mini - 2006 volledig afgerond. maal nog een jaar of anderhalf Kap De Hoop te Vorden weer op verstrijken. Wat de gevolgen zijn voor de zijn plaats molen op het 13.000 vierkante meter Vrijstellingsprocedure gestart grote terrein is nog ongewis, feit is wel dat De eind december 2005 gestarte restau - terrein Maallust te Amerongen de molen en het molenhuis zullen blijven ratie van De Hoop te Vorden ( Molen - staan en de zagerij eromheen volledig zal wereld 2006-1-5) heeft 19 juli 2006 letterlijk Vanaf 21 juli is door het College van B en verdwijnen. In de plannen is voorzien in haar hoogtepunt bereikt. De maanden W van de gemeente Utrechtse Heuvelrug de restauratie van de molen. De project - naast de romp bivakkerende, met nieuw de aanvraag om vrijstelling ex artikel 19 ter inzage gelegd voor het project Molenterrein Amerongen ( Molenwereld 2006-2-42). Om het project te kunnen realiseren heeft projectontwikkelaar Van Wijnen Projectontwikkeling Oost het college om bedoelde vrijstellingsproce - dure verzocht. Een van de centraal staande punten is de romp van molen Maallust, die verplaatst zal worden en tot maalvaardige molen wordt gerestau - reerd. Daarnaast wordt een maalderij gereconstrueerd, waarvoor onderdelen van de vroegere maalderij hergebruikt zullen worden. Tenslotte vindt de bouw plaats van circa 36 appartementen en een ondergrondse parkeervoorziening inclusief bergingen en bijbehorende voor - zieningen. De bezwaarperiode is op 31 augustus afgelopen en nadien zal het College van B en W, die het mandaat van de gemeenteraad hiertoe heeft verkre - gen, uitspraak doen betreffende de vrijstellingsprocedure en eventueel in ge - Zo komt de Concordia dus nooit terug. dien de bezwaren.

288 9e jaargang 2006 nr. 9 MOLENSACTUEEL

Zaagmolenstreek Noord-Holland binnenroede, fabrikaat Burger, van molen in wording? Nieuw Leven te Hensbroek, een van de laatst draaiende roeden van dit fabri - Het ene project voor de bouw van een kaat. De buitenroede, eveneens van nieuwe (zaag)molen in Noord-Holland Burger, werd in 2005 reeds vervangen (Kolhorn, Heemskerk, Benningbroek) is door een Vaagsroede. De exacte nog niet uitgewerkt of er wordt weer een toedracht van de roedebreuk moet nog nieuw initiatief tot de oprichting van een worden onderzocht. nieuwe molen genomen. Directeur P. Blankendaal van Daalimpex bezit in Tuitjenhorn een dierenpark en wil daar Groen licht voor woningbouw bij een nieuwe houtzaagmolen laten De Held Jozua te Zaandam bouwen. De ruim een miljoen euro kostende molen is te vergelijken met de Ten behoeve van een grootschalige (eveneens grotendeels nieuw gebouw - verbouwing van het centrum van de) molen te Anna Paulowna (eigendom Zaandam is het Masterplan Inverdan van aannemer Klaas de Leeuw). De plan - opgesteld. Het College van B en W van nen zijn in een vergadering van de de gemeente Zaanstad heeft op dinsdag commissie Ruimtelijke Zaken van de 20 juni ingestemd met het ontwerpbe - gemeente Harenkarspel aan de orde stemmingsplan. Het bestemmingsplan geweest. De raadsleden hebben zich geeft aan binnen welke kaders het positief uitgesproken over de plannen, nieuwe stadshart van Zaanstad gereali - onder voorwaarde dat er geen perma - seerd mag worden. Op 6 juli heeft de nente woonbestemming in de molen gemeenteraad het bestemmingsplan wordt gerealiseerd. Zowel de raadsleden vastgesteld, waarbij tevens enkele wijzi - De vervallen molen van Goidschalx- als Blankendaal hadden zo hun ideeën gingen zijn aangebracht ten opzichte oord; met het woonhuis onder de over de molen, waarbij Blankendaal het van het ontwerp. De wijzigingen komen familie Kluit ooit het best verzorgde idee van de raadsleden om een schaal - voort uit een aantal van de ingediende molencomplex van de Hoeksche Waard model te bouwen niet zag zitten. Mocht bezwaren. Een van deze zienswijzen die (foto H. van Steenbergen). de bouw in Tuitjenhorn niet doorgaan tot correctie heeft geleid is een bezwaar - dan kan Blankendaal wellicht iets beteke - schrift van de Stichting Paltrokmolen De nen voor het naarstig naar een zaagmo - Held Jozua. Deze toch al sterk inge - len op zoek zijnde Industrieel Erfgoedpark bouwde paltrokmolen bevindt zich gaan. Vijf jaar geleden pakte wethouder te Uitgeest? namelijk in het te herontwikkelen gebied. Jan Cees Hage van de gemeente Op zeventig meter afstand van de molen Binnenmaas het initiatief op met maar zou volgens het bestemmingsplan een één doel: herstel van de enige Nieuw Leven van de Wogmeer woontoren van circa 45 meter hoog verrij - Heinenoordse molen. Een bouwhistorisch maalt roede af zen. In het uiteindelijk door de gemeente - onderzoek van raad goedgekeurde bestemmingsplan wees uit dat het molencomplex uniek Donderdag 20 juli is tijdens het malen vervalt de geplande woontoren bij de genoeg is om te bewaren. Alle betrokken opnieuw een roede gebroken. Na vijftig molen, aangezien deze de wind voor de partijen kwamen tot overeenstemming: jaar dienst te hebben gedaan brak de molen te veel belemmerd. Doordat de de Stichting Molencomplex Goidschalx - gemeente Zaanstad wél rekening houdt oord gaat zich inzetten voor een volledig met haar culturele erfgoed is voorkomen herstel van de molen en de familie dat De Held Jozua zijn Amsterdamse Weeda zorgt voor herbouw van de evenknie De Otter achterna zou gaan. woning in passende stijl. Omdat de tech - Het definitieve bestemmingsplan ligt tot nische staat van de molenromp ronduit en met 13 september 2006 ter inzage. beroerd is, heeft De Hollandsche Molen het initiatief genomen om eerst het restant te conserveren. Hierdoor wordt Conservering molen van voorkomen dat de molenas naar bene - Goidschalxoord begonnen den komt en de molen onherstelbaar beschadigd raakt. De kosten van conser - Op 7 september geeft wethouder Jan vering worden gedekt door een bijdrage Cees Hage van de gemeente Binnen - uit het molenbudget van de BankGiro maas het startsein voor het conserveren Loterij. Alle partijen hebben dit voorstel van de molen van Goidschalxoord. enthousiast begroet en zo kan begin Diverse onderdelen uit het molenrestant september eindelijk een aanzet gemaakt worden veilig gesteld en de romp wordt worden met het herstel van de molen van wind- en waterdicht gemaakt. De Goidschalxoord. Hollandsche Molen nam het initiatief voor Vereniging De Holland sche Molen. deze conservering, die betaald wordt uit het molenbudget van de BankGiro Loterij. De molen van Goidschalxoord staat Veel werk aan Kinderdijkse bekend als het laatste in slechte staat molenwinkel verkerende molenrestant van de provin - cie Zuid-Holland. Het ontbreken van Met het slaan van een damwand voor onderhoud sinds de jaren vijftig van de het afdammen van de waterlopen is de vorige eeuw is te zien; wat resteert aan de restauratie van molen nummer 1 van de Goidschalxoordsedijk is een vervallen Nederwaard op 20 juni gestart. Hier De gehavende Nieuw Leven van de stenen romp met openliggende kap. Van worden werkzaamheden aan de waterlo - Wogmeer wacht noodgedwongen het oude woonhuis naast de molen is een pen en de kap zullen uitgevoerd. Met het op een nieuwe roede bouwval overgebleven. Lange tijd leek steken van een nieuwe roede in molen foto: E. Zwijnenberg, 22 juli 2006). het erop dat deze molen verloren zou nummer 3 van de Overwaard is de restau -

9e jaargang 2006 nr. 9 289 MOLENSACTUEEL ratie in ultimo juni voltooid. In week 24 zijn twee roeden gestoken bij molen nummer 7 van de Nederwaard, waarvan een ter vervanging van de in 2005 gebroken roede. Het opnieuw rietdekken van de kap is de slotfase van de omvangrijke restauratie van molen nummer 4 van de Overwaard. Op 12 juli zijn bij molen nummer 7 van de Overwaard vijf velden riet verwijderd, die daarna opnieuw gedekt zijn. Tenslotte werden schilder - werkzaamheden uitgevoerd aan De Blokker (ondertoren) en molen nummer 8 van de Nederwaard (as en wiekenkruis) en is molen nummer 6 van de Neder - waard voorzien van een nieuwe spuikast en zijn vangstukken ‘vervangen’. A. Hoek.

Rijkssubsidie voor de molen van De Regt in Nieuw-Lekkerland

De Rijksdienst voor de monumentenzorg heeft begin juli in het kader van de BRIM 30.000 euro beschikbaar gesteld voor Het Dekkermolentje in zijn laatste dagen op de voormalige werkplaats van molen - herstel van molenromp over de jaren 2006 maker Dekker in Hazerswoude (foto jsb 10 april 1974). - 2012. Dat is gebaseerd op een bedrag van 50.994 euro aan subsidiabele kosten zodat de stichting die eigenaar is van de molen voor haar aandeel nog een 20.000 schim is en zodoende mensen en organi - sing van het zaagmolentje naar het euro moet opbrengen. Gezien op het saties stimuleert om hun steun aan dit Industrieel Erfgoedpark De Hoop in totaalbedrag dat nodig is voor de restau - project te geven. Er gebeurt wat. Uitgeest, waaraan de eigenaar de molen ratie tot maalvaardige molen is het een Inmiddels hebben al meerdere organisa - zou willen schenken. Molenmaker Verbij aanloop. Een aanloop die evenwel niet ties, bedrijven en personen hun steun heeft geopperd de molen over te willen zonder betekenis omdat die duidelijk gegeven, financieel of in natura zoals de nemen en op eigen kosten te verplaatsen maakt dat de restauratie geen hersen - Stichting Landschapsplan Alblasserwaard naar de werkplaats in Hoogmade. Deze de Vijfheerenlanden en het plaatselijke molen hoort in Rijnland te blijven. Ook de transportbedrijf Boer. De molen van De Stichting Oud Leimuiden en Rijn - Regt is een unieke molen, al ziet men er saterwoude deelt deze mening. De dit aan de buitenkant niet direct af. Het is Stichting Industrieel Erf goedpark heeft een molen met een boodschap als nala - geageerd tegen deze ontwikkeling, doch tenschap van een uitzonderlijke mole - wordt daarin niet gesteund door de naar die zijn eigen weg ging. Het is te Rijksdienst voor de Monumentenzorg die hopen dat deze molen dat verhaal weer zich tegen ver plaatsing naar Noord- gaat vertellen, zoals dat ook eerder dit Holland heeft uitgesproken. jaar en vorig jaar in dit blad te lezen is geweest. Negende Rijnlandse molendag op 22 oktober Gaat Dekkermolentje De Otter voor? Voor de negende keer organiseren de molenaars van de Rijnlandse Molen - Het in 1975 op de voormalige molenaars - stichting de Rijnlandse molendag, dit jaar werkplaats van Van Beek gebouwde op zondag 22 oktober. Het is de bedoe - Dekkermolentje in Rijnsaterwoude is na ling dat op deze dag een groot aantal beëindiging van de werkzaamheden van van de 43 molens van de stichting bij de molenmakerij halverwege de negenti - voldoende wind zullen draaien en open ger jaren particulier bezit geworden. De gesteld zijn van 10.00 uur tot 17.00 uur. huidige eigenaar wilde de molen bij de Nieuw dit jaar is de geheel gerestau - koop in eerste instantie niet overnemen, reerde en van de ondergang geredde maar mede dankzij de inzet van wijlen molen ‘t Poeltje in de Klaas Henne - J.C. Lunenburg kon afstoting van de poelpolder te Warmond, die in juni offi - molen destijds voorkomen worden. Met cieel is geopend. De molen is te bereiken gemeentesubsidie is de molen toen in door in Oegstgeest de borden Poelmeer opdracht van de nieuwe eigenaar zelfs en jachthaven Poelgeest te volgen. nog (eenmalig) gerestaureerd. Tussen - Tevens is de duiker onder de A4 in juni tijdse plannen om het molentje naar de opengesteld zodat de Moppemolen oorspronkelijke standplaats te Hazers - weer volledig maalvaardig kan functio - woude-Dorp te laten verplaatsen liepen neren. De Rijnlandse molendag is een stuk. De huidige eigenaar wil de molen na extra draaidag speciaal voor molenaars, De molen van De Regt in Nieuw- tien jaar alsnog kwijt en het ziet er naar uit want de molens draaien bij voldoende Lekkerland, hopelijk zijn de dekzeilen dat Rijnsaterwoude dit monument gaat wind al iedere eerste zaterdag van de binnen niet al te lange tijd overbodig verliezen. De gemeente Jacobswoude is maand. Molens die dit jaar meedoen zijn: (foto jsb, 7 oktober 2004). bereid om mee te werken aan overplaat - alle molens in Alkemade-Jacobswoude-

290 9e jaargang 2006 nr. 9 MOLENSACTUEEL

Warmond; Noordwijk- de Hoogewegse molen, Voorhout - Hoop doet leven Leiderdorp- Achthovense molen en Doeshof molen, Koudekerk a/d Rijn- Hondsdijkse molen, Hazerswoude/Rijndijk- Groenedijksemolen, Oegstgeest- Klaas Hennepoelmolen (‘t Poeltje). Aad Toet.

Restauratie molen Sint Anthonypolder van start Vooralsnog geen reden tot feest voor de Meerburger molen zoals hier na de restauratie in juni 1997 (foto jsb). Na jaren van voorbereiding ging met het afnemen van de kap op 11 april de restauratie van de molen van de Sint Anthonypolder bij Maasdam van start. bureau Groen directie. Het molenmakers - Brakel verzorgt het timmerwerk aan Het restauratieplan is opgesteld door Jan werk en metaalwerk wordt uitgevoerd ramen, deuren en zolders. In meerdere Eeland van architectenbureau Roos & door Vaags Molenwerken. Balm BV voert opzichten zal de restauratie een bijzonder Ros. Over de restauratie voert Advies - het herstel van het muurwerk uit en Van karakter hebben. Met zijn Pot-voeghouten, Pot-windpeluw, Pot-staartbalk, Pot-lange spruit, en niet te vergeten Pot-roeden, had de molen zo model kunnen staan voor de catalogus van de firma Pot. In het verleden is er al heel wat gelast aan deze onderdelen, maar deze reparaties zijn geen van allen duurzaam gebleken. Bij deze restauratie worden alle oude reparaties wegge - haald en worden er met klinknagels nieuwe platen aangebracht. Het muur - werk heeft erg veel te lijden gehad onder vochtdoorslag. Vandaar dat de molen al sinds de jaren ‘30 van de vorige eeuw gepleisterd en geteerd is geweest, dit mocht niet baten. De molen heeft nu aan de westzijde meerdere grote scheuren vanaf de begane grond tot de kapzolder lopen. Om de problemen definitief te ondervangen worden nu de scheuren gefixeerd en wordt er een laag spuitbe - ton aan de westzijde aangebracht. Dit is een beproefde methode; 15 jaar gele - Nieuwe staartbalk voor de molen van de Sint Anthonypolder in de maak in de den werd de Groeneveldse Molen werkplaats van molenmaker Vaags in Aalten (foto Vaags). te Schipluiden op dezelfde manier

9e jaargang 2006 nr. 9 291 MOLENSACTUEEL hersteld. Omdat de voeghouten te slecht van deze grond, waardoor toegang tot nisse daarentegen wordt met het verstrij - waren om de kap in zijn geheel te lichten, de molen gewaarborgd is. ken van de tijd al maar groter. Restauratie en omdat er geen kraan van voldoende van deze sinds 1995 stilstaande molen is grootte bij de molen kon komen, werd de vooralsnog uitgesteld tot 2007 ( Molen - kap in onderdelen gedemonteerd. Eerst Thools molenlief en -leed wereld 2006-5-164/165). Aan de buiten - werd het gehele rietdek met spanten en zijde tekent het intredende verval zich af al naast de molen neergezet. Vervolgens In maart 2006 is (eindelijk) een aanvang aan het gevlucht, stelling en de staart. werden de as en het bovenwiel uit de gemaakt met de restauratie van de stan - Het interieur oogt al niet veel beter en de molen genomen en ten slotte volgde de derdmolen te Sint-Annaland ( Molen - gemeente houdt de omgeving rond de kapbasis. P. Groen. wereld 2006-5-164/165). De molen is molen niet (meer) bij. De afgebroken rechtgezet en de kast rust weer op de vangstok ligt op de stellingzolder en zo gerepareerde en deels vervangen stan - een stille getuige van de achteruitgang. Verplaatsing Meerburgermolen derd. In juli is de kast afgedekt met een Intussen is de molen nu wel beter afgeslo - opnieuw vast beschermingsnet, waarachter werkzaam - ten om verder verval door vandalisme te heden aan de beplanking plaatsvonden. beperken. De Rijnlandse Molenstichting zit al enkele Verder zullen het bordes en het gaande jaren in haar maag met de verplaatsing werk in orde worden gebracht, waarna van de Meerburgermolen te Zoeter - de molen maalvaardig wordt gemaakt. Peelandse Molendag 2006 in woude-Rijndijk. De molen is ter plaatse De paraplu wordt van nieuwe dakbedek - groter werkgebied niet te handhaven, vanwege uitgebreide king voorzien en als laatste worden de bouwplannen, en in 2005 zou een nieuwe opnieuw geschilderde roeden gestoken Op 1 oktober zullen ter gelegenheid van plek zijn gevonden aan de Dobbe - en opnieuw opgehekt. Nadat de molen - de tiende Peellandse Molendag zeker de wetering nabij Wassenaar ( Molenwereld berg geëgaliseerd en opnieuw ingezaaid volgende molens draaien en openge - 2005-7/8-236/237). Vanwe ge de aanleg is zijn de werkzaamheden in het najaar steld zijn: Asten/standerdmolen (bij de van een gasleidingnet had de molen al van 2006 volledig afgerond. viering van het 500-jarig bestaan in weg moeten zijn van zijn huidige plaats, De ravage in De Korenbloem te Scherpe - september krijgt deze molen ook een maar de onderhandelingen met de gemeente Wassenaar zitten muurvast. Ondanks eerdere toegezegde medewer - king van de gemeente is de kans klein dat er op korte termijn een oplossing komt. De gemeente wil de molen dan maar tijdelijk opslaan, iets wat voor de Rijnlandse Molenstichting onbespreekbaar is. Een fractielid van de gemeenteraad van Capelle a/d IJssel heeft een brief gestuurd aan het College van B en W van deze gemeente om de molen daar het recreatieschap Hitlandbos binnen te lood sen.

Restauratie Molen De Arend Zuidland afgerond

Nadat de restauratie op 16 juni was afge - rond is De Arend te Zuidland op 6 juli offi - cieel opnieuw in gebruik gesteld. Burgemeester Bouvy-Koene bedankte tijdens haar toespraak een aantal mensen voor hun bijdrage aan de molen en lichtte daarna de vang. De groten - deels door molenmakerij Herrewijnen uitgevoerde en circa 156.000 euro kostende restauratie werd mede mogelijk gemaakt dankzij Europese subsidie. De genodigden, waaronder de buurtbewo - ners en groep 5 van basisschool De Aanwas, konden aansluitend rondgeleid worden door de molen. De werkzaamhe - den bestonden onder meer uit het herstellen van lekkages in de molenromp, uitgevoerd door Bom & Breevaart B.V. uit Geervliet. Verder zijn een aantal balkkop - pen hersteld, zijn liggers en planken van de balie vervangen en zijn diverse werk - zaamheden aan trappen en vloeren uitgevoerd. Tijdens de voorbereiding van de restauratie werd door de molenaars opgemerkt dat er voor toegang tot de molen recht van overpad bestond via grond van derden. Door de bereidwillige medewerking van de eigenaren is de ‘t Nupke te Geldrop dit jaar voor het eerst van de partij op de Peelandse Molendag gemeente Bernisse eigenaar geworden (foto: G. Sturkenboom, 15 juni 2006).

292 9e jaargang 2006 nr. 9 MOLENSACTUEEL naam), Bakel/St. Willebrordus, Deurne/ - Bernheze heeft in juni een eenmalige Holtens Molen, Gemert/De Bijenkorf, investeringssubsidie beschikbaar gesteld Lieshout/De Leest, Liessel/Volksvriend, van 60.000 euro. Met name de cultuurhis - Milheeze/Laurentia, Someren/De Victor, torische, educatieve en toeristisch-recre - Vlierden/Johanna Elisabeth, Geldrop/’t atieve waarden van het complex passen Nupke, Heeze/St. Victor. Beide laatste goed binnen het beleid van de molens doen voor het eerst mee aan de gemeente op dat vlak. Verder sluit het Peellandse Molendag vanwege recente project goed aan bij de concrete plan - uitbreiding van het werkgebied van de nen voor de natuur- en landschappelijke Peellandse Molenstichting. Sinds een jaar ontwikkeling in het gebied (aanleg vispas - is de samengevoegde gemeente Geld - sage, hermeandering van de Aa, aanleg rop-Mierlo een feit. Mierlo viel al onder het ecologische verbindingszone, landschap - werkgebied en daarom nu ook de pelijke versterking landgoed Zwanen - nieuwe gemeente. Heeze-Leende is burg), aldus de gemeente in haar daaraan toegevoegd vanwege de argumentatie. In juli heeft de provincie anders zo geïsoleerde ligging. Als laatste Noord-Brabant hier 600.000 euro aan molen doet ook mee De Roosdonck te toegevoegd en samen met nog te Nuenen (niet vallend onder Peelland, verwachten Ceres-gelden (468.000 euro) maar als twijfelgeval enthousiast mee - heeft de stichting circa 70 procent van de draai end op de eerste zondag in okto - begrote 2,2 miljoen euro toegezegd ber). De openstelling is vanaf 11.00 tot gekregen. De subsidies zijn afgegeven 16.30 uur. Uiteraard wordt gehoopt op onder bepaalde voorwaarden, waarvan voldoende wind om de molens op zijn een de tijdslimiet is waarbinnen het minst te laten draaien en als het even kan project afgerond moet zijn: 31 december ook daadwerkelijk te laten malen. 2008. Ultimo 2006 zal het Waterschap Aa Nadere informatie: J. Tielemans: 040- en Maas de Aa omleiden naar de molen 2863567 of G. Sturken boom: 040-2262602. en vanaf februari 2007 zal de feitelijke restauratie een aanvang nemen. Gelijk - tijdig met de restauratie van het complex Aalstermolen terug bij en op wordt een beheerderswoning in de nabij - weg naar af? heid gerealiseerd.

Eind 2005 leek het goed af te lopen voor de Aalstermolen te Aalst, de werkgroep Toekenning subsidie St. Antonius Aalstermole had de benodigde overna - te Eerde mesom van 55.000 euro op tafel. Hiervan betaalde de gemeente 25.000 euro en Op 30 september 2005 heeft de Stichting zegde de gemeente aanvullend een Eerdse Molen via de gemeente Veghel bijdrage in de restauratie en het onder - rijkssubsidie aangevraagd bij de provincie houd toe van 35.000 euro eenmalig en Noord-Brabant. Deze subsidieaanvraag 5.000 euro structureel per jaar ( Molen - was naar aanleiding van de kort daar - De Eerdse molen in zijn glorietijd, een wereld 2005-12-383). Het reddingsplan voor verkregen status van rijksmonument tot in details verzorgde molen zoals voor de Aalstermolen aan de Raad - in de categorie te behouden molenromp ook het schilderwerk laat zien. huisstraat was dus bijna in kannen en krui - (Molenwereld 2005-10-310/311). Om nog ken. Ruim een half jaar later is de onder de oude subsidieregeling (BRRM) te overname en restauratie stukgelopen kunnen vallen moest de aanvraag voor 1 aangezien geen overeenstemming kon oktober zijn ingediend. Enige tijd geleden Genderen absoluut het opknappen worden bereikt over de door de ge - heeft Provinciale Staten van de provincie waard is. De molen heeft volgens de meente aan de subsidieverstrekking Noord-Brabant een ontwerpbesluit geno - Rijksmonumentenzorg voor de Monu- verbonden voorwaarden. De werkgroep men aangaande het Provinciaal Restau - men tenzorg cultuurhistorische waarde en eigenaar Van Stekelenburg konden ratie Uitvoerings Programma, waarin de en is van industrieel-archeologisch het onder meer niet eens worden over de St. Antonius opgenomen is als één van de belang. Naast restauratie van de wind - openstelling van de molen. twaalf projecten die geselecteerd was motor moet een fietspad naar de molen De gemeente gaat nu juridische voor subsidie. Na verwerking van de inge - worden aangelegd, waardoor de molen mogelijkheden bekijken om de eigenaar diende zienswijzen is het PRUP definitief en de route er langs tevens een recre - een bestuursdwang op te leggen door GS vastgesteld, wat betekent dat atieve meerwaarde krijgen. De provincie wanneer deze in gebreke blijft de molen de stichting een subsidie tegemoet kan wil de windmotor in 2010 onder handen zelf te restaureren. De molen heeft immers zien van 205.850 euro. De stichting gaat nemen, en de gemeente Aalburg steunt een monumentenstatus en is het een zich de komende tijd bezighouden met in principe de restauratie. De restauratie - beeldbepalend object voor het dorp. Het het aanvragen van Europese subsidies en kosten, voor een groot deel herbouwkos - ziet er naar uit dat de molen 20 jaar na de een bouwvergunning en hoopt voor het ten, bedragen 228.000 euro en inclusief grote restauratie weer onderweg is naar einde van 2006 te kunnen starten met de aanleg van een pad bedraagt het de situatie van voor 1986. fase 1 van de restauratie, die wordt uitge - totaalbedrag 366.600 euro. Hiervan wil voerd door Molenbouw De Jongh te het Rijk 163.200 euro betalen, en betalen Veldhoven. het waterschap Rivierenland en de Stichting De Kilsdonkse Molen provincie respectievelijk 25.000 ( Molen - verwerft snel financiën wereld 2005-12-385) en 138.400 euro. De Restauratie windmotor gemeente Aalburg zou tenslotte een Nadat de Stichting De Kilsdonkse Molen Genderen hangt af van bedrag van 40.000 euro bij moeten op 22 september 2005 officieel eigenaar gemeente dragen. Tijdens de bespreking van de is geworden van de restanten van De Kadernota 2007 op 27 juni waren de Kilsdonkse Molen te Beugt gaat de Volgens de een is het een hoop oud meningen binnen de gemeenteraad werving van financiële middelen met schroot, maar de geïnteresseerde vindt echter verdeeld, zodat de definitieve grote stappen vooruit. De gemeente dat (het restant van) de windmotor bij instemming nog op zich laat wachten.

9e jaargang 2006 nr. 9 293 MOLENSACTUEEL

St. Victor weer in de oude in goede staat verkerende molen. Dit kleuren totale bedrag werd volledig voorgefi - nancierd! Restauratiesubsidie in het kader Hoewel in 1983/84 grondig gerestaureerd van de BRRM is in 2005 wel aangevraagd, en sindsdien wekelijks op zaterdag in maar nog niet toegewezen. De bovenge - bedrijf, was er in 2001 sprake van oplo - noemde Vrienden hebben begin 2006 pend achterstallig onderhoud van de ook nog een meerjarenonderhoudsplan gemeentelijke molen St. Victor in Heeze. aangeleverd, waarmee stabiliteit verze - Dit was al ingezet na de gemeentelijke kerd lijkt ...... Helaas, de Vrienden hebben herindeling in midden van de jaren ‘90. Zo onlangs een bedankbriefje van de werd er jarenlang géén gebruik gemaakt gemeente ontvangen voor hun gele - van de BROM-subsidiemogelijkheden verde inspanningen. Hun verdere hulp ondanks de dringende aanbevelingen in wordt niet meer nodig geacht. Maar het de jaarlijkse inspectierapporten van de meerjarenonderhoudsplan is afgewezen Monumentenwacht. Ook de Rijksdienst en er is tot op heden geen subsidieaan - voor de Monumentenzorg rapporteerde vraag in het kader van de BRIM inge - al in 1996 en later in oktober 2001 diverse diend. Gerard Sturkenboom. gebreken waarbij ook dringende advie - zen werden genoteerd. Door de publici - De voorbereidingen die Molen Edens teit te zoeken werden steunbetuigingen Molen Fleur te Zevenbergen zijn volgende verhoging zullen doen van verschillende kanten ontvangen en verkocht ondergaan zijn in volle gang. werd uit een ‘burgerinitiatief’ in 2002 de (foto: W. Jans, 15 augustus 2006). ‘Stichting Vrienden van molen St. Victor Op 1 augustus is molen Fleur te Zeven - i.o.’gevormd. De drie bestuursleden bergen van eigenaar verwisseld. Met het bewerkten de gemeentelijke politiek en vertrek van bewoner P. Witkamp ( Molen - bereikten met veel geduld, maar ook wereld 2006-5-168) heeft eigenaar W. mee (als enige) Stichting Het Gronings doorzettingsvermogen, dat er in 2003 een Toonder, initiatiefnemer van de com - Landschap te snel af ( Molenwereld 2006- eerste ‘behoudende, stabiliserende en pletering tot draaivaardige molen, de 7/8-237). gevaar wegnemende’ onderhoudsbeurt molen verkocht aan G. Falandt uit - Met de sloop van de oude houtzagerij te kon worden uitgevoerd. Daarna werd in Schiedam. De nieuwe eigenaar heeft Holwierde verdwijnt de laatste herinnering 2005 in 10 weken tijd ‘groot onderhoud’ laten weten niet zelf de molen te gaan aan de in 1945 verwoeste molen De uitgevoerd ( Molenwereld 2005-5-159), bewonen, maar als investeerder op zoek Hoop. waarbij de romp weer volledig werd te zijn naar een nieuwe bewoner die de - In juni is de (door velen omstreden) bezet zoals tot 1983 het geval was. Dit molen zo mogelijk ook kan laten draaien. verhoging van Molen Edens te Win - werd toch beoordeeld als een betere Mocht er geen bewoner gevonden schoten met het los zagen van het funda - waterafstotende bescherming voor deze kunnen worden dan wil de nieuwe eige - ment en het nadien plaatsen van vijzels romp die in het verre verleden (1862 en naar vanuit de molen kunst gaan verhu - onomkeerbaar geworden. 1904) twee grote branden heeft door - ren. - De gemeente Boarnsterhim laat de sinds staan. En nu dan, medio 2006, is na 2003 wiekloze poldermolen De Borg bij uitwerking van de stuclaag de romp weer Grouw restaureren. in de zwart-witte kleurstelling terugge - Verbouwing Franse Molen met - De Amerikaanse windmotor te Swichum bracht zoals de molen die zeker vanaf de vallen en opstaan verhuist naar Wirdum en wordt gelijktijdig grote opknapbeurt (met verbusseling) in gerestaureerd. 1942 heeft bezeten. In de afgelopen 3 De restauratie van De Fransche Molen te - Op 22 juli is het 100-jarig bestaan gevierd jaar heeft de gemeente Heeze-Leende Valkenburg is regelmatig inzet van discus - van de molen te Makkum (Dr) ; het feest voor in totaal ruim 250.000 euro weer een sie, met als gevolg dat er veel gepraat werd op 8 juli voorafgegaan door een maar weinig vooruitgang geboekt wordt. klusdag die werd uitgevoerd door een Zo zijn de bezwaren over de glazen erker groep Drentse vrijwillige molenaars. (Molenwereld 2006-1-8/9) door de - Het College van B en W van Meppel gemeente van de hand gewezen. Het heeft 4 juli besloten om 8.000 euro College van B en W van Valkenburg aan beschikbaar te stellen voor verbetering de Geul wil de glazen erker in de zijgevel van de werkomstandigheden van de vrij - legaliseren, nu de regionale monumen - willigers van de Sterrenberg in Nijeveen. tencommissie een positief advies heeft - In juli heeft het plein rond korenmolen De uitgebracht en loopt daarmee vooruit op Leeuw te Lettele een renovatie onder - een oordeel van de Rijksdienst voor de gaan, waarbij stenen uit de ‘oude’ Monumentenzorg. Tegen de glazen erker Holterweg zijn verwerkt. die bij de renovatie door eigenaar - Eind juli zijn tijdens graafwerkzaamheden Coppes Bouw is aangebracht werd zijn de restanten van een watermolen te bezwaar gemaakt door de Werkgroep Gaanderen blootgelegd, de laatstbe - Niks aan de Hand, die de restauratie van kende stond hier tot omstreeks 1919/1920. het eeuwenoude complex kritisch volgt. - Op 2 augustus is tijdens het kruien een Volgens hen past de erker niet in de stijl korte schoor van molen de Leyen te van de verder schitterend gerestaureerde Staphorst afgebroken. watermolen. - In juli heeft molenmaker Groot Wesseldijk van de molen te Braamt de windpeluw vervangen en de koppen van de voeg - In ‘t kort houten hersteld. - De gemeente Neerijnen kan de - Stichting Beheer en Behoud van Molenstichting Gelders Rivierengebied Poldermolencomplex De Goliath heeft vooralsnog niet helpen met het voorfi - De Sint Victor staat weer als voor een symbolisch bedrag De Goliath nancieren van restauratie aan de twee vanouds zwart-wit te stralen te Uithuizermeeden overgenomen van wipmolens te Hellouw . (foto: G. Sturkenboom, 5 augustus 2006). de Stichting Groninger Molens en is daar - - Na plaatsing van de kap is De Beijenkorf

294 9e jaargang 2006 nr. 9 MOLENSACTUEEL

toekomst aan op een om de molen te leiden wandelpad langs de Ringvaart van de Haarlemmermeer. - Op 10 juli is het zeskant van Het Jonge Schaap te Zaandam in elkaar gezet en is het boventafelement aangebracht. - Op 21 juli is de vangstok van De Vier Winden te Monster vervangen door een nieuw exemplaar. De stomp van de molen van Jacobs - Molen te Schiedam is (even - in Milsbeek staat te koop (foto H. Van eens) het voorwerp van geluidsmetingen Steenbergen, 5 augustus 2006). om te bepalen of de molen daadwerke - lijk de geluidsoverlast veroorzaakt, waar - over omwonenden klagen. - Op 29 juni heeft de gemeente Landerd Molenkalender 2006 ingestemd met de Kadernota 2006, waarin opgenomen dat de gemeente 24 juni tm 23 september: Expositie Van vanaf 2008 35.000 euro wil bezuinigen molens en mensen (SIMAV). De opbouw van het zeskant voor door de drie molens te Zeeland af te 9 september: Friese Molendag. Het Jonge Schaap in Zaandam stoten. 9 september: Overijsselse Molendag. (foto Martin Bus). - De gemeente Boekel heeft de hulp van 9 en 10 september: Open Monumen - een mediator ingeroepen om te bemid - tendag. delen bij het conflict over de verplaatsing 26 september: Symposium Schermer. van de Boekelse standerdmolen. 1 oktober: Limburgse Molendag en Peel- te Maurik in juni eveneens voorzien van - Aan De Vos in Heense Molen is in juli in landse Molendag. nieuwe roeden. opdracht van de gemeente Steenbergen 7 oktober: Ruilbeurs Dordrecht. - In mei is het herstel van de romp van de schilderwerk uitgevoerd een nieuwe verf - 7 en 8 oktober: Molenweekend Noord- Piepermolen te Rekken ter hand geno - laag. Holland Zuid. men. - De gemeente heeft 21 oktober: Regionale Molendag Alblas - - Den Olden Florus te Terschuur is uit de Nispense bewoners met een kluitje in het serwaard en Vijfheerenlanden. verkoop gehaald van de opstallen van riet gestuurd ( Molenwereld 2006-7/8- 11 november: Molendag Tielerwaard. de familie Mulder. 242/243). In juli heeft het College van B en - Op 16 augustus heeft Vaags Molenbouw W aangegeven dat er vanwege geldge - de oude windpeluw van de molen van brek voorlopig geen restauratie aan de Molenkalender buitenland 2006 Vorderman te Wenum laten zakken; te Nispen uitgevoerd tevens wordt de molen voorzien van wordt. 15 oktober : Provinciale Molendag Oost- nieuwe roeden. - Eigenaar Thijssen laat de molenromp te Vlaanderen (B). - Om meer betrokkenheid te creëren bij Prinsenbeek de gestarte herbouw van opnieuw voegen, te Soest is op het bouwterrein een tijdelijk waar mee het voort - informatiecentrum ingericht. bestaan van de - Het College van B en W van de romp in elk geval gemeente Niedorp heeft 7 juli bekendge - ver zekerd is of er wel maakt voornemens te zijn een monumen - of geen toekomstige tenvergunning te verlenen voor restauratie plaats - restau ratie van Molen De Ster te vindt ( Mo len wereld Barsingerhorn , die eerder ondanks 2006-3-86/87). bezwaren toch als molenrestant op de - Op 8 mei zijn ter rijksmonumentenlijst is geplaatst ( Molen - vervanging van de wereld 2005-10-303). Pannevis-roeden - Eind mei is voor de Vijfhuizer molen bij nieuwe gelaste roe - Haarlem een ontsluitingsweg gerealiseerd den gestoken op de in het kader van het recreatieproject Aurora te Baexem . Poelpolder. Het pad sluit in de nabije

De te vervangen windpeluw van de molen van Vorderman in Wenum wordt gestreken (foto: A. Nibbelink; 16 augustus 2006).

9e jaargang 2006 nr. 9 295 MOLENSACTUEEL

Molenzeilen als bijzondere blikvangers

Sommigen gruwen ervan, maar meer en meer worden molenzeilen gezien als basis voor een kunstobject of als blikvanger bij bijzondere activi - teiten. Zo zijn in 2006 bij een drietal molens de authentieke zeilen tijdelijk verruild voor minder alle - daagse exemplaren. Vanaf 24 juni 2006 zijn de vier zeilen van De Graanhalm te Burgh-Haamstede omgetoverd tot het Don Quichot-kunstproject van Anna Blom. Dit gebeurde aansluitend op jaarlijkse Kunst schouw. De gekleurde zeilen zijn tot het einde van de zomer te bewonderen. Ter gelegenheid van het Rembrandtjaar 2006, waarin stil gestaan wordt bij het geboortejaar (15 juli) 1606 toen Rem - brandt van Rijn als molenaarszoon geboren werd in de Weddesteeg in Leiden zijn de zeilen van stan - derdmolen De Put beschilderd. De vader van Rembrandt bezat op een steenworp afstand van De Put een standerdmolen, genaamd De Romein. In het kader van het 650-jarig bestaan van Woudrichem is de Nooit Gedagt uitgerust met twee witte zomerzeilen, voorzien van het logo van de in augustus en september te houden jubileum - festiviteiten.

De molen van Haamstede met de molenzeilen - kunst van Anna Blom (foto P.J. Landegent).

De molen van Woudrichem met de werving voor 650 jaar stad.

Molen de Put met de ‘Rembrandt’- zeilen (foto: P. Pijnnaken, 8 april 2006).

296 9e jaargang 2006 nr. 9 Forum Oliemolennummer

et stijgende ergernis heb ik het aanduidingen die niet in het Alge meen Mbovenbedoelde artikel proberen te Beschaafd Nederlands voorkomen, bij lezen in de laatste uitgave van “De het niet kennen er van het lezen van uw Molenwereld”, een “Themanummer” nog tijdschrift onmogelijk maken en bewijzen wel dat, bijgevolg, 25 pagina’s van de 43 hoe juist mijn twee hier boven aangege - pagina’s van de totale uitgave inneemt! ven kwalificaties van uw pennevrucht is. Die ergernis is vergelijkbaar met die van “Baliekluiver” zoals hij die op zijn laatste Hoogachtend, Ronald de Heer bladzijde verwoord onder de kop “Dictatuur”, alleen zou ik mijn ergernis het Het is altijd weer bijzonder moeilijk om het hoofdje “De mateloze arrogantie van de taalgebruik van een blad af te stemmen kenner” willen meegeven of, misschien op dat van de lezer. De gemiddelde lezer beter nog, “De absolute minachting voor bestaat niet en wat voor de een te hoog onze lezers”! gegrepen is, is voor de ander bijna priet - U bent daar toch afhankelijk van? Zonder praat. Vooral een artikel met veel techni - alleen in de wetenschap van het gevaar hen heeft uw blad toch geen bestaans - sche termen wordt dan al snel een dat een deel van de lezers afhaakt, maar recht? Waarom maltraiteert u hen dan! hordenloop met een grote kans op uitval. ook de wetenschap dat er inmiddels U gebruikt in dit artikel, en ik geef maar Het valt niet mee hierin een gulden meerdere ‘foute’ molenwoorden inge - een bloemlezing, de volgende termen: middenweg te vinden. Toch stelt de burgerd zijn of de betekenis vergleden is. “Slagwerk, dubbele oliemolens, koller - redactie zich op het standpunt dat - Andere woorden zij in de vergetelheid gang, vuister, laden met de slaghei, uitzonderingen daargelaten - iemand geraakt. Het kan daarom geen kwaad bovenslag- en onderslagmolen, slagpers, zonder veel specifieke molenkennis het om per bladzijde in een apart kader bij twee blokken met elk zeven stampers en blad met plezier moet kunnen lezen. wat bijzondere termen stil te staan. Deze heien, loshei, standerdoliemolen, in de Daarom voelt de redactie terecht aan - rubriek krijgt de naam * ‘Meulfrans’ , tevens kast, wipoliemolen, de laad, stampers ge sproken en neemt dit ook ter harte, niet de eerste term in deze rubriek. jsb. met potten eronder, dubbelwerks, voor- en naslagwerk, anderhalf oliewerk, belt - molens, druiperij, spoorwiel, strooptafel, MEULFRANS kaak, buul, twee banken, schelrad, onderbonkelaar, steenwiel, spoorwiel, Meulfrans: Van oorsprong Zeeuwse uitdrukking voor onbegrijpelijke taal of schrift: ‘Het lijkt wel kantstenen, wentelwiel, vuisten van de meulfrans’. Frans slaat terug op de Franse taal en meul uiteraard op molen. De uitdrukking hangt stampers en de heien, stalen schenen, samen met het vreemde cijferschrift dat molenaars op de zakken schreven en door de buiten - wacht niet werd begrepen. varkenswielen, overwerker, spinbol, ligger, Spoorwiel algemeen: kamwiel met kammen in het draaivlak; speciaal: groot wiel op de spil in de strijkers, jongen, koningsstrijker, steenwer - korenmolen voor het aandrijven van de stenen. vel, taats van de spil, karen, bulen, slag - IJzerbalk: balk met het lager voor een spil. blok, laad, jaagijzers, kussens en scheien, Steenspil: spil die de bovenste molensteen (loper) aandrijft; synoniemen: staakijzer; klauwijzer. haren, stuitblokken, blokstutten, bintlaag, Overring: de dragende ring waarop de hele molenkap is bevestigd. Deze ligt los op de kruirollen onderree, beitels, pottenblok, schorttouw, zodat de kap op de wind kan wordengezet. schortkneppel, heineut, ruimend kruien, Penbalk: balk in de kap waarin het achterste lager van de molenas ligt. kaak, bolster, geschort, haren, gestroopt, Gordingen: horizontale verbindingen tussen de spanten van de molenkap. kluiten, pletwals, dubbele engelse plet, Haanhout: koppelstuk tussen twee tegenover elkaar staande kapspanten. hamermolen, Girard turbine. Kuip: staande rand onder de molenkap die deze op zijn plaats houdt via de overring. Ruim 60 woorden, uitdrukkingen en

‘t Betere Werk Nogmaals de molen van Walderveen

aar aanleiding van de foto van de gekeept, waartussen de ijzerbalken voor Nverongelukte molen in Walderveen in de steenspillen liggen. Molenwereld 2006-7/8-246 stuurde de Aan de kap vielen de volgende zaken heer Frans Rutten uit Rijswijk een hierbij op: afgedrukt berichtje uit het Amersfoortsch - Overring samengesteld, opgebouwd Dagblad/De Eemlander van 19 februari uit drie lagen (kruiend op slakken). 1916 over het ongeluk. - Penbalk met toognagels vastgezet in Naar aanleiding van de artikelen en de de voeghouten. reactie van Dick Zweers heeft hij zijn - Kapspanten opgebouwd uit drie lagen aantekeningen van het bezoek destijds (eiken), op elkaar gespijkerd met Het bericht in het Amersfoortsch geraadpleegd en schrijft: gesmede nagels. Dagblad/De Eemlander van ‘Op het achtkant troffen we een flink - Sommige gordingen samengesteld uit 19 februari 1916 over het ongeluk. aantal opschriften in potlood aan, met twee lagen, eveneens eiken. Fries aandoende namen en jaartallen - Haanhout op “noordelijke wijze” van vóór 1911. De vorm van de ramen is beschulpt. vermoed, dat de oorspronkelijke kap vroeger meer vierkant geweest. Op de - De kuip eveneens opgebouwd uit werd gehandhaafd. Misschien zijn er steenzolder bevinden zich in de stijlen meerdere lagen. sporen van reparatie terug te vinden? kepen van twee oorspronkelijk hiertegen Met de kennis van de foto van de veron - Overigens ben ik van mening, dat kap en geklampte binten. Thans liggen er boven gelukte molen zou het interessant zijn de achtkant inderdaad niet bij elkaar horen, het spoorwiel twee binten in de stijlen kap nog eens opnieuw te bekijken. Ik de kap is duidelijk te groot.’

9e jaargang 2006 nr. 9 297 NVVM-molenmakers actief

De nieuwe *steenbalk gaat de molen in (foto Hout- en bouwmaterialen - De opgeschoorde handel standerdmolen van PontMeyer). Bourtange in verband met de vernieuwing van de steenbalk (foto Hout- en bouwmaterialenhandel PontMeyer).

In juli hebben wij aan de standerdmolen van Bourtange steenbalk vervangen. Eind vorig jaar is de in 1980 gereconstrueerde molen stilgezet vanwege de slechte staat van deze balk. In verband met de vervan - ging is het gevlucht verwijderd en de kast opgeschoord.

De uitgesloopte Ambachtsmolen bij Oudorp krijgt zijn hart weer terug, anders gezegd zijn binnenwerk. Omdat er geen kraan over het dijkje kan komen, is de spil door de deur gegaan. Er is zodoende veel handwerk, ‘ellebogenstoom’ aan te pas gekomen. De molen van Kloetinge is inmiddels door ons van een nieuwe windpeluw met *voorkeuvelens voorzien.

MEULFRANS

Steenbalk: zware horizontale balk in de standerdmolen die het grootste deel van de molenkast draagt en waaraan de kast is opgebouwd. Voorkeuvelens: betimmering van de mo - len kap aan de kant van de wieken. De naam hangt samen met keuvel of kovel, een soort kap. Het komt in feite neer op Het steken van de nieuwe spil in de De molen van Kloetinge tijdens het vervangen voorkap. Ambachtsmolen is geen sine cure van de *windpeluw. De oude is er uit en de as Windpeluw: zie pag. 297. geweest (foto J.K. Poland B.V.). is opgestempeld (foto J.K. Poland B.V.).

298 9e jaargang 2006 nr. 9 De Veendermolen, als vanouds

ls vlaggenschepen de jongste en de Agrootste schepen van een vloot zijn dan is de Veendermolen een vlaggen - Aschip voor de Rijnlandse Molenstichting. Met zijn bouwjaar 1934 jong, met zijn vlucht van 27,35 groot, sterk, mede dank - zij onze stichting in staat van nieuw en bemand met enthousiaste molenaars met verantwoordelijkheisgevoel. Het zijn allemaal factoren geweest waardoor het Hoog heemraadschap van Rijnland het COLOFON aandurfde om de tijdens de bouw van een nieuw gemaal geen noodgemaal te installeren maar de windmolen weer als vanouds zijn taak liet doen. Tijdelijk kon en Rijnlandse Molenstichting werd de polder weer geheel met wind - kracht benalen. Hieronder doet molenaar Torenlaan 10 Pieter den Haan verslag van zijn ervarin - 2215 RW Voorhout gen. Tel. 0252-245353 Van half maart tot eind april van dit jaar Fax 0252-245385 had ik het voorrecht om de polder met Bankrekening no. 5665.47.163 de Veendermolen als vanouds weer K van K Leiden S 165575 volledig op de wind te bemalen in De molenvijzel ‘schroeft’ het water meters verband met de vervanging van het elek - omhoog (foto Pieter den Haan). De Rijnlandse Molenstichting is trisch gemaal. Dat vond ik een bijzondere opgericht op 11 maart 1959 en leerzame ervaring, mogelijk gemaakt door een dankzij de Rijnlandse Molen - Waar draait het bij de Rijnlandse stichting in prima staat verkerende Afspraken Molenstichting om: Veendermolen en door het zijdens de Rijnlandse Molenstichting en het Water - Eerst waren uiteraard de nodige afspra - - Om de molens schap betoonde vertrouwen. En natuurlijk ken gemaakt. Desnoods moest er continu het weer... Zonder wind begin je niet veel! gemalen kunnen worden, en dat kon ik Wij herstellen en onderhouden molens aanbieden dankzij de steun van collega in Rijnland. Al onze molens worden molenaars Jan Verhaar en Ruud Bax van door vrijwillige molenaars bemalen, de Kager en de Hoogmadense molen. waarbij wij ernaar streven om deze Hoewel ik wel iets met mijn werk kon molens zo mogelijk en zo nodig in te schuiven, zat daar voor mij anders wel kunnen zetten voor de bemaling. een beperking. Verder moesten we afspreken om bij het malen zo precies - Om het landschap mogelijk de aan- en afslagpeilen van het gemaal aan te houden en om meteen te Wij bewaren het karakteristieke bellen als we het niet zouden redden. Dat Hollandse landschap voor nu en later. is allemaal niet nodig geweest omdat het Bij dat landschap horen de molen en weer erg heeft meegewerkt: niet al te hun omgeving. veel water en wanneer nodig voldoende wind. Het zou ook onze eer wel erg te na “Molens Rijnland” is een uitgave van zijn geweest, en Jan Verhaar zei al dat we de Rijnlandse Molenstichting en De malende Veendermolen is van verre zicht - het water desnoods met emmers zouden verschijnt eens per kwartaal in het baar in het wijde Rijnlandse polderland. De wegwerken! maandblad “Molenwereld”. hoogte van de molen ten opzichte van de Dat ik mij aan de door het gemaal polder laat zien dat de molen het water hoog gehanteerde peilen moest houden leek op moet voeren (foto Pieter den Haan). mij eerst nogal een beperking. Want ik RIJNLANDSE MOLENSTICHTING

89set eja jaragragnagn g2 020060 5n rn. r9 . 12 299 het land redelijk nat is 1 mm een uur rede - lijk doormalen is. Vakmanschap

Als vrijwillig molenaar draai en maal ik al zo’n zeventien jaar redelijk geregeld met de molen, maar het was toch een aparte sensatie om op deze manier te mogen ruiken aan het ‘echte’ molenaarsbe - staan. De wetenschap dat de molen er alleen voor staat, en dat het aan de molenaar is om het op te lossen maakt het toch wel heel anders, en veel interes - santer. Ik realiseer mij dat ik het door het weer erg gemakkelijk heb gehad maar het inschatten van hoe snel de polder rijst, wanneer je dat het handigste weg kan krijgen (malen met de wind van gisteren lukt niet...) kweekt toch weer meer respect voor de molenaars die er echt alleen voor stonden en hier en daar nog staan. Ik ging er toch iets anders door malen. Hoe ze dat vroeger deden op de De Veendermolen is in meer dan een opzicht In 1999/2000 onderging de Veendermolen Veender met een grotere vijzel, houten een bijzondere molen. Niet alleen is het een een zeer grote restauratie, waarbij o.a. de gevlucht en zonder fokken....dat moet van de laatste nieuw gebouwde molens van vijzel werd verlengd. Dit was nodig als toch een hele klus zijn geweest. Het boei - Rijnland (1934), maar ook het model van de aanpassing op het verlaagde polderpeil. endste vond ik om nu eens zonder auto - romp is vreemd: de bruine ronde romp is Zonder deze restauratie had de molen nooit matisch gemaal te zien hoeveel er getailleerd gemetseld op de witte achtkante meer voor de bemaling kunnen zorgen. Dit eigenlijk gemalen moet worden om de onderbouw van zijn voorganger. De geschie - voorjaar werd zodoende de juistheid van polder op peil te houden, en om weer en denis van de molen is uitvoerig beschreven deze kostbare ingreep onderstreept (foto wind en de in verband met mijn werk in Molenwereld 2001-3. J.L.J. Tersteeg). beschikbare tijd zo optimaal mogelijk te proberen te combineren met het malen. Dat was vroeger ook al zo, want van Leen van den Berg, de laatste beroepsmole - was er bang voor daardoor vooral vaak, heeft ‘s nachts niet veel gewaaid en ik naar, hoorde ik al dat hij voor zijn verdien - en steeds maar kort te moeten malen, heb maar één of twee keer wat later sten toch grotendeels afhankelijk was van vooral omdat de Veenderpolder in door hoeven malen. andere werkzaamheden dan het malen. verschillende niveau’s is ingedeeld en de Zo begon ik op 28 maart met malen, op Hij baggerde en werkte in de bouw en molen alleen het vrij kleine onderste 28 april was het afgelopen. Toen had ik al maalde dus graag ‘s-nachts. gedeelte afmaalt. Maar dat kwam eigen - meer dan een week niet gemalen omdat Al met al heb ik alles bij elkaar toch meer lijk wel aardig uit. Daardoor was het de polder toch naar zomerpeil moest moeten malen dan ik had gedacht, maar malen heel behoorlijk te combineren met rijzen terwijl er niets viel en het gras volop het smaakt naar meer ! Het waterschap mijn dagelijkse werk. Ik begon ‘s morgen water trok, of zoals boeren zeiden: ‘In het en de molenstichting waren tevreden vaak zodra er wind was of tegen zessen voorjaar is ieder grassprietje een molen - omdat de periode perfect is verlopen en en dan was ik er als het een beetje door tje’. In die maand is er ca 48 uur gemalen, de molen heeft laten zien dat deze dank - kon lopen meestal zo om een uur of 9 al waarvan ongeveer 26 uur gezwicht, de zij de Rijnlandse Molenstichting volledig aardig uit; lager (voor)malen mocht en rest rondvol, en daarnaast 12 uur uit z’n inzetbaar en heel bruikbaar is. Ik hoop dat hoefde niet. Dan hoefde ik meestal niet werk gedraaid, over de periode totaal die tevredenheid kan leiden tot het in eens zo heel veel vroeger naar huis om ongeveer 56.000 omwentelingen. Ik heb overleg bepalen van een iets grotere rol aan het eind van de dag nog wat te de regenmeter niet zo precies bijgehou - van de Veender in de waterhuishouding. malen, en dat was veelal niet nodig. Het den, maar al malende dacht ik dat als En tenslotte: De Veender, wat een molen!!! Regen, wind en... watermolen!

e maand juli was droog, kurkdroog. Er tjespen en in onze hightech eeuw nauwe - hij toch wel zo’n 35 m 3 /min. opmalen. Dis nauwelijks een spetter regen geval - lijks meer te bieden hebben dan monu - Dat is 35.000 liter. Bij 80 einden, wanneer len. Dan augustus, regen op regenbui; mentale waarde en landschapversiering. de molen flink doorloopt dan is dat uiter - het hoost bij tijd en wijle. Zo breken beide Toch is dat kortzichtig. De oude molenvij - aard 70 m 3 /min. en bij tijd en wijle zullen maanden records. Over de eerste drie zels en schepraderen kunnen heel wat wel eens 120 einden worden gehaald, weken van augustus viel dubbel zoveel water verzetten. Sinds jaar en dag zijn goed voor meer dan 100 m 3 /min. regen dan normaal in deze tijd van het daar formules voor bekend. Als we die Natuurlijk moet de molen prima in orde jaar. Het liep uit op wateroverlast her en eens loslaten op een van onze grootste zijn, evenals de watergangen. Naast de der. De bemalingsinstallaties van de schepradmolens, de Boterhuis molen, dan molen moet ook de molenaar op zijn taak waterschappen werkten op volle toeren, blijkt die nog heel wat in de kast te berekend zijn en... het moet waaien! maar men kon het water veelal niet voor hebben. De snelheid van de molen wordt Nu is de Boterhuismolen een van de blijven. Dat was het sein om in Rijnland - altijd gerekend in ‘einden’, dat wil grootste molens, maar ook de kleintjes en niet alleen daar - de aloude windmo - zeggen het aantal keren per minuut dat kunnen nog heel wat. Neem de Hoop lens hun partij weer mee te laten blazen. een wiek molen de molenromp passeert. doet Leven bij Voorhout. Als we bij deze De oude windmolens lijken thuis te horen Als de Boterhuismolen aan de Zijl 40 molen met dezelfde snelheden aan het in de tijd van de trekschuit en de kroon - einden maakt - en dat is weinig - dan kan rekenen gaan dan komen we uit op 7, 14 RIJNLANDSE MOLENSTICHTING

300 9e jaargang 2006 nr. 9 en 21 m 3 /min. Ook dat zijn respectabele hoeveelheden, respectabel genoeg om er gebruik van te maken in noodsituaties. Daarom zijn er afspraken gemaakt tussen het Hoogheemraadschap van Rijnland, de Rijnlandse Molenstichting en de mole - naars om direct in te springen met de molens wanneer dat gewenst of nodig is. En zo’n situatie was erin augustus. Er komt een seintje van Rijnland de molenaars worden ingelicht en de molens worden in bedrijf gesteld. Zo zijn er na de hevige regenbuien van 14 en 15 augustus niet minder dan twintig molens van de stich - ting in bedrijf gekomen en de molenaars hebben al het mogelijke gedaan om het waterbezwaar te verminderen. Met hun inzet en hun molens hebben zij hun bijdrage geleverd om nat Rijnland weer zo snel mogelijk van het water te bevrij - den, ook al is de wind niet altijd optimaal geweest. Grauw en nat in de Lagenwaardse polder bij Koudekerk. Molen en gemaal zijn naast elkaar volop Met deze actie is - niet voor het eerst - in bedrijf. Samen ben je sterker dan alleen (foto Ruud Bax). bewezen dat de molens in noodgevallen hun partijtje nog kunnen meeblazen. Dat heeft men inmiddels ook elders ingezien. Zo heeft men recent in Friesland het Rijnlandse voorbeeld gevolgd en een aantal molens als noodgemalen aange - wezen. Inmiddels hebben de afspraken zo hun waarde bewezen en blijken het Hoogheemraadschap, de stichting en de molenaars op basis van die afspraken goed te kunnen samenwerken. Het is voor alle partijen een stimulans om op deze weg voort te gaan. Er zijn in Rijnland nog steeds molens die wel kunnen draaien maar geen of onvoldoende water verzet - ten. Dat is niet in alle gevallen op te lossen, maar de inzet van de molenaars en het vertrouwen van het Hoogheem - raadschap zijn een stimulans voor de stichting om het bij die molens waar het toch wel weer zou kunnen toch alles op alles te zetten om er weer werkende molens van te maken. Helpt u mee?

Ondanks een geblesseerde molenaar Ruud Bax was de Hoogmadese molen dankzij de medewerking van collega’s toch in vol bedrijf en droeg zo zijn steentje bij. Rechts op de achter - grond is de Blauwe Molen zichtbaar, een kast van een molen. Vanwege de waterstaatkundige situatie kan hij niets presteren en staat stil (foto Ruud Bax).

De Vlietmolen bij Hoogmade is ook van de partij. Van 1956 tot 2002 was deze grootste wipmolen van Rijnland uitgeschakeld. Door de grote restauratie van 2001-2002 is hij in deze omstan - digheden ook weer van nut en helpt het gemaal links een flinke hand. Bij buiig weer is het voor de molenaar dubbel opletten, de molen mag niet ‘aan de haal gaan’ in een stormvlaag. Vandaar twee in plaats van vier wieken met zeilen. Bij een opkomende bui heb je die sneller weg dan vier halve. Aan de andere kat is het de eer van de molenaar te na om dit te snel te doen (foto Ruud Bax). RIJNLANDSE MOLENSTICHTING

9e jaargang 2006 nr. 9 301 de betimmering aan de voorzijde van de kap vernieuwd Ook het brugdek van de voorwaterloop is vervangen en er zijn wat kleine klussen uitgevoerd. - De Buurtermolen aan de Kagerplassen bij Rijpwetering:In de werkplaats is het materiaal voorbewerkt voor het herstel van het stormbint van deze molen en ook ligt er een nieuwe windpeluw klaar. - De Doesmolen aan de Does bij Hoogmade: De hele molen is geschil - derd. Tijdens dit werk bleek het noodza - kelijk om enig herstel aan het wiekenkruis uit te voeren (paar heklat - ten, een nieuw windbord), alsmede reparatie van enkele kozijnen en er is Het zomerseizoen is in de molenmakerij een nieuw raam geplaatst. Schilderbeurt voor Lijkermolen 2. De zware vanwege het weer de schildertijd. Hier krijgt - De Googermolen aan de Ringvaart van balk boven ‘Anno 1780’ is de windpeluw; de Grosmolen een schilderbeurt. De om het de Haarlemmermeer bij Oude Wetering: daarboven: de luiken ter weerszijden van de hek heen geslagen zeilen en de van de Van deze molen zijn de roeden doorge - askop alias de ravensblinden (foto Verbij wieken uitgenomen windborden maken al haald en is enig teerwerk uitgevoerd, Hoogmade). op kilometers afstand wat er aan de hand is onder andere aan het ondereinde van (foto Verbij Hoogmade). de vijzel. Ook het hek rond het molenerf is plaatselijk hersteld. - De Grosmolen ook, aan de Does bij voorkant van de kap. Tevens is het Hoogmade: Ook op deze molen is de gehele gaande werk gecontroleerd en De overige molens schilder bezig geweest, al het hoge waar nodig afgesteld. werk is opnieuw geschilderd. Tevens zijn Molenmaker Verbij is in het achterlig - de beide ravensluiken in de kap vervan - gende kwartaal druk bezig geweest met gen. onderhoud aan onze molens. Ze horen er - De Lageveensemolen aan de Trekvaart MEULFRANS pico bello bij te staan en natuurlijk ook en de spoorlijn bij Lisse: Ook deze molen technisch in prima staat. kreeg een schilderbeurt van bovenhuis, Stormbint: de wand van het bovenhuis Van vrijwel alle molens zijn de bliksemaf - gevlucht en staartwerk en er werd enig van een wipmolen aan de kant van het leider en de brandblussers gecontroleerd. klein onderhoud uitgevoerd. wiekenkruis. Zo nodig is er meteen klein herstelwerk - Lijkermolen 2 aan de Koppoel bij Windpeluw: zware balk in de kap van de uitgevoerd. Voor de bliksemafleiders van Rijpwetering: Deze molen is in zijn geheel molen die het grootste deel van de as en enkele molens zijn er meer aanpassingen geschilderd. Tevens is er een nieuwe de wieken draagt. synoniem; windpeul nodig, deze werkzaamheden zullen in het wipstok aangebracht. Bij uitvoering van (Zaanstreek). komende jaar worden uitgevoerd. En het schilderwerk bleek een lange schoor Ravensluiken: luiken ter weerszijde van de verder aan: zodanig slecht, dat direct is besloten om askop in de molenkap, waardoor men op - De Adermolen aan de Ringvaart van de deze te vervangen om de maalvaardig - de dwars staande roede en de askop kan Haarlemmermeer bij de Boerenbuurt: heid van de molen te garanderen. klimmen. synoniem; ravensblinden. Van het vorig jaar vernieuwde wieken - - De Zwanburgermolen aan de Leede bij Wipstok: de uit de kap stekende stok kruis zijn alle wiggen nog een keer Warmond: Van deze molen is de gehele waarmee de vang (de ‘rem’ ) wordt aangehaald. Ook is de rest van het vang vervangen, inclusief het ijzerwerk. bediend; synoniem: vangstok. gaande werk gecontroleerd en waar - De Zweilandermolen bij de Kaag - Lange schoor: schuine balk uit de staart nodig afgesteld. sociëteit: Vooruitlopend op een com - van de molen. De staart is het stelsel van - De Boterhuismolen aan de Zijl ten noor - plete schilderbeurt is er herstel balken aan de molenkap waarmee de den van Leiden: Van de deze molen is uitge voerd aan het wiekenkruis en de molen op de wind wordt gezet.

Help ons de molen en daarmee ons landschap te bewaren. Wij hebben uw hulp hard e nodig. Het gaat ons daarbij niet alleen om geld, maar ook om uw steun als sympathisant. t d Donateur worden mag natuurlijk ook! Uw gift wordt uitsluitend aan de molens besteed, aa onze stichting werkt geheel pro deo. L s J Ik geef mij daarom op als donateur van de Rijnlandse Molenstichting. len Mijn jaarlijkse bijdrage bedraagt: mo J e 20,- (minimum bijdrage) ien J e ...... (door uzelf vast te stellen) draa p.s. giften en donaties aan de Rijnlandse Molenstichting zijn aftrekbaar van uw S.v.p. deze bon uitknippen of kopiëren, inkomstenbelasting. N invullen en in envelop versturen naar de: Naam: ...... O...... RIJNLANDSE BAdres: ...... MOLENSTICHTING Postcode: ...... Woonplaats: ...... Torenlaan 10 Datum: ...... Handtekening: ...... 2215 RW Voorhout RIJNLANDSE MOLENSTICHTING

302 9e jaargang 2006 nr. 9 Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring. Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers. De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor..... kwaliteit en deskundigheid.

Doornbosch B.V. Adorp 050-3061724 Fa. Dunning-Bremer B.V. Adorp 050-3061221

Jellema CV Birdaard 0519-332357

Molema V.O.F. Heiligerlee 0597-591660

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

J.K. Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Kistemaker & Korver Anbo B.V. Middenbeemster 0299-683743 Alkmaar 072-5110025 Wintels Saendijck B.V. Denekamp 0541-351210 Zaandijk 075-6285602

Groot Roessink VOF Voorst 0575-501272

Verbij Hoogmade B.V. Groot Wesseldijk B.V. Hoogmade 071-5018478 Laren 0573-421568

De Gelder Favier B.V. Sliedrecht Vaags 0184-425040 Aalten 0543-473359 Herrewijnen VOF Spijkenisse Coppes 0181-634558 Bergharen 0487-531239

Beijk B.V. Afferden 0485-531910 Gebr. Straver v/h M. Straver Almkerk 0183-401415

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers

9e jaargang 2006 nr. 9 303 portret

André van Noort Tijdens mijn naspeuringen in de notariële archieven van Warmond ontdekte ik bij toeval een bestek uit 1830 voor het veran - DE deren van de horizontale windwatermo - len in de Lakerpolder te Warmond in een verticale windwatermolen. Onderzoek naar deze horizontale molen leidde tot een interessant verhaal uit de geschiede - nis van Warmond. LAKERMOLEN Het experiment met de horizontale wind - watermolen heeft bij molenliefhebbers de gemoederen al flink beziggehouden. In 1993 verscheen een studie van H.P. Moelker uit Ruinen en al snel daarna in Warmond kwam C.A. van Hees in hetzelfde jaar met een publicatie in de novembereditie van het blad “Molens”. Beide auteurs gaan uitgebreid in op de bouw van de bijzon - dere molen, maar ze zeggen weinig over als bijzonder experiment het verdwijnen ervan.

Dorn Seiffen

Bij de meeste windmolens draaien de wieken in een De horizontale windwatermolen was een (vrijwel) verticaal vlak. Dat is niet per se noodzakelijk. uitvinding van Willem Frederik Dorn B Seiffen. Van jongs af aan had hij grote Al in een ver verleden kwamen molens met horizontale belangstelling voor werktuigbouwkunde. Hij had het boek Jongmans onderwijs van wieken voor. Ze zijn al van voor honderden jaren bekend in Knoop gelezen en vond daarin dat men het Midden-Oosten. Ook in Europa is er geëxperimenteerd lang tevergeefs gezocht had naar de mogelijkheid om de wieken van de wind - met dit soort molens. Wie nu de molen van de Lakerpolder, molens horizontaal te laten draaien. Dit een eiland in de Kagerplassen, bekijkt ziet daar niet aan af moet worden gezien als een molen in de vorm van een helikopter. dat ook die het voorwerp van zo’n experiment is geweest. Dorn Seiffen liep steeds met de gedachte

De Lakermolen omstreeks 1900 in de wintertijd. De Lakerpolder werd ‘s winters niet bemalen en staat op deze schitterende foto werkelijk blank. De molen in het kruis, de zeilen afgehaald en de eindborden afgenomen; in andere polders een zomerbeeld (foto collectie Jan Mulder).

304 9e jaargang 2006 nr. 9 Tekening van een molen naar het idee van Dorn Seiffen, bewaard in het Nationaal Archief in Den Haag. De molen is uitgerust met een normaal staand scheprad. Op de spil zit een grote bonkelaar die een onderwiel op de wateras aandrijft. De overbrenging, de enige in de molen, tegenover gebruikelijk twee, is ongeveer 2 op 1, zodat het scheprad twee maal zoveel omwentelingen maakt als de wieken. Op de spil zit een soort horizontale vangschijf welke volgens hetzelfde systeem werkt als een normale vang. De kap is beweeg - baar op een soort zetel en draait met de wieken mee. De molen heeft twee roeden en daarmee vier wieken. De bovenste roede zit 3 voet (circa 90 cm) boven de onderste en staan haaks op elkaar. Het probleem bij een horizontale molen is de gelijke kracht van de wind op de gaande en de komende wiek, dat wil zeggen de wind duwt de wiek links van de molenromp net zo hard naar achteren als die rechts, met - in theorie - als resultaat stilstand! Een voorwaarde om met succes te kunnen werken is dat de wiek die arbeid moet verrich - ten maximaal wind vangt en de tegenoverliggende wiek minimaal omdat die immers tegenhoudt. Dorn Seiffen loste dit op door de roede in lengte richting te laten draaien. Dat is op de tekening zichtbaar. Bij de wiek rechts staan het hek verticaal, links horizontaal, ten zien aan de hekgaten in de roe. Ook is een dubbele lagering zichtbaar met schenen, op dezelfde manier als bij een houten as. Hoe een en ander in zijn werk ging is uit de tekening niet op te maken. De wieken hebben ook zeilen die lijken te werken als een soort rolgordijn. De Fragment van de kadastrale minuutkaart uit 1813 van de zeilen zijn immers van buitenaf nauwelijks bereikbaar. Lakerpolder. Nederland maakt dan nog deel uit van het Franse Het is nauwelijks voorstelbaar dat deze molen over een keizerrijk en de tekst op de kaart is dan ook Frans: ‘Moulin au langere periode probleemloos blijft werken. (tekening Laker Polder’. De molen staat op de kaart recht voor de watering; Nationaal Archief, Den Haag, archief van de Inspecteurs dit in tegenstelling van de bestaande molen die iets oostelijker staat van Waterstaat voor 1850, inventarisnummer 1121). (N.B. de kaart is niet georiënteerd).

9e jaargang 2006 nr. 9 305 Een Rijnlands juweeltje aan de rand van de Lakerpolder met een bijzondere geschiedenis (foto jsb 22 augustus 1996).

landbouw. Hij bracht koning Lodewijk Napoleon van Holland op de hoogte en adviseerde hem de uitvinder een subsidie toe te kennen. De koning besloot op 28 mei 1809 een subsidie van maar liefst 9.000 gulden beschikbaar te stellen onder de voorwaarde de molen in het groot te bouwen en door deskundigen te laten keuren.

Lakermolen

De nieuwe molen verrees in de Huyster - weerderpolder onder Wassenaar. In 1810 was de molen maalvaardig. Een commis - sie begaf zich naar de molen om het geheel te inspecteren op deugdelijkheid. Door het vertrek van Lodewijk Napoleon in 1810 werd het subsidiebedrag niet uitgekeerd. Teleurgesteld liet Dorn Seiffen Er is nog een tweede tekening bewaard gebleven met de molen van Dorn Seiffen. de molen vervolgens afbreken. 3 Deze tekening wijkt technisch nogal af van de andere. Zo is de bonkelaar op de spil Dorn Seiffen gaf de moed niet op. Na het aanzienlijk kleiner. Ook de overbrenging is anders, ongeveer 3 op 2. Doordat de vertrek van de Fransen in 1813 wendde hij onderbonkelaar nu minder ruimte eist kan het scheprad een plaats in de molen zich tot koning Willem I met het verzoek krijgen. Dat is bij de molen van de andere tekening nauwelijks voorstelbaar. De de toegekende subsidie van Lodewijk bovenste roe ligt veel hoger in de kap en de vangconstructie is veel schematischer Napoleon over te nemen. Deze ging op 1 weergegeven dan op de andere tekening. Merkwaardig is de windwijzer op de kap: oktober 1815 akkoord. Hoofdinspecteur overbodig! Op deze tekening een wat cryptisch aandoende vermelding: Geteekend van waterstaat C. Brunings jr. werd belast door S. Paddenburg, gecopieerd, naar de copie van P. Eckhardt, door L.W. Varossieau, en naar die met het onderzoek. 4 van Varossieau, gecopieerd door J. van den Ouweelen (laatste naam niet duidelijk leesbaar) Voor de bouw van de horizontale wind - (tekening Nationaal Archief, Den Haag, archief van de Inspecteurs van Waterstaat watermolen werd gekozen voor de voor 1850, inventarisnummer 1121). Lakerpolder te Warmond. Dit poldertje lag als een eiland in de Kagerplassen. Het had een oppervlakte van 33 morgen en 450 roeden (circa 25 ha) en werd door ooit een dergelijke molen te ontwikkelen, Simon Paddenburg in. 1 Paddenburg een vijzelmolen bemalen. De keuze voor maar door zijn drukke werkzaamheden - (1774 - 1827) was geen onbekende op deze polder zal voor een groot deel te hij had een tabakskerverij, een snuifmolen gebied van molenbouw. Zo had hij in maken hebben gehad met eerderge - en een aardewerkfabriek in Utrecht - 1805 de Zwanburgermolen te Warmond noemde Simon Paddenburg. Hij zal de kwam daarvan in eerste instantie weinig en in 1806 de Stadspoldermolen te Leiden poldermeesters van de Lakerpolder terecht totdat hij door ziekte zijn werk - gebouwd. 2 ongetwijfeld goed gekend hebben zodat zaamheden moest staken. Hierdoor kreeg In 1809 was het ontwerp gereed en werd hij hen gemakkelijk kon overhalen om hij tijd zijn wens in vervulling te laten gaan. de toenmalige minister van waterstaat, met het experiment in zee te gaan. In dit In 1807 begon hij aan zijn uitvinding te baron Twent van Raaphorst, in kennis verband is het interessant te vermelden werken. Daarvoor schakelde hij de gesteld. De baron vond de nieuwe molen dat Dorn Seiffen in zijn brief van 15 Warmondse timmerman en molenmaker van groot ‘gewigt’ voor de volksvlijt en de september 1822 molenmaker Padden -

306 9e jaargang 2006 nr. 9 hem uit een bezoek aan de molen te komen brengen. Paddenburg had er uit liefde voor het vaderland aan gewerkt en bovendien verlangde zijn goede vriend Dorn Seiffen zeer naar de uitkomst van de inspectie. 7

Waardering

Door allerlei omstandigheden werd de inspectie pas in juni 1822 uitgevoerd. De bouwer van de molen, de al eerder genoemde S. Paddenburg, had verzocht de inspectie uit te stellen omdat er eerst nieuwe zeilen aangebracht moesten worden en er moest bovendien vol - doende wind zijn om de molen te zien draaien. Op 26 augustus 1822 werd de molen opnieuw door Brunings geïnspec - teerd. Hij werd daarbij vergezeld door L. van Heusden, opzichter bij de werken in de droogmakerijen. Van Heusden was een kundige man op gebied van molen - bouw en Brunings wilde daarom graag zijn mening horen. De bevindingen van Brunings werden in december 1822 in een rapport bestemd voor de Minister van Binnenlandse Zaken en Waterstaat uitge - bracht. Het rapport en twee bewaard gebleven tekeningen geven een interessant beeld van de molen. De uitvinding van Dorn Seiffen had horizontale wieken met een vlucht van 38 voeten. Volgens Brunings was de inrichting van de molen zeer eenvoudig en daardoor niet kostbaar. De molen had geen bovenas, bovenwiel, De Lakermolen in 1952 met ervoor de beide eigenaren: N. van Schie (r) en S. Van bovenschijfloop of bonkelaar. De roeden Schie (l) (foto coll. J.L.J. Tersteeg). waren boven elkaar in de staande spil gestoken. De kap van de molen draaide gewoon mee. Aan de onderkant van de spil zat een wiel burg prijst voor het feit dat hij hen de Deze vergunning werd op 23 mei 1818 waarmee het scheprad met behulp van mond wist te snoeren. 5 verleend. 6 een tweede wiel aangedreven werd. Het De poldermeesters vroegen aan het In oktober 1821 was de molen gereed. is dan ook terecht dat Johan Bakker in Hoogheemraadschap van Rijnland Begin januari 1822 was het zover dat er Molenwereld nr. 10 (oktober 1998) de vergunning om in plaats van de oude een inspectie kon plaatsvinden. Op 6 aanwezigheid van een horizontaal vijzelmolen circa drie roeden ten zuidwes - januari 1822 stelde molenbouwer scheprad ontkent. Noch uit de tekenin - ten van die molen een horizontale wind - Paddenburg zich in verbinding met gen, noch uit het rapport kan worden watermolen met scheprad te plaatsen. eerdergenoemde Brunings. Hij nodigde opgemaakt dat deze molen een horizon -

9e jaargang 2006 nr. 9 307 taal scheprad had. Er was dus geen sprake van een horizontaal scheprad zoals Bicker Caarten dat in zijn boek over de stenen Rijnlandse poldermolens suggereert. 8 De zeven ingelanden van de polder waren over het algemeen zeer tevreden over de uitvinding. In een brief van 25 september 1822 geeft Paddenburg de visie van deze mensen weer. Hoofd - ingeland mr. Jan Hendrik Siberg, eigenaar van tien morgen, vijf hond en vijftig roeden land in de Lakerpolder en tevens eigenaar van de buitenplaats Groot- Leerust in Warmond, had geen bezwaren. Hij was tevreden over de toestand waarin zijn land verkeerde en hij had geen behoefte een nadere inspectie te doen. De Graaf van Bijland, eigenaar van zeven morgen en tweehonderd roeden, was niet aanwezig, maar Paddenburg was er van overtuigd dat hij geen bezwaren had. De polder was immers snel droogge - malen en het land had veel hooi opge - bracht. Adolf Wolters, eigenaar van vier morgen en tweehonderd roeden en tevens eige - naar van de buitenplaats Oostergeest in Warmond, waagde zich niet een boot - tocht naar de molen te ondernemen en vertrouwde geheel op de kunde van de molenbouwer. Het r.k. armbestuur van Warmond, eige - naar van drie morgen en driehonderd roeden, was zeer tevreden over de snelle uitmaling en Teunis Does, eigenaar van twee morgen en honderd roeden, was erg blij met de grote hoeveelheid hooi die het land na de uitmaling door de nieuwe molen had opgeleverd. En de erfgenaam van de weduwe Gerson uit Leiden liet zich er niet aan gelegen. De enige die tegensputterde was boer Op deze foto uit 1968 komt goed tot uiting dat de molen geen ‘platte zij’ heeft Jan van Egmond, eigenaar van vier zoals de meeste stenen schepradmolens met een buitenscheprad tegen de molen. morgen. Hij had met name bezwaar In de ‘horizontale wiekentijd’ was dat ook niet nodig (foto coll. J.L.J. Tersteeg). tegen de wijze van bemaling. Volgens Paddenburg was hij tegen iedere vorm van vernieuwing. Paddenburg noemde hem een vlegel die geprobeerd had de hem met de herbouw van de afge - Genormaliseerd molenaar te verleiden de oude molen te brande lutherse kerk in Amsterdam laten malen zodat hij kon zeggen dat niet zouden willen begunstigen. 9 Padden - Op 19 februari 1830 vond ten overstaan de nieuwe molen het water zo snel uit de burg’s actie had succes. Bij Koninklijk van de Warmondse notaris Klaas Koning polder had gemalen. Paddenburg was Besluit van 12 mei 1823 werd aan Dorn de openbare aanbesteding van de hem voor geweest door de oude molen Seiffen genoemde premie toegekend. 10 Lakermolen plaats. Concreet betekende onbruikbaar te maken. Dat was toen een heel hoog bedrag. dit het veranderen van de horizontale Daarna is het een poosje stil rondom de molen in een verticale molen. Interessant molen van Dorn Seiffen. Blijkbaar verliep is het bijgevoegde bestek. Hieruit kan Premie alles naar wens. Bij brief van 2 juli 1826 worden opgemaakt dat men de stenen verstrekte het polderbestuur van de romp of toren gewoon liet staan. Daarin Zowel Brunings als Paddenburg hebben Lakerpolder aan de inspecteur van het moesten twee openingen voor de buiten - er alles aangedaan om de premie van kadaster in Zuid-Holland gegevens over deurkozijnen worden gemaakt en op de 9000 gulden voor Dorn Seiffen in de de polder. Interessant is dat hierin iets plaats waar zich het deurkozijn bevond, wacht te slepen. Zo wees Brunings in zijn gezegd wordt over de bouwkosten van moest een lichtkozijn komen. De overige rapport op het feit dat de molen zo goed de molen. De molen werd in tien jaarlijkse ruimte moest worden aangevuld met gewerkt had waardoor in de zomer van termijnen van ieder 253 gulden en 75 dezelfde soort steen. Verder moesten van 1822 koeien in de Lakerpolder geweid cent afbetaald. Gedurende tien jaar ging de toren drie lagen worden weggebro - konden worden, hetgeen daarvoor hiervan jaarlijks 30 gulden af vanwege de ken. nimmer gebeurd was, en was Padden - oude molen, die door Paddenburg voor De opdrachtgevers waren poldermees - burg zelfs bij Koning Willem I op bezoek 300 gulden overgenomen was. De totale ters en boeren Willem Janszoon Koot uit geweest om de uitvinding toe te lichten. bouwkosten waren (f 2537,50 B f 300,-) f Warmond en de eerdergenoemde Jan Paddenburg had er belang bij want in 2237,50. Dat was veel geld, maar daar Corneliszoon van Egmond uit Alkemade. een brief van 11 maart 1823 spreekt hij de stond tegenover dat de onderhoudskos - Zou Van Egmond nu toch zijn zin hebben wens uit dat de geloofsgenoten van zijn ten gedurende tien jaar hierbij inbegre - gehad? Gezien het voorgaande was hij goede vriend de lutheraan Dorn Seiffen pen waren. 11 de enige ingeland, die geen voorstander

308 9e jaargang 2006 nr. 9 van het experiment van Dorn Seiffen en Blijkbaar werkte het experiment van Dorn Paddenburg was. Seiffen niet naar alle tevredenheid, want Het werk werd uiteindelijk aangenomen als de molen wel gewerkt had, zou hij niet door Cornelis Dobbe, meestertimmerman door een gewone verticale molen uit Sassenheim, voor een bedrag van vervangen zijn. Het aflopen van het 10- 1300 gulden. Zijn borgen waren meester - jarig onderhoudscontract kan hierin een timmerman Johannes Guldemond en grote rol gespeeld hebben. Het was meestermetselaar Gerrit Mijnders, beide immers een prima aanleiding om een afkomstig uit Hillegom. Vermeldenswaard nieuwe molen te bouwen. Een andere is dat Timotheus Paddenburg, meester - aanleiding was wellicht een zware storm, timmerman te Warmond en zoon van die op dinsdag 24 november 1829 buiten - eerdergenoemde Simon Paddenburg, gewoon veel schade in Warmond zich ook ingeschreven had, maar hij aanrichtte. Verscheidene polders waren kwam uiteindelijk niet voor de klus in door het hoge water ondergelopen. aanmerking. 12 Hierdoor was zelfs de weg tussen de

Willem J. Weissenbruch (1864-1941), evenals zijn vader en leermeester J.H. Weissenbruch een bekend landschapsschilder, legde ook de Lakermolen op het doek vast. Zijn grote kracht lag in mooie wolkenluch - ten boven typische Hollandse land - schappen en waterpartijen. Dit schilderij is daar buiten twijfel een goed voorbeeld van. De molen op de achtergrond moet die van de Kleine Hemmeerpolder zijn.

Herenweg naar de Rijksstraatweg in de Warmonderdamse Polder onbegaan - baar geworden. 13 Het is mogelijk dat de molen van Dorn Seiffen door die storm beschadigd is geraakt. Het experiment van Dorn Seiffen moet een bijzonder gezicht geweest zijn in een landschap waar slechts verticale wind - molens stonden. Het is te hopen dat er ooit een schilderij of een tekening opduikt waarop deze bijzondere molen in zijn omgeving te zien is.

Noten: 1 H.P. Moelker, De molen van W.F. Dorn Seiffen (Ruinen 1993). 2 Riet van der Linden en Rinus Vrind, De voorouders van Riet van der Linden deel 3 Paddenburg (z.p. 1997). 3 Voor de bouw van de horizontale windwatermolen in de Huysterweerderpolder is gebruik gemaakt van de resten van een afgebrande molen. Van Hees stelt in zijn artikel dat de molen pas in 1815 afgebrand is en dat er in de geraadpleegde archieven nimmer een spoor van het experiment gevonden is. Zie: C.A. van Hees, Experiment in de Lakerpolder. In: Molens, nr. 32 (november 1993) blz. 7 en 8. 4 H.P. Moelker, De molenY. 5 Nationaal Archief, Archief inspecteurs van waters - taat voor 1850, inv. nr. 1121. 6 Oud Archief Rijnland, inv. nr. 271 (Consentboek). 7 Nationaal Archief, Archief inspecteurs van waters - taat voor 1850, inv. nr. 1121. 8 A. Bicker Caarten, Stenen poldermolens in Rijnland (Zaltbommel 1981) blz. 88. 9 Nationaal Archief, Archief inspecteurs van waters - taat voor 1850, inv. nr. 1121. In Molenwereld 1998-9-190 werd deze foto uit 1897 van de ‘Lepelmolen’ als 10 H.P. Moelker, De molenY. ‘Zoeker’ geplaatst en vervolgens thuisgebracht als de Lakermolen, 1998-10-212 en 11 Nationaal Archief, Archief Inspecteur Kadaster Zuid- 1998-11-237. De zichtbare vernieuwing van de bovenste helft van de romp heeft Holland 1823 B 1832, inv. nr. 6. niets uit te staan met de verbouwing in 1830 maar met een vernieuwing van het 12 Notarieel Archief Warmond, inv. nr. 28, aktenr. 17. bovendeel van de romp in 1889. 13 Archief Gemeente Warmond, inv. nr. 211.

9e jaargang 2006 nr. 9 309 De molen van Enumatil: honderd jaar na de brand thuisgebracht

E.G.M. Esselink

De onbekende molen zoals die in 1992 in de rubriek ‘Wie brengt me thuis’ in De Molenaar heeft gestaan. De locatie is duidede - lijk dezelfde, de molen niet.

In De Molenaar, 1992-11 stond in ‘Wie brengt me thuis?’ een onbekende achtkante stellingmolen uit het noorden van het land, waarschijnlijk Groningen. Hoewel er voldoende De situatie na de brand in augustus 1906 met de afgebrande molen en twee herkenningspunten zijn is dit zoekplaatje nooit thuisgebracht. volledig uitgebrande panden naar een Bijna vijftien jaar later is het alsnog gelukt tijdschriftfoto van 26 augustus 1906. Links is het hek van de draaibrug over het Hoendiep te zien.

Recent kwam ik een ansichtkaart tegen, die tot de oplossing van dit zoekplaatje leidde. Deze ansicht is van het dorp REnumatil, even ten westen van de stad Groningen, en toont het dorp met het Hoendiep en de molen. Het gaat duidelijk om hetzelfde dorp, alleen de molen is anders en staat bovendien op een iets andere plek. De huidige molen Eben- Haëzer is gebouwd in 1907 na het afbran - den van een voorganger in 1906. Daaruit kan geconcludeerd worden dat de onbekende molen de verbrande voor - ganger is. Misschien is dit wel de enige foto, waarop de afgebrande molen in volle glorie te zien is.

Bouw

De brand is dit jaar precies honderd jaar geleden, reden om wat uitgebreider bij deze molen stil te staan. Op 6 juli 1834 krijgt Kornelis Willems Hofman vergunning voor de bouw van een pelmolen. Van

310 9e jaargang 2006 nr. 9 beroep is hij pelmolenaar. Later wordt de molen ook als korenmolen ingericht. Iets noordelijker eveneens aan de westzijde van het diep laat hij in 1845 een oliemolen bouwen, maar die was ten tijde van het maken van de foto al niet meer aanwe - zig. Deze molen werd tussen 1890 en 1900 afgebroken en in Peize als korenmolen herbouwd. In 1869 wordt Jan Gerrits Boerma eigenaar van de molen en hij laat de stenen onderbouw met 4,5 meter verhogen voor een betere windvang. Boerma is getrouwd met Geertruida Willems Hofman, waarschijnlijk een nicht van de oprichter van de molen. In 1889 erft hun zoon Kornelis Rienks Dijkstra de molen. Kornelis was een zoon uit een eerder huwelijk van Geertruida Willems Hofman en Rienk Tjerks Dijkstra, pelmole - naar te Briltil.

Brand Dorpsgezicht van Enumatil met de nieuwe molen. Wellicht heeft de naam van de molen te maken met de herbouw na brand. Eben-Haëzer; een naam ontleend aan Op zaterdag 4 augustus 1906 raakt de de Bijbel: ‘Tot hiertoe heeft ons de Heere geholpen’, 1 Samuël 7 : 12. molen in brand. In die tijd wordt de molen gehuurd door Kornelis’ schoonzoon Jakob Jan Vink. Op zondag 5 augustus maakt Het Nieuwsblad van het Noorden Een uitgebreid verslag volgt dinsdag 7 molenknecht, die in de onmiddelijke melding van de brand: Enumatil. 4 aug. augustus: In ons vorig nummer hebben nabijheid woont, aan tafel zat, sloeg Hedenmiddag geraakte vermoedelijk we reeds een en ander gemeld van de plotseling de vlam uit den molen onge - door het warm loopen van de as, de ramp, die het dorpje Enumatil getroffen veer ter hoogte van de molensteenen. molen van den heer Vink alhier, in heeft. Hedenmorgen hebben we eens Men vermoedt dat de molen warm brand. Het vuur was zoo hevig dat ook een onderzoek in loco ingesteld. De geloopen is in die buurt, maar weet twee belendende perceelen, een plaats van den brand biedt een treuri - dienomtrent niets met zekerheid. Door wooning van de heer Vink en een van gen aanblik.Het steenen onderstuk van den krachtigen Westenwind aangewak - de heer Boutsema vlam vatten. Tegen den molen staat er nog zwart geblakerd kerd, stond het rieten dak van den deze vuurzee was de kleine brandspuit, door de vlammen, evenals de hoofd - molen in een ommezien in brand en het die spoedig op het tooneel van den zaak van de muren der twee belenden - brandende riet werd door den wind brand verscheen niet opgewassen, den huizen der heeren Dijkstra en meegesleept, tengevolge waarvan de zoodat men bij het verzenden van dit Steenhuizen, bewoond door Bousema, twee huizen oostelijk van den molen bericht vreest, dat de brand zich nog timmerman en winkelier. Zaterdag mid- spoedig vlam vatten. De brandspuit van verder zal uitbreiden. dag ongeveer half een, terwijl de Enumatil was spoedig ter plaatse, maar

De situatie zoals die nu in Enumatil is, honderd jaar na de brand (foto H. Noot, 6 juli 2006).

9e jaargang 2006 nr. 9 311 Nog altijd vormt de molen in Enumatil een markant punt in het dorpsbeeld (foto H. Noot, 6 juli 2006).

kon aan den molen weinig beginnen. Ze één kamer; winkelopstand, gereed - Van Panhuys was de spuit vooruitge - hield zich dan ook meer bezig met de schappen, hout, enz zijn verbrand. Het sneld en bracht de regeling der huizen. Molen en huis van den heer duurde echter niet lang of aan de manschappen in orde. Toen de spuit Dijkstra stonden op de gemeente Oostzijde van het diep begon de brand aankwam kon direct met het werktuig, Zuidhorn. Alle drie perceelen zijn afge - zich uit te breiden. Het huis van den dat zeer flink werkte, worden begonnen brand. In het huis van Bousema is ook kastelein Ter Veer begon door vonken en ook de andere spuiten bepaalde nog hooi verbrand, dat daar geborgen en hitte vlam te vatten en dreigde zich thans meer tot bescherming der was door de heeren Veenstra en weldra in brand te zullen gaan. Weldra huizen aan de Oostzijde van het Hoolsema. De inboedel van Dijkstra is kwamen nu ook brandspuiten aan van Hoendiep. Om half twee was het een bijna geheel gered. Bousema heeft Zuidhorn, de Leek en den Horn. De zeer kritiek moment. Aan de Westzijde slechts het huisraad kunnen redden uit burgemeester der gemeente Leek, jhr. brandde het geducht, aan de Oostzijde begonnen de huizen van de heeren kastelein Ter Veer, Hamming, Van Til en de boerderij van den heer Wieringa hier en daar vlammetjes en rook te vertoonen. Door het werk der brandspui - ten wist men evenwel dit alles spoedig te blusschen. De inboedels waren natuurlijk reeds lang uit de huizen weggehaald of ingepakt. Om drie uur was het grootste gevaar voorbij en de brandspuit van Hoogkerk, die nog bijna aan Enumatil is toegeweest, kon terug - keeren. Men heeft nog een telegram naar Groningen gestuurd om de stoom - spuit, maar die is niet meer noodig geweest. Omtrent de verzekeringen kunnen we nog het volgende meedee - len: De molen, eigenaar de heer Dijkstra, in huur bij den heer Vink, was verzekerd voor f. 6000,- bij de Onderl. Brandmij van windmolens voor de prov. Groningen; het huis van den heer Dijkstra voor De molen van Oostrum aan het Schapendijkje nabij Dokkum. Op de foto is duide - f. 3000,- bij “Neerlandia” te Scheve- lijk te zien dat het achtkant boven de stelling is betimmerd met horizontale delen ningen; de inboedel voor f. 1000,- bij de (foto coll. jsb). Hollandsche Brand- en Levensverz. mij te

312 9e jaargang 2006 nr. 9 Amsterdam. Het winkelhuis, eig. de heer deel te danken, dat geen grootere S. Steenhuizen, in huur bij den heer A. ongelukken geschieden. Hij betwistte Bousema, voor f. 4000,- bij “de Neder- aan de vlammen met mannenmoed elk landen” te ‘s-Gravenage, de inboedel, stukje van het dak van het huis. Was dit winkelvoorraad, etc f. 1375,- bij dezelfde in brand geraakt, het onheil was niet te mij. Ergerlijk werd genoemd de houding overzien geweest. Enumatil lag destijds in van de mannen der Zuidhorner spuit, die drie gemeenten: Oldekerk, Zuidhorn en met twee ploegen kwam. De eene Leek. De molen en het huis van Dijkstra ploeg was pas bezig met spuiten of de vielen onder de gemeente Zuidhorn. anderen gingen op onderzoek uit, of er iets was te genieten van het goede der aarde. Bier, wijn, drank, alles was van Herbouw hun gading, zoodat de mannen in ‘t laatst niet heel vast meer ter been Dijkstra verkoopt in januari 1907 een stuk waren en de menschen, die toch reeds van zijn erf en de stenen van de afge - in angst zaten, brutaliseerden. De brande molen aan de broers Willem en houding der mannen van de andere Jan Zorge. Met deze stenen wordt een spuiten was uitstekend en correct in nieuwe onderbouw opgetrokken, die een alles. Aan de tegenwoordigheid van meter of twintig naar achteren komt te geest van een broeder van den kaste - staan. Men vond het blijkbaar veiliger om De band tussen Kits en zijn werkgever lein Ter Veer is het misschien voor een de nieuwe molen wat verder weg van de moet wel bijzonder goed zijn geweest. Na het overlijden van Ipema liet Kits deze rouwadvertentie in De Molenaar van 24 mei 1950 plaatsen, een hoogst zelden voorkomend verschijnsel.

bebouwing op te trekken. Molenbouwer Hazenberg uit Briltil herbouwt de molen met het achtkant van de koren- en pelmolen, die aan de noordzijde van de Zuider Ee stond bij het Schapedijkje in Oostrum (nu Dokkum) stond. Deze molen dateerde van 1718 en was tot 1898 eigen - dom van Jan Dijkstra, neef van Kornelis Rienks Dijkstra.

Constructie

Wat vreemd is dat het achtkant op het eerste gezicht eigenlijk te groot lijkt voor de nieuw opgetrokken onderbouw. De achtkantstijlen zijn namelijk gedeeltelijk ingemetseld in de muur en dat geldt ook de ondereinden van de veldkruisen. Niets is minder waar! Een en ander is het gevolg van een constructiewijziging. In Oostrum was het onderste deel van het achtkant met hout afgetimmerd. In verband met de verplaatsing is men in Enumatil voor de nieuwe onderbouw begrijpelijk uitgegaan van de wijdte van de molen in Oostrum. Mogelijk is aanvan - kelijk ook in Enumatil het onderste deel ook met hout afgetimmerd geweest, of is het althans de bedoeling geweest. Toen men, direct bij de bouw of desnoods later, in plaats van hout overstapte op metsel - werk had men een probleem. Want er was namelijk geen ruimte buiten het eigenlijke achtkant om de muren op de metselen. Zo ontkwam men er niet aan om de onderste delen van stijlen en krui - sen in te metselen. Een andere opvallende bijzonderheid is het spoorwiel. Aan de constructie De molen van Enumatil zoals hij er na het ongeval van 1 november 1951 bijstond. (kamgaten) is te zien dat het om een Op de buitenroe is duidelijk de remklep te zien waar Kits in 1949 over schreef. Ook verbouwd bovenwiel gaat. de stroomlijnneus is goed zichtbaar; in feite hetzelfde als de *halve verdekkering. In Gelderland en aangrenzende gebie - Bij de restauratie van 1966 is de zelfzwichting etc. weggerestaureerd; historisch den is het vrij gebruikelijk dat bij acht - gezien jammer, te meer daar de molen in Enumatil altijd zelfzwichting heeft beze - kante stellingmolens de stenen op de ten (foto Groninger Molens, Groningen 1958). stellingzolder liggen. In het noorden is juist

9e jaargang 2006 nr. 9 313 mengmachine van 1000 kg inhoud. In dat bedrijf worden alleen veevoeders verwerkt en verhandeld. Deze molen is omstreeks 1838 opge - bouwd en in 1906 wegens warmlopen van de as afgebrand, doch in 1907 weer herbouwd. Er zijn 5 zolders, nl. meel-, maal- en stel - ling-zolder; de zolder hoger en de kapzolder. De ste nen liggen op de stel - lingzolder. De eigenaar is de heer Ipema, die de molen in 1907 heeft over- genomen van Geb. Zorge, doch de zaak bleef onder de naam van Geb. Zorge. Ik zelf ben werkzaam op deze molen sinds 1945, voorheen was ik 3 jaar werk - zaam op een electrische korenmolen!’

Ongeval

In 1950 overlijdt molenaar L. Ipema. In hetzelfde jaar, op 1 september, wordt J.A. Hummel eigenaar. Een jaar later komt de

Het onderste deel van de stijl en van Twee achtkantstijlen met kruis van de molen van Enumatil; zo op het oog niets het veldkruis verdwijnen in het metsel - bijzonders. De stijlen staan op peulhouten, zoals in het noorden veelal het geval is. werk. Met een houten beschot aan de (foto H. Noot, 6 juli 2006). buitenzijde zou zo’n bijzondere situatie niet voorkomen. (foto H. Noot, 6 juli 2006). dat weer uitzonderlijk. Het is ook in Enumatil het geval. Het kan te maken hebben met een pelmolenverleden of met de inzichten van de molenaar over bedieningsgemak.

De molen in 1949

In oktober 1928 wordt de molen verkocht aan L. Ipema en W. Elema, maar de firmanaam blijft Gebroeders Zorge. In 1945 komt E. Kits als knecht op de Eben- Haëzer. Hij beschrijft zijn molen in De Molenaar van 26 januari 1949: ‘Deze molen, die de Zuidelijke molenaars wel niet zullen kennen, is een achtkante stelling-molen. Deze is zeer hoog, men heeft namelijk de stelling pas op een 25 voet hoogte; boven de stelling is tot op de kap een hoogte van 35 voet. De roeden, welke voorzien zijn van zelf zwichting, zijn 75 voet. De roeden zijn niet voor zien van stroomlijnsysteem, wel is op de buiten- roede, vanaf de roe tot aan de voor - zoom de achterkant rond gemaakt, waardoor deze veel lichter draait. Hieraan zijn kortgeleden nog 2 borden gemaakt, welke met de zelfzwichting mede draaien en daarmede zijn verbonden, wat een hele verbetering is. Dit spreekt van zelf, daar men daardoor de molen veel beter in de hand heeft, namelijk hij sterke wind en licht *gemaal. In de molen liggen 2 paar volle stenen, l7ders, voor de wind, terwijl er nog een paar kleine lig gen (1,20) die electrisch gedreven worden. Verder is er nog een

314 9e jaargang 2006 nr. 9 molen buiten bedrijf na een ongeval. Op 1 november 1951 stortte namelijk tijdens herstelwerkzaamheden de stelling met drie mannen die er op stonden neer. De molen heeft daarna tot de restauratie van 1964/1965 zonder stelling gestaan. In 1964 koopt de gemeente Zuidhorn de molen van molenaar Hummel. Sinds de gemeentelijke herindeling van 1 januari 1990 is de gemeente Leek eigenaar.

‘t Betere Werk

Storende fout

In Molenwereld 2006-7/8 is een storende fout geslopen. Daar staat op blz. 235 dat de begrafenis van mevrouw Vellekoop op zaterdag 3 mei heeft plaatsgevonden. De heer L. Middelkoop attendeerde erop dat dit zaterdag 3 juni moet zijn; waarvan acte. Het spoorwiel van de Eben-Haëzer met de kamgaten uit een eerder verleden als bovenwiel. (foto H. Noot, 6 juli 2006).

MEULFRANS

Gemaal: Een overbekende molenterm, maar met meerdere betekenissen hetgeen verwarring in de hand werkt. Ook verkeerd gebruik komt voor. Soms is de betekenis alleen af te leiden uit het zinsverband. 1. De meest voorkomende betekenis is: machinale bemalingsinstallatie voor polders. (N.B. Nooit voor bedrijfsinstallaties; in dat geval maalderij of ook wel malerij.) 2. De aard van een bemalingsinstallatie in de zin van: de polder ruimde haar windgemaal op (kan meerdere molens omvatten). 3. De hoeveelheid maalwerk op een korenmolen: een druk gemaal, slap gemaal. 4. De aard van het werk in de zin van bestemming: boerengemaal, bakkersgemaal. 5. De aard van het werk in de zin van belasting van de stenen. In deze betekenis gebruikt Kits de term ‘licht gemaal’. De stenen worden dan niet zwaar belast en de molen krijgt daar gemakkelijk een onregelmatige gang. De kleppen temperen dat.

Peulhout: In westelijk Nederland staan de stijlen van een molenromp als regel op een tafelement (muurplaat). In het noorden en oosten van het land staan de stijlen veelal op houten klossen, peulhouten. Peul is afgeleid van peluw, kussen.

Verdekkering, halve: oudste vorm van het wieksysteem Dekker, waarbij de wieken gestroomlijnd zijn door het aanbrengen van gebogen platen tussen de roede en de voorzoom. De windborden blijven op hun plaats. Het sluit visueel prachtig aan bij het oude tuig. Helaas is het vrijwel overal wegge - restaureerd. De Groenendijkse Molen in Hazerswoude-Rijndijk is een der weinige die het nog heeft.

ALMENUM Houthandel Voor molenrestauraties Zagerij Import EIKEN- EN BILINGA STAMMEN IN VOORRAAD In te zagen volgens bestek en tekening Is op zoek naar een kleine elektrische maalstoel (met stenen van circa 60 cm doorsnede) voor demonstraties in onze bakkerij. Verder: Iepen • Bolletrie • Steenbeuk • Douglas U kunt contact opnemen met Larix • Azobé • Noord Noors Grenen J.J. Huijbregts, tel. 06-26064705 Kanaalweg 108 • 8861 KJ Harlingen • Tel. 0517 - 41 33 77 • Fax 0517 - 41 48 73 • www.houtcompagnie.nl

9e jaargang 2006 nr. 9 315 schoot mij een oplossing; dé oplossing te Mijns inziens moet men daar niet zwaar Uit ‘t kijkgat binnen. Dezer dagen las ik namelijk in de aan tillen. Het Dekkermolentje in Rijn - krant dat een musicus zijn orkest wilde saterwoude mag van de gemeente toch verhuizen van Amsterdam naar Bordeaux ook zo Rijnland uit naar een andere uit onvrede met het Nederlandse subsidie - provincie? Het leek wel alsof er toestem - beleid. Het gras is in Frankrijk groener in die ming was voordat iemand wist wat er Met de muziek mee... zin dat men de inspanningen van het speelde. In een tijd van Europese integra - orkest blijkbaar hoger waardeert en beter tie mag je dan toch niet moeilijk over indelijk begrijp ik het, eindelijk. Dat ‘het’ vertaalt in subsidies. doen over een molenverplaatsing naar Eis de deregulering. Ik heb mij op mijn Dat is het: de molens verplaatsen, naar Vlaanderen. Ster ker nog, het versterkt die *BRIM-huiswerk voor Monumentenzorg Vlaanderen om precies te zijn. Daar Europese integratie; zo ontstaat een gestort. Een andere rijksdienst wil ons doen hebben ze een systeem dat uitmunt in echte Europese cultuur! Wat voor een geloven dat ze het niet leuker kunnen helderheid. Vaste percentages van het orkest kan moet toch ook voor een molen maken, maar wel makkelijker. Deze rijks - Vlaamse gewest, de provincie en de kunnen. Ik werd steeds enthousiaster bij dienst maakt ons hardhandig duidelijk dat gemeente en een restant voor de eige - het idee. Ik heb ‘Pip, Prup en Brimmetje’ leuker niet hoeft en makkelijker nergens naar dat alleszins redelijk is. Ja, dat is het! en wat dies meer zij rap aan de kant voor nodig is; een moleneigenaar moet Binnen de kortste keren had ik het in mijn geschoven en een brief geschreven naar vooral niet denken dat hij voor zijn plezier ogen goed voor elkaar. De molens van de Zeist om mijn molen aan te melden voor op de wereld is. gaan naar De Moeren, waar ze een eventueel pilot-project Europese Minder regels wil onze overheid. Dat klopt: zo op de Noordzee kunnen uitmalen. De Monumenten Integratie (EMI). ze verwijzen de *BROM en de *BRRM naar molens van Schiedam kunnen mooi een het ‘vuilnisvat der historie’ en in plaats plaats krijgen op de wallen van Brugge; Balie Kluiver daarvan één BRIM: het aantal regels op zijn ze daar ook af van het gemekker over dit vlak is dus gehalveerd. de bomen. Oostende krijgt alle Dat die nieuwe regeling niet uitmunt in Nederlandse paltrokken vanwege de MEULFRANS gebruiksvriendelijkheid moet maar op de vroegere zaagmolencompagnie aldaar. koop toegenomen worden, om over de Zo streepte ik in Nederland de een na de BRIM: voor de liefhebber: Besluit rest maar te zwijgen. andere molen weg en gaf ze stuk voor Rijkssubsidiëring Instandhouding Met de moed der wanhoop heb ik mij stuk een plaats in Vlaanderen. Daar besef - Monumenten. voor mijn molen op deze rijstebrijberg fen ze tenminste dat de liefde voor een BROM: voor de liefhebber: Besluit gestort. Het is dat ik die subsidie hard molen niet van een kant kan komen. Rijkssubsidiëring Onderhoud nodig heb, maar anders... Kan het dan Wel heb ik mij nog even afgevraagd of Monumenten. niet anders? een dergelijke verhuizing cultuurhistorisch BRRM: voor de liefhebber: Besluit Al zuchtend, zwetend, ploeterend en wel kan. De molens van Schiedam horen Rijkssubsidiëring Restauratie Monumenten. ergerend worstelde ik verder. Opeens toch bij de geschiedenis van Schiedam?

316 9e jaargang 2006 nr. 9 Duitsland is met een feest op 23 juli gevierd. De oos - telijke molen, de molen van Schoof, heeft in maart nieuwe roeden gekregen zodat Niedersachsen de Verein zur Erhaltung der Zwillingsmüh - De molen van Uttum in april 1995. len bijzonder tevreden is. Deze vereniging De molen is nauwelijks te vergelijken die zich beijvert voor het behoud van de met de situatie in 1976. Ongetwijfeld is beide molens heeft op dit moment onge - het voortbestaan van deze molen te Kap geplaatst op de Westmolen veer 125 leden. danken aan de onvoltooide restauratie, van Greetsiel maar deze heeft bepaald niet alleen goeds gebracht. In feite is de bijzondere Op 4 juli jongstleden is de nieuwe molen - Heimatverein Leezdorf viert het molen met de restauratie de nek om kap geplaatst op de westelijke van de 25-jarig bestaan gedraaid. Let ook op de adelaar op de beide ‘Zwillingsmühlen’ van Greetsiel. In - nu gesloopte machinekamer. Hopelijk middels zijn ook de roeden gestoken en is Op 20 april 1981 werd de Heimatverein komt er een herkansing (foto H. Noot). het Greetsieler molenduo weer com - Leezdorf officieel eigenaar van de molen pleet. Opvallend is het ver naar voren uit - en in feite is dit ook de echte start van de steken van de voeghouten zodat het vereniging. In mei werd daarom het Hoop voor molen Uttum? windpeluw, de hoofddrager van het 25-jarig bestaan van de vereniging die op zware gevlucht wel erg ver naar buiten dit moment ruim zestig leden telt gevierd De molen van Uttum is al tientallen jaren komt te liggen. Alles moet wel bijzonder met een dorpsfeest. Bij die gelegenheid een zorgenkind voor liefhebbers van de goed gemaakt zijn, wil dit in de toekomst nam de vereniging een wapen aan, dat - Oost-Friese molens. Zijn geschiedenis geen problemen geven. hoe kan het anders - de molen voorstelt. weerspiegelt die van een sterk mole - De molen bestaat dit jaar 150 jaar en dat naarsbedrijf zoals daar meer voorkomt. Vanaf de bouw in 1856 tot 1903 bemaal - Nieuwe balie voor Westgaster den drie generaties Neelen de molen, Mühle daarna volgden twee generaties Hed - dinga tot 1970. Omstreeks 1900 kreeg de De Westgaster Mühle in Norden trekt min - molen zelfzwichting en een windroos, ter - der de aandacht dan de Gnurre- of de wijl tien jaar later een benzinemotor werd Deichmühle, de twee bij elkaar staande geplaatst in een aparte machine kamer. reuzen die Norden tot het Schiedam van Met een omstreeks 1930 geïnstalleerde Oost-Friesland maken. De Westgaster generator kon men zelf stroom opwek - Mühle is zowel als molen op zich en als ken. De molen was evenals de hierboven complex het bekijken meer dan waard. genoemde Westgaster Mühle bijzonder Gerd Campen, oud-burgemeester van compleet ingericht met een bloemmaal - Norden en sinds 1988 eigenaar doet alles derij met walsenstoelen. De walsenstoel er aan om de molen in goede staat te was nog van het oudste systeem met por - houden. Dit voor jaar is de molen voorzien celeinen walsen. van een geheel nieuwe balie door mo - Helaas is het alles vergane glorie. In 1957 lenmaker Haß uit Norden. Daarmee is een werd er voor het laatst op de wind gema - bedrag van 62.000 euro gemoeid ge - len, daarna trad het verval in. In 1976 weest. Campen moest hiervan zelf een stond de molen er uitgesproken haveloos derde opbrengen, de rest kwam van de bij. In 1979 verkocht de familie Heddinga ‘Mühlenpool’ van de Landkreis Aurich, de het molencomplex. In 1980 werd met een gemeente en de molenvereniging. De nooit voltooide restauratie begonnen. De molen heeft niet alleen zijn windroos, open liggende romp en de kap werden maar ook zijn zelfzwichting behouden. Al - weliswaar herstel, maar tot nieuwe wie - les bij elkaar opgeteld is deze molen nog ken, laat staan nieuw leven in de molen altijd uitgerust als een Oost-Friese molen in kwam het niet. Het grote molenhuis werd de bloeitijd, inclusief een complete veranderd in vakantieappartementen en bloem maalderij en een Deutz-diesel - de molen ingericht als café-restaurant. motor (‘Als de wind niet waait: Deutz-die - Dat laatste kon zich niet bewijzen en sloot In juli 1976 was de molen van Uttum selmotor draait’). Dat is een compliment eind 2002. een ruïne. De molen had toen nog waard. Een winkel met biologisdche re - Toch gloort er nu hoop voor de molen. Er allerlei inmiddels verdwenen, bijzon - gio-produkten en een ‘Teestube’ moeten is een dorpsvernieuwingsprogramma derheden als de verstevigingsring om voor inkomsten zorgen voor het behoud aangenomen, waarin ook het herstel van de as. Zeer opmerkelijk was de adelaar van de molen. Een grote groep vrijwilligers de molen is opgenomen. Bovenaan het (op een molensteen?) in de inmiddels houdt de molen draaiend, letterlijk en fi - wensenlijstje staat de restauratie van de gesloopte machinekamer. guurlijk molen.

9e jaargang 2006 nr. 9 317 ZOEKER

ver de ‘Zoeker’ uit het vorige nummer kunnen maken van een mo - Oschrijft molenaar Leo Witteman van lengang. de Nekkermolen: het ‘is naar alle waar - Van de vijftien molens, die de schijnlijkheid de ondermolen van de Purmer bemaalden (en later droogmakerij de Purmer, en dan met zeventien) waren er in 1909 name van de Monnikendammergang, nog negen over, die toen voorheen No. 10, maar na de omnumme - voor afbraak verkocht wer - ring in 1845 werd deze molen No. 8. Deze den. Dit betrof drie driegan - molen was tot de sloop in 1909-1910 gen, te weten de tweede schepradmolen gebleven. Volgens het gang bij Edam, de Stinke - Jaarboek No. 18 wordt in 1869 door het vuilsgang bij Monickendam polderbestuur besloten om het scheprad en de Verzette gang bij Il - dat belangrijk herstelwerk behoeft onder pendam. De ‘Zoeker’ lijkt me handen te nemen dat in 1870 wordt uitge - geen molen van de tweede voerd. Op de foto, waarschijnlijk uit 1879- gang bij Edam, dus als het 1885 is goed te zien dat het om een een Purmermolen is, dan zou schepradmolen gaat, terwijl de middel- en het een molen van de Stinke - bovenmolen vervijzeld waren. Het wieken - vuilsgang of Verzette gang kruis van molen No. 7 is niet te zien, dit komt kunnen zijn.’ Beide heren door de lange belichting van de grote pla - worden hartelijk bedankt tencamera van de fotograaf. De laatste voor hun uitvoerige en doel - molenaar was Adrianus Rijkenberg (zoon), treffende reactie. geboren op 1 januari 1876.’ Ook de heer Esselink uit Delft komt bij Hierbij een nieuwe ‘Zoeker’. de Purmer uit: ‘Opvallend aan de onbe - Het is een oude ansichtkaart, kende Noordhollandse binnenkruier in Mo - maar wel een die enorm bewerkt is, om ven: als de originele kaart en onder als lenwereld 2006-95 is de op Zaanse wijze niet te zeggen, mee gerommeld is. De mo - ‘ontspiegeld’. Uiteraard houden we ons beschilderde askop en de met wolkjes be - len lijkt veel op de in 1952 gesloopte molen zeer aanbevolen voor de juiste oplossing. schilderde windpeluw. Dit was gebruikelijk van de Noorder Olingerpolder bij Tjams - Reacties a.u.b. te richten aan de redactie in de Zaanstreek en de streek direct noor - weer, maar door alle gerommel blijft dit van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, delijk ervan. Ik vermoed dat het een molen een vraag. Zo is het gevlucht gespiegeld. Is 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, van de Purmer betreft. Met de molen op de foto gespiegeld afgedrukt? Om die re - e-mail: [email protected]. de achtergrond zou deel uit den drukken we de foto twee maal af; bo -

318 9e jaargang 2006 nr. 9 De iedere maand per post thuis kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar schriftelijk wordt opgezegd. De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indien nog voorradig. Abonnementsprijs: Nederland ƒ 47,50 per jaar (incl. 6% BTW). Overig Europa ƒ 65,- per jaar (incl. 6% BTW). Overige landen op aanvraag. De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs in Nederland van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 62,50

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wie u de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van het abonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger. Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden. De prijs voor een heel jaar is ƒ 49,-, voor een half jaar ƒ 24,50. Na afloop van de periode wordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

¢ BON

J JA 1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ m.i.v. 1 januari 2006

J JA 1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie van ƒ ...... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar 2 ben ik speciaal geïnteresseerd in:......

J JA 1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor: - Molenroeden, Waterraderen en toebehoren Naam:...... Adres:...... - Engineering en projecten Postcode:...... Plaats:...... Datum van ingang:...... - Hoog- en slijtvaste materialen produkten en lastechnieken Handtekening: - Service en montages Afzender (s.v.p. in drukletters) Naam:...... Waage Naak 10 Adres:...... 6019 AA Wessem Postcode:...... Plaats:...... Postbus 5018 Tel.:...... Fax:...... E-mail:...... 6097 ZG Heel T: 0475 - 56 33 42 Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan: F: 0475 - 56 33 43 Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2 Doorhalen wat niet van toepassing is. Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.