ACHTERGROND | MISSTANDEN MOKER 8 11 februari 2011 | Binnenlands Bestuur ACHTERGROND

De Expertgroep Klokkenluiders ijvert al jaren voor een onafhankelijk meldpunt voor bestuurlijke misstanden. Tevergeefs. ‘Machthebbers willen de beerput gesloten houden. Zwarte schapen worden verstoten en vernietigd.’

BOUDEWIJN WARBROEK Klokkenluiders kaltgestellt

Eén ding wil de Stichting Expert- De expertgroep staat niet alleen in ben de expertgroep cum suis op ogen- groep Klokkenluiders voorkomen. En haar harde oordeel. Tal van gerenom- schijnlijk onoverbrugbare achterstand dat is dat de geschiedenis zich zal meerde wetenschappers, maar ook gezet. Een onafhankelijk meldpunt is blijven herhalen. Dat melders van bijvoorbeeld voorzitter Pieter van Vol- verder weg dan ooit. misstanden geen voet aan de grond lenhoven van de Stichting Maat- De expertgroep leek het 3 jaar gele- krijgen, en dat hen vervolgens het le- schappij, Veiligheid en Politie, hame- den helemaal voor elkaar te hebben. ven zuur wordt gemaakt. Leden van ren al jarenlang op het belang van In april 2008 verscheen een vernieti- de expertgroep zijn, als ervaringsdes- een onafhankelijk instituut voor klok- gend rapport van Mark Bovens, hoog- kundigen, door schade en schande kenluiders. Een instituut dat fungeert leraar bestuurskunde aan de Univer- wijs geworden. Dit lot willen zij an- als meldpunt, maar zo nodig ook on- siteit Utrecht. Bestaande regelingen deren besparen. Maar nu dreigt het derzoek kan doen. Begin 2010 leek beschermden vooral organisaties te- helemaal de verkeerde kant op te het ervan te komen, maar eindeloos gen klokkenluiders, in plaats van an- gaan. gepolder en een kabinetscrisis heb- dersom, concludeerde Bovens. Hij be- pleitte de oprichting van een onafhankelijk meldpunt annex onderzoeksinstituut voor zowel de EXPERTGROEP KLOKKENLUIDERS publieke als private sector. GERRIT DE WIT (voorzitter) en HARRIE TIMMERMAN maken De Tweede Kamer was er als de kip- deel uit van de Stichting Expertgroep Klokkenluiders. Dit is pen bij om de minister op te roepen een kleine groep klokkenluiders die streeft naar betere rechts- om de daad bij het woord te voegen. bescherming voor melders van misstanden. Ook wordt daad- Toenmalig minister Ter Horst (Bin- werkelijke ondersteuning verleend aan klokkenluiders die zich nenlandse Zaken, PvdA) ging aan de bij hen melden. slag, en wist bestaande klokkenlui- Politiepsycholoog Harrie Timmerman (1946) raakte in 2005 dersregelingen op onderdelen te ver- zijn baan kwijt toen hij wereldkundig maakte dat het Openbaar beteren. Maar het zo vurig gewenste Ministerie en het Nederlands Forensisch Instituut willens en onderzoeksinstituut raakte gaande- wetens ontlastend DNA-materiaal hadden achtergehouden, weg steeds verder buiten beeld. waardoor de verkeerde persoon werd veroordeeld voor de Gerrit de Wit: ‘De grote schandalen komen Werkgeversorganisaties hadden geen moord op een 10-jarig meisje in Schiedam. Recherchekundig nooit via toezichthouders naar buiten.’ behoefte aan een door de overheid in fraudespecialist Gerrit de Wit (1957) werd ontslagen bij de bij- het leven geroepen instantie met on- zondere opsporingsdienst van het ministerie van VROM, na- derzoeksbevoegdheden. Ook ont- dat hij eind jaren 90 als lid van de Centrale Ondernemingsraad stond discussie over de vraag of het managementmisstanden en fraude in de top van het departe- meldpunt moest worden onder- ment had aangekaart. De Wit en Timmerman werken in de ex- gebracht bij de Nationale Ombuds- pertgroep samen met onder anderen Paul van Buitenen (maak- man, bij de Sociaal-Economische te in 1999 als EU-ambtenaar frauduleus handelen door leden Raad, of elders. Slot van het liedje Europese Commissie publiek), Paul Schaap (trok in 2001 aan was dat Ter Horst aankondigde dat er de bel over gebrekkige veiligheid van de kernreactor Petten, voor de private sector helemaal geen

waar hij toen werkte) en Henk Laarman (vroeg eind jaren 90 HISSINK RONALD onderzoeksinstituut zou komen, en aandacht voor fraude in de top van het ministerie van VROM, Harrie Timmerman: ‘Klokkenluiders raken dat er bij de Nationale ombudsman en werd daarbij ondersteund door Gerrit de Wit). meestal hun baan kwijt.’ een publiek-privaat advies- en ver- wijspunt zou komen. Dat wilde zij in

Binnenlands Bestuur | 11 februari 2011 9 ACHTERGROND

de ministerraad bespreken. Rekenkamer en de Nationale je er aan bijdraagt dat de zwarte En toen, eind februari Ombudsman. Met de vorige schapen worden uitgeschakeld, stelt 2010, viel het kabinet. Tweede Kamer leek het de goe- Timmerman. ‘Het lijkt bijna een ga- de kant op te gaan, maar we zijn rantie voor promotie. Je ziet dat men- Afgrijzen terug bij af’, meent De Wit. sen die melders van misstanden uit- ‘We moeten weer van voren af aan De Expertgroep Klokkenluiders staat schakelen, bijna zonder uitzondering beginnen’, verzuchten Gerrit de Wit niet alleen in haar kritiek. Ook Mark weten op te klimmen in de organisa- en Harrie Timmerman van de Expert- Bovens sprak onlangs in Binnenlands tie, terwijl de klokkenluider meestal groep Klokkenluiders een jaar later. Bestuur zijn zorgen uit over de laatste zijn baan kwijtraakt.’ De Wit zag onlangs op de publieke ontwikkelingen. Pieter van Vollenho- Voor Gerrit de Wit staat als een paal tribune van de Kamer met afgrijzen ven en diverse wetenschappers heb- boven water dat ‘de keten van het toe- hoe een ruime meerderheid van het ben zich in verscheidene opiniebij- zicht’ niet functioneert: ‘Dan heb ik parlement leek in te stemmen met een dragen in andere media eveneens het over de vele toezichthouders, zo- voorstel van Ter Horsts opvolger Piet opnieuw hard gemaakt voor de komst als de departementale inspecties, en Hein Donner (CDA). Donner wil, als van een onafhankelijk instituut met diensten als de Autoriteit Financiële alternatief voor het voorstel van zijn onderzoeksbevoegdheden. Aanleiding Markten. Maar ook het Openbaar Mi- voorganger, ‘een college’ benoemen, hiervoor is een recente uitspraak van nisterie en bijzondere opsporings- en dat melders kan adviseren en doorver- de Centrale Raad van Beroep, die in politiediensten laten het afweten als wijzen. Dit is volgens hem de snelste de door Fred Spijkers aangespannen het gaat over bestuurlijke corruptie en goedkoopste oplossing. Donner be- herzieningsprocedure heeft vastge- binnen de overheid, of binnen de ei- aamt dat het misschien niet ideaal is, steld dat de Staat schuldig is aan het gen organisatie. Dan blijft men loyaal maar: ‘Het betere mag niet de vijand ontslag van deze klokkenluider, en aan de macht en niet aan zijn profes- worden van het goede.’ dat het aanhangig maken van een sie. Kleine zaken worden aangepakt: Het te vormen adviescollege moet, misstand (ondeugdelijke landmijnen de lekkende ambtenaar of de gevange- in de visie van Donner, dienst doen bleven ondanks dodelijke ongevallen nenbewaarder die drugs naar binnen als ‘zeef’ om ‘reële klokkenluiders- bij Defensie in gebruik) hiervoor ‘de heeft gesmokkeld. Terecht natuurlijk, gevallen te kunnen onderscheiden bron’ is geweest. maar de grote schandalen, de zaken van gevallen die langs andere weg Gerrit de Wit en Harrie Timmerman die er écht toe doen, komen nooit via kunnen worden opgelost’. De minis- gaan er vanuit dat een nieuwe de toezichthouders naar buiten.’ ter denkt aan een zelfstandige orga- lobbyronde langs Kamerfracties on- nisatie, bijvoorbeeld een stichting, vermijdelijk is. De expertgroep heeft Grotere bedreiging die melders voor onderzoek zo nodig continu het gevoel ergens doorheen Het zijn juist klokkenluiders die seri- doorverwijst naar bestaande instan- te moeten breken. Als puntje bij paal- euze kwesties over het voetlicht we- ties als het Openbaar Ministerie of de tje komt, staat een muur van onwil ten te brengen, betoogt De Wit: ‘De Nederlandse Mededingingsautoriteit. deugdelijke oplossingen in de weg, bouwfraude werd onthuld door Ad Ook wil Donner voor eventueel on- menen zij. Veel bestuurders, politici Bos. De manipulatie rond de brand in derzoek vasthouden aan de bestaan- en ambtenaren zouden bang zijn dat het Catshuis kwam aan het licht door de, maar omstreden Commissie Inte- hun eigen positie of die van partijge- een klokkenluider van TNO. En dat griteit Overheid, die volgens noten vroeg of laat in het geding Defensie dodelijke slachtoffers op zijn bestuurskundige Bovens ‘opereert komt als klokkenluiders maximaal geweten had als gevolg van ondeug- als een commissie van bezwaar en worden beschermd en als onafhanke- delijke landmijnen, is door Fred Spij- beroep in plaats van als een onder- lijk onderzoek naar mogelijke mis- kers naar voren gebracht. Als je dat zoeksinstantie’. Donner zegt te willen standen wordt gefaciliteerd. Anders soort dingen blootlegt, vorm je een bezien of de werkwijze van de com- gezegd: ‘Machthebbers willen de grote bedreiging voor gezagsdragers, missie kan worden ‘verbeterd’. En zo beerput gesloten houden.’ voor politici en voor ambtenaren die blijft er van Bovens’ aanbevelingen er aan hebben meegewerkt. Dat is de vrijwel niets meer over. Zwart schaap reden waarom klokkenluiders wor- De Wit en Timmerman hebben er In de vele tientallen dossiers die de den kaltgestellt.’ geen enkel vertrouwen in dat er door expertgroep in de loop der jaren Omdat de spreekwoordelijke witte de komst van Donners verwijs- en ad- heeft bestudeerd, valt volgens De Wit schapen geneigd zijn elkaar de hand viespunt daadwerkelijk iets zal veran- en Timmerman het telkens terugke- boven het hoofd te houden, komt de deren. ‘De minister gaat dat college rende patroon op. ‘Als je aandacht waarheid vaak pas vele jaren na dato instellen bij algemene maatregel van vraagt voor een misstand, word je al aan het licht. En soms helemaal niet. bestuur. Vervolgens kan hij zelf de le- snel beschouwd als een zwart Als aantoonbaar sprake is van ernsti- den in dat college benoemen. Van on- schaap’, zegt Timmerman. ‘Zeker als ge misstanden als fraude, machtsmis- afhankelijkheid is dus geen sprake, je na interne meldingen geen gehoor bruik of corruptie, wordt vaak ge- terwijl dat een van de belangrijkste vindt en de kwestie buiten de organi- schikt, zegt De Wit. ‘Dan komt er een voorwaarden is. Daar begint het mee. satie aanhangig maakt. Dan word je gouden handdruk aan te pas, en De enige echt goede oplossing is een door de witte schapen verstoten en wordt een vaststellingsovereenkomst bij wet ingesteld instituut. Dit insti- vernietigd.’ gesloten met geheimhoudingsplicht. tuut moet de status krijgen van Hoog Een ander vast patroon is dat het je Daardoor worden de zwaarste zaken College van Staat, zoals de Algemene carrière ten goede lijkt te komen als vaak niet eens onderzocht.’

10 11 februari 2011 | Binnenlands Bestuur ACHTERGROND

ONDERTUSSEN Bij feiten die wel aan de oppervlakte komen, wordt dikwijls geprobeerd IN DEN HAAG...... om de waarheid te verdoezelen. Bij de brand in het Catshuis, waarbij in Ronald van Raak, SP: ‘Het is een grof gedachte van minister Donner. Ik heb 2004 een schilder om het leven schandaal wat er gebeurt. Minister geen behoefte aan een enorm insti- kwam, werd bijvoorbeeld jarenlang Donner is gewoon bang dat tuut in een tijd dat we bezig zijn de verzwegen dat de wandbekleding in er allerlei misstanden aan het licht overheid kleiner te maken. Daarom het pand de vuurzee ‘significant’ had komen en er koppen gaan rollen, als willen wij niet dat een vaste onder- versneld, en dat de Staat dus op zijn er een onafhankelijk steun- en onder- zoekspoot bij het college van advi- minst medeverantwoordelijk was zoekspunt komt. Want als je dit goed seurs wordt ondergebracht. Dat heeft voor de dramatische afloop. Een regelt, is de kans groot dat honderden vooral ook financiële redenen. We TNO-rapport waaruit dit kon worden misstanden worden aangemeld. Het is hebben immers een enorme opdracht opgemaakt, werd op last van premier onbegrijpelijk dat de Kamer niet door- te volbrengen. Het kan best zo zijn dat Balkenendes ambtelijke top opgebor- pakt, want klokkenluiders zijn van óns. het college de mogelijkheid krijgt om gen in een kluis bij de landsadvocaat. Die moeten we koesteren. Veel fracties hier en daar wat onderzoeksruimte in De TNO-onderzoeker kreeg te horen gaan af op Donner, maar de minister te huren. Maar ik zie onvoldoende re- dat hij zich diende te houden aan zijn heeft zijn eigen agenda. Hier spelen den er een zware onderzoekspoot aan ‘geheimhoudingsplicht’. andere belangen een rol. Het college vast te koppelen.’ Volgens Timmerman en De Wit is de dat Donner wil, gaat melders van mis- Pierre Heijnen, PvdA: ‘Minister Don- gang van zaken rond de Catshuis- standen doorverwijzen naar de baas, ner wilde voortvarend aan de slag, en brand het zoveelste bewijs dat, als naar een vertrouwenspersoon, of naar het wordt tijd dat hij levert. De zorg het er op aan komt, de overheid een de Commissie Integriteit Overheid, die van de Expertgroep Klokkenluiders is ronduit onbetrouwbare speler is, met nog nooit één klokkenluider heeft ge- bij deze ook mijn zorg. Ik wilde Don- kwaadaardige trekken. Eentje die ma- holpen. Een instituut moet, behalve ner als nieuw bewindspersoon op nipulatie niet schuwt. En de landsad- onderzoeken, klokkenluiders hulp Binnenlandse Zaken het voordeel van vocaat die een belastend rapport ver- bieden; juridisch en financieel. Ook de twijfel geven. Maar als het nodig is, donkeremaant, is in de visie van de psychologische hulp is nodig om te gaan we er hard in, zo nodig met ge- expertgroep niet de enige die het spel kunnen omgaan met de druk die op strekt been. Dat onderzoeksinstituut meespeelt. Timmerman en De Wit klokkenluiders wordt uitgeoefend. Ik moet er komen. En het moet ook eni- kennen diverse voorbeelden van be- denk dat de oplossing buiten het par- ge statuur krijgen. Als de minister het drijfsartsen die ‘zich ervoor lenen’ om lement om moet worden geregeld, via anders wil, zullen we daar fors tegen- van klokkenluiders ‘een selectief maatschappelijke druk.’ in gaan. We zijn hier sinds 2008 mee beeld te schetsen’, dat hen bij ar- Hero Brinkman, PVV: ‘Als het gaat bezig. Het is welletjes.’ beidsconflicten op achterstand zet. om klokkenluiders, zijn we altijd met Brigitte van der Burg, VVD: ‘Wij zijn De Wit wijst in dit verband ook op de SP opgetrokken. Ook wij vinden voor een klokkenluidersinstituut, maar een recent promotieonderzoek van dat er een aparte instantie moet ko- het moet wel realistisch blijven. Je Guido Enthoven, waaruit blijkt dat men die klokkenluiders beschermt en hoeft niet alles dubbel te doen. Het kan informatie van het kabinet aan de die zaken zelfstandig kan onderzoe- heel efficiënt zijn om onderzoek te la- Tweede Kamer vaak gekleurd is, on- ken. Als het college dat Donner nu ten verrichten door bestaande instan- nodig laat beschikbaar komt en dat voorstelt alleen maar een soort ver- ties. Er is geen groot onderzoeksinsti- wezenlijke feiten dikwijls worden wijshokje wordt, zijn wij daar niet blij tuut nodig als het ook op een andere verstopt in dikke rapporten. Een be- mee. De onafhankelijke status van het manier goed kan worden geregeld. Ik vestiging, zegt De Wit, dat het er in meldpunt moet gewaarborgd zijn.’ wil nu afwachten wat de minister ons het verkeer tussen kabinet en Kamer Ger Koopmans, CDA: ‘Wij steunen de gaat voorleggen. Want wij gaan er over.’ op een vergelijkbare manier aan toe gaat. ‘En iedereen accepteert het.’ Als het gaat om klokkenluiders, blijft nog altijd niet het geval.’ Harrie Timmerman besluit met de het behelpen, ook na enkele verbete- De expertgroep vindt het tijd om ‘het conclusie dat er sinds het rapport van ringen in de regelgeving die tijdens zoeklicht te verplaatsen’, zoals De Wit Mark Bovens in 2008 niets wezenlijks het bewind van Guusje ter Horst zijn het uitdrukt. ’In plaats van op de ge- is veranderd. ‘Puur rationeel valt niet te doorgevoerd. De Wit: ‘Je moet het kaf volgen - de excessen en de slachtoffers verklaren dat de oplossing - bescher- van het koren scheiden. Echte, erken- - moet de focus op de oorzaken - de ming van de klokkenluider en het doen de klokkenluiders zijn mensen die als verantwoordelijken - komen te liggen. van onafhankelijk onderzoek - volgens melder van een daadwerkelijke mis- Wij willen aandacht voor de onderlig- Donner anders zou moeten zijn dan stand integer, te goeder trouw en gende structuren, mechanismen en volgens Ter Horst’, meent hij. ‘Daarom naar behoren handelen. Vanuit pro- patronen. Voor de machinaties, en de blijft als enige denkbare reden over dat fessionalisme, overtuiging en idealis- mensen die zich daar schuldig aan mensen hun positie en hun macht wil- me leggen zij een oprechte veront- maken. In de media duiken geregeld len beschermen. Als je op dit punt niet waardiging en hoge graad van moed schrijnende verhalen van individuele bereid bent tot verandering, heb je als en aan de dag. Hij of zij moet zich klokkenluiders op. Maar laten we ons machthebber boter op je hoofd. Dat kunnen beroepen op onvoorwaarde- eens druk maken over degenen die al geldt voor de minister, maar ook voor lijke rechtsbescherming. Maar dat is dat leed veroorzaken.’ de Tweede Kamer.’ <

Binnenlands Bestuur | 11 februari 2011 11