FOLK 1999 I Ryfylke a Arbok for Ryfylkemuseet
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ryfylke 1999 Tema: «Brødrene af Sand» og fjordafarten FOLK 1999 i Ryfylke a Arbok for Ryfylkemuseet Redaktør: Roy Høibo Utgitt av Ryfylkemuseet FOLK i Ryfylke Årbok for Ryfylkemuseet Redaktør: Roy Høibo Redaksjonsråd:Halvdan Magnus Hansen, Njål Tjeltveit, Tora-Liv Torsen, Jorunn Strand Vestbø Foto: Gaute Berge Nilsen Utgivar: R yfy lkemuseet 4230 Sand Telefon 52 79 29 50 Telefax 52 79 29 51 E-post: [email protected] ABONNEMENT: FOLK i Ryfylke kjem ut ein gong i året. Abonnementsprisen for 1999 er kr. 150, - og inkluderer medlemskap i Ryfylkemuseet og eventuelt lokalt museumslag på heimstaden. Medlemmane får i tillegg tilsendt nyhendebrev frå museet og har fritt tilgjenge til alle avdelingar i R yfy lkemuseet. Postgirokonto 0808 5662911 Bankgirokonto 3202 07 01527 Sats, repro, trykk og innbinding: Allservice a.s., Stavanger ISSN 0800-4692 Framsida: «Brødrene aj Sand«i vind stille på Hardangeifjorden. Bildet blei tatt da jekta la ut på ferda frå Norheim sund og heim til Sand i august 1999. Foto: Hardanger Fartøyvernsenter. Innhald 5 Redaksjonelt 7 Fartøy og frakt på Sandsfjorden Av Ernst Berge Drange 25 Minne um «Brødrene» Av Bjarne Eide 27 Jakta «Brødrene»s eldste historie Av Harald Hamre 40 Brødrene af Sand tilbake til 1905 Av Åsmund Kristiansen 52 Venneforeninga til Brødrene af Sand Av John Jastrey 58 Slakk av på pigen Av Gaute Berge Nilsen 73 Jekteskipperar på Sandslandet Av Ernst Berge Drange 97 «Duen«av Erfjord Av Per Surnevik 102 Seigliva kar A vLars Oftedal 103 På skuletur Av Kolbjørn Hauge 105 «N avigare necesse est ... » Av Karl J. Lamberg 113 Båt og fjordafart i folkemusikkarkivet Av Ruth Anne Moen 121 Jekta - barndommens draum Av Per Surnevik 124 Skøyter dreiv variert transport l Av Njål Tjeltveit 129 Sandfart i Forsand Av Trygve Brandal 139 Mjølkeruter og skuleskyss var viktig lokaltransport Av Njål Tjeltveit 143 Naar naudi er størst er hjelpi næmast Av Marta Hustveit 145 Til Sausokn med «Gyda» Av Kolbjørn Hauge 147 Årsmelding 1998 159 Rekneskap 1998 Bildet til venstre: ]ekst som lastar ved i Jøsenfjorden 1888. Foto: Alice Archer/Ryfylkemuseet. 3 Det var stort.frammøte da «Brødrene a.f Sand«kom attende frå Hardanger fartøyvernsenter 28. august. Det var medlemmar i styret for Venneforeninga som var mannskap ombord under heimturen. Foto: Ryfylkemuseet. 4 Redaksjonelt «Brødrene af Sand«kom heim til Sand 28. august i år. ikkje lenge før Venneforeninga for «Brødrene af Morten Hesthammar, prosjektleiar ved Hardanger Sand» var etablert med godt over l 00 medlemmar. Fartøyvernsenter, meinte det var halvbroren som blei John Jastrey har skrive ein artikkel for oss om venne sendt heim. Og det er sant at det meste av det trever foreninga. Venneforeninga blei ein viktig medspelar ket som i dag er synleg er nytt. Men eg synest ikkje både i arbeidet med å drive saka fram, og i det prak det gjer jekta mindre verdt. tiske arbeidet med restaureringa. Men framleis Dersom det var aldersverdien til trevirket ombord mangla vi pengar. som hadde vore viktigaste grunnen til å ta vare på Så viste det seg at vi hadde ein ordførar i Suldal, fartøyet, burde jekta vore sett på land, og under tak. som hadde syn for saka. Torkel Myklebust fekk Sul Da kunne vi hatt gode utvegar til å berge både det dal formannskap med seg på å løyve dei første som er att av det opphavelege virket og det som har 750.000 kronene til formålet. Da tykte vi at vi var kome til seinare. Men tanken om å setta fartøyet på langt på veg. Men dei neste pengane satt langt inne, land blei aldri vurdert seriøst, da alle som på eit tidleg og fylkeskommunen var skeptiske til å ta fartøyet inn stadium blei involverte i prosjektet tok det som sjølv i drifta av Ryfylkemuseet. sagt at «Brødrene af Sand» skulle bevarast som eit Først i 1997 løsna det. Kulturkomiteen i fylkes flytande kulturminne. kommunen godkjente at «Brødrene af Sand» kunne Verdien av dette forsto eg godt da eg sjølv hadde gå inn i verksemda til museet og signala frå Riksanti glede av å vera med på ein del av turen heim frå Nor kvaren var positive. Styret underteikna avtale om heimsund. Opplevinga av å segle, av å skjønne sam kjøp, og det var stor stas da «den grøne jekta» seilte spelet mellom fartøy, mannskap, vind, straum og sjø, inn på Sands-vika einjuni-ettermiddag i 1997. av å sjå fjordlandskapet med stadig skiftande blikk, Sidan gikk det fort. Arbeidet med restaureringa av det ga eit sterkare bidrag både til historieforståinga «Brødrene af Sand» er, så vidt vi har forstått, ei av dei og til sjølvforståinga enn alle timane med studier av største og raskast gjennomførte prosjekta ein kjenner fartøyet på slipp hadde gjort tidlegare. til innafor fartøyvernet her i landet. Og med alle Ideen om å innlemme «Brødrene af Sand» i sam utgifter og verdien av gåver og dugnadsinnsats med lingane til Ryfylkemuseet oppsto i 1993 da Tryggen rekna, har bevaringa av fartøyet kosta oss kring 5,5 Larsen let gjera kjent at han vurderte å selja fartøyet. millionar kroner. 3 gonger så mye som vi rekna med i Styret for museet stilte seg positivt, og vi inviterte ein 1993. del personar som vi trudde kunne ha interesse av saka Dei viktigaste bidragsytarane til prosjektet har til samtalar. Responsen var overveldande, og det gikk vore desse: 5 Riksantikvaren 3.400.000 til ungdom i tenåra, men vi har og eit godt tilbod til Suldal kommune 750.000 næringslivet i regionen. Rogaland fylkeskommune 590.000 Det har vore noe tvil om alderen til «Brødrene af Fylkesmannen i Rogaland, Sand». Bjarne Eide, den tidlegare eigaren, har vidarefor bygdeutviklingsmidlar 440.000 midla ein tradisjon som seier at fartøyet er bygt av ein Saga Petroleum 100.000 Straumberg frå Jelsa i 1840-åra. Harald Hamre frå Stav Andre 11.000 anger Sjøfartsmuseum gjer i sin artikkel greie for studier som har ført til at han meiner «Brødrene af Sand» er den I tillegg kjem ei gåve frå Bjarne Eide til vennefore dekksbåten som blei bygt i Vikedal for Truls Nilsson, ninga på 25.000 til bygging av hekksbåt, og dugnadsar Bru i 1866. beidet til medlemmane i venneforeninga. Ernst Drange knyter i to artiklar «Brødrene» til fartøy Undervegs har det vore lagt stor vekt på å få til ein god farten på Sandsfjorden og til det jektemiljøet som har dokumentasjon både av grunnlaget for dei vala av løy vore på Sandslandet. Vi tykkjer også det er viktig å ta singar som det har vore nødvendig å gjera undervegs, og vare på den lokale nemningsbruken, og har bedt Gaute av sjølve arbeidet. Gjennom denne prosessen har vi bygt Berge Nilsen gjera greie for dei mange nemningane som opp ein omfattande dokumentasjon av fartøyet, og vi veit knyter seg til eit slikt fartøy. meir om «Brødrene af Sand» og om fartøybygging i dag, Vi har også ønskt å setta historia til «Brødrene af enn vi ville visst om vi hadde tatt jekta på land og latt ho Sand» inn i ein større samanheng, og har lukkast med å stå der. Åsmund Kristiansen ved Hardanger Fartøyvern få inn fleire forvitnelege artiklar om fjordafarten. Trygve senter har skrive ein artikkel om restaureringsprosessen. Brandal skriv om den viktige sandfarten, og Njål Tjelt Nå står vi framfor ny utfordringar. Vi må få til ei drift veit har i to artiklar tatt for seg ulike transportbehov på som gir flest muleg høve til å oppleve og segle med eit tvers av den rutetrafikken som var lagt opp mot Stav slikt fartøy, og til å få del i den historia som fartøyet anger. Karl J. Lamberg, tidlegare distriktsveterinær, skriv representerer. Skal vi greie den oppgåva må vi både om dyrlegeskyssen, som også måtte går føre seg med skaffe oss meir kunnskap om fjordafarten og vi må hente båt, medan Kolbjørn Hauge tar oss med på tur med sku inn att og øve opp kompetanse i segling og manøvrering leungar og sau. Eit meir inderleg forhold til jekta vitnar av fartøyet. Vi må dessutan tene dei pengane som trengst Per Surnevik om i sin artikkel om «barndommens for å drive og halde jekta vedlike. draum». I artikkelen om «Duen» vidareformidlar han Så langt vi har oversyn over vil drifta av «Brødrene af kvardagen ombord på ein måte som let oss forstå at båt• Sand» vera avhengig av stor frivillig innsats. Det betyr at livet var noe anna før, den gongen båten var arbeidsplass seglingsprogrammet ikkje kan vera altfor ambisiøst. og ikkje ein arena for grensesprengjande fritidsopple Målet er å få til eit årleg seglingsprogram som gir ei vingar i ein lokalhistorisk kontekst. rimeleg balanse mellom viktige målgrupper for verk Vi vil takke alle som har gitt bidrag til dette nummeret semda ved Ryfylkemuseet, og oppdragsgjevarar som av FOLK i Ryfylke, og håper det er blitt eit leseverdig kan gi vesentlege bidrag til drifta av fartøyet. Med «Brø tilskott til litteraturen om fartøya og fjordafarten. drene af Sand» har vi eit godt utgangspunkt for ei tilbod ROYHØIBO 6 Fartøy og frakt på Sandslandet gjennom 400 år - Sandslandet som base for fartøymiljøet i indre Ryfylke 1 AV ERNST BERGE DRANGE Tida frå slutten av 1500-talet og frametter 1600-talet var ei hektisk tid på Sandsfjorden. Om vårane og på føresommaren vart tømmer flåta i store mengder til sagbruk på Tysseland og Ås i Sandsfjorden, og til B jerga, Tengesdal og Lingvong i Hylsfjorden. På Tysseland, B jerga, Tengesdal og Lingvong gjekk det jam vel to sagbruk. I det heile var det lite vatn som gjekk ubrukt i fjorden på denne tida, når det var på det mest travle. Såleis var det og i periodar små oppgangssager som gjekk i Rørvikjå og i Vanvik og jamvel i Sagbekken (inst i Bjergaliå) og i Teigadn (under Drarvikjå, på sørsida av fjorden).