The exhibition Versailles, the Plebiscite and the Zasadniczym celem wystawy Wersal, plebiscyt future of and explores the key i co dalej na Warmii i Mazurach? jest pokazanie political, social and economic factors which af- najważniejszych uwarunkowań politycznych, fected the vote and created a space for reflection społecznych i ekonomicznych, które doprowa- on civil, ethnic, and national affiliation. These dziły do głosowania plebiscytowego, wytworzyły factors include elements of social communica- przestrzeń do refleksji nad przynależnością pań- tion in the form of the Treaty of Versailles and stwową, etniczną i narodową. Do tych uwarun- kowań należą elementy komunikacji społecznej declarations made by state authorities, regime w postaci postanowień traktatu wersalskiego oraz transformations, border shifts, major events deklaracji władz państwowych, zmiany ustrojo- of international consequence, local initiatives we i terytorialne, istotne wydarzenia o znaczeniu taken by various community organisations and międzynarodowym, a także lokalne inicjatywy opinions shaped by activists, teachers and local w formie działań różnych organizacji społecz- newspapers. The economy factors resulted chief- nych oraz opinie kształtowane przez działaczy, ly from the havoc wrought by war and the need nauczycieli czy środowiska prenumeratorów lo- for reconstruction of many towns and public in- kalnych gazet. Są to też czynniki ekonomiczne frastructure in East . The decision to issue wynikające ze zniszczeń spowodowanych dzia- emergency money (Notgeld) in the also łaniami wojennymi, koniecznością odbudowy played a role, as did the patronage of German cit- Wersal, plebiscyt wielu miejscowości i infrastruktury użyteczności ies over the towns that suffered particularly dra- publicznej w Prusach Wschodnich. Należą do matic losses during the war. Finally, the mecha- i co dalej nich również decyzje o emisji pieniędzy zastęp- nisms of democracy were largely influenced by czych (notgeldów) w regionie, patronaty miast the living conditions of the voters, including niemieckich nad tymi miejscowościami, które zostały szczególnie dotknięte działaniami wojen- their social and political standpoints, social and na Warmii i Mazurach? nymi. Do ważnych uwarunkowań mechanizmów physical security and perspectives for the future. demokracji należy sytuacja życiowa wyborców, The exhibition is accompanied by a catalogue która obejmuje zarówno ich postawy społeczne and educational initiatives. i polityczne, poczucie bezpieczeństwa socjalnego Curators: Dr Małgorzata Gałęziowska, Dr Se- Versailles, the Plebiscite i fizycznego, jak i perspektywy życiowe. bastian Mierzyński. Wystawie towarzyszą katalog oraz działania To celebrate the centennial of the momen- and the future edukacyjne. tous events in regional history, the Museum of Kuratorzy: dr Małgorzata Gałęziowska, dr Se- Warmia and Masuria received co-financing for bastian Mierzyński. the temporary exhibition Versailles, the Plebiscite, of Warmia and Masuria Z okazji 100. rocznicy zdarzeń znaczących dla and the future of Warmia and Masuria (12 March regionu Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie 2020 – March 2021) from the resources of the otrzymało dofinansowanie na realizację wystawy Minister of Culture and National Heritage as part czasowej (12 marca 2020 – marzec 2021) Wer- of the Culture Promotion Fund and the Region- sal, plebiscyt i co dalej na Warmii i Mazurach? al Government of the Warmińsko-Mazurskie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Na- rodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Voivodeship. Kultury, oraz środków samorządu województwa warmińsko-mazurskiego.

media Patronage Patronat medialny ISBN 978-83-60016-58-9 Wersal, plebiscyt i co dalej na Warmii i Mazurach?

Versailles, the Plebiscite, and the future of Warmia and Masuria

1 W realizację projektu wystawy czasowej wraz z katalogiem Wersal, plebiscyt i co dalej na Warmii i Mazurach? ręce, serce i intelekt włożyli / The temporary exhibition and the catalogue Versailles, the Plebiscite and the future of Warmia and Masuria came to life thanks to the hearts, minds and work of:

Kuratorzy – opracowanie merytoryczne, edukacyjne i promocja / Curators – content curation, educational activities, promotion dr Małgorzata Gałęziowska, dr Sebastian Mierzyński

Pracownia ds. Pozyskiwania Funduszy / Fundraising Studio Sekcja Zamówień Publicznych i Monitoringu Wydatków / Public Procurement and Cost Monitoring Section Joanna Konecka, Mariusz Korpalski, Alicja Mieczkowska

Pracownia Plastyczna / Arts Studio Renata Wielgan, Marta Wójcicka-Schulz (współpraca / cooperation – Leszek Sokoll)

Archiwum / Archives Elżbieta Krupa, Grzegorz Kumorowicz, Bartosz Olszewski, Magdalena Wałkuska

Dział Finansowo-Księgowy / Finance and Accounting Department Wersal, plebiscyt Małgorzata Czajka, Marzena Bartlewska, Ryszarda Rybak, Krystyna Wróbel

Sekcja Techniczno-Gospodarcza / Technical and Maintenance Section Grzegorz Czajkowski, Piotr Grygianiec, Andrzej Orłowski, Piotr Skowroński, Waldemar Wasilewski i co dalej

Dział Edukacji, Promocji i Wydawnictw / Education, Promotion, and Publishing Department Agata Drozdek, Agata Grzegorczyk-Wosiek, Łukasz Kulicki, Milena Piskorska, Karolina Przespolewska na Warmii i Mazurach? Dział Obsługi Zwiedzających i Organizacji Wystaw / Visitor Care and Exhibition Department Barbara Berkiewicz, Magdalena Biryło, Małgorzata Dudzińska, Krystyna Horba, Martyna Jakubiak, Joanna Jurewicz, Urszula Malicka, Ewa Mamajek, Beata Skowrońska, Małgorzata Staniszewska, Damian Żokowski

Informatycy / Information Technology Specialists Krzysztof Polonis, Krzysztof Raiński Versailles, the Plebiscite, Dział Inwentarzy / Inventory Department Anna Dryl, Paweł Kowalkowski, Anna Mrówka-Richert

Na wystawie prezentowane są przedmioty zabytkowe z kolekcji Działu Historii i Etnografii, Działu Sztuki Dawnej and the future of Warmia i Rzemiosła Artystycznego, Biblioteki oraz Działu Sztuki Współczesnej Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie / The exhibition presents historical artefacts from the collection of the Department of History and Ethnography, the Department of Artistic Heritage and Handicrafts, the Library and the Department of Contemporary Art of the Museum of Warmia and Masuria in . and Masuria Przedmiotów zabytkowych na wystawę użyczyli / Historical artefacts for the exhibition were provided through the courtesy of: Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku / The Museum of Folk Construction – Ethnographic Park in , Piotr Kowalski, Jacek Moczulski, Michał Semczyszyn, Piotr Żuchowski

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury / Co-financed with the resources of the Minister of Culture and National Heritage as part of the Culture Promotion Fund

Dofinansowano ze środków samorządu województwa warmińsko-mazurskiego / Co-financed with the resources of the Regional Government of the Warmińsko-Mazurskie Voivodeship

Labor omnia vincit! – Wergiliusz/Virgil

2 3 Wstęp Introduction

roku 2018 jako naród obchodziliśmy stu- z Plebiscytem na Warmii, Mazurach i Powiślu, tak n 2018, as a nation celebrated the centen- Mierzyński prepared a narrative leading through lecie odzyskania niepodległości, co dla by jego przebieg i rezultaty prowadziły nas do po- nial of regained independence, which to most the circumstances surrounding the Warmia, Masuria W większości z nas jednoznaczne było ze kazania procesów i zjawisk uniwersalnych. Ekspo- I equalled one hundred years of re-established and Powisle plebiscite, using its course and results stuleciem przywrócenia państwowości polskiej. Jed- zycja, która wiedzie nas przez cztery sale olsztyń- Polish statehood. However, statehood is inextricably to show us universal processes and phenomena. nakże państwowość nierozerwalnie związana jest skiego zamku, zwane barokowymi, rozpoczyna się linked with administrative borders, which in the case The exhibition, set up in four baroque chambers of z administracyjnymi granicami, co w przypadku na traumie I wojny światowej i budowaniu mitu of Warmińsko-Mazurskie Voivodeship means that the Olsztyn castle, begins with the trauma of World obecnego województwa warmińsko-mazurskiego bitwy tannenberskiej. W drugiej sali zostały zapre- only a small part of our region found itself within the War I and the building of the myth of the battle of oznacza, że tylko niewielka część naszego regionu zentowane ustalenia traktatu wersalskiego i sam in 1918. With these historical Tannenberg. The second chamber shows the stipula- znalazła się w 1918 roku w granicach II Rzeczypospo- Plebiscyt 1920 roku. W trzeciej sali poznajemy życie facts in mind, the Museum of Warmia and Mazury tions of the Treaty of Versailles and the Plebiscite of litej. Uwzględniając te historyczne fakty, Muzeum codzienne i rzeczywistość po Plebiscycie, aż dociera- has prepared an exhibition for the centennial of Pol- 1920 itself. In the third chamber, we learn about the Warmii i Mazur z okazji stulecia odzyskania niepod- my do ostatniej sali, gdzie ekspozycja ogniskuje się ish independence, entitled In the Service of Independ- daily life and reality after the Plebiscite, until in the ległości przez Polskę przygotowało wystawę W służ- na dotykalnych, doświadczalnych konsekwencjach ence. Patriotic Telegrams 1895–1939. The preparations last chamber the exhibition focuses on the palpable, bie niepodległości. Telegramy patriotyczne 1895–1939. To wyboru. Ta ostatnia sala jest zadaniem postawionym for this jubilee exhibition have prompted a discus- direct consequences of the vote. The last chamber właśnie w trakcie realizacji tej niepodległościowej, przed każdym zwiedzającym. Mamy doświadczyć, sion at the Museum on the true significance of that poses a task for every visitor. We are to experience jubileuszowej wystawy rozpoczęliśmy w Muzeum że każdy z nas poprzez uczestnictwo w wyborach, event which is so seminal for the historical year 1918 the act of voting, technically expressed through the dyskusję, czym faktycznie było i czym jest dzisiaj dla które sprowadza się technicznie do prozaicznego za- and the current shape of Warmińsko-Mazurskie prosaic act of making a mark, as a factual decision nas wydarzenie, które nierozerwalnie związane jest kreślenia, skreślenia czy postawienia krzyżyka, fak- Voivodeship, i.e. the Warmia, Masuria and Powisle determining the future, often in matters of great im- z historycznym rokiem 1918 i z obecnym terenem tycznie decyduje o przyszłości i często o sprawach plebiscite of 1920. portance. The whole exhibition shows the reality of województwa warmińsko-mazurskiego, czyli plebi- wyjątkowej wagi. Wystawa jako całość pokazuje, że Being an institution charged with naming and political choices, and their impact on all, including scyt na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku. wybory polityczne faktycznie istnieją i konsekwen- interpreting the past, we posed the question: How those not involved in making those choices. Seen Jako instytucja nazywająca i interpretująca prze- cje tych wyborów ponoszą wszyscy, również ci, któ- should the Plebiscite of 1920 be presented in the ex- like this, the act of voting in the Warmia, Masuria szłość zadaliśmy pytanie, jak Plebiscyt 1920 roku rzy tych wyborów nie dokonują. W tym aspekcie akt hibition space of the Museum? Customarily, the ac- and Powisle plebiscite of 1920 becomes a universal przedstawić w ekspozycyjnej, muzealnej odsłonie. głosowania plebiscytowego w 1920 roku na Warmii, count given in history textbooks is rather schematic historical experience, relevant far beyond the bor- Zwyczajowo w podręcznikach do historii jest on Mazurach i Powiślu staje się historycznym doświad- and subjected to the usual narration of patriotic ders of our region. przedstawiany dosyć schematycznie i wpisuje się czeniem uniwersalnym, wykraczającym daleko educational bent. Our intention was to present the The exhibition Versailles, the Plebiscite, and the fu- w ogólną narrację podręczników o przesłaniu pa- poza granice naszego województwa. events from the perspective of impressions, emo- ture of Warmia and Masuria was made possible by triotycznym. Nam chodziło o to, by zjawisko Plebi- Organizacja wystawy Wersal, plebiscyt i co dalej tions and axiology of the population inhabiting the financing by the Minister of Culture and National scytu 1920 roku przedstawić z pozycji odczuć, emo- na Warmii i Mazurach? była możliwa dzięki dofi- region at that time. The national and patriotic narra- Heritage as part of the Culture Promotion Fund, and cji i aksjologii ówczesnych mieszkańców tych ziem. nansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dzie- tive is, of course, very important for us as , but thanks to the support of Regional Government of Wątek narodowo-patriotyczny dla nas, Polaków, jest dzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu it must not dominate the historical narration, based the Warmińsko-Mazurskie Voivodeship, for which oczywiście niezwykle ważny, ale nie może domino- Promocji Kultury, oraz dzięki wsparciu samorządu on tangible facts, events and the result of the Plebi- I wish to sincerely thank Prime Minister Professor wać w narracji historycznej opartej na konkretnych województwa warmińsko-mazurskiego, za co pra- scite itself. The two curators of the exhibition Ver- Piotr Gliński, Minister of Culture and National Her- faktach, wydarzeniach i wyniku samego Plebiscytu gnę serdecznie podziękować Panu Premierowi Pro- sailles, the Plebiscite, and the future of Warmia and Mas- itage, as well as Dr Gustaw Marek Brzezin, the Mar- 1920 roku. Dwoje kuratorów wystawy Wersal, plebi- fesorowi Piotrowi Glińskiemu, Ministrowi Kultury uria, Dr Małgorzata Gałęziowska and Dr Sebastian shal of the Warmińsko-Mazurskie Voivodeship. scyt i co dalej na Warmii i Mazurach?, dr Małgorzata i Dziedzictwa Narodowego, oraz Panu Marszałkowi Gałęziowska i dr Sebastian Mierzyński, przygoto- Województwa Warmińsko-Mazurskiego Doktorowi wali opowieść wiodącą przez zjawiska związane Gustawowi Markowi Brzezinowi.

Piotr Żuchowski Piotr Żuchowski Dyrektor Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie Director of the Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn

4 5 Sebastian Mierzyński Sebastian Mierzyński Muzeum Warmii i Mazur the Museum of Warmia and Masuria

Łańcuch The tangled chain zawiłej przeszłości of the past

lebiscyt z 1920 roku bardzo często rodził napaści mazowieckiej partyzantki; znowu Szwedzi he plebiscite of 1920 often pushes historians The Swedish pillage, marches and requisitions of the wśród historyków i publicystów potrzebę w czasie wojen północnych; rosyjskie przemarsze i re- and publicists to ask the burning question: 17th century left a vivid imprint on the local collective P odpowiedzi na pytanie: Jakie były przyczy- kwizycje w okresie wojny siedmioletniej. Utrwaliły się T what caused the Polish defeat? Obviously, the memory. So did the short but violent Tatar invasion ny polskiej przegranej? Oczywiście w propagandzie w opowieściach i nazwach lokalnych: Tatarskie Wały, communist propaganda provides some answers: the of the same time; the raids of the Mazovian guerrilla komunistycznej znaleziono odpowiedzi: „narzuco- Tatarski Kamień, Tatarskie Jezioro, Tatarska Góra. Jed- decisions “imposed” by world empires; the failings fighters; further attacks of the Swedes during the ne decyzje” mocarstw; wina ówczesnego polskiego nak to okres walk napoleońskich z całą mocą poka- of the contemporary Polish government, preoccu- Northern Wars and the Russian marches and requi- rządu zajętego niesłusznie rozpoczętą wojną z Rosją zał niszczycielski wymiar wojny. Kiedy 26 stycznia pied with its mistake of going to war with Bolshe- sitions of the Seven Years’ War. Those events have bolszewicką; „trudności obiektywne”, kiedy cen- 1807 roku wojska francuskie wkraczały do Szczytna vik ; “objective difficulties” when censorship survived in local legends and toponyms: the Tatar- zura nie pozwoliła pisać o marszu bolszewików na – jak wspominał jeden z pruskich urzędników – furaż banned texts on the march of the on War- skie Banks, the Tatarska Rock, the Tatarskie Lake, Warszawę; oszustwa i podstępne działania strony brano siłą, mieszkańcy miasta, Bartnej Strony i kilku saw; treachery and subterfuge of the . But the Tatarska Mountain. However, it is the Napole- niemieckiej. Może warto zmienić optykę? Co spowo- sąsiednich wsi stracili całe zboże i paszę na zimę. Po- maybe we should change the optics? “What caused onic period that fully exposed the destructive force dowało klęskę? – jest pytaniem natury politycznej, lak, wachmistrz w 8. pułku dragonów, opisywał, jak the defeat” is a political question, just like: “Why of war. One of the Prussian officials reminisced that tak samo jak pytania: Czemu nie wygraliśmy ple- w tym dniu w domu jednego z mieszczan „trzech żoł- didn’t we prevail in the plebiscite? What effort did when French troops entered Ortelsburg () biscytu? Co strona polska zrobiła, żeby go wygrać? nierzy od piechoty z fajkami i tysiączne roszczą żąda- the Polish side make to win?”. The war rhetoric re- on 26 January 1807, forage was taken by force, and Ta retoryka wojenna zawsze towarzyszyła opisom nia, w których nie mogąc być usłużeni, rozpoczynają curs in any account of the plebiscite. But what if its the people of the city, Beutnerdorf (Bartna Strona) plebiscytu. Może jego wynik nie był efektem chwili, swar nieznośny”. Max Toeppen, przywołując kronikę result was not a spur-of-the-moment decision, but and several neighbouring villages lost all their crops tylko długiego ciągu zdarzeń? miejską Węgorzewa, przytacza relację z okresu ne- the upshot of a long chain of events? and fodder saved for the winter. A Pole, sergeant Właśnie w 100. rocznicę tego wydarzenia warto gocjacji w Tylży, gdy polska kawaleria splądrowała The 100th anniversary of the plebiscite is an op- [wachmistrz or Wachtmeister] in the 8th Dragoons Regi- zadać pytanie: Co zdecydowało, że ludzie tak wy- królewski magazyn soli, a z kasy zniknęło 2858 tala- portune moment to ask the question: what made ment, described how on that day at a townsman’s brali? Nie będę wskazywał nieomylnej odpowiedzi. rów. Wkrótce potem całe miasto musiało dostarczyć people vote the way they did? I will not give an in- house, “three infantry soldiers with pipes made de- Wystawa, której towarzyszy ten katalog, też jej nie Francuzom koni, żywności i wozów za 6 tys. talarów. fallible explanation. Nor will the exhibition that oc- mands upon demands, and when they could not be da. Przedstawię tylko jeden z wielu tropów. Mieszkańcy Pisza uciekali przed Francuzami do pusz- casioned this catalogue. My goal is to present only satisfied in their wishes, they started an insufferable czy, a jesienią w okręgu piskim wybuchła zaraza, któ- one of the many possible leads in the investigation. ruckus”. Max Toeppen, quoting the city chronicles ra spowodowała pomór bydła. Odchodzące wojska of Angerburg (Węgorzewo), relates the account of Legendarna przeszłość francuskie w sierpniu 1807 roku zabrały – zwłaszcza negotiations held in Tilsit (Sovetsk) when the Polish z południowych rejonów Prus – to, co tylko zabrać Legends of the past plundered the royal stock of salt and 2,858 Cofnijmy się o ponad 200 lat. Mamy początek się dało. Olsztyn wyliczył swoje straty na ponad 150 thalers disappeared from city coffers. Soon after, the XIX wieku, tego, który ukształtował nasz świat, poli- spalonych lub rozebranych stodół, około 130 zburzo- Let us go more than two hundred years back in entire town had to provide the French with 6,000 tykę, gospodarkę, społeczeństwa – wszystko. Jesienią nych budynków gospodarczych i 10 mieszkalnych, time. We are at the beginning of the 19th century, thalers worth of horses, food and carriages. The 1806 roku wojenna zawierucha, a z nią cesarz Francu- co ze wszelkimi ruchomościami miało wartość po- the hundred years that shaped our world, politics, people of Johannisburg () fled from the French zów, zbliżyła się do granic Prus Wschodnich. W roku nad 331 tys. talarów. Podobnie w innych miastach economy, societies – everything. In the autumn of into the wilderness. In autumn, the Johannisburg 1807 zawitała z pełną mroczną mocą, by ponownie i okręgach pruskich straty liczono w dziesiątkach 1806, the maelstrom of war loomed on the borders (Pisz) district suffered a cattle plague. The departing wrócić w 1812 roku. Rzecz jasna nie był to pierwszy i setkach tysięcy talarów. Za Marcinem Gerssem i jego of , bringing with it the Emperor of the French armies took – especially from the southern raz, kiedy zmory wojenne nawiedzały tę na ogół spo- opisaniem w O Napoleonie, nieszczęśliwej wojnie, dzie- French. In 1807, the war erupted in a full-scale ex- lands of Prussia – whatever there was to take. Al- kojną prowincję. Zapadły w pamięć: szwedzkie ra- jach europejskich i pruskich podaję: „Kontrybucji miały plosion of its dark power, and then struck again in lenstein (Olsztyn) estimated its losses at more than bunki, przemarsze i rekwizycje w XVII wieku; krótki, Prusy 114 milionów talarów Napoleonowi płacić”. 1812. Certainly, that was not the first time when the 150 stables demolished or burnt and approximately ale gwałtowny najazd Tatarów w tym samym czasie; Straty prowincji pruskiej, między Wisłą a Niemnem, ghosts of war came to haunt this peaceful province. 130 farm buildings and 10 residential estates razed,

6 7 w zwierzętach gospodarskich, zbożu i paszy, spowo- wione ruchem zarobkowym realizowanym w go- which together with all the movables amounted to asm of men during conscription. In spite of the words dowane kampanią z 1807 roku, oszacowano na blisko dzinach po zachodzie słońca. Rosja nałożyła cła, the total of 331 thousand thalers. Other Prussian of the Polish anthem: “Bonaparte has given us the ex- 29 mln talarów. Wartość „innych strat” (rabunki i re- a co urzędnik w swej mądrości uczyni, to rozsądny cities and districts also counted their losses in tens ample of how we should prevail”, in 1813 the people kwizycje) to 75,5 mln talarów. Rosjanie częściowo zre- lud musi naprawić, więc rozkwitł przemyt. Żywe and hundreds of thousands of thalers. To quote the of Prussia united against the French despot under the kompensowali samorządom miast pruskich szkody kontakty transgraniczne przyniosły efekty w czasie description of Marcin Gerss from his book O Napo- banner of the King of Prussia. The spirit of those times wynikłe z ich rekwizycji. wojny polsko-rosyjskiej w latach 1830–1831 i w trak- leonie, nieszczęśliwej wojnie, dziejach europejskich i prus- and the legends of the earlier centuries have survived W 1812 roku maszerujące na Rosję wojska fran- cie powstania styczniowego. Mazurzy wspierali te kich [On Napoleon, the Misfortunate War, the His- long in the memories of the local people, rekindled by cuskie i ich koalicjanci, zwłaszcza Wirtemberczycy ruchy antyrosyjskie. Sprzyjali im też mazurscy pro- tory of Europe and Prussia]: “Prussia was obliged to schools and the Church in the stories of the times of i Bawarczycy, ponownie dali się we znaki mieszkań- boszczowie, co nie pozostawiało wątpliwości, że od pay Napoleon 114 million thalers in reparations”1. unification. com Prus. Kiedy resztki Wielkiej Armii wracały po romantycznej historii Polaków ważniejsza jest lojal- As a result of the 1807 campaign, the Prussian prov- kilkumiesięcznej eskapadzie rosyjskiej, w Prusach ność wobec Prus. ince stretching from the River to the banks mogły liczyć na współczucie. Wśród ludności pro- Władze pruskie miały jednak poważną trudność of suffered approximately 29 million thalers Towards the end of old Prussia wincji wzmagała się jednak wola walki z okupantem w panowaniu nad spolegliwym ludem mazurskim of losses in livestock, crops and fodder. The worth i chęć zjednoczenia przeciw wrogowi Napoleonowi z powodu języka. W 1844 roku jeden z nauczycieli of “other losses” (plunder and requisition) is valued After 1823, the border region between Masuria and i jego wojskom. Wśród wielu interesujących ekspo- prosił o przeniesienie z Głucha pod Wielbarkiem, bo at 75.5 million thalers. The Russians partially com- the Russian Partition flourished, animated by trade natów biblioteki Muzeum Warmii i Mazur jest też język polski jest tam jedynym, a pochodzący spod pensated the governments of Prussian cities for the booming from dusk to dawn. Russia imposed custom dokument wydanej w języku polskim odezwy kró- Kętrzyna nauczyciel nim nie włada. Wydarzyło się damage caused by requisition. duties, and because what the wisdom of the office la Fryderyka Wilhelma do ludu pruskiego An Mein to po tym, jak władze pruskie stopniowo wprowa- In 1812, on the march to Russia, the French army has decreed, the reason of the people must amend, Volk! z 17 marca 1813 roku, nawołującej do utworze- dzały język niemiecki do szkolnictwa. W 1804 roku and its allies – especially Württembergians and Bavar- smuggling was rife. Enlivened transborder contacts nia wojsk, które będą walczyły z cesarzem Napole- wschodniopruska Kamera Wojenno-Skarbowa ians – assailed the people of Prussia once again. When bore fruit during the Polish–Russian War 1830–31 and onem i Francuzami. Idea powołania tych wojsk ści- zarządziła, by na nauczycieli przyjmować wyłącz- the survivors of the Grande Armée returned after during the January Uprising. The backed śle wiąże się z naszym regionem. W lutym 1813 roku nie tych, którzy przynajmniej umieją pisać, czytać several months of the Russia campaign, they thought anti-Russian movements. As the revolts gained the fa- w Królewcu na zjeździe stanów pruskich poparto oraz rozumieją pisany tekst w języku niemieckim. they could count on a sympathetic welcome in Prus- vour of the Masurian parish priests as well, there was pomysł gen. Ludwiga Yorcka von Wartenburga, aby W 1811 roku Kościelna i Szkolna Deputacja Rejen- sia. However, people in the provinces were building no doubt that loyalty towards Prussia counted more utworzyć oddziały obrony krajowej, liczące – we- cji Prus Wschodnich wymagała, by języka niemiec- up the resolve to fight the occupier and unite against than the romantic history of the Poles. dług ambitnych planów – 20 tys. żołnierzy, 10 tys. kiego uczyć dzieci z rodzin niemieckich, Polaków the enemy – Napoleon and his army. The library of the Prussian authorities faced one serious setback in sił rezerwowych i pułk kawalerii. Ludwig von Do- – tylko wtedy, gdy tego chcą. W 1830 roku władze Warmia and Mazury Museum, among the many other ruling over the complacent Masurian people – their hna 13 lutego wyruszył z Królewca do Wrocławia, wprowadziły jedną lub – w miarę możliwości – dwie fascinating exhibits, holds the Polish edition of the proc- language. In 1844, a teacher asked for a transfer from do króla pruskiego, by przekazać treść postanowień. godziny zaznajomienia z językiem niemieckim. Od lamation An Mein Volk! issued by King Frederick Wil- the town of Glauch (Głuch) near Willenberg (Wiel- Król Fryderyk Wilhelm III zatwierdził je 17 marca 1832 roku miało to być już osiem godzin, a dwa lata liam to the people of Prussia of 17 March 1813, appeal- bark), because the community was entirely mono- 1813 roku, wydając tego dnia odezwy. Plan mobi- później dwanaście godzin tygodniowo w klasach ing to raise an army to fight Emperor Napoleon and lingual and the teacher, coming from the vicinity lizacji zrealizowano, a weteranów wojny wyzwo- najmłodszych. Problem języka zaistniał też w Ko- the French. The idea behind the formation of this army of Rastenburg (Kętrzyn) did not speak Polish. The leńczej fetowano. Przekazywano sobie opowieści ściele. Na obszarze ewangelickich Mazur podczas is strictly related to the history of our region. In Febru- incident occurred when Prussian authorities com- o licznych ochotnikach, entuzjastycznym uczest- wizytacji dostrzegano, że Mazurzy mówią po polsku, ary 1813 in Königsberg (Kaliningrad), an assembly of menced to gradually introduce the German lan- nictwie mężczyzn w poborze. W polskim hymnie oddają się opilstwu, nierządowi i lenistwu, co wiąza- Prussian estates backed the idea of Gen. Ludwig Yorck guage in schools. In 1804, the East Prussian War and śpiewamy „Dał nam przykład Bonaparte, jak zwy- no z ich słowiańskim pochodzeniem. W 1837 roku von Wartenburg building up a national defence force Treasury Chamber instructed schools to only enrol ciężać mamy”, a w 1813 roku lud pruski jednoczył w powiatach ełckim, leckim (giżyckim), oleckim, counting – to quote the ambitious plans – 20 thousand teachers who could write, read and understand się przeciw francuskiemu despocie pod sztandarami piskim, ządźborskim (mrągowskim) ludność polska soldiers, 10 thousand reservists, and a cavalry regi- a written text in German at the minimum. In 1811, armii króla Prus. Duch tamtych czasów i legendy stanowiła 80–90% mieszkańców; w mniejszości była ment. On 13 February, Ludwig von Dohna set out from the Church and School Deputation of the East Prus- z wcześniejszych wieków na długo zachowały się w powiatach gołdapskim i węgorzewskim. Podczas Königsberg (Kaliningrad) to Breslau (Wrocław), to the sia Regency ordered schools to teach German to chil- we wspomnieniach mieszkańców. Szkoły i Kościół wizytacji w 1855 roku w powiecie szczycieńskim do- King of Prussia, in order to communicate the contents dren from German families and to Poles – only upon podtrzymywały pamięć o tym okresie zjednoczenia. niesiono, że wszystkie nabożeństwa odbywają się of the accords. King Frederick William III approved their wish. In 1830, the authorities introduced one w języku polskim. Wedle deklaracji w superinten- them on 17 March 1813 by issuing relevant proclama- – or two, if possible – hours of German. Starting from deturze ostródzkiej w 1862 roku na ponad 52 tys. tions. The mobilisation plan was put into action. The 1832, the quota was increased to eight hours and two Ku końcowi starych Prus dusz aż 38 tys. wiernych deklarowało się jako Po- veterans of the liberation war were celebrated; people years later – to twelve hours a week for the young- lacy. Mazurzy mówili po polsku, a o sobie mawia- shared stories of a wave of volunteers and the enthusi- est students. The language problem also surfaced in Od 1823 roku rozkwitało pogranicze mazurskie li „Prusaki”. Czytali „Kurka Mazurskiego”, „Praw- the Church. During visits to Evangelical Masuria, z ziemiami polskimi pod zaborem rosyjskim, oży- dziwego Prusaka”, „Kalendarz Królewsko-Pruski 1 Translator’s note: all quotes in my translation unless indica- the pastors observed that Masurians spoke Polish ted otherwise.

8 9 Ewangelicki”, „Gazetę Lecką” oraz pisma świeckie, Strassburg, nominalnie lub faktycznie zamienione and indulged in drinking and sloth, which was at- the 19th century, the outcome was decided by not zawierające artykuły o historii Prus, legendy, pieśni, w twierdze, ucierpiały od ostrzału artyleryjskiego. tributed to their Slavic origins. In 1837, in the dis- only tactics but also technique, logistics, fighting spir- fragmenty literatury polskiej. Max Toeppen, wyda- Pruscy okupanci stacjonujący w miastach, aby za- tricts of Lyck (Ełk), Lötzen (Giżycko), Marggrabowa it – also among the civil population supporting the jąc w 1866 roku zbiór wierzeń mazurskich, cytując pewnić sobie spokój, brali cywilnych zakładników. (), Johannisburg (Pisz), Sensburg (Mrągowo), troops. At the time, the conduct toward civilians who pastorów wizytujących parafie mazurskie, zawarł Rozstrzeliwano każdego cywila schwytanego z bro- the population was 80–90% Polish; in the districts did not participate in the hostilities relied on a set of opisy zachowań i obyczajów, które czytelnikowi nią w ręku. Często taki „szpieg” musiał wpierw sam of Goldap (Gołdap) and Angerburg (Węgorzewo), customary but unwritten rules, orders and bans. At o polskich korzeniach nie wydawałyby się obce. sobie wykopać grób. Do Mazurów docierały relacje Poles were in the minority. Upon a visit to the district first, French civilians during the Franco-Prussian War Początek XIX wieku to dominacja poczucia okre- ukazujące okrutne oblicze zwycięskiej wojny, ale of Ortelsburg (Szczytno) in 1855, it was reported that were busy cheering their own and bringing wine ślanego jako „staropruskość” (Altpreußentum). Jed- i wielkie zwycięstwo jednoczących się Niemiec. all masses were celebrated in Polish. According to the and food to the battlefield, following an old custom. nym z jego przejawów była potrzeba obrony intere- To starcie politycznie doprowadziło do prokla- 1862 declaration in the superintendency of Osterode But if soldiers of the German coalition fired from sów prowincji pruskiej przed zaborczością Berlina. macji Cesarstwa Niemieckiego oraz wypłacenia (Ostróda), out of more than 52 thousand souls, as a house, the Prussian artillery would rip the house Na to nakładała się kalka kultu czasów Fryderyka przez Francję kontrybucji zwycięzcom. Ważniejsze, many as 38 thousand of the faithful declared they to shreds. “Guerrilla fighters” were executed without Wielkiego, wyzwoleńczej wojny okresu napoleoń- że wzmocniło, zjednoczyło państwo i społeczeń- were Polish. Masurians spoke Polish and referred mercy. However, despite a certain breakdown of mor- skiego, lojalności wobec monarchy. Druga połowa stwo. Ducha triumfu potęgowały listy, opowieści to themselves as Prussaks. They read Polish papers als during the war, the orders were to approach the XIX wieku to okres wielkich zmian. Jedność państwa żołnierzy pisane z frontu oraz kolumny jeńców fran- and magazines such as Kurek Mazurski (a bilingual civil population “in shining gloves only”, as reported pruskiego kształtowała się na polach bitew. Ruchy re- cuskich transportowanych do ponad 100 obozów publishing issued in Polish and German), Prawdzi- by a correspondent of Gazeta Toruńska. Cities such as wolucyjne w Europie w latach trzydziestych i czter- w całym kraju. O tym zwycięskim duchu wspomi- wy Prusak, Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki, Straßburg, nominally or actually turned into fortress- dziestych nieco chwiały postawami politycznymi, nała hrabina Marion Dönhoff: „doskonale widać jak Gazeta Lecka and secular magazines containing ar- es, suffered artillery fire. Prussian occupiers stationed ale te zachwiania rzadko wychodziły za rogatki pru- bezbronny był kraj oraz jego ludność, wydawane na ticles on the history of Prussia, legends, songs and in the cities took civilians as hostages to obtain cease- skich miast. Pruskie zwycięstwo nad Austriakami pastwę wojennej zawieruchy w każdym stuleciu, excerpts from Polish literature. In 1866, Max Toeppen fires. Any civilian caught bearing arms was executed. pod Sadową w 1866 roku dowiodło, że Prusacy mają a czasami nawet dziesięcioleciu. Jedyny okres spo- published a collection of Masurian beliefs, quoting Many times, such “spies” were forced to dig their own lepsze karabiny (Austriacy mawiali, że co się Prusak koju i powodzenia nastał po wojnie niemiecko-fran- pastors visiting the Masurian parishes, and gave ac- graves first. The accounts that reached the Masurians przeżegna, to strzela), ale jeszcze za słabą artylerię. cuskiej 1870–1871, czyli tak zwane lata grynderskie. counts of the practices and customs which would exposed the atrocities of war, but also the outstanding W Prusach umocniła się polityczna pozycja Ottona Ale oznaczał on również koniec starych Prus”. seem familiar to a reader of Polish descent. victory of on its way to unification. Bismarcka, a ruchy liberalno-demokratyczne straciły The beginning of the 19th century was marked by This political strife ended in the proclamation of na dotychczasowym znaczeniu. Na wojnę z Fran- the dominating sense of the old Prussian mentality the and the reparations paid to the cuzami w 1870 roku Prusacy wybrali się z gorszymi Wspólne doznanie (Altpreußentum). It was manifested as the need to pro- victors by . More importantly, it strengthened karabinami niż francuskie Chassepot, ale nad arty- tect the interests of the province against the exploi- and united the state and society. The sense of tri- lerią popracowali i to ona w tej wojnie przesądziła Druga połowa XIX wieku w Prusach Wschod- tation of and as the generic adulation of the umph was augmented by letters and stories written o wygranej. Wojny pruskie drugiej połowy XIX wie- nich to czas wielkiej budowy. Ogromnej w wymia- times of , the liberation war of the by soldiers from the front, as well as by the columns ku to starcia, w których o zwycięstwie decydowały rze materialnym i pozostającej w pamięci zbioro- Napoleonic times, and loyalty towards the monarch. of French prisoners of war transported to more than nie tylko taktyka, ale także technika, logistyka, duch wej jako czas postępu. Melioracje kanałów, budowa The second half of the 19th century was an era of mo- a hundred camps scattered across the entire country. walki – także wśród ludności cywilnej wspierającej dróg i linii kolejowych prowokowały rozwój han- mentous changes. The unity of Prussia was forged on This spirit of victory is mentioned by Countess Marion walczące wojska. W owym czasie postępowanie wo- dlu, przemysłu i miast. W prowincji rozbudowywa- the battlefield. In the 1830s and the 1840s, revolution- Dönhoff: “the country and its people were conspicu- bec ludności cywilnej, niebiorącej udziału w walce, ły się garnizony, które również nakręcały lokalną ary movements in Europe may have rocked political ously helpless, left to the ravages of war in every cen- oparte było na powszechnie przyjętych, ale niesko- koniunkturę. Gospodarka wciąż oparta była na da- opinions to some extent, but the agitation rarely got tury, every decade at times. The only period of peace dyfikowanych zwyczajach, zakazach i nakazach. rach lasów, pól i jezior. Leśnicy, chłopi i rybacy – oto, past the turnpikes of Prussian cities. The Prussian vic- and prosperity started after the Franco-German War W wojnie francusko-pruskiej cywile francuscy po- kim dotychczas byli „Prusaki”. Nagle wieś rybacka tory in the Battle of Königgrätz (Hradec Králové) in of 1870–1871 – it was the so-called Gründerzeit. Yet it czątkowo zajęci byli radosnym kibicowaniem swo- Rudczany, obecnie Ruciane-Nida, stała się węzłem 1866 proved that the Prussians had better carbines also brought the end of old Prussia”. im i w starym stylu znosili na pole bitwy wino i po- kolejowym, skąd wywożono produkty okolicznych (Austrians would say that any time a Prussak crossed siłki. Jednak artyleria pruska roztrzaskiwała domy, tartaków. Za towarami zaczęli też wyjeżdżać ludzie. himself, he fired) but their artillery was still wanting. z których prowadzono ostrzał do żołnierzy koalicji Ostatnie dwa dziesięciolecia XIX wieku to migracja As Otto von Bismarck reaffirmed himself in his po- The shared sentiment niemieckiej. „Partyzantów” rozstrzeliwano bez lito- młodych, ambitnych, silnych, szukających nowe- sition, liberal and democratic movements became an ści. Mimo że wojnie towarzyszyło pewne zdziczenie go miejsca na ziemi ludzi. Głównymi kierunkami affair of lesser consequence. When the Prussians went East Prussia in the second half of the 19th century obyczajów, to – jak donosił w owym czasie kore- emigracji były Nadrenia i Westfalia. Pojawienie się to war with the French in 1870, they came equipped was an arena of great construction works, the great- spondent „Gazety Toruńskiej” – do ludności cywil- Mazurów i Warmiaków radowało pracodawców, with worse carbines than the French Chassepots, but ness referring both to the material calibre of the pro- nej, wedle rozkazu, można było podchodzić „tylko a martwiło miejscowych robotników, bo przyby- advances in the field of artillery eventually assured ject and its place in the collective memory as a time w glansowanych rękawiczkach”. Miasta takie jak sze z Prus godzili się pracować za niższe stawki. their victory. In Prussian wars of the second half of of progress. Canals were improved, roads built, and

10 11 Westfalczycy na wszystkich obcych z Wielkopolski, jako Hakata, powstał, trwał i działał w poczuciu mi- rails laid, all of which stimulated trade, industry, and stein (Olsztyn) Regency, the social democrats barely z Prus, którzy mówili tym samym językiem, wołali sji obrony Prus przed polskim zagrożeniem. Znane the growth of cities. Developing provincial garrisons secured 2% of the vote. The outcome of the elections „Ruhrpolen”. To wymowne. zjawisko akcji i reakcji spowodowało, że zarówno na provided a boost to the local economy, still based and political preferences did not entirely overlap with W 1913 roku w Zagłębiu Ruhry przebywało Mazurach, jak i na Warmii powstał też polski ruch on the gifts of the woods, fields and lakes. Foresters, the results of the 1920 plebiscite, but it can serve as an 55 tys. górników urodzonych w Prusach Wschod- narodowy, który funkcjonował w sferze kulturalnej peasants, and fishermen – that is who the Prussaks indicator of the existing strength of conservatism. In nich – to 13% tamtejszych górników. Część z nich i gospodarczej. Wszelkie animozje przybrały na sile used to be. Quite suddenly, the fishermen village of Prussia, conservatism united the community whose miała rodziny. Mazurki wiedziały, że w Prusach w obliczu plebiscytu. Rudczanny (Ruciane-Nida), became a railway hub for historical experiences tied it more closely to Berlin musiałyby pracować w polu, a w Westfalii miały Rok 1914 przyniósł kolejną wojnę i następne transporting the produce of the local sawmills. Where than to Cracow or . zajmować się domem utrzymywanym przez męża. wspólnotowe doznanie. Niemieckie zwycięstwo goods went, people followed. The last two decades The advent of civilisation and industrial revolu- Werbownicy zachęcali Warmiaków i Mazurów do w Prusach w 1914 i 1915 roku było wynikiem da- of the 19th century were marked by the migration of tion to Prussia was also manifested by a newfound wyjazdu w nowe miejsce możliwością wybudowa- lekosiężnego planu przygotowania przyszłego te- young, ambitious, strong people looking for their new affinity for all sorts of associations: firefighter and nia domu, zamieszkania w czystym osiedlu. Sami renu walk, świetnego wyszkolenia wojsk, mobil- place in the world. They moved mainly to Rhineland veteran associations, choirs, sports clubs (gymnas- robotnicy wspominali, że z biegiem lat rósł ich po- ności oraz doskonałej łączności. Na długo przed and . The arrival of Masurians and Warmi- tics, horseback riding, cycling, tennis), religious ziom życia. Obok statusu materialnego ważne było wybuchem I wojny światowej obie strony kon- ans delighted employers and worried the local work- groups, mercantile and industrial unions. On the też nastawienie ludności niemieckiej pogardliwie fliktu miały opracowane plany bitwy w Prusach ers because the incomers agreed to work for lower other hand, the trend also found an outlet in na- wymawiającej słowo „Pollack”. Potrzeba akceptacji Wschodnich, która przeszła do historii jako starcie wages. The Westphalians had a name for all strangers tionalist movements – Polish and German. The Ger- w niemieckim świecie, także Kościoła, ścierała się pod Tannebergiem. Rosjanie planowali prowadzić from Greater Poland and Prussia who spoke the same man Eastern Marches Society, commonly referred to z potrzebą zachowania tradycji oraz języka. uderzenie nie na Berlin, jak tego chciały władze language – “Ruhrpolen”. A telling fact. as Hakata, came to existence, continued, and acted Niezwykle ważnym aspektem był też konserwa- Francji, lecz w kierunku Węgier i Bałkanów. W stro- In 1913, the population of the district includ- out of a sense of mission to protect Prussia against tyzm Prusaków. Jan Liszewski o obchodach pierw- nę Prus Wschodnich miały atakować dwa korpusy, ed 55 thousand miners born in East Prussia – 13% of the Polish threat. Following the universal law of ac- szomajowych pisał: „były obchody i zebrania, ale których zadaniem była raczej akcja demonstracyj- the entire mining force. Some of them brought fami- tion and reaction, similar Polish national movements w porządku; do zaburzeń nie przyszło nigdzie: Bogu na. Trzy czwarte swoich sił armia carska zamierzała lies. Masurian women knew that living in Prussia started in Masuria and Warmia, influencing the cul- chwała, że tak wypadło, bo znaczy to tyle, co zwycię- skupić na froncie w Galicji. Niemcy dzięki wywia- meant working in the field, whereas in Westphalia tural and economic sphere. The prospect of the pleb- stwo porządku i zasad chrześcijańskich nad zasada- dowi znali plany rosyjskiego sztabu i do obrony they became housekeepers provided for by their hus- iscite only reinforced all the antagonisms. mi przewrotu”. Kiedy indziej z rozbawieniem opisy- Prus wyznaczyli VIII Armię dowodzoną przez gen. bands. Recruiters encouraged Warmians and Masur- The year 1914 brought another war and another wano socjalistów w Olsztynie, którzy przejechali się Maxa von Prittwitza. Mimo że Rosjanie traktowa- ians to leave by depicting emigration as a chance to shared sentiment that united the community. The po mieście automobilem, wymachując czerwonym li atak na Prusy jako natarcie odwracające uwagę, build a house and live in a clean estate. The workers German victory in Prussia in 1914 and 1915 was sztandarem. Historycy analizowali wyniki głosowa- to jednak mieli w tym rejonie znaczącą przewagę. themselves observed that as the years went by, their achieved with a long-term plan for the preparation nia w prowincji pruskiej w wyborach do Reichstagu. Armia „Niemen” gen. Paula von Rennenkampfa living conditions improved. However, material sta- of the future war zone, high-quality army training, Konserwatyści zdobywali 50–90% głosów Warmia- liczyła czternaście i pół dywizji piechoty oraz pięć tus was not the only factor to consider. The attitude mobility, and excellent communications. Long before ków i Mazurów. W 1912 roku w rejencji olsztyńskiej i pół dywizji kawalerii, natomiast grupa „Narew” of the German people also played a role, and in their the outbreak of the First World War, both sides of the socjaldemokraci zdobyli niewiele ponad 2% głosów. gen. Aleksandra Samsonowa – piętnaście i pół dy- mouths, the word “Pollack” was an expression of con- conflict had plans for an engagement in East Prussia Wynik wyborów i preferencji strony sceny politycz- wizji piechoty oraz trzy dywizje kawalerii. W su- tempt. The Prussaks’ need for acceptance, of both which became known in history as the Battle of Tan- nej nie jest tożsamy z efektami plebiscytu z 1920 roku, mie niemiecka VIII Armia składała się z dziewię- themselves and their Church, clashed with the need nenberg. The Russians planned an advance in the di- ale wskazuje na siłę konserwatyzmu w danej grupie ciu dywizji. W starciu w Prusach ważne było to, to preserve their tradition and language. rection of Hungary and the Balkans rather than Berlin, społecznej. W Prusach konserwatyzm łączył tę spo- kto pierwszy zakończy mobilizację. Od 1 sierpnia Another matter of utmost importance was the con- as preferred by the French. Two corps were assigned łeczność przez wspólnotę doznań historycznych bar- 1914 roku, czyli od dnia, w którym Niemcy wypo- servatism of the Prussaks. On the topic of May Day to invade Prussia in an offensive intended mainly as dziej z Berlinem niż Krakowem czy Warszawą. wiedziały wojnę Rosji, czas zaczął odgrywać decy- celebrations, Jan Liszewski wrote: “there were meet- a diversion. Three-fourths of the Tsarist forces were Cywilizacja i rewolucja przemysłowa dotarły dującą rolę. Już wcześniej w rejonie przygranicz- ings and celebrations, but all went fine; no commotion concentrated on the Galician front. The Germans in- do Prus także w formie pociągu do przynależności nym zaobserwowano niepokój. Niemcy 10 sierpnia anywhere: God be blessed, for that means that order tercepted intelligence on the Russian plans and de- do stowarzyszeń o różnym charakterze: straże po- zakończyli mobilizację i rozpoczęli koncentrowanie and Christian principles prevailed over the rules of ployed the commanded by Gen. Max von żarne, stowarzyszenia kombatanckie, chóry, kluby swoich wojsk w zaplanowanych rejonach. Według the revolution”. Another writer gave a mocking ac- Prittwitz to secure the defences. Even though the sportowe (gimnastyczne, jeździeckie, cyklistyczne, informacji wywiadu pruskiego wojska miały pięć count of a drive across Allenstein (Olsztyn) when the invasion of Prussia was only a diversion for the Rus- tenisowe), grupy religijne, związki kupieckie i prze- dni przewagi nad Rosjanami. Jednak w tym czasie socialists waved a red banner from the automobile. sians, they still had a major advantage in the region. mysłowe. Drugi biegun tego ruchu stowarzyszenio- do Prus zaczęły przenikać zagony kozackiej kawa- Historical analyses of the distribution of votes during The “Neman” army commanded by Gen. Paul von wego stanowiły ruchy narodowościowe – polskie lerii. Wycofały się na skutek silnego oporu niemiec- the Reichstag elections in Prussian provinces reveal Rennenkampf consisted of 14.5 infantry divisions and i niemieckie. Niemiecki Związek Kresów Wschod- kiego, ale jednocześnie ich pojawienie się wzbudzi- that the conservatives gained the support of 50–90% five and a half cavalry divisions, whereas the “Narew” nich (Deutscher Ostmarkenverein), znany potocznie ło panikę wśród ludności cywilnej. of Warmians and Masurians. In 1912, in the Allen- corps of Gen. had 15.5 infantry

12 13 Rosjanie, atakując Prusy Wschodnie, stanę- niewoli wzięli 13 generałów i około 92 tys. żołnierzy divisions and three cavalry divisions. The German 8th talions pushed back three Russian divisions, inflict- li przed dylematem – rozdzielić swoje wojska czy rosyjskich. Z kotła wyrwało się jedynie 50 oficerów Army had nine divisions in total. ing major losses. Such a feat of the German infantry skoncentrować się na jednym kierunku. Przyczyną i 2,1 tys. żołnierzy. Straty Rosjan szacuje się na 50 tys. The conflict in Prussia hung on the race to fin- was owed to its artillery support. Two days later, the takich trudnych wyborów było Giżycko z twierdzą zabitych. Niemcy obliczyli, że po ich stronie w bitwie ish mobilisation first. After 1 , when forces engaged in the unresolved Battle of Gumbin- Boyen, strzegącą wąskiego przesmyku pomiędzy zginęło 25 tys. żołnierzy. Germany declared war on Russia, time was of the nen (Gusev). The German staff pressed the 8th Army długim pasem jezior biegnących z północy na po- Podobno cesarz niemiecki Wilhelm II o zbliżają- essence. Even before, some upheaval was observed to continue the attack, but the commander opted łudnie. Już wtedy sama twierdza nie odgrywała tak cej się wojnie miał powiedzieć: „Śniadanie w Paryżu, in the border region. On 10 August, the Germans for a retreat. As a result, Gen. M. von Prittwitz was dużej roli, jak otaczające ją w promieniu kilkunastu kolacja w Moskwie”. Wojna nie rozegrała się według completed mobilisation and commenced to concen- removed and replaced by the retired Gen. Paul von kilometrów umocnienia polowe i częściowe fortyfi- tego planu, bo można – parafrazując cesarskie prze- trate their troops in predesignated areas. According Hindenburg and Major-General . kacje. Niemcy przygotowali do obrony cały pas od chwałki – powiedzieć, że „Tosty rozsypały się pod to Prussian intelligence, their troops had a five-day Both officers decided to exploit the indecisiveness of Węgorzewa, przez Giżycko, aż do Pisza. Wszystkich Marną, a herbata wylała w Prusach Wschodnich”. advantage over the Russians. However, at the same the Russian “Neman” group and attack the southern przepraw mostowych strzegły blokhauzy uzbrojo- We wrześniu 1914 roku strona niemiecka odzyskała time, raids by Cossack cavalry started to plague the “Narew” group commanded by Gen. A. Samsonov. ne w broń maszynową. Rosjanie postanowili obejść panowanie nad całym łańcuchem jezior mazurskich. region. Even though the Cossacks met with fierce So began the rapid march of the 8th Army to the umocnienia z północy i południa. Północna grupa W listopadzie 1914 roku pod niemieckie linie dotar- German resistance and retreated, they managed to south, towards Hohenstein (Olsztynek), where the „Niemen” miała kierować się na twierdzę Królewiec, ła X Armia gen. Jakoba Sieversa, licząca jedenaście spread panic among the civil population. Russians were struck simultaneously in the direc- a południowa – w stronę Wisły, zamykając w ten dywizji piechoty oraz dwie i pół dywizji kawalerii. During the offensive in East Prussia, the Rus- tions of Neidenburg () and Willenberg (Wiel- sposób Niemców w Prusach. Niemcy, świadomi Przeciw nim stanęła poważnie okrojona VIII Armia sians faced a dilemma, as they could either divide bark). Within two days, the enemy was surrounded rosyjskiej przewagi, postawili wszystkie karty na gen. Ottona von Belowa z siłami siedmiu dywizji their forces or strike in one direction. The matter was and destroyed. The scale of the victory surprised kolej – na to, co im pomogło już w wojnie z Francją piechoty i jednej dywizji kawalerii. Walki toczyły complicated because of the Boyen fortress at Lötzen even the Germans. 13 Russian generals and 92 thou- w 1870 roku. Elementem planów obronnych Prus się na terenie Bagien Nietlickich i Gór Paproteckich. (Giżycko), guarding the narrow pathway in the long sand soldiers were taken prisoner. Only 50 officers była sieć drogowa i kolejowa. Drogi przebiegają Obie strony kopały systemy okopów, pod ostrzałem swath of lakes stretching from north to south. At the and 2,100 soldiers managed to escape. The Russian z północy na południe, a główne trasy kolei – z za- artylerii próbowały swymi pozycjami zbliżyć się time, the fortress itself was of lesser importance than losses were estimated at 50 thousand men. The Ger- chodu na wschód. Jednocześnie kolej zaprojekto- do pozycji przeciwnika. Z niemieckich nagrobków the entrenchments and fortifications spread in a ra- mans calculated theirs at 25 thousand. wano w ten sposób, że z każdego punktu do torów na cmentarzach w Paprotkach i Marcinowej Woli dius of some ten to twenty kilometres. The Germans The legend has it that the German Emperor Wil- można było dojść w ciągu sześciu godzin (25 km). można odczytać, z których formacji żołnierze ginęli extended the defences in the entire zone from Anger- liam II, when he heard the news of the imminent Taki układ komunikacyjny zapewniał jednostkom w czasie walk. Oprócz jednostek liniowych byli to burg (Węgorzewo) through Lötzen (Giżycko) up to Jo- conflict, commented: “Breakfast in , supper in niemieckim niezwykłą mobilność. członkowie Landwehry i Landsturmu. W Marcino- hannisburg (Pisz). All bridge passes were guarded by ”. Yet the war took a different course be- W dniu 17 sierpnia Rosjanie – mimo że nie zakoń- wej Woli napis na jednej ze zbiorowych mogił głosi: blockhouses armed with machine guns. The Russians cause, to paraphrase the imperial boasting, “The czyli koncentracji sił, nie zabezpieczyli tyłów – zaata- „Tutaj leży w spokoju 72 niemieckich żołnierzy po- decided to circumvent the fortifications from the north toasts were dropped at the Marne and the tea spilt kowali. Do pierwszego starcia doszło w okolicach wsi ległych za króla i ojczyznę w listopadzie i grudniu and the south. The northern “Neman” group was sup- in East Prussia”. In , the German side Stołupiany, niedaleko Gołdapi. Trzy bataliony nie- 1914 roku. Marczyna Wolla”. Walki w tych okolicach posed to advance on the fortress of Königsberg (Kalin- regained control over the entire chain of Masurian mieckie, zadając duże straty, odepchnęły trzy dywizje trwały do połowy lutego 1915 roku, kiedy ruszyła ingrad), whereas the southern one – towards the Vistu- lakes. In November 1914, the German frontlines rosyjskie. Było to możliwe dzięki wsparciu niemiec- niemiecka ofensywa zakończona rozbiciem sił rosyj- la River, thus entrapping the Germans in Prussia. The were approached by the 10th Army commanded by kiej piechoty przez artylerię. Dwa dni później doszło skich i wygnaniem ich z Prus. Germans, knowing they were outnumbered, placed Gen. Jakob Sievers, counting eleven infantry divi- do nierozstrzygniętej bitwy pod Gąbinem. Niemiecki Już ten pierwszy etap walk, nazwany bitwą pod all their bets on the railway – a strategy which had al- sions and two and a half cavalry divisions. They sztab naciskał, żeby VIII Armia dalej atakowała, jej do- Tannenbergiem, ujawnił starą prawdę o wojnie, że ready proved its worth in the war with France in 1870. faced a severely truncated 8th Army of Gen. Otto wódca zaś postanowił się wycofać. W tej sytuacji gen. przynosi ona grabież i zniszczenie. Armia rosyjska The road and rail network became the foundation of von Below with a force of seven infantry divisions M. von Prittwitz został zdymisjonowany i zastąpiony nakładała kontrybucje na miasteczka, do których Prussian defence plans. Roads went along the north- and one cavalry division. The engagement took przez emerytowanego gen. Paula von Hindenburga wkraczała. Pożary skutecznie kamuflowały ślady ra- south axis, whereas main rail lines ran from west to place in the territory of the Nietlickie Marshes and i gen. mjr. Ericha Ludendorffa. Obaj oficerowie po- bunków. Ostrzał zabudowań przynosił zniszczenie. east. In addition, the design of the rail network al- the Paproteckie Mountains. Both sides dug systems stanowili wykorzystać brak zdecydowania rosyjskiej Żołnierzom łatwo przychodziło korzystanie z do- lowed reaching a railway from any point within six of trenches and tried to move closer to enemy posi- grupy „Niemen” i zaatakowali południowe ugru- brodziejstw pozostawionych przez gospodarzy, któ- hours (25 km). This communication system secured tions under artillery fire. German tombs at the cem- powanie „Narew” gen. A. Samsonowa. Rozpoczął rzy uciekli na zachód. Wśród późniejszych legend the extraordinary mobility of German units. eteries in Paprodtken (Paprotki) and Marczinawolla się szybki marsz VIII Armii na południe, w kierun- były opowieści o całych taborach wozów i wago- On 17 August, the Russians attacked, even (Marcinowa Wola) reveal the formations of the sol- ku Olsztynka, gdzie zatrzymano Rosjan, jednocze- nów wypełnionych przez Rosjan dobrami wszelaki- though they had failed to complete army concen- diers killed: Landwehr, Landsturm, and line units. śnie atakując w stronę Nidzicy i Wielbarka. W ciągu mi: meblami, maszynami rolniczymi – obraz znany tration or protect their rear. The first contact took In Marczinawolla (Marcinowa Wola), the inscription dwóch dni Rosjanie zostali otoczeni i zniszczeni. nam także z opisów dotyczących roku 1945. Walka place near the village of Stallupönen (Nesterov), in on one of the mass graves says: “The resting place of Rozmiar zwycięstwa zaskoczył samych Niemców. Do ze szpiegami przejawiała się bezmyślnym okrucień- the vicinity of Goldap (Gołdap). Three German bat- 72 German soldiers who died for the king and the

14 15 stwem, głównie w strefie okupowanej przez Rosjan, były umiejętnie podsycane przez propagandę, czy fatherland in November and December 1914. Marc- discussed by Jan Salm in his work Odbudowa miast i groteskowej szpiegomanii po stronie niemieckiej. też zwyczajne przekazy. Zostawiły ślad. Gdzieś po- zyna Wolla”. The fighting continued through mid- wschodniopruskich po I wojnie światowej [The Recon- Liczbę uciekinierów z obszarów objętych walka- nad różnicami językowymi, na podłożu wspólnoty February 1915, which marks the launch of the Ger- struction of Eastern Prussian Cities after ]. mi ocenia się na 200–300 tys. W całych Prusach z rąk przeżyć historycznych, dzięki skutecznie budowa- man offensive that eventually crushed the Russian Did the reconstruction supported by the German okupantów zginęło około 1,5 tys. osób, blisko 3 tys. nemu mitowi tradycji monarchistycznych, powstała forces and ousted them from Prussia. state inspire gratefulness and a sense of reciprocity wywieziono na Sybir. Obrazy tych okrucieństw jedność Prus z Niemcami. Jeśli ktoś nie zgadza się That first stage of the hostilities, known as the Bat- in the areas whose affiliation was later decided in the i rabunków wykorzystywane były w propagandzie na słowo „jedność”, to niech użyje: „silny związek”. tle of Tannenberg, sufficed to reveal the old truth that plebiscite? Did it put the seal on the bond that united także długo po zakończeniu działań wojennych. Ko- Te dramatyczne wojenne przeżycia dały przyczynek with war comes plunder and destruction. The Russian Warmians and Masurians with the Germans? misja Szacunkowa Strat Wojennych wyceniła straty do powstania tej wspólnoty – trochę jak małżeństwo army collected levies in the invaded towns. Fires ef- The last war and great battles fought in the plebi- na 1,5 mld marek, w tym także setki tysięcy zwierząt z rozsądku. Oprócz historii znaczący wpływ miały fectively camouflaged traces of pillage. Buildings that scite area must have affected the result of the vote. domowych. administracja, wojsko, gospodarka i zwykłe, co- came under gunfire turned into ruin. Soldiers easily The nightmare of the escape and – in some areas Cesarz obiecywał pomoc rządu i patronat samo- dzienne współistnienie. availed themselves of the goods left by the locals who – a short-term occupation, great victory, shared mili- rządów. Rejencja i miasto Kolonia zaopiekowały się Igor Newerly w Archipelagu ludzi odzyskanych cy- fled to the west. In later times, people told legends of tary success, restoration after the destruction and des- rejonem Nidzicy, Berlin-Charlottenburg – Działdo- tował Alojzego Śliwę, który miał jakoby powiedzieć, the entire sets of wagons and carriages filled to the titution brought by the war – all those memories were wem, Berlin-Wilmersdorf i Wiedeń – Szczytnem, że w 1920 roku Warmiacy i Mazurzy wysłali do War- brim by the Russians with all kinds of goods – furni- skilfully rekindled by the propaganda and passed on rejencja opolska – Ełkiem, Lipsk – Olsztynkiem, szawy delegację z prośbą, by rząd polski wystąpił ture, agricultural machinery – a familiar image associ- by ordinary people. They left a mark. Somewhere Westfalia – Węgorzewem, rejencja Minden – Ostró- o odroczenie plebiscytu, bo nie sposób odrobić za- ated also with the accounts of the year 1945. A war on above linguistic differences, against the backdrop of dą, nad Menem – Giżyckiem. Do tego do ległości kilku wieków w kilka miesięcy. Powieść wy- spies was waged with mindless cruelty, mainly in the shared historical experiences, in the light of the care- odbudowy wykorzystano pracę jeńców wojennych. dana w 1950 roku próbowała opowiedzieć historię zone occupied by the Russians, marked by the gro- fully crafted legend of monarchist traditions, the uni- Wyliczono straty w zabudowie na ponad 33 tys. tej krainy i w tym jednym zdaniu uchwycono sens tesque fixation on spies by the Germans. ty of Prussia and Germany was finally attained. If you kamienic, domów i budynków, z czego najwięcej tego, z czym miała zmierzyć się strona polska pod- The number of fugitives from the fighting zone is object to the word “unity”, use “strong connection” w rejencji gąbińskiej, potem olsztyńskiej i najmniej czas plebiscytu. Melchior Wańkowicz w Na tropach estimated at 200–300 thousand people. In the whole instead. It was a bond forged on the seedbed of the w królewieckiej. Tło architektoniczno-urbanistycz- Smętka aż siedemdziesiąt osiem razy wymieniał i od- of Prussia, approximately fifteen hundred peo- dramatic war experience, resembling a marriage of ne tej odbudowy opisał Jan Salm w publikacji Od- mieniał słowo „plebiscyt”, on także próbował zna- ple were killed by the occupiers and almost three convenience of a sort. It was reinforced not only by budowa miast wschodniopruskich po I wojnie światowej. leźć wyjaśnienie. I to z tej książki czerpali wyobra- thousand others were deported to Siberia. The im- history but also administration, the military, economy, Czy odbudowa wsparta przez państwo niemieckie żenie o Prusach, Mazurach i Warmiakach ludzie, ages of those atrocities and raids were used by the and the normal day-to-day coexistence. wzbudziła na późniejszym terenie plebiscytowym którzy przyjeżdżali tu w 1945 roku. propaganda long after the end of hostilities. The War Igor Newerly in Archipelag ludzi odzyskanych [Ar- poczucie wdzięczności i wzajemności? Ostatecznie I nie ma jednoznacznych rozstrzygnięć dotyczą- Losses Assessment Committee estimated the losses chipelago of the Regained] quoted Alojzy Śliwa, połączyła los Warmiaków i Mazurów z Niemcami? cych plebiscytu na Warmii i Mazurach, bo to temat at one and a half billion marks, including livestock who supposedly said that in 1920, Warmians and Ta ostatnia wojna i wielkie bitwy toczone na ob- do rozmowy o historii, prowadzeniu polityki, upra- counted in hundreds of thousands of animals. Masurians sent a delegation to Warsaw asking the szarze, gdzie później przeprowadzono plebiscyt, wianiu propagandy i o ludziach, którzy mieli podjąć The emperor promised government help and pa- Polish government to request a postponement of the nie mogły nie mieć wpływu na wynik głosowania. decyzję. A jak sami potrafimy decydować o sprawach tronage of the local governments. The regency and plebiscite, arguing that the negligence of several cen- Koszmar ucieczki i nawet gdzieniegdzie krótkiej istotnych? Co warunkuje nasze decyzje polityczne the city of Köln helped to administer the region of turies could not be redressed in several months. The okupacji, wielka wygrana, wspólnota sukcesu mili- w czasach względnego spokoju? Neidenburg (Nidzica), Berlin-Charlottenburg pro- novel, published in 1950, was an attempt to tell the tarnego, odbudowy ze zniszczeń i wojennej biedy vided assistance to Soldau (Działdowo), Berlin-Wilm- story of this land; in that one sentence, it captured ersdorf and – to Ortelsburg (Szczytno), the re- the essence of the challenge faced by the Polish side gency of Oppeln (Opole) – to Lyck (Ełk), Leipzig – to in the plebiscite. Melchior Wańkowicz in his report- Hohenstein (Olsztynek), Westphalia – to Angerburg age Na tropach Smętka [On the Trail of Smetek] repeat- (Węgorzewo), the regency of Minden – to Osterode ed the word “plebiscite” seventy-eight times, also in (Ostróda), Frankfurt am Main – to Lötzen (Giżycko). the search of on explanation. His book shaped the The prisoners of war were put to work during recon- image of Prussia, Masuria and Warmia in the eyes of struction. The losses in housing were calculated at the people who arrived in 1945. more than 33 thousand townhouses, detached hous- In the matter of the East Prussian Plebiscite, there es, and other buildings, most of which were located in can be no unequivocal judgments, for it is a subject the regency of Gumbinnen (Gusev), followed by the for a discussion on history, politics, propaganda and Allenstein (Olsztyn) Regency. The Königsberg (Kalin- people faced with a choice. And how good are we at ingrad) Regency suffered the least. The architectural choosing in matters of importance? And what factors and urbanistic background of the reconstruction was sway our political decisions in an era of relative peace?

16 17 Danuta Syrwid Danuta Syrwid Muzeum Warmii i Mazur the Museum of Warmia and Masuria

Polacy wobec plebiscytu na Warmii, Poles and the East Prussian Plebiscite Mazurach i Powiślu w 1920 roku of 1920

esienią 1918 roku, kilkanaście miesięcy po wyda- obejmujące południową część Warmii i Mazur. Rów- n the autumn 1918, more than ten months after public, was proclaimed by a decree of the govern- rzeniach rewolucyjnych w Rosji oraz w obliczu nież ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodaw- the events of the Russian Revolution and in the ment of Jędrzej Moraczewski, and planned votes J klęski wojsk niemieckich na froncie zachodnim, czego Rzeczypospolitej, ogłoszona dekretem rządu I wake of the German defeat on the western front, in the districts of Osterode (Ostróda), Neidenburg nadzieja na odzyskanie przez Polskę niepodległości Jędrzeja Moraczewskiego, przewidywała włączenie Polish hopes for regaining independence looked in- (Nidzica), Allenstein (Olsztyn), Rößel (Reszel), Lyck stawała się coraz bardziej realna. Marzenia o przy- do głosowania okręgów: ostródzkiego, niborskiego creasingly brighter. However, the re-establishment (Ełk), Lötzen (Giżycko), Marggrabowa (Olecko), Jo- wróceniu granic sprzed 1772 roku były jednak nie do (nidzickiego), olsztyńskiego, reszelskiego, ełckiego, of the borders from 1772 was an impossible dream, hannisburg (Pisz), Ortelsburg (Szczytno), Sensburg spełnienia. Decydujące w tym względzie okazały się leckiego (giżyckiego), oleckiego, jańsborskiego (pi- which became clear when key decisions in the mat- (Mrągowo), Löbau (Lubawa) and Rosenberg (Susz) ustalenia konferencji pokojowej w Paryżu. skiego), szczycieńskiego, ządźborskiego (mrągow- ter were reached at the Peace Conference in Paris. [Journal of Laws of the Republic of Poland 1918 No. Uznaną w czasie jej obrad reprezentacją Rzeczy- skiego), lubawskiego i suskiego [Dzienniki Praw During the Conference, the Republic of Poland 18, item 46]. Unfortunately, the commission gave pospolitej stał się Komitet Narodowy Polski, zorga- Państwa Polskiego 1918, nr 18, poz. 46]. Niestety, sta- was represented by the Polish National Committee in to pressure from Britain and the resulting Treaty nizowany 15 sierpnia 1917 roku w Lozannie. Skład nowisko komisji uległo zmianie pod naciskiem bry- formed on 15 August 1917 in Lausanne and expand- of Versailles signed on 28 June 1919 left the status Komitetu rozszerzono poprzez dokooptowanie tyjskim i ostatecznie na mocy traktatu wersalskiego, ed to include representatives of the First Marshal of of Warmia, Masuria, and Powisle to be resolved by przedstawicieli Naczelnika Państwa, Józefa Piłsud- podpisanego 28 czerwca 1919 roku, o przynależno- Poland, Józef Piłsudski. The Polish position on the way of a plebiscite. The vote took place in the dis- skiego. Polskie stanowisko w sprawie rewindykacji ści Warmii, Mazur i Powiśla miał zadecydować ple- reclamation of the northern territories, including the tricts of Allenstein (Olsztyn) and Rößel (Reszel) in ziem północnych, w tym południowej części War- biscyt. Objęto nim powiaty: olsztyński i reszelski na southern part of Warmia and Masuria, was present- Warmia, Osterode (Ostróda), Neidenburg (Nidzica), mii i Mazur, zostało przedstawione już 29 stycznia Warmii oraz ostródzki, nidzicki, szczycieński, mrą- ed early, on 29 January 1919, by Roman Dmowski Ortelsburg (Szczytno), Sensburg (Mrągowo), Lötzen 1919 roku. Zrelacjonował je Roman Dmowski, który gowski, giżycki, piski, ełcki i olecki na Mazurach, who backed his argument with references to history, (Giżycko), Johannisburg (Pisz), Lyck (Ełk), Marg- użył zarówno argumentów historycznych, etnicz- a w okręgu kwidzyńskim – sztumski i suski oraz ethnicity, economy and strategy. In March, the issue grabowa (Olecko) in Masuria, and in the area of nych, jak i gospodarczo-strategicznych. W marcu część powiatu kwidzyńskiego. Szacunkowo tereny of the Masurian population was further expounded Marienwerder (Kwidzyn) – in the districts of Stuhm tego roku kwestię ludności mazurskiej przedłożyła te zamieszkiwało 720 tys. osób, z czego ponad 60% by a delegation of Zenon Lewandowski (1859–1927), (Sztum), Rosenberg (Susz), and (partially) Marien- dodatkowo delegacja w składzie: Zenon Lewan- – według badań Eugeniusza Romera (1871–1954) – Bogumił Linka (1865–1920), and the brothers Adam werder (Kwidzyn). The population of the area was dowski (1859–1927), Bogumił Linka (1865–1920) stanowiła ludność polska. and Józef Zapatka. Bogumił Linka paid the highest estimated at 720 thousand people, including more oraz bracia Adam i Józef Zapatkowie. Bogumił Lin- Szczegółowe zasady przeprowadzenia głosowa- price for his involvement in the mission for the in- than 60% Polish – to quote the studies of Eugeniusz ka przypłacił życiem swoje zaangażowanie w spra- nia pozostawiono w gestii Komisji Międzysojusz- corporation of Masuria within the territory of the Romer (1871–1954). wę włączenia Mazur do Rzeczypospolitej. Gdy niczej powołanej przez Ligę Narodów. W lutym Republic. Once back in East Prussia, he was arrested Particular regulations concerning the vote were powrócił do Prus Wschodnich, aresztowano go 1920 roku oficjalnie przekazano jej władzę w części and released only upon the intervention of Marshal set forth by the Inter-Allied Commission created by i zwolniono dopiero dzięki interwencji marszałka Prus Wschodnich określonej traktatem. Informację Ferdinand Foch. Then, badly beaten by German mi- the . In February 1920, the power Ferdynanda Focha. Niestety, po wiecu w Szczytnie na ten temat zamieściła „Gazeta Olsztyńska” z 14 lu- litia after a rally in Ortelsburg (Szczytno) on 21 Janu- over the part of East Prussia designated by the Trea- 21 stycznia 1920 roku został dotkliwie pobity przez tego 1920 roku. Szczegółowy regulamin plebiscy- ary 1920, he died of his wounds in his hospital after ty was officially transferred to the Commission, as niemieckich bojówkarzy. Z powodu odniesionych towy Komisja ogłosiła w połowie kwietnia. Termin two months of suffering. His obituary was published reported by Gazeta Olsztyńska of 14 February 1920. ran zmarł w szpitalu po dwumiesięcznych cierpie- głosowania ustalono na 11 lipca 1920 roku. Dopiero in Gazeta Olsztyńska of 30 March 1920. Detailed rules and regulations of the plebiscite were niach. Jego nekrolog zamieściła „Gazeta Olsztyń- obecność „Wysokiej Komisji” dała szansę na jawną The commission of Jules Cambon, formed at the announced by the Commission in mid-April. The ska” z 30 marca 1920 roku. działalność Polskich Komitetów Plebiscytowych, Paris Conference with the sole purpose of regulat- date was set at 11 July 1920. In addition, the pres- Komisja Jules’a Cambona, powołana na konfe- których struktury tworzono w Warszawie od maja ing Polish matters, initially approved the so-called ence of the “High Commission” allowed the Polish rencji w Paryżu specjalnie do spraw polskich, po- do sierpnia 1919 roku. Dmowski Line, which placed the southern part of Plebiscite Committees, which had been developing czątkowo przyjęła rozwiązanie uwzględniające tzw. Władze niemieckie były zaskoczone żądaniami Warmia and Masuria within the Polish borders. The their structures from May to August 1919, to finally linię Dmowskiego, która wyznaczała granice Polski Polski w sprawie przyłączenia południowych terenów election for the Legislative of the Polish Re- act in the open.

18 19 Warmii i Mazur. Na długo przed ustaleniami traktatu wane były ruchem rewolucyjnym – główni polscy The German authorities were surprised with Thus, it seemed that in this heated period, mo- zaczęto więc organizować manifestacje i wiece, pod- działacze nie mieli wątpliwości co do rozstrzygnięcia the Polish demands to annex the southern territo- ments before the end of the war, when Germany czas których wyraźnie sprzeciwiano się polskim rosz- sprawy przynależności państwowej południowych ries of Warmia and Masuria. For this reason, long was engulfed in a revolutionary movement, the czeniom do ziem wschodniopruskich. Dla osłabione- terenów Warmii i Mazur na korzyść odradzającej się before the proclamation of the treaty, Polish claims leading Polish activists had no doubts that the sta- go w czasie wojny ruchu polskiego była to sytuacja Rzeczypospolitej. Rok wcześniej ks. W. Barczewski to the territory of East Prussia were vehemently tus of south Warmia and Masuria would be decided niebezpieczna, tym bardziej że zaczęły powstawać wydał w oficynie „Gazety Olsztyńskiej” Geografię denounced during a series of manifestations and in favour of the nascent Republic of Poland. One nowe formacje wojskowe Grenzschutzu o charak- polskiej Warmii. Książkę reklamowano w „Gazecie” rallies. For the Polish movement, enfeebled during year later, the publishing house of Gazeta Olsztyńska terze antypolskim. W atmosferze, w której wszelkie i sprzedawano w jej firmowej księgarni. W swoim the war, it was a dangerous sign, especially as it released a book entitled Geografia polskiej Warmii działania narodowe mniejszości polskiej były postrze- opracowaniu ks. W. Barczewski poświadczał pol- coincided with the emergence of the new anti-Pol- (The Geography of Polish Warmia) written by Rev. gane jako niepodległościowe dążenia zagrażające skość tego regionu. ish Grenzschutz militia. In an atmosphere where W. Barczewski. The publication, promoted in the granicom państwa niemieckiego, niełatwo było pro- Komitet w Poznaniu 10 listopada 1918 roku ujaw- all national initiatives of the Polish minority were paper and sold at its bookshop, testified to the Pol- wadzić akcję propagandową, czy nawet rozwijać sto- nił swą działalność, a następnie przemianowany viewed as a fight for independence which threat- ish character of the region. warzyszenia kulturalno-społeczne. Aktywność ruchu został na Naczelną Radę Ludową. Warmińska Rada ened the borders of the German state, running On 11 November 1918, the Posen (Poznań) Com- polskiego rozwijała się wokół „Gazety Olsztyńskiej” Ludowa, ukonstytuowana osiem dni później, była a propaganda campaign or even socio-cultural mittee started to act in the open and then changed (1886–1939), drukowanej również w okresie I wojny powołana do prowadzenia – jak podawał 24 listo- associations was an arduous task. The activity of its name to the Supreme People’s Council. The światowej. Wyraźne ożywienie środowiska polskiego pada 1918 roku „Dziennik Poznański” – „sprawy na- the Polish movement centred on Gazeta Olsztyńska Warmian People’s Council, formed eight days later, na Warmii nastąpiło po 11 listopada 1918 roku. Budo- rodowej na zagrożonych kresach”. Do Rady weszły (1886–1939) in print throughout World War I. Pol- aimed to protect – as reported by Dziennik Poznański wanie struktur, które w późniejszym okresie mogły również kobiety, m.in. Joanna Pieniężna (1867–1929), ish circles in Warmia received a boost after 11 No- on 24 November 1918 – “Polish interests in the en- zająć się organizacją plebiscytu, nastąpiło prawie rok właścicielka wydawnictwa „Gazety Olsztyńskiej”. vember 1918. In East Prussia, the establishment of dangered border region”. The Council had a rep- wcześniej na terenie Prus Wschodnich niż tworzenie Prezesem został ks. Walenty Barczewski, wicepreze- structures which were later capable of organising resentation of women, including Joanna Pieniężna Komitetów w Warszawie. sem – Andrzej Czeczka (1885 – przed 1937) z Łańska, the plebiscite preceded the formation of the Com- (1867–1929), the owner of the publishing house of U schyłku I wojny światowej polskim ruchem nie- a sekretarzem – Stanisław Nowakowski (1889–1942), mittees in Warsaw by almost a year. Gazeta Olsztyńska. The Rev. Walenty Barczewski podległościowym w zaborze pruskim kierował tajny redaktor „Gazety Olsztyńskiej”. Mazurską Radę Lu- In the final stages of World War I, the Polish in- became its chairman, Andrzej Czeczka (1885 – be- Centralny Komitet Obywatelski w Poznaniu. Podpo- dową powołano w Nidzicy. Na jej czele stanął doktor dependence movement in the Prussian Partition fore 1937) of Lansk (Łańsk) – its deputy chairman, rządkowanie się ośrodkowi poznańskiemu popierali ekonomii, S. Gąsowski z Augustowa. Przywództwo was led by the underground Central Citizens’ Com- and Stanisław Nowakowski (1889–1942), the edi- przywódcy polityczni ruchu polskiego na Warmii objęli tu ziemianie, najczęściej wyznania katolickie- mittee in Posen (Poznań). The authority of the cen- tor of Gazeta Olsztyńska – its secretary. The Masur- i Mazurach: ks. Walenty Barczewski (1856–1928), go, co dawało Niemcom szansę na skuteczne sze- tre was recognised by political leaders of the Polish ian People’s Council was established in Neidenburg Bogumił Labusz (1860–1919) i dr Stanisław Gąsow- rzenie antypolskiej propagandy. Ksiądz ewangelicki movement in Warmia and Masuria: the Rev. Walen- (Nidzica) and chaired by S. Gąsowski of Augustów, ski (1881–1949). W dniu 27 października 1918 roku Max Skowronek, redaktor gadzinówki „Pruskiego ty Barczewski (1856–1928), Bogumił Labusz (1860– holder of a PhD in economics. The leadership was ks. W. Barczewski, przemawiając na posiedzeniu Przyjaciela Ludu”, ostrzegał w Odezwie do Mazurów, 1919), and Dr Stanisław Gąsowski (1881–1949). On comprised of landowners, mostly Catholics, which tajnego Komitetu Obywatelskiego w Olsztynie, „jakie śmiertelne niebezpieczeństwo ewangelickiej 27 October 1918, the Rev. W. Barczewski, speaking facilitated the dissemination of effective anti-Polish stwierdził, że: „w okresie wojennym należy tworzyć wierze grozi od Polaków”. Zarówno Warmińska, jak at the meeting of the underground Citizens’ Com- propaganda by the Germans. Max Skowronek, an zupełnie nową organizację polityczną, obejmującą i Mazurska Rada Ludowa przekonywały do zacho- mittee in Allenstein (Olsztyn), asserted that “In the Evangelical priest and the editor of a propaganda wszystkich Polaków […], potężną i silną zwartością wania spokoju i oczekiwania na ustalenia konferen- period of war, there is a need to develop a wholly magazine called Pruski Przyjaciel Ludu warned in i zgodą. […]. Gdy rozpoznano przesłanki upadku cji pokojowej w Paryżu. new political organisation that would unite all Poles his Proclamation to the Masurians against “the deadly Niemiec, prezes Polskiego Koła Parlamentarnego po- Warmińska Rada Ludowa była organem oddol- in its ranks […], strong and mighty with the power danger to the Evangelical faith coming from the seł Władysław Seyda zwołał nas na zebranie tajne, nie powołanym przez ludność miejscową, która of its unison and harmony […]. Once the premises Poles”. Both the Warmian and the Masurian Peo- na którym postanowiono zorganizować w poszcze- mając nadzieję na pozytywne rozstrzygnięcia kon- for the collapse of Germany were identified, the ple’s Councils urged people to remain calm and gólnych powiatach komitety obywatelskie, złączone ferencji pokojowej w Paryżu i nie wychodząc poza chairman of the Polish Parliamentary Club, Deputy await the decisions of the Paris Peace Conference. w Centralnym Komitecie Obywatelskim. Centralny ramy obowiązującego prawa, chciała zorganizować Władysław Seyda, summoned us to a secret meeting The Warmian People’s Council was a grassroots Komitet Obywatelski wybrał zaś jako organ pracy działalność polską na tym terenie. Powstawały więc where we agreed to organise district citizens’ com- body created by the local population which, hoping Wydział Wykonawczy, złożony z siedmiu członków. powiatowe, gminne i miejskie Rady będące namiast- mittees united in the Central Citizens’ Committee. for favourable resolutions of the Paris Peace Confer- Za pomocą tej organizacji tajnej postanowiliśmy ką samorządu. Podczas posiedzenia 14 stycznia The Central Committee proceeded to select the Ex- ence, strived to initiate Polish activity in the region in przygotować się do przejęcia kraju w chwili, w której 1919 roku przy Radzie powołano Komisję Szkolną ecutive Department, composed of seven members, compliance with the applicable law. To achieve that kongres pokojowy dokona rozłączenia z niemiecką pod kierownictwem Aleksandra Sosny (1865–1939). as its operative body. We intended to avail ourselves goal, the people organised district, municipal, and organizacją państwową” [Grygier 1969: 549]. W jej skład wchodzili m.in. księża: Walenty Bar- of this secret organisation to prepare for retaking the town councils which operated as a makeshift self- Wydaje się więc, że w tym gorącym okresie – tuż czewski i dr Robert Bilitewski (1859–1935). Pod pa- country when the peace congress parted with the government. At the meeting on 14 January 1919, the przed zakończeniem wojny, kiedy Niemcy opano- tronatem Komisji zbierano oświadczenia rodziców German state organisation” [Grygier 1969: 549]. Council formed the School Commission as its auxil-

20 21 chcących posyłać dzieci na naukę religii w języku nia na rzecz Polski w plebiscycie zapowiedzianym iary body, headed by Aleksander Sosna (1865–1939) General in Olsztyn. On 19 November 1919, Fryderyk polskim, a w styczniu 1919 roku z myślą o warmiń- w traktacie wersalskim. Statut Związku wskazywał with the participation of the Rev. Walenty Barcze- Leyk (1885–1968) of Ortelsburg (Szczytno), who fled skiej młodzieży zaczęto organizować półroczne kur- na potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej, za- wski and the Rev. Dr Robert Bilitewski (1859–1935). to Warsaw to escape persecution three months later, sy dla pomocniczych sił nauczycielskich. Jej absol- powiadał również konieczność objęcia autonomią Under the patronage of the Commission, activists established the Masurian People’s Association. The wenci mieli zasilić kadrę pedagogiczną w szkołach przyszłego województwa mazurskiego. Pomimo collected declarations from parents who wished to main aim of the organisations was to prepare people polskich, o których otwarcie starano się u Komisji rozbieżnych poglądów społecznych 13 kwietnia send their children to religion classes in Polish and, to vote for Poland in the plebiscite held under the Międzysojuszniczej. Od maja 1919 roku organizo- 1920 roku doszło do włączenia Mazurskiej Rady in January 1919, started to hold half-a-year assistant Treaty of Versailles. The statutes of the Association wano polskie przedszkola, a od kwietnia roku na- Ludowej w struktury Związku. teacher courses targeted at the Warmian youth. The pointed to the need for agricultural reform and for stępnego, już za zgodą Komisji – prywatne szkoły Na pierwszego prezesa Warmińskiego Komitetu graduates were intended to support the staff of Pol- the autonomy of the future Masurian province. De- polskie. Łącznie do plebiscytu utworzono dziesięć Plebiscytowego powołano Brunona Gabrylewicza ish schools to be opened if the Inter-Allied Commis- spite a discrepancy in views on social matters, the ochronek i siedemnaście szkół. (1885–1935), jednak faktycznie funkcję tę w grudniu sion gave its consent. After May 1919, Polish kinder- Masurian People’s Council was incorporated in the Z uwagi na zagrożenie ze strony niemieckiej za- 1919 roku objął Kazimierz Donimirski (1880–1947). gartens were gradually opened, and since April 2020, structures of the Association on 13 April 1920. częto również tworzyć oddziały straży ludowej, które W styczniu roku następnego zastąpił go na tym sta- with the Commission’s approval – so were private The first chairman of the Warmian Plebiscite stały się zalążkiem polskiej organizacji zbrojnej. Od nowisku Tadeusz Dykier (1877–1927), a w lutym – Polish schools. Altogether, 10 children’s shelters and Committee was Brunon Gabrylewicz (1885–1935). połowy grudnia 1918 do końca 1919 roku wchodziła ks. Antoni Ludwiczak (1878–1942). Główna siedziba 17 schools were created before the plebiscite. However, after December 1919 the function was ona w skład tajnej Organizacji Wojskowej Pomorza. Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego znajdowała The German threat inspired the formation of the served by Kazimierz Donimirski (1880–1947). In Komendantem oddziałów na Warmię i Mazury był się w Olsztynie, natomiast Warmiński Komitet Plebi- units of a people’s guard which became the seeds of January 2020, Donimirski was replaced by Tadeusz Teofil Rzepnikowski (1843–1922), lekarz z Lubawy, scytowy mieścił się w Kwidzynie, a zakresem swych a Polish military organisation. From mid-December Dykier (1877–1927), and in February – by the Rev. były powstaniec styczniowy. Półtora roku po plebi- działań obejmował zarówno Warmię, jak i tereny 1918 to the end of 1919, the organisation was incor- Antoni Ludwiczak (1878–1942). The Masurian Plebi- scycie jego wcześniejsza działalność patriotyczna powiślańskie. Podział ten wynikał z różnic wyzna- porated into the underground Military Organisation scite Committee had its headquarters in Allenstein stała się przyczyną napaści. Pomimo wieku podczas niowych między protestanckimi Mazurami a ka- of . Warmian and Masurian troops were (Olsztyn), whereas the Warmian Plebiscite Commit- podróży do Barczewa (Wartemborka) 6 grudnia tolicką ludnością zamieszkałą na Warmii i Powiślu. commanded by Teofil Rzepnikowski (1843–1922), tee was based in Marienwerder (Kwidzyn) and op- 1921 roku T. Rzepnikowski został brutalnie pobity. Aby usprawnić swą działalność, Warmiński Komi- a doctor from Löbau (Lubawa) and a participant erated both in Warmia and the territories of Powisle. Nie odzyskał zdrowia i zmarł dwa miesiące później. tet Plebiscytowy założył ekspozyturę w Olsztynie. in the January Uprising. A year and a half after the This division stemmed from religious differences Scalenie i usprawnienie działań, których zada- Zarówno Warmińska Rada Ludowa, jak i Mazurski plebiscite, Teofil Rzepnikowski was assaulted be- between the Protestant Masurians and the Catho- niem było przygotowanie społeczeństwa Warmii Związek Ludowy zostały podporządkowane Komi- cause of his former patriotic activity. Brutally beaten lic population of Warmia and Powisle. To optimise i Mazur do plebiscytu, miały zapewnić powołane tetom. Na terenach plebiscytowych państwo pol- (despite his age) on his way to (Wartem- its activities, the Warmian Plebiscite Committee es- w Warszawie Komitety: Mazurski w lipcu i Warmiń- skie było oficjalnie reprezentowane przez konsulaty bork) on 6 December 1921, he never recovered and tablished a branch office in Allenstein (Olsztyn). ski w sierpniu 1919 roku. Organizację i zasady ich generalne – w Kwidzynie z konsulem Stanisławem passed away two months later. Both the Warmian People’s Council and the Masur- działania określał dekret Rady Ministrów z 3 sierp- Sierakowskim (1881–1939) oraz w Olsztynie, gdzie In order to consolidate and streamline the prepa- ian People’s Council answered to the Committees. nia 1919 roku. Do czasu przybycia na tereny ple- pierwszym konsulem był Zenon Lewandowski, a od rations of the society of Warmia and Masuria for the In the plebiscite area, the Polish state was officially biscytowe Komisji Międzysojuszniczych Komitety 9 czerwca 1920 roku funkcję tę pełnił Henryk Woro- plebiscite, two entities were created in Warsaw – the represented by Consulates General – in Marienw- starały się wypracować strategię prowadzenia pra- niecki (1891–1942) . Masurian Committee in July 1919 and the Warm- erder (Kwidzyn) with Consul Stanisław Sierakowski cy w terenie i wyszkolić polskich działaczy, którzy Od początku 1920 roku w Polsce powstawa- ian Committee in August 1919. Their structure and (1881–1939) and in Allenstein (Olsztyn) with First po przerzuceniu przez granicę mogliby pokierować ły liczne organizacje i stowarzyszenia mające na rules of operation were outlined in the decree of the Consul Zenon Lewandowski, replaced on 9 June polską akcją agitacyjną. Prezesem Mazurskiego Ko- celu obronę interesów polskich na terenach, które Council of the Ministers of 3 August 1919. Before 1920 by Henryk Woroniecki (1891–1942). mitetu Plebiscytowego był superintendent general- w myśl traktatu wersalskiego podlegały rozstrzy- the arrival of the Inter-Allied Commissions to the Since the beginning of 1920, Poland witnessed ny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, gnięciom plebiscytowym. W czerwcu 1920 roku na plebiscite areas, the Committees strived to establish a flourishing of organisations and associations ks. dr (1862–1942). W skład Komi- wniosek marszałka sejmu Wojciecha Trąbczyńskie- a strategy for conducting activities in the field and aimed to protect Polish interests in the plebiscite ter- tetu weszli m.in. były redaktor szczycieńskiego go (1860–1953) został utworzony Centralny Komitet to train Polish activists who could be sent abroad to ritories designated under the Treaty of Versailles. In „Mazura”, Stanisław Zieliński (1880–1936), oraz Plebiscytowy w Warszawie, który miał koordynować lead the Polish agitation campaign. The President of June 1920, at the request of the Marshal of the Sejm, późniejszy konsul generalny w Olsztynie, Zenon działalność wszystkich komitetów plebiscytowych. the Masurian Plebiscite Committee was the General Wojciech Trąbczyński, the Central Plebiscite Com- Lewandowski (1859–1927). W dniu 19 listopada Jednak trudności związane z normalizacją stosun- Superintendent of the Evangelical Church of the mittee was formed in Warsaw to coordinate the 1919 roku pochodzący ze Szczytna Fryderyk Leyk ków polityczno-społecznych w odrodzonej Rzeczy- Augsburg Confession in Poland, the Rev. Dr Juliusz work of all plebiscite committees. However, the diffi- (1885–1968), który trzy miesiące wcześniej uszedł pospolitej, a nade wszystko wojna z Rosją sowiecką, Bursche (1862–1942). The Committee was also joined culties related to the normalisation of socio-political przed prześladowaniami do Warszawy, założył uniemożliwiały większe zaangażowanie władz i spo- by Stanisław Zieliński (1880–1936), a former editor of relationships in the reborn Republic of Poland and, Mazurski Związek Ludowy. Głównym celem tej or- łeczeństwa polskiego w pomoc dla ludności z Prus the Mazur magazine from Ortelsburg (Szczytno), and above all, the war with Soviet Russia, prevented any ganizacji było przygotowanie ludności do głosowa- Wschodnich. Ta trudna sytuacja, zresztą skwapliwie Zenon Lewandowski (1859–1927), the future Consul extensive assistance of the authorities and the Pol-

22 23 wykorzystywana przez niemiecką propagandę, ne- terenów, najłatwiej nawiązywała kontakty z miej- ish society for the people of East Prussia. This pre- Greater Poland and Pomerania dated back centuries, gatywnie wpływała na postrzeganie młodego i nie- scową ludnością. Wśród ochotników znad Warty dicament, which the German propaganda was eager the youth from these found it easiest to ap- stabilnego państwa przez mających wypowiedzieć było wielu uczestników powstania wielkopolskiego to exploit, harmed the image of the young and un- proach the local population. Volunteers from the się w plebiscycie Mazurów i Warmiaków. (1918–1919), m.in. Wanda Dembińska (1897–1967), stable state in the eyes of Masurians and Warmians banks of the River Warta included many participants Istotne znaczenie w agitacji plebiscytowej miała która już w 1920 roku została żoną S. Pieniężnego, faced with a plebiscite choice. of the Greater Poland uprising (1918–1919) such as prasa polska, przede wszystkim „Gazeta Olsztyń- oraz Antoni Szajek (1900–1976), organizator polskie- The plebiscite agitation was conducted largely Wanda Dembińska (1897–1967), who soon married ska”, wydawana przez Seweryna Pieniężnego ju- go ruchu młodzieżowego na Warmii, późniejszy re- through the Polish press, especially Gazeta Olsztyńska S. Pieniężny in 1920, and Antoni Szajek (1900–1976), niora (1890–1940), która w tym okresie zwiększyła daktor „Życia Młodzieży”, oficjalnie zatrudniony na published by Seweryn Pieniężny Junior (1890–1940), an organiser of the Polish youth movement in nakład do 5 tys. egzemplarzy. Szczycieński „Mazur” stanowisku drukarza w wydawnictwie Pieniężnych which increased its circulation in the period to Warmia, later an editor of Życie Młodzieży, officially Kazimierza Jaroszyka (1878–1941) nie miał tak zna- w Olsztynie. 5 thousand copies. The Ortelsburg (Szczytno) maga- holding the post of a pressman in the Pieniężny pub- czącej pozycji, gdyż – jak wspominał F. Leyk – nakład „Gazeta Olsztyńska” w ostatnich tygodniach zine Mazur of Kazimierz Jaroszyk (1878–1941) did not lishing house in Allenstein (Olsztyn). tej gazety wynosił jedynie 300 egzemplarzy, a ponie- przed 11 lipca 1920 roku zawierała wiele bezpośred- play such a major role for – as recalled by F. Leyk – its In the final weeks before 11 July 1920, Gazeta waż „w jej dostawie abonentom czynniki niemieckie nich wezwań do głosowania za włączeniem terenów circulation was limited to 300 copies. To make mat- Olsztyńska published a series of direct appeals to stawiały wiele przeszkód, czytali ją nieliczni Mazu- plebiscytowych do Polski – „oddania kartki z napi- ters worse, “as the German factor severely obstruct- vote in favour of joining the plebiscite area with Po- rzy” [Leyk-Różyński 1958a: 54]. Dla terenów powi- sem «Polska – Polen»”. Przekonywano też, że dla ed distribution of the magazine to the subscribers, land – “hand in the card saying’ ‘Polska – Polen’”. ślańskich wychodziła „Gazeta Polska”, wydawana Warmiaków „sprawa polska jest sprawą świętą”. Tuż not many Masurians read it” [Leyk-Różyński 1958a: The paper argued that for the Warmians “the Polish dopiero od 28 marca 1920 roku jako organ Warmiń- przed plebiscytem, wobec terroru stosowanego przez 54]. Powisle had its Gazeta Polska, but it started to be cause is the sacred cause”. Just before the plebiscite, skiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzynie. stronę niemiecką, wzywano: „Baczność Warmiacy! published only since 28 March 1920 as the organ of faced with the terror spread by the German side, „Gazeta Olsztyńska” informowała społeczeństwo W dniu 11 lipca stajemy do urny wyborczej. Wszyscy the Warmian Plebiscite Committee in Marienwerder it urged: “Attention, Warmians! On 11 July, we go o zasadach głosowania uchwalonych w traktacie jak jeden mąż powinniśmy oddać swój głos za wol- (Kwidzyn). to the ballot boxes. All as one should cast our votes wersalskim oraz uprawnieniach przysługujących ną, bogatą i zjednoczoną Polską. Jeżeli Niemcy prze- Gazeta Olsztyńska informed the society about for a free, rich, and united Poland. If the Germans mniejszości polskiej na terenach plebiscytowych. Pro- szkadzali Wam gwałtem w oddaniu kartki wyborczej the rules of the vote adopted in the Treaty of Ver- stop you from handing the ‘Polska – Polen’ card by pagowała też polskie stanowisko i racje historyczne z napisem «Polska – Polen» jeżeliby grozili Wam po- sailles and the rights of the Polish minority in the force, if they threaten you with violence or other przemawiające za włączeniem południowej Warmii biciem lub inną zemstą, wtenczas wstrzymajcie się plebiscite area. Furthermore, it promoted the Pol- reprisals, refrain from voting, return from the poll- w granice odradzającej się Rzeczypospolitej. W dniu od głosowania, wróćcie się z pod lokalu wyborczego ish standpoint and the historical arguments for the ing station, and report personally or in writing (the 24 czerwca 1920 roku na łamach pisma ukazał się ar- i donieście nam osobiście lub pisemnie (Komitet War- incorporation of south Warmia in the borders of the Warmian Committee, Allenstein (Olsztyn), Dwor- tykuł pt. Obowiązek Warmiaków w dniu 11 lipca. Uza- miński. Olsztyn, Dworcowa 1) żeście nie mogli oddać nascent Republic of Poland. On 24 June 1920, the cowa 1) that you were unable to cast your vote” sadniano w nim „przyszłość Warmii i Mazur przy swego głosu” [„Gazeta Olsztyńska” 1920, nr 75]. paper published an article entitled The Duty of the [Gazeta Olsztyńska 1920, Issue 75]. Polsce”. Dwa dni później Jan Baczewski (1890–1958) Oprócz typowo propagandowych tekstów infor- Warmians on 11 July which justified “the future of Apart from presenting typical propaganda mate- w Odezwie do ludu warmińskiego przekonywał, że mowano również o sytuacji gospodarczej i politycz- Warmia and Masuria with Poland”. Two days later, rials, the paper reported on the economic and politi- „zbliża się chwila wyzwolenia naszego spod jarzma nej Polski, a także publikowano oświadczenia rzą- Jan Baczewski (1890–1958) in the Proclamation to cal situation in Poland and published statements of pruskiego”. Z kolei 29 czerwca „Gazeta Olsztyńska” du polskiego. Najważniejsze z nich, wydrukowane the People of Warmia heralded that “the moment of the Polish government. The most important of those, pisała o Klęsce agitacji niemieckiej, dowodząc, że „War- w „Gazecie” 30 czerwca 1920 roku, gwarantowało our liberation from the yoke of Prussia is nigh”. On printed in Gazeta on 30 June 1920, guaranteed the au- mia jest i pozostanie ziemią, częścią składową Rze- autonomię Warmii i Mazur w granicach Rzeczypo- 29 June, Gazeta Olsztyńska reported on the Debacle of tonomy of Warmia and Masuria within the borders czypospolitej! Polak z Warszawy, Poznania i Krakowa spolitej oraz zwolnienie ludności zamieszkałej na German Agitation, arguing that “Warmia is, and shall of the Republic of Poland and the exemption of the przybywa tu nie do obcych, ale do swoich rodaków, terenach plebiscytowych w przypadku ich „przy- remain, a territory, a constituency of the Republic! inhabitants of the plebiscite area “from the conscrip- do swoich braci żyjących przez 148 lat w niewoli, pod łączenia do Polski z poboru popisowych w czasie Any Pole from Warsaw, Poznan, or Cracow does not tion of recruits for the ongoing war with the Bolshe- obcym panowaniem”. obecnej wojny z bolszewikami”. Druk tych infor- meet foreigners here, but his fellow countrymen, viks in the event of joining Poland”. The information Warto też wspomnieć, że redaktorem naczelnym macji powtarzano wielokrotnie na początku lipca. his brothers who have lived 148 years in servitude, was published multiple times in early July. Impor- pisma w tym szczególnym czasie był Ludwik Łydko Ważną rolę odgrywały także ogłoszenia o polskich under a foreign rule”. tantly, the contents of Gazeta included information (1895–1940), który specjalnie przyjechał z Krakowa, wiecach, spotkaniach, spektaklach teatralnych It is worth mentioning that at this unique time, on Polish rallies, meetings, theatre performances, by wspomóc wydawnictwo Pieniężnych w agitacji i koncertach. Na teren plebiscytowy przyjechał Fe- the chief editor of the paper was Ludwik Łydko and concerts. For instance, the plebiscite area was plebiscytowej. Przełom 1919 i 1920 roku był specy- liks Nowowiejski (1877–1946). Kompozytor razem (1895–1940), who came from Cracow specifically to visited by (1877–1946) who per- ficznym okresem, gdy młodzi Polacy przybywali z bratem Rudolfem wystąpił w Olsztynie 2 czerwca support the Pieniężny publishing house in the plebi- formed with his brother Rudolf in Allenstein (Ol- do Prus Wschodnich nawet z odległych zakątków 1920 roku. Publikowano także informacje o spekta- scite agitation. The turn of the years 1919 and 1920 sztyn) on 2 June 1920. The paper also announced Rzeczypospolitej. Ze względu na ponadwiekowe klu Obrona Częstochowy, który w wielu warmińskich was an unusual moment when young Poles flocked a play called The Defence of Częstochowa performed in powiązania Warmiaków i Mazurów z Wielkopolską miastach i wioskach wystawiany był przez objazdo- to East Prussia even from the fringes of the Republic. many Warmian towns and villages by the travelling oraz Pomorzem młodzież, która pochodziła z tych wy zespół teatralny Tomasza Działosza (1882–1935) Since the ties uniting Warmians and Masurians with theatre troupe of Tomasz Działosz (1882–1935) from

24 25 z Poznania [„Gazeta Olsztyńska” 1920, nr 41, 48, 74, Mazurskiej (NKSM) z siedzibą w Olsztynie zorgani- Poznań [Gazeta Olsztyńska 1920, Issues 41, 48, 74, 76, to the Second Staff and cooperated closely with the 76, 79, 81–83]. „Gazeta” donosiła również o wszel- zowano faktycznie po przybyciu na tereny plebiscy- 79, 81–83]. Gazeta also reported on all cases of Ger- Warmian and Masurian Plebiscite Committee. It kich niemieckich gwałtach, których dopuszczano towe Komisji Międzysojuszniczej. NKSM dowodził man violence suffered by Polish activists, rally par- was active in the districts of Allenstein (Olsztyn), się wobec polskich działaczy, uczestników wieców, porucznik Wojska Polskiego, Jan Niemirski (1886– ticipants, and even actors and the audience during Rößel (Reszel), Osterode (Ostróda), Neidenburg a nawet aktorów i widzów podczas różnego ro- 1941), pochodzący z podolsztyńskiej wioski Butry- all sorts of events, both before and after the arrival (Nidzica), Rosenberg (Susz), Marienwerder (Kwid- dzaju imprez, zarówno przed pojawieniem się na ny. Straż była podporządkowana II Sztabowi i ściśle of the Inter-Allied Commission in the plebiscite area. zyn), Marienburg (Malbork) and Stuhm (Sztum) terenie plebiscytowym Komisji Alianckiej, jak i już współpracowała z Warmińskim i Mazurskim Komi- One of the most striking cases described by Gazeta (western part); Lyck (Ełk), Marggrabowa (Olecko), po jej przybyciu. Jednym z najbardziej jaskrawych tetem Plebiscytowym. Objęła swym działaniem po- involved the events in Bischofsburg (Biskupiec) – an Johannisburg (Pisz), Lötzen (Giżycko), Sensburg przypadków opisywanych przez „Gazetę” były wy- wiaty: olsztyński, reszelski, ostródzki, nidzicki, suski, attack on participants in a theatre play performed (Mrągowo), Ortelsburg (Szczytno) (eastern part). darzenia w Biskupcu. W dniu 13 kwietnia 1920 roku kwidzyński, malborski i sztumski (część zachodnia); at the seat of the Warmian People’s Council for the Among other things, it initiated the establishment doszło tu do ataku na uczestników przedstawienia ełcki, olecki, piski, giżycki, mrągowski i szczycieński District of Rößel (Reszel) on 13 April 1920 [Gazeta of new units of the Polish ‘Falcon’ [Sokół] organisa- teatralnego odbywającego się w siedzibie Warmiń- (część wschodnia). NKSM inicjowała m.in. powsta- Olsztyńska 1920, Issue 48]. Anti-Polish publications tion. skiej Rady Ludowej na Reszelski [„Gazeta nie nowych gniazd „sokolich”. in German press exposed the need to move the dis- In the article of 3 July 1920 entitled Germans up Olsztyńska” 1920, nr 48]. Z powodu antypolskich Ludwik Łydko w artykule z 3 lipca 1920 roku cussion beyond the periodicals printed in Polish. In for a Disaster, Ludwik Łydko wrote: “The Polish na- wystąpień prasy niemieckiej pojawiła się potrzeba pt. Niemcy dążą do katastrofy pisał: „Naród polski nie order to reach the audience unable to read in their tion cannot calmly observe how the gangs of Ger- prowadzenia polemiki nie tylko w gazetach dru- może się przypatrywać spokojnie, jak zgraje ban- native language, Gazeta started to publish a supple- man thugs persecute their blood brothers with kowanych po polsku, lecz także należało dotrzeć dytów niemieckich prześladują w okrutny sposób ment entitled Beilage zu unserer deutsche Mitbürger such cruelty” [Gazeta Olsztyńska 1920, Issue 79]. do odbiorców, którzy nie potrafili czytać w języku rodzonych braci” [„Gazeta Olsztyńska” 1920, nr 79]. one year before the plebiscite. The author of the article, published directly after ojczystym. Dlatego też już rok przed plebiscytem W tekście tym, zamieszczonym bezpośrednio po In September 1919, to secure the Polish propa- the violent attack on the Polish House in Allenstein zaczęto do „Gazety” wydawać dodatek „Beilage zu brutalnym ataku na Dom Polski w Olsztynie, redak- ganda campaign and the vote in the plebiscite area, (Olsztyn), warned Germans against reprisals in the unserer deutsche Mitbürger”. tor „Gazety” przestrzegał Niemców przed akcjami the military headquarters of the Republic of Poland territory of Poland. W związku z potrzebą zabezpieczenia na tere- odwetowymi na terenie Polski. started to build an underground network. Its devel- Direct information on the activity of Polish or- nach plebiscytowych polskiej akcji propagandowej Bezpośrednie informacje o działalności polskich opment faced major impediments as the entire proj- ganisations formed to protect the plebiscite in the oraz przebiegu samego głosowania dowództwo organizacji tworzonych do zabezpieczania akcji ple- ect was run by officers who frequently lacked suffi- territory of East Prussia may be found in the mem- wojskowe Rzeczypospolitej we wrześniu 1919 roku biscytowej na terenie Prus Wschodnich można zna- cient knowledge on the complex national situation oirs of the participating Warmians, such as Antoni przystąpiło do tworzenia sieci konspiracyjnej. Jed- leźć we wspomnieniach Warmiaków, którzy brali of East Prussia. Furthermore, the network did not Neuman (1901–1974) from Ruthenia and Józef Olek nak jej rozwój był znacznie utrudniony, ponieważ w niej udział, m.in. pochodzącego z Rusi Antonie- escape infiltration by German counterintelligence. (1884–1967) from Lissa (Leszno). Both were mem- całym przedsięwzięciem kierowali oficerowie, któ- go Neumana (1901–1974) i Józefa Olka (1884–1967) As a result, its success was limited to the formation bers of the security guard and official members of rym najczęściej brakowało dostatecznej wiedzy na z Leszna. Obaj należeli do straży bezpieczeństwa of groups that secured the agitators during their the “Falcon”. Antoni Neuman described the Polish temat skomplikowanej sytuacji narodowej w Pru- i oficjalnie byli członkami „Sokoła”. Antoni Neu- speeches in the Polish meetings and rallies. The people in the village of Jomendorf (Jaroty) near Al- sach Wschodnich; nie uchroniono się również przed man m.in. opisał sytuację ludności polskiej w dniu lack of adequate support in the local environment lenstein (Olsztyn), who on the day of the plebiscite: infiltracją niemieckiego kontrwywiadu. W rezultacie plebiscytu, która w podolsztyńskiej wiosce Jaroty: probably contributed to the abandonment of plans “for fear of aggression from the militia, gathered in udało się jedynie utworzyć grupy zabezpieczające „obawiając się napaści bojówkarzy zebrała się przed for a potential military demonstration in the area. front of the chapel and under protection from the wystąpienia agitatorów na spotkaniach i wiecach kapliczką i pod osłoną «Sokołów» udała się do lokalu Staging an uprising in East Prussia was universally ‘Falcons’ proceeded to the polling station to cast polskich. Brak możliwości uzyskania dostatecz- wyborczego, aby wrzucić do urny kartki z napisem considered an unreal prospect. In January 1920, the their ‘Polska – Polen’ cards into the ballot box. They nego oparcia w środowisku lokalnym przyczynił «Polska – Polen». Szli z pieśnią na ustach tak często Plebiscite Department of Warmia and Masuria was marched on the wings of a song often chanted in the się zapewne do zaniechania planów związanych śpiewaną w okresie plebiscytu: formed. It was headed by Professor Witold “Kraft” plebiscite period: z ewentualną demonstracją zbrojną na tym terenie. Gołębiowski (1885–1931) and answered directly Wywołanie powstania w Prusach Wschodnich po- Warmiński już hufiec do boju gotowy to the Second Department of Polish General Staff, The force of the Warmians stands ready for battles, wszechnie uznawano za nierealne. Gotowe już nasze bagnety which initiated preparations for the establishment Bayonets were prepared right on time, W styczniu 1920 roku utworzono Wydział Ple- By skruszyć ostatnie krzyżackie okowy of the Masurian Guard in the previous December. To crush what remains of the Teutonic shackles, biscytowy Warmii i Mazur, którego kierownikiem I wziąć za ich zbrodnie odwety! The Supreme Command of the Masurian Guard And to take our revenge for their crime! został prof. Witold Gołębiowski, pseud. Kraft (1885– (NKSM) seated in Olsztyn was truly established af- 1931). Wydział podlegał bezpośrednio Oddziałowi II Że Warmia, Mazury są polskie, ter the arrival of the Inter-Allied Commission to the To the world, we proclaim in one voice, Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych Rzeczypo- Świadczym przed światem my zgodnie plebiscite area. NKSM was commanded by a lieu- Blood and lead as the proof of our choice, spolitej, który już w grudniu poprzedniego roku roz- Ołowiem i krwią paragrafy piszemy, tenant of the Polish Armed Force, Jan Niemirski That Warmia, Masuria are Polish. począł prace przygotowawcze mające na celu utwo- Że z Polską połączyć się chcemy. (1886–1941) from the village of Wuttrienen (Butry- To join Poland is what we all wish” rzenie Straży Mazurskiej. Naczelną Komendę Straży [Swat, Koziełło-Poklewski 1975: 473] ny) near Allenstein (Olsztyn). The Guard reported [Swat, Koziełło-Poklewski 1975: 473].

26 27 Antoni Neuman wspomina też, że został napad- osób [Wrzesiński 1973: 40]. Warmińska Rada Ludowa Antoni Neuman mentioned also that he had East Prussia caused – according to the estimates of nięty w pociągu z Olsztyna do Gągławek: „Nim postanowiła wezwać ludność do pozostania. Nowa, been assaulted in the train from Allenstein (Olsztyn) Wojciech Wrzesiński – the departure of around 10 pociąg zatrzymał się na dworcu w Gągławkach, trudna sytuacja wymagała powołania organizacji, to Ganglau (Gągławki): “Before the train stopped thousand people to Poland [Wrzesiński 1973: 40]. wyskoczyłem i dobiegłem do gęstego zagajnika […] która swym oddziaływaniem mogłaby objąć całe spo- at the station in Gągławki, I jumped and dashed The Warmian People’s Council decided to call upon postanowiłem, że natychmiast muszę opuścić teren łeczeństwo polskie na tych terenach. Olsztyńska Rada for the thick grove […] I decided to leave the plebi- the people to stay. Dealing with the new, difficult sit- plebiscytowy, gdyż nie chciałem być zabity jak bez- Ludowa poleciła swemu sekretarzowi, J. Baczewskie- scite area immediately for it was not my wish to get uation necessitated a new organisation which could bronny baran” [Swat, Koziełło-Poklewski 1975: 474]. mu, przygotowanie projektu stowarzyszenia spełnia- slaughtered like a helpless sheep” [Swat, Koziełło- work with the entire Polish population in the area. Niestety, we wspomnianych wyżej Jarotach tyl- jącego takie potrzeby. W dniu 30 listopada 1920 roku Poklewski 1975: 474]. The People’s Council of Allenstein (Olsztyn) ordered ko 75 osób oddało swój głos za Polską, włączenie te- odbyło się w Olsztynie zebranie delegatów organiza- Alas, in the village of Jomendorf (Jaroty), only 75 its secretary, J. Baczewski, to draft a project of an as- renów plebiscytowych do Niemiec poparło zaś 384 cji polskich z Prus Wschodnich, na którym ostatecznie people voted in favour of Poland, against 384 who sociation that could satisfy this need. On 30 Novem- mieszkańców tej wioski. Biorąc pod uwagę powiat podjęto uchwałę o likwidacji Rad Ludowych i powo- opted for Germany. In comparison with the rest of ber 1920, the deputies of Polish organisations in East olsztyński, Jaroty i tak wypadały nieznacznie powy- łaniu Związku Polaków w Prusach Wschodnich. the rural district of Allenstein (Olsztyn), the Polish Prussia convened in Allenstein (Olsztyn) to finally żej średniej, wynoszącej dla tego obszaru wiejskiego Niecałe trzy lata później w numerze „Gazety support in Jomendorf (Jaroty) was still slightly above disband the People’s Councils and form the Polish około 13,5%. Ogólne wyniki uzyskane przez stronę Olsztyńskiej” z 10 lipca 1923 roku K. Jaroszyk, wystę- the average, which amounted to approximately Association of East Prussia. polską na Warmii, Mazurach i Powiślu w plebiscycie pujący pod pseudonimem Swój, przedstawił ocenę 13.5%. The total results of the Plebiscite held on Less than three years later, on 10 July 1923 K. Ja- z 11 lipca 1920 roku były dużo gorsze i wynosiły je- okresu plebiscytowego: „Była u nas Komisja Między- 11 July 1920 in Warmia, Masuria, and Powisle were roszyk under his pen name “One of Ours” [Swój] dynie 3,4%. sojusznicza. Było nawet wojsko angielskie i włoskie. even worse for the Polish side, which secured only published in Gazeta Olsztyńska his assessment of the Pomijając inne ważne przyczyny, niewątpliwie Widzieliśmy francuskie, angielskie i japońskie sztan- 3.4% of the vote. plebiscite period: “We had the Inter-Allied Com- duży wpływ na tak niepomyślne dla Polski wyniki dary. Czytaliśmy także różne rozporządzenia tej Ko- Among other important reasons, the date itself mission. We had English and Italian troops. We saw miał sam termin plebiscytu, który przypadł na okres misji. Tak zresztą wszystko pozostało jak dawniej. was a major factor in the Polish fiasco, since it coincid- French, English, and Japanese banners. We read all wielkiej ofensywy wojsk sowieckich. Jak informował Co, jak dawniej? Było nawet gorzej. Panował terror, ed with an enormous offensive by the Soviet army. As those resolutions of the Commission. But every- Oddział II NKSM, 11 lipca 1920 roku Niemcy rozle- panował gwałt. Komisja Międzysojusznicza zacho- reported by Second Unit of the Supreme Command thing stayed the same. Pardon me, the same? Even pili kartki z napisem: „Bolszewicy pod Warszawą”. wywała się zupełnie biernie i apatycznie […]. A też of the Masurian Guard, on 11 July 1920, Germans worse. There was terror, there was outrage. The W sierpniu, gdy sytuacja w Polsce wyglądała dra- wszystko się na niekorzyść naszą sprzysięgło. Nie posted up posters saying: “Bolsheviks at Warsaw”. In Inter-Allied Committee gave a show of nothing but matycznie, „Gazeta Olsztyńska” pisała, iż: „[Niem- było ludzi do pracy. Ludzie, którzy przyszli, nie znali August, when the situation in Poland was dramatic, inertia and apathy […]. And all odds were stacked cy są] pełni nadziei, że przyjdą bolszewicy, Polaków przeważnie warunków tutejszych, nie znali psycho- Gazeta Olsztyńska wrote that: “[Germans are] full of against us. There were no people to work. Most of zabiją, ententę wypędzą, potem pójdą i na pamiątkę logii ludu tutejszego i często więcej szkodzili aniżeli hope that the Bolsheviks will come, kill the Poles, those who came were unfamiliar with the local con- serdecznej i szczerej przyjaźni podarują Niemcom pomagali. Cała główna praca spoczywała na barkach drive away the Entente, and then depart, offering to ditions, the psychology of these people, and often Tczew, Grudziadz, Toruń – potem Poznań, kto wie miejscowych sił. […]. Marka polska spadała. Inwazja the Germans as a parting gift – a token of their heart- did more harm than good. The fundamental work może i Warszawę” [„Gazeta Olsztyńska” 1920, nr 102]. bolszewików. Triumf niemiecki na całej linii. Wszę- felt and earnest friendship – Tczew, Grudziądz, Toruń, fell on the shoulders of local forces […]. The falling Po przegranym plebiscycie drukowano szcze- dzie pochody, wszędzie okrzyki, wszędzie triumfy, and then Poznań, who knows, maybe even Warsaw” Polish currency. The Bolshevik invasion. The full- gółowe wyniki głosowania, a także hasła i artykuły a siedziba Komitetu w Olsztynie otoczona drutem [Gazeta Olsztyńska 1920, Issue 102]. scale German triumph. Everywhere you looked, mające pocieszyć ludność polską. Ksiądz A. Ludwi- kolczastym i oblegana przez rozwydrzone tłumy”. After the lost plebiscite, the paper printed de- nothing but marches, cheers, triumphs, and the czak w niespełna tydzień po głosowaniu wzywał na Wyrażona przez K. Jaroszyka opinia jest wyjątko- tailed results of the vote, as well as slogans and seat of the Olsztyn Committee fenced with barbed łamach „Gazety”: „Rodacy, którzy odważnie opo- wo trafna. Niestety, początkowy entuzjazm ludności articles aimed at consoling the Polish population. wire and sieged by unbridled masses”. wiedzieliście się za Polską, nie traćcie ducha […]. polskiej, szczególnie zauważalny na terenie Warmii, A few days after the plebiscite, the Rev. A. Ludwic- The diagnosis of K. Jaroszyk is strikingly accu- Wzmacniajcie Waszą polskość, niech nikt nie wątpi, powoli zanikał. Zastępowało go uczucie rozczaro- zak appealed on the pages of Gazeta: “Compatriots, rate. Unfortunately, the initial enthusiasm of the że, czy prędzej czy później zapanuje sprawiedli- wania postanowieniami traktatu wersalskiego. Nie who were brave to vote for Poland, do not lose your Polish people, particularly noticeable in the terri- wość” [„Gazeta Olsztyńska” 1920, nr 86]. brakowało również zarzutów wobec końcowego re- spirit […]. Strengthen your Polish identity, let no- tory of Warmia, was slowly receding, replaced by W dniu 20 lipca 1920 roku pismo z goryczą zultatu, jaki przyniosły działania i starania polskiej body doubt that sooner or later, justice will prevail” the disappointment with the decisions of the Trea- stwierdzało: „poznańczycy sami kraj sobie zabrali delegacji w Paryżu. Wynikało to z braku zrozumie- [Gazeta Olsztyńska 1920, Issue 86]. ty of Versailles. Initiatives and efforts of the Polish z bronią w ręku. Głosowanie odbyło się już w grud- nia dla osiągnięć, które pomimo trudności i często On 20 July 1920, the magazine observed with bit- Paris delegation also met with a wave of criticism, niu 1918 r. i to zupełnie sprawiedliwie, bo nie kar- nieprzychylnego stanowiska wobec polskich dążeń terness that “the people of Poznań took their coun- stemming mostly from the lack of understanding teczkami tylko bronią”. udało się zdobyć na konferencji pokojowej. Również try by themselves, arms in hand. The vote was over of the successes achieved in the face of multiple Plebiscytowe zwycięstwo strony niemieckiej i na- polscy politycy i działacze nie zdawali sobie do koń- in December 1918, and it was entirely fair, for the bal- obstacles and, many a time, an unfavourable at- silające się prześladowania działaczy polskich na te- ca sprawy z rzeczywistej sytuacji narodowościowej lots were not cards but firearms”. titude towards the Polish goals at the Peace Con- renie Prus Wschodnich spowodowały – jak szacuje i społecznej na terenach plebiscytowych. Wzrastały The victory of the German side in the plebiscite ference. In addition, Polish politicians and activ- Wojciech Wrzesiński – wyjazd do Polski około 10 tys. tu wpływy propagandy niemieckiej, zwłaszcza wśród and the escalating persecution of Polish activists in ists did not fully comprehend the realities of the

28 29 ewangelickich Mazurów, u których łatwo było rozwi- nie pozytywnego wyniku w plebiscycie. Decydujące national and social situation in the plebiscite area. It seems that in the light of the political situation nąć nieufność do „katolickiej Polski”. Wielu z lękiem w tej sprawie były przede wszystkim rozstrzygnię- The German propaganda was increasingly effec- on the international arena, Poland did not stand obserwowało również zagrożenie Rzeczypospolitej cia, które zapadły na konferencji w Paryżu. Zapi- tive, particularly among the Evangelical Masur- a chance to prevail in the plebiscite. The decisions wynikające z toczącej się wojny z Rosją sowiecką. sy traktatu wersalskiego – jak zauważył marszałek ians prone to develop a distrust for “Catholic Po- made at the Paris Peace Conferenced were a decisive Reszty dokonała atmosfera strachu, wywołana agre- F. Foch, uznawany za polityka przychylnego spra- land”. Many watched with fear of the threat to the factor in the equation. Marshal F. Foch, generally re- sywnymi poczynaniami strony niemieckiej. wie polskiej – „To nie pokój, lecz zawieszenie broni Republic that came with the ongoing war with So- garded as sympathetic to the Polish cause, observed Wydaje się, że wobec uwarunkowań polityki na dwadzieścia lat” [Żerko 2008: 13]. Niestety, jego viet Russia. The rest was done by the atmosphere that the Treaty of Versailles was not a peace but “an międzynarodowej Polska nie miała szans na uzyska- słowa okazały się prorocze. of fear inspired by the aggressive acts by the Ger- armistice for twenty years” [Żerko 2008: 13]. Unfor- man side. tunately, his words proved prophetic.

Bibliografia: References:

I. Źródła III. Pamiętniki I. Source documents: III. Diaries: Dzienniki Praw Państwa Polskiego 1918, nr 18. Leyk-Różyński F., 1958a, Wspomnienia działacza plebiscytowego na Journal of Laws of the Republic of Poland 1918 No. 18. Leyk-Różyński F., 1958a, Wspomnienia działacza plebiscytowego na Mazurach, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1. Mazurach, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, No. 1. II. Opracowania Leyk-Różyński F., 1958b, Wspomnienia działacza plebiscytowego na II. Source literature: Leyk-Różyński F., 1958b, Wspomnienia działacza plebiscytowego na Gilas J., Symonides J., 1966, Plebiscyt na Powiślu oraz Warmii i Ma- Mazurach (dokończenie), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, Gilas J., Symonides J., 1966, Plebiscyt na Powiślu oraz Warmii i Ma- Mazurach (dokończenie), “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, zurach jako zagadnienie prawa międzynarodowego, „Komunikaty nr 2. zurach jako zagadnienie prawa międzynarodowego, “Komunikaty No. 2. Mazursko-Warmińskie”, nr 4. Swat T., Koziełło-Poklewski B., 1975, Wspomnienia plebiscytowców, Mazursko-Warmińskie”, No. 4. Swat T., Koziełło-Poklewski B., 1975, Wspomnienia plebiscytowców, Grygier T., 1969, Warmińska Rada Ludowa w dniach rewolucji w Olsz- „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4. Grygier T., 1969, Warmińska Rada Ludowa w dniach rewolucji w Olsz- “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, No. 4. tynie w 1918 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4. tynie w 1918 roku, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, No. 4. Leśnodorski B., 1969, Powody przegranej, „Komunikaty Mazursko- IV. Prasa Leśnodorski B., 1969, Powody przegranej, “Komunikaty Mazursko- IV. The press: -Warmińskie”, nr 3. „Gazeta Olsztyńska” 1918–1923. -Warmińskie”, No. 3. Gazeta Olsztyńska 1918–1923. Lietz Z., 1958, Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 r., Lu- „Dziennik Poznański” 1918. Lietz Z., 1958, Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 r., Dziennik Poznański 1918. dowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa. Stawecki P., Wrzesiński W., 1986, Plebiscyty na Warmii, Mazurach Stawecki P., Wrzesiński W., 1986, Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku. Wybór źródeł, Ośrodek Badań Nauko- i Powiślu w 1920 roku. Wybór źródeł, Ośrodek Badań Nauk. im. wych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn. Szymanowicz A., 2004, Udział Oddziału II Sztabu Generalnego Mi- Szymanowicz A., 2004, Udział Oddziału II Sztabu Generalnego Mini- nisterstwa Spraw Wojskowych w pracach plebiscytowych na War- sterstwa Spraw Wojskowych w pracach plebiscytowych na Warmii, mii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku, „Komunikaty Mazursko- Mazurach i Powiślu w 1920 roku, “Komunikaty Mazursko-War- -Warmińskie”, nr 4. mińskie”, No. 4. Wrzesiński W., 1969, Odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku a pro- Wrzesiński W., 1969, Odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku a pro- blem Prus Wschodnich, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, blem Prus Wschodnich, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 3. No. 3. Wrzesiński W., 1973, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w la- Wrzesiński W., 1973, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w la- tach 1920–1939, Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa Hi- tach 1920–1939, Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa Hi- storycznego (Instytut Mazurski) w Olsztynie, Olsztyn. storycznego (Instytut Mazurski) w Olsztynie, Olsztyn. Wrzesiński W., 1974, Plebiscyty na Warmii, Mazurach oraz Powiślu Wrzesiński W., 1974, Plebiscyty na Warmii, Mazurach oraz Powiślu w 1920 roku, „Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Nauko- w 1920 roku, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Nauk. im. wych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie”, nr 45. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, No. 45, Olsztyn. Wrzesiński W., 2010, Polska – Prusy Wschodnie. Plebiscyty na Warmii Wrzesiński W., 2010, Polska – Prusy Wschodnie. Plebiscyty na War- i Mazurach oraz Powiślu w 1920 roku, „Rozprawy i Materiały mii i Mazurach oraz Powiślu w 1920 roku, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego Ośrodka Badań Nauk. im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsz- w Olsztynie”, nr 252. tynie, No. 252, Olsztyn. Żerko S., 2008, System wersalski i próby jego modyfikacji w latach dwu- Żerko S., 2008, System wersalski i próby jego modyfikacji w latach dwu- dziestych, „Przegląd Zachodni”, nr 4. dziestych, “Przegląd Zachodni” No. 4.

30 31 Małgorzata Gałęziowska Małgorzata Gałęziowska Muzeum Warmii i Mazur the Museum of Warmia and Masuria

Wybrane sfery, mechanizmy i narzędzia Selected Spheres, Mechanisms autoidentyfikacji oraz kształtowania and Tools of Self-Identification tożsamości po plebiscycie w Prusach and Identity Forming in the Wake Wschodnich of the East Prussian Plebiscite

„przez marchię wschodnią przeszła ciężka fala za- i społecznych. Po ustaniu działań wojennych nastał “A massive wave of disillusionment, resentment, while, the treaty inscribed it in the tide of momen- wodu, rozgoryczenia i bólu, tego pokoju nie byłyby czas kształtowania i utrwalania przynależności – tej and pain swept through the Eastern March. Such tous political and social changes. After the cessation Niemcy wschodnie nigdy podpisały”1. administracyjnej oraz tej społecznej. Proces ten do- a peace would never have been signed by East of hostilities, the time came to shape and cement konywał się w przestrzeni określonej przynależno- Germany”1. the administrative and social affiliation of the prov- ten sposób Max Worgitzki, niemiecki ścią do miejsca urodzenia, silnie uwarunkowanej ince. This process took place in a space determined działacz i społecznik w Prusach Wschod- zależnością od administracji państwowej, w jasno n these words, Max Worgitzki, a German activist by the sense of belonging to one’s birthplace, W nich, członek zarządu Ostdeutscher He- określonej strukturze społecznej, w której każdy and community worker in East Prussia, member strongly affected by the reliance on state adminis- imatdienst, podsumował sytuację prowincji po za- znał swoje miejsce. Nacjonalizm był rozumiany Iof the board of the East German Homeland Ser- tration, in a clearly defined social structure where kończeniu I wojny światowej. Czy miał rację? Jeśli jeszcze jako wspólnotowa lojalność wynikająca vice (Ostdeutscher Heimatdienst), summed up the everyone knew their place perfectly. Nationalism te słowa dotyczyły sytuacji prowincji wschodnio- z pochodzenia i kultury, a nie ideologia budująca situation in the province after the end of World War was still comprehended as loyalty to the commu- pruskiej, a nie całych Niemiec, to wiązały się z od- funkcjonowanie państwa [Eriksen 2013: 149–151]. I. Was he right? If he referred to East Prussia and nity, grounded in common roots and culture, rather dzieleniem jej od terytorium Niemiec oraz z decyzją Lokalność, myślenie o państwie niemieckim przez not the entire Germany, he must have thought of than an ideology which propels the state [Eriksen o przeprowadzeniu plebiscytu. Prowincja wschod- pryzmat sąsiadowania z podobnymi sobie, świa- the separation of the province from the German ter- 2013: 149–151]. The local character of the province, niopruska została oddzielona od Rzeszy i utworzy- domość odrębności sprzyjały podmiotowości ritory and the decision to hold a plebiscite. Discon- the perception of Germany through the lens of ła swoistą kolonię niemiecką. Pozostawała w spe- mieszkańców Prus Wschodnich i ich zdolności do nected from the Reich, East Prussia became a sort neighbourliness with like-minded people, and the cyficznej sytuacji jako terytorium oddzielone od samostanowienia, aczkolwiek przyczyniały się do of a German colony. As a result of its particular situ- awareness of their own singularity fostered a sense właściwego państwa, a to sprawiło, że był to punkt ograniczania perspektywy, pewnej zaściankowo- ation as a territory isolated from the main country, of subjectivity in the inhabitants of East Prussia and zapalny w historii dwudziestolecia międzywojen- ści i zamykania na zmiany. Stan ten wzmacniały the region turned into a tinderbox in the interwar reinforced their ability of self-determination. On nego [Król 2006: 53–54]. Po odłączeniu powiatów, cechy przestrzeni fizycznej, ekonomicznej i spo- period [Król 2006: 53–54]. After the separation of the flip side, the same factors limited their horizons, które w czasie plebiscytu głosowały za przynależ- łecznej prowincji, w której kształtowała się pań- districts which voted for Poland, the territory of the encouraged a certain parochiality, and inspired re- nością do Polski, obszar prowincji wynosił prawie stwowość niemiecka, utrwalały się więzi społecz- province extended across almost 38 thousand km2 luctance to change. This situation was further ce- 38 tys. km2, a zamieszkiwało go ponad 2 mln lud- ne, ekonomiczne i kulturowe. Istotne były także and its population numbered more than two mil- mented by the spatial, economic, and social fea- ności. Stanowiło to około 8% powierzchni całego procesy państwowotwórcze, w których odniesienie lion people, which represented approximately 8% tures of the province where the German state was państwa niemieckiego i około 3,6% jego ludności do wspólnoty lokalnej oraz więzi osobowych było of the surface of the entire Germany and approxi- building up its presence and the social, economic, [Koziełło-Poklewski 1974: 34]. sukcesywnie zamieniane na relacje instytucjonal- mately 3.6% of its population [Koziełło-Poklewski and cultural ties were continuously strengthened. Zasadniczą cechą ówczesnych Prus Wschodnich ne i więzi stanowione, a także wszelkie przejawy 1974: 34]. State-forming processes also played a role as they była lokalność, nawet jej nieco pejoratywny wy- nowoczesności. Jerzy Baradziej nazwał te przejawy East Prussia was characteristically local, or even gradually transformed the adherence to the local miar – prowincjonalność, a postanowienia traktatu „formami życia zbiorowego”. Według niego „for- parochial in an unflattering perspective. Mean- community and personal bonds into institutional włączały je w nurt wielkich przemian politycznych my te charakteryzują się, ujmując rzecz w dużym and regulated ties. All manifestations of moder- uproszczeniu, wysokim poziomem mobilności spo- 1 The words of Max Worgitzki quoted as in: M. Dymarski, Tra- nity were also a factor. Jerzy Baradziej called them 1 Są to słowa Maxa Worgitzkiego; cyt. za: M. Dymarski, Tradycje łecznej, rozproszeniem wspólnot rodzinnych, zała- dycje plebiscytowe na Warmii, Mazurach i Powiślu w ocenie “the forms of communal life” and said that “those plebiscytowe na Warmii, Mazurach i Powiślu w ocenie polskiego mywaniem się tradycyjnych form stosunków spo- polskiego państwa podziemnego, “Komunikaty Mazursko- forms may be characterised, in a largely simplistic państwa podziemnego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” łecznych, dezorganizacją środowisk społecznych, -Warmińskie” 1990, No. 1–4, p. 43. Translator’s note: all qu- perspective, by a high level of social mobility, a dis- 1990, nr 1–4, s. 43. otes in my translation unless indicated otherwise.

32 33 swoistych dla tradycyjnych społeczności lokalnych, wej rzeczywistości, a potem także w sytuacji total- persion of family communities, a breakdown of was completed, the society of East Prussia had to identyfikowaną zarówno w aspekcie społecznym, nych zmian po 1945 roku. traditional forms of social relations, a disorganisa- repeatedly reform its identity, firstly by learning to jak i przestrzennym tych społeczności, a pojawia- Przed I wojną światową Prusy Wschodnie prowa- tion of social circles typical for traditional local com- function in the post-plebiscite reality, and then in the niem się w ich miejsce jednostajnej urbanizacji uni- dziły dość samodzielną politykę ekonomiczną. Wy- munities, identified both in their social and spatial situation of full-scale changes after the year 1945. formizującej człowieka i formy stosunków społecz- korzystując swoje położenie, pośredniczyły w han- dimension, as they become replaced by a homog- Before World War I, East Prussia had a rather in- nych” [Baradziej 2008: 224–225]. dlu między Anglią, Holandią, Szwecją, Norwegią enous urbanisation that ensures the uniformity of dependent economic policy. Taking advantage of its W tym procesie w ślad za modernizującym się i Rosją. Sprzedawano i kupowano węgiel, zboże, men and forms of social relations” [Baradziej 2008: geographical position, the province acted as a trade światem – jak twierdzili Emil Durkheim i George nawozy sztuczne i śledzie. Po wojnie prawie wszyst- 224–225]. agent in transactions between England, the Neth- Mead – człowiek zaczął funkcjonować w sposób zra- kie te kontakty handlowe zostały zerwane. Państwo Emil Durkheim and George Mead believed that erlands, , Norway, and Russia. The goods cjonalizowany, w oderwaniu od środowiskowych rosyjskie na jakiś czas przestało być partnerem w in- in the wake of modernisation, men began to op- included coal, crops, fertilisers, and herring. After kontekstów, podlegając socjalizacji, która kształ- teresach, zresztą na wschodzie prowincja wschod- erate in a rational manner, independent of envi- the war, almost all of these contacts were broken off. towała indywidualizm i „abstrakcyjną tożsamość” niopruska graniczyła teraz z ubogą Litwą. Handel ronmental contexts and subjected to socialisation Russia temporarily ceased to be a business partner [Habermas 2000: 310]. Takie przynajmniej było z prowincjami państwa niemieckiego był niezbyt which shaped their individualism and an “abstract or even a neighbour as East Prussia now bordered oczekiwanie. Jednak procesy modernizacji życia opłacalny z powodu kosztów przewozu towarów identity” [Habermas 2000: 310]. At least that was on the east with poor Lithuania. Trade with German społecznego, w tym instytucjonalizacji i umacnia- na oddalone rynki zbytu. Wymianie przygranicznej the expectation. Yet, the Prussian society was not provinces was not a lucrative affair due to the steep nia państwowości, a także procesy globalizacji, ro- nie sprzyjała polityka niemiecka i polska. Prowincję necessarily susceptive to either the processes of costs of transport to distant markets. Borderland ex- zumianej jako „wzrastająca współzależność zdarzeń wschodniopruską z wolna zaczął ogarniać kryzys modernisation of social life, which included insti- change was discouraged by the politics of both Ger- w oddalonych od siebie miejscach globu” [Wnuk- gospodarczy, z którego już się nie podniosła. Była tutionalisation and a reinforcement of the state, or many and Poland. As a result, East Prussia gradually -Lipiński 2004: 57], niekoniecznie znajdowały grunt ona dodatkowo upośledzona przez oddzielenie od the processes of globalisation understood as “the in- slipped into an economic crisis which it never man- w społeczności wschodniopruskiej. Ponad 45% lud- reszty terytorium państwa niemieckiego. Układ ten creasing interdependence of events in distant parts aged to overcome. The region was additionally crip- ności zajmowało się rolnictwem, w przemyśle i rze- stanowił główne źródło sporów i zadrażnień w sto- of the globe” [Wnuk-Lipiński 2004: 57]. More than pled by its isolation from the rest of Germany. It was miośle zatrudnionych było około 20% mieszkańców, sunkach polsko-niemieckich, chociaż teoretycznie 45% of the inhabitants worked in agriculture, ap- an issue that became the main source of dispute and w handlu i komunikacji – 13%. Część ludności znaj- tzw. korytarz polski nie był przeszkodą w komu- proximately 20% – in industry and artisanry, 13% disturbance in the relationships between Poland dowała zajęcie w służbie publicznej (7%), bez zawo- nikacji i transporcie. Niemcy i Polska 21 kwietnia – in trade and communication. A part of the popula- and Germany, even though the so-called Polish Cor- du pozostawało około 12% społeczeństwa prowincji. 1921 roku podpisały konwencję w sprawie tranzy- tion found occupation in public services (7%) and ridor theoretically did not obstruct communication Niewielką, aczkolwiek wpływową część społeczno- tu przez Pomorze. Niemcy wprowadzili dodatkowe approximately 12% were unemployed. A small but or transport. On 21 April 1921, Germany and Poland ści prowincji wschodniopruskiej tworzyła lokalna pociągi, ulgi przejazdowe, taryfy specjalne na prze- influential group of the East Prussian society was signed a convention on transit through Pomerania. arystokracja. Ludność ze średnich i niższych warstw wóz towarów. Rząd niemiecki utworzył nawet spe- the local aristocracy. People coming from middle The Germans provided additional trains, ensured społecznych zamieszkiwała głównie wieś, chociaż cjalny fundusz, by obniżyć cenę transportowanego and lower social strata resided in the countryside, ticket discounts, and introduced special tariffs for w Prusach Wschodnich było kilka większych miast. do Prus Wschodnich węgla, i uruchomił oddzielne although several larger cities existed as well. The the transport of cargo. The German government Do największych należały: Królewiec, Elbląg, Tylża, połączenia morskie i lotnicze. Mimo tych wszyst- largest included Königsberg (Kaliningrad), Elbing even established a special fund to lower the price Olsztyn i Wystruć. kich ułatwień prowincja wschodniopruska znalazła (Elbląg), Tilsit (Sovetsk), Allenstein (Olsztyn), and of coal transported to East Prussia and launched Mimo to instytucja państwa powoli przejmowała się w gorszym niż reszta kraju położeniu gospodar- Insterburg (). special connections by sea and by air. Despite all obowiązki, które dotąd należały do struktur lokal- czym. Władze niemieckie podejmowały wiele prób Nevertheless, the institution of the state slowly this aid, the economy of East Prussia was failing in nych. Ilustruje je płaskorzeźba z początku XX wie- uzdrowienia gospodarki Prus Wschodnich, które took over the duties hitherto performed by local comparison with the rest of the country. German ku, wykonana przez Wilhelma Giesekego z Char- w założeniu miały być magazynem żywnościowym structures. The duties in question involved educa- authorities made many attempts to reinvigorate the lottenburga, która zdobi budynek dawnej rejencji Rzeszy w dwudziestoleciu międzywojennym. By tak tion, defence and sustenance, as illustrated by a re- province that was originally meant to become the olsztyńskiej. Są to: kształcenie, obrona, wyżywienie rzeczywiście mogło się stać, przede wszystkim usiło- lief from the beginning of the 20th century, complet- granary of the Reich in the interwar period. To go [Rzempołuch 2004: 189]. Płaskorzeźba odzwierciedla wano zmniejszyć odpływ ludności z ziem prowincji. ed by Wilhelm Gieseke of Charlottenburg, which through with this plan, the first order of business w gruncie rzeczy odpowiedzialność państwa za za- W latach 1880–1939 liczba ludności Niemiec wzro- adorns the building of the old Allenstein (Olsztyn) was to stop the outflux of people. pewnienie obywatelom spokojnego bytu w zamian sła o 72,3%, natomiast w samych Prusach Wschod- Regency [Rzempołuch 2004: 189]. What the relief ac- In the years 1880–1939, the population of Ger- za oddanie mu szerokiego zakresu kompetencji. nich liczba mieszkańców powiększyła się o niecałe tually reflects is the responsibility for ensuring the many rose by 72.3%, whereas that of East Prussia Umożliwiały to m.in. dość ścisła hierarchia w struk- 24%. Prowincję tę opuszczała liczba ludności rów- peaceful existence of the citizens, assumed by the – by a little short of 24%. The number of people turze państwa, podział odpowiedzialności oraz brak na wielkości jej przyrostu naturalnego. Wyjeżdżali state in exchange for a wide scope of competencies. leaving the province matched its number of births. konieczności „bycia innowacyjnym”. Zanim jednak głównie młodzi, aktywni zawodowo mężczyźni, The viability of such a system was owed to a rather The migrants were usually young, professionally ten proces się dopełnił, społeczność Prus Wschod- a to z kolei powodowało zachwianie prawidłowych strict hierarchy of the state structure, a division of active men, which upset the proportions of the age nich nieustannie przeformowywała tożsamość, proporcji w strukturze wieku i płci społeczeństwa responsibilities, and a lack of the requirement to be and gender structure of the East Prussia society. ucząc się funkcjonowania najpierw w poplebiscyto- wschodniopruskiego. Warto jednak zauważyć, że “innovative”. However, before the entire process However, it should be noted that some migrants

34 35 część emigrantów wracała. Byli to głównie ci, któ- dowywała etniczność, rozumianą jako aspekt rela- came back – mainly those who left for Germany tory of the province included the land of Warmia rzy wyruszali do Niemiec z zamiarem zdobycia cji środowiskowych, regionalnych, terytorialnych, to earn enough money to buy land and livestock – an episcopal domain functioning before 1772 in środków finansowych na kupno ziemi i inwentarza który pozwala na wyróżnienie odrębnych grup in their native region. In 1919, to compensate for the structure of the Kingdom of Poland; the Duchy w rodzinnej okolicy. Aby uzupełnić niedobory lud- społecznych [Eriksen 2013: 32]. Prusy Wschodnie nie the demographic gap, German authorities initiated of Prussia, or the lands of the Masurians, a former ności w prowincji, władze niemieckie prowadziły stanowiły jednolitego etnicznie obszaru, co wyni- a settlement action combined with a deleveraging Polish fief; and the region of Powisle. In 1795, the od 1919 roku akcję osiedleńczą połączoną z oddłu- kało w dużej mierze z przeszłości prowincji. W jej effort supposed to provide adequate conditions for Polish state formally ceased to exist, which for the żaniem gospodarstw, co miało stworzyć warunki obrębie można było wyróżnić: ziemie Warmii – do- the revitalisation of farms. Additionally, the small- regions such as Warmia and Masuria, rather distinct do ich lepszego funkcjonowania. Powiększono też minium biskupiego, istniejącego przed 1772 rokiem est farms were enlarged to the size of self-sufficient and lacking close integrity with Poland, involved najmniejsze gospodarstwa do rozmiarów samowy- w strukturze królestwa polskiego, ziemie Mazurów, units. As a result, in the years 1919–1937, almost a loosening of institutional and cultural ties. In the starczalnych jednostek. W latach 1919–1937 utwo- czyli Prusy Książęce – dawne lenno polskie, oraz Po- 14 thousand new farms were created. A new law 19th century, the sense of family and territorial af- rzono w ten sposób prawie 14 tys. nowych zagród. wiśle. W 1795 roku przestało formalnie istnieć pań- was passed on 29 September 1933 to prevent the filiation had paramount importance and identifica- Niepożądanym podziałom ziemi miała zapobiegać stwo polskie, a to dla obszarów takich jak Warmia unwelcome division of land by establishing the tion with an area, a region, a land and its commu- ustawa z dnia 29 września 1933 roku, określająca i Mazury, dość odrębnych i niezespolonych ściśle smallest possible farm area, a so-called heredi- nity was a self-evident truth. National unification najmniejszą możliwą powierzchnię zagrody, czyli z Polską, oznaczało znaczne rozluźnienie więzi insty- tary farm, which could not be in any way divided. processes were only starting to gain momentum. In tzw. gospodarstwo dziedziczne, które nie mogło być tucjonalnych i kulturowych. W XIX wieku początko- However, for people with no inheritance, unable the second half of the 19th century, when the inter- już w żaden sposób dzielone. Jednak powodowało wo dominowało poczucie przynależności rodowej, to find either work or education in the province, nal unification of the country was being cemented, to emigrację tych, którzy nie dziedziczyli ziemi, a nie terytorialnej i czymś naturalnym była identyfikacja such a policy was an incitement to leave. As a re- Warmia and Masuria represented a part of the Ger- byli w stanie zdobyć na miejscu wykształcenia i pra- z obszarem, regionem, ziemią i jej społecznością. sult, population density in East Prussia amounted man state. Germany intended to dispose of territo- cy. Między innymi dlatego w 1939 roku gęstość za- Procesy unifikacji państwowej dopiero się nasilały. to 64.4 people/km2 in 1939, whereas at the same rial or national differences in its borders. Internal ludnienia w prowincji wschodniopruskiej wynosiła W drugiej połowie XIX wieku, gdy ugruntowywała time the Reich was inhabited by 136.1 people/km2 homogenisation involved the imposition of German 64,4 osoby/km2, gdy w tym samym czasie w Rzeszy się unifikacja wewnątrzpaństwowa, Warmia i Ma- [Koziełło-Poklewski 1974: 50–55]. language and culture, as well as the development of na 1 km2 mieszkało 136,1 osoby [Koziełło-Poklewski zury były częścią państwa niemieckiego dążącego German authorities allocated financial means to unity within the German nation. 1974: 50–55]. do zlikwidowania odrębności terytorialnych i naro- strengthen the eastern provinces. After 31 March The people of Warmia and Masuria, who strong- Władze niemieckie przeznaczały też pewne środ- dowych w swoim łonie. Ujednolicenie wewnętrzne 1931, East Prussia was supposed to receive ad- ly identified with their local environment, were un- ki finansowe na wzmocnienie prowincji wschodnich. oznaczało narzucanie kultury niemieckiej i języka ditional funds for six consecutive years under the prepared to make an informed decision to resist the W Niemczech od 31 marca 1931 roku organizowano niemieckiego oraz wykształcanie wspólnoty narodu Osthilfe program. It was a continuation of the aid German influence and uphold their Polish identity. akcję „Osthilfe”, w której ramach Prusy Wschodnie niemieckiego. programme called Ostpreussenhilfe, launched in The social hierarchy did not provide them with any miały otrzymywać dodatkowe fundusze przez sześć Ludność Warmii i Mazur, cechująca się silną iden- Bavaria during World War I, which characteristically incitement to do so, either, as it lacked a strong Pol- najbliższych lat. Była to swoista kontynuacja dzia- tyfikacją ze środowiskiem lokalnym, nie była goto- not only ensured financial and material assistance ish representation in the gentry and the bourgeoi- łań pomocowych pod nazwą „Ostpreussenhilfe”, wa, by dokonać świadomego wyboru, oprzeć się but also allowed a local community in Germany sie, especially in Warmia and Masuria, as the neigh- uruchomionych w Bawarii jeszcze w czasie I wojny wpływom niemieckim i zachować polską tożsamość to take care of a designated town in East Prussia. bouring Powisle had a different social stratification. światowej, dla których – obok pomocy finansowej narodową. Nie sprzyjał temu też układ hierarchii Such initiatives of external institutions habituated There was an observable sense of distinctiveness i rzeczowej – charakterystyczne było otoczenie opie- społecznej, gdyż brakowało silnych polskich warstw the locals to a continuous influx of money, which from the German nation and a feeble level of iden- ką konkretnej miejscowości w Prusach Wschodnich szlacheckich i mieszczańskich, szczególnie doty- offered but a momentary escape from bankruptcy, tification with Poland, which led to isolation and przez określoną społeczność lokalną w Niemczech. czyło to Warmii i Mazur, gdyż już sąsiednie Powiśle rather than to effective economic activity. When the separatist tendencies. This process encompassed Tego typu aktywność instytucji zewnętrznych przy- miało inne uwarstwienie. Można było obserwować collapsed and the power fell into all ethnic and national groups, including the Poles, zwyczajała ludność prowincji nie do efektywnej jednoczesne poczucie odrębności w stosunku do the hands of national socialists, the economic policy particularly those inhabiting Warmia, Masuria, and działalności gospodarczej, lecz do stałego dopływu narodu niemieckiego i słabe utożsamienie się z Pol- of Germany was optimised and the East Prussian Powisle who “even though they were a sizeable pieniędzy, co tylko chwilowo ratowało ją od ban- ską, co prowadziło do wyobcowania i tendencji se- economy showed some improvement. ethnic group in the territory, they mostly remained kructwa. Po upadku Republiki Weimarskiej i doj- paratystycznych. Procesowi temu poddane zostały The transformation of identity involved also the an inert mass of people, cut off from the main cen- ściu do władzy narodowych socjalistów państwo wszystkie grupy etniczne i narodowe, także Polacy, area of cultural, linguistic, organisational, and in- tres of the life of the Polish nation. In a sense, Polish niemieckie prowadziło bardziej racjonalną politykę szczególnie ci mieszkający na Warmii, Mazurach i Po- stitutional affiliation. Since the plebiscite, the com- identity in the region was synonymous to tradition ekonomiczną i gospodarka wschodniopruska nieco wiślu, którzy choć „etnicznie liczni, na tych terenach munity of East Prussia was reconstructing its eth- and attachment to the legacy left behind by the an- się poprawiła. stanowili w większości bierną masę, oddzieloną od nicity understood as an aspect of environmental, cestors; it involved the preservation of the tradition- Kolejnym obszarem przekształcania tożsamości głównych ośrodków polskiego życia narodowego. regional, and territorial relations, sufficient to dis- al system of life in a rural community” [Wrzesiński była świadomość przynależności kulturowej, języko- Polskość na omawianych ziemiach była w pewnym tinguish separate social groups [Eriksen 2013: 32]. 1963: 11]. wej, organizacyjnej, instytucjonalnej. Od plebiscytu sensie synonimem tradycji, była wyrazem przywią- East Prussia was not ethnically homogenous, which After the plebiscite, the number of organisations społeczność prowincji wschodniopruskiej przebu- zania do tego, co przekazali przodkowie. Poczucie was largely a consequence of its history. The terri- and official initiatives rose – both on the Polish and

36 37 polskiej świadomości narodowej wiązało się z za- W okresie poplebiscytowym zaszła potrzeba the German side. It was another step in the process achieved on 3 November 1923 during an assembly chowaniem dawnego, tradycyjnego systemu życia scentralizowania stowarzyszeń młodzieżowych. Sta- of transforming the local ethnic identity, which is in Olsztyn, also attended by activists from Powisle. społeczności wiejskiej” [Wrzesiński 1963: 11]. ło się to 3 listopada 1923 roku na zjeździe delegatów an identity that simply exists, “shaped by the nat- The new organisation was named the Association Po plebiscycie zwiększyła się – zarówno po stro- w Olsztynie, na który przybyli też działacze z Powi- ural existence of man in an autonomous world of of Youth Societies in East Prussia and aimed to pro- nie polskiej, jak i niemieckiej – liczba organizacji śla. Nowa organizacja przybrała nazwę Związek To- bonds, formed between relatives and neighbours, mote Polish culture and education among the youth i działań sformalizowanych. To był kolejny krok warzystw Młodzieżowych w Prusach Wschodnich. which make up the local community and imbue all with the use of all available resources. For instance, w procesie przekształcania tożsamości etnicznej Związek starał się upowszechniać wśród młodzie- the phenomena that create and interpret this world the Association encouraged young people to partici- mieszkańców prowincji, czyli takiej, która po prostu ży oświatę i kulturę polską za pomocą wszelkich with a sense of self-evidence and one-and-only le- pate in choirs or art collectives and provided them jest, którą „kształtuje naturalne istnienie człowieka dostępnych środków, zachęcał także młodzież do gitimacy. The image of this identity is a reflection with Polish books. The promotion of Polish culture w autonomicznym świecie wspólnot krewniaczo-są- uczestnictwa w chórach, zespołach artystycznych, of foreign groups, for one’s own image may be ob- was also institutionalised through the education of siedzkich, tworzących społeczność lokalną, poczucie umożliwiał korzystanie z polskich książek. Innym served only against a contrasting backdrop painted children and adolescents. When the Act of 31 De- oczywistości i jedynej prawomocności wszelkich polem instytucjonalizowania działań propolskich by others” [Śmiełowska 1998: 206]. The transforma- cember 1928 regulated the matters of education of zjawisk, które kreują oraz interpretują ten świat. Jest było kształcenie dzieci i młodzieży. Z inicjatywy tion of ethnic identity was related to the isolation of the Polish minority, private Polish schools started to to tożsamość, której wizerunek jest refleksem grup posła Walentego Barczewskiego powstały prywat- individual identity and institutional identification, appear at the initiative of Walenty Barczewski MP. It obcych, bowiem obraz własny widoczny jest dopie- ne szkoły polskie, odkąd ustawa z dnia 31 grudnia the latter resulting from the need for affiliation, was a step to uphold the Polish identity in East Prus- ro na odmiennym kolorycie tła, jaki tworzą inni” 1928 roku uregulowała sprawy szkolnictwa mniej- particularly in the light of the abovementioned sia, although the schools were not many – ten were [Śmiełowska 1998: 206]. Wiązało się to z wyodręb- szości polskiej. Był to jakiś krok w kierunku utrzy- processes of the modernisation of social reality. established in the region of Powisle, some ten to nianiem tożsamości jednostki i identyfikacji insty- mania polskości w Prusach Wschodnich, chociaż Certainly, the identity of an individual is far more twenty in Warmia, and Masuria had none. The next tucjonalnej, wynikającej z potrzeby przynależności, tych szkół nie powstało wiele – około dziesięciu na complex than the identity shared within a group, step was even harder: How to make Warmian chil- szczególnie w obliczu wspomnianych procesów Powiślu, kilkanaście na Warmii, na Mazurach zaś nie but altogether, they come entwined [Golka 2006: dren attend Polish schools? The matter lay mostly modernizacji rzeczywistości społecznej. Wprawdzie było żadnej. Następny krok miał być niestety jeszcze 19–21]. in the hands of their parents, and those were either tożsamość jednostki jest o wiele bardziej złożona niż trudniejszy: Jak sprawić, by dzieci Warmiaków za- Group identification, particularly when it con- oblivious of the importance of Polish education for tożsamość podzielana w grupie, jednak ostatecznie częły chodzić do polskich szkół? Zależało to przede cerns institutional identifications or large social the identity of their children or unconvinced that są one splecione [Golka 2006: 19–21]. wszystkim od rodziców, a ci albo nie zdawali sobie groups such as a nation, is far more frequently such an education would prove useful in the future. Identyfikacja grupowa, a szczególnie ta, która sprawy ze znaczenia polskiej oświaty dla tożsamo- a matter of a declaration and choice [Łodziński 2013: The pressure exerted on parents at their work es- dotyczy dużych grup społecznych, takich jak naród, ści dzieci, albo nie uważali, że będzie to dla dzieci 164]. The organisations which proliferated after the tablishments was also a factor. Since 1933, German lub identyfikacji instytucjonalnych, dużo częściej korzystne po osiągnięciu dorosłości. Dużą rolę ode- plebiscite were created with the fundamental aim of actions against Polish schools became even more jest deklaratywna i stanowi przedmiot wyboru [Ło- grał też nacisk wywierany na nich przez instytucje, forging a local identity with reference to the nation vehement. Even the children experienced pressure. dziński 2013: 164]. Po plebiscycie zaczęły powstawać w których pracowali. Po 1933 roku akcje niemieckie and the state [Gałęziowska 2017: 116–119]. The students of Polish schools were boycotted and organizacje, których zasadniczym zadaniem było przeciw polskim szkołom jeszcze się wzmogły. Presji The year 1920 marked the launch of the Polish faced a harder start in life. As a result of the Ger- kształtowanie tożsamości – tej lokalnej, ale w od- ulegały także same dzieci. Bojkotowano te chodzące Association in East Prussia, which upon the es- man repression, their numbers dwindled as parents niesieniu do narodowej i państwowej [Gałęziowska do polskiej szkoły, utrudniano im życie. W wyniku tablishment of the Polish Association in Germany transferred their children to German schools. The 2017: 116–119]. działań represyjnych stosowanych przez Niemców (27 August 1922) was incorporated in its structure education received there by the young generation Od 1920 roku działał Związek Polaków w Prusach malała liczba uczniów szkół polskich – rodzice prze- under the name of “District 4”. Due to the character of Warmians and Masurians had a disastrous effect Wschodnich, który po utworzeniu Związku Polaków nosili dzieci do szkół niemieckich. Z kolei wychowa- of the local population, the methods used by District on the preservation of the Polish movement in East w Niemczech (27 sierpnia 1922 r.) stał się jego częścią nie odbierane w tych szkołach przez młode poko- 4 differed to some extent from the policies employed Prussia. If the Polish identity was not instilled in the pod nazwą IV Dzielnica. Ze względu na specyfikę lenie Warmiaków i Mazurów miało fatalny wpływ in the rest of Germany. The Association was also children at a young age, they reconciled more easily Warmiaków i Mazurów stosował on nieco inne me- na zachowanie ruchu polskiego w Prusach Wschod- manifestly Catholic, which complicated its activity with the imposed German identity and had difficul- tody działania niż te, które były realizowane wobec nich. Ten, kto – będąc młodym człowiekiem – nie among the Evangelicals. Besides, the Evangelicals ty finding their place in the Polish environment. At Polaków w Niemczech. Związek ten miał też wyraź- został przekonany, że jest Polakiem, łatwiej godził had a separate organisation – the Masurian Associa- school, they learnt that the Poles had it worse, as the nie katolicki charakter, a to utrudniało mu działal- się z narzuconą mu niemieckością, miał trudności tion established on 2 December 1923 – which strived identity came with a lower position, practically non- ność wśród ewangelików. Ewangelicy mieli zresztą z odnalezieniem się w polskim środowisku. W szko- to preserve their distinctiveness from the Germans existent chances for any promotion, and the status odrębną organizację – Związek Mazurów, powstały le dowiadywał się, że nie jest dobrze być Polakiem, and cultivate the Polish aspects of their culture. In of a second-class citizen. 2 grudnia 1923 roku, który dążył do zachowania ich bo to oznacza niższą pozycję, niemal niemożliwość a nutshell – Masuria for Masurians. The Associa- As discussed above, social life was also institu- odrębności od Niemców i podtrzymywania polskich jakiegokolwiek awansu, status obywatela gorszej ka- tion aimed to perpetuate Masurian traditions and tionalised through the initiatives of Germany. After cech, słowem – Mazury dla Mazurów. Związek ten tegorii. the attachment to the language and customs of the the plebiscite, organisations such as Ostdeutscher miał utrwalać mazurskie tradycje, przywiązanie do Jak wspomniano, instytucjonalizacja życia spo- ancestors. In the post-plebiscite period, there was Heimatdienst and Ermländer- und Masurenbund mowy przodków, zwyczaje. łecznego dotyczyła także działań niemieckich. Po a need to centralise youth associations, which was continued their activity. In 1933, those and other

38 39 plebiscycie nadal aktywne na tym terenie były takie członkowie społeczeństwa i narodu przez ogół Niem- nationalist organisations operating in the territory the Weimar Republic). Hitler’s organisations broke organizacje, jak Ostdeutscher Heimatdienst oraz ców, włączeni do tak zwanej wspólnoty narodowej of East Prussia were united in Bund Deutscher Os- social structures and only then did social divisions Ermländer- und Masurenbund. W 1933 roku nastą- (Volksgemeinschaft) i po raz pierwszy nie czuli się (jak ten (BDO). The work of the BDO was not limited to between Masurians and Germans cease to matter” piło połączenie tych i innych organizacji nacjonali- to jeszcze było w okresie Republiki Weimarskiej) mar- the spheres of culture and education. The Associa- [Koziełło-Poklewski 1993: 127–128]. stycznych w Prusach Wschodnich w Bund Deutscher ginesem narodu i społeczeństwa. Organizacje hitle- tion controlled all areas of social and economic life The rule of Hitler contributed to an even strong- Osten (BDO). Działalność BDO nie ograniczała się rowskie rozbiły struktury społeczne i dopiero w tym in the province, terrorised the Polish people and er integration of East Prussia with the Reich, as wyłącznie do pola kulturalno-oświatowego. Związek okresie przestały funkcjonować podziały socjalne frustrated the actions of Polish organisations with implied by the report of the Consulate General of miał kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia spo- między Mazurami a Niemcami” [Koziełło-Poklewski all means possible. It had the support of the Ger- Poland in Königsberg (Kaliningrad) of 1935: “The łecznego i gospodarczego prowincji wschodniopru- 1993: 127–128]. man administration, the National Socialist Teach- power in East Prussia, like in all provinces of the Re- skiej, zastraszał polską ludność i hamował wszelkimi Rządy hitlerowskie przyczyniły się do jeszcze ści- ers League (NSLB), the National Socialist Women’s ich, is strong, resolute, ambitious, and courageous sposobami akcje polskich organizacji. Wspomagany ślejszego scalenia Prus Wschodnich z Rzeszą. Suge- League (NS-Frauenschaft), the Militant League for […] The people of East Prussia are convinced that był przez niemiecką administrację, Narodowosocja- ruje to także raport Konsulatu Generalnego Rzeczy- German Culture (KfdK), schools, kindergartens there is not even a seed of any other power which listyczny Związek Nauczycieli, Związek Narodowo- pospolitej Polskiej w Królewcu z 1935 roku: „Władza and the Gestapo. Since 15 December 1928, Hitlerju- could dare oppose a foreign regime and thus chal- socjalistyczny Kobiet, Związek Walki o Niemiecką w Prusach Wschodnich, tak jak we wszystkich pro- gend was active among the youth. There was also lenge its stability. Even the thought of the current Kulturę, szkoły, przedszkola i Gestapo. Od 15 grudnia wincjach Rzeszy jest silna, zdecydowana, ambitna a farmers’ organisation called Reichsnährstand government, the chancellor, being replaced by an- 1928 roku wśród młodzieży Prus Wschodnich dzia- i odważna […] Ludność Prus Wschodnich jest prze- whose members agreed to attain maximum effi- other would strike the people of East Prussia as ut- łał Hitlerjugend. W prowincji istniała też organizacja konana, że nie istnieje nawet w zarodku jakakolwiek ciency on their farms to decrease the food deficit terly unreal. The government in East Prussia can chłopska – Reichsnährstand. Zrzeszeni w niej zobo- inna siła, która odważyłaby się przeciwstawić obcemu of the Reich. prove its continued progress in the endeavour of wiązywali się do osiągnięcia maksymalnej wydajno- reżimowi, tym samym zakwestionować jego trwałość. The region experienced a spike in the activity cementing and expanding its authority” [Koziełło- ści z gospodarstw, by zmniejszyć deficyt żywnościo- Pomyślenie chociażby o tym, że rząd obecny, kanclerz of German political parties; Polish activists also ran Poklewski 1993: 130–131]. wy Rzeszy. mogliby być zastąpieni przez innych, jest dla ludności several times for the Prussian parliament or the Re- Yet another identity-forming factor became man- Uaktywniły się także niemieckie partie polityczne, Prus Wschodnich rzeczą zupełnie nierealną. W wysił- ichstag. Some inhabitants of East Prussia supported ifest after the plebiscite and continues to carry im- a polscy działacze kilkakrotnie startowali w wybo- kach swoich do umocnienia i rozszerzenia autorytetu the Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei portance nowadays: the beauty of East Prussia, now rach do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy. Swo- swego może rząd w Prusach Wschodnich wykazać (NSDAP), whose structures were growing since the land of Warmia and Masuria. “Along the shores ich zwolenników w Prusach Wschodnich miała Na- stałe postępy” [Koziełło-Poklewski 1993: 130–131]. March 1925, or the establishment of a small unit in of the extends a belt of planes, partly sub- tionalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). Warto wspomnieć o jeszcze jednym czynni- Königsberg (Kaliningrad). NSDAP was well sup- merged in the shallow waters of the Fryski and the Partia ta rozwijała się od marca 1925 roku, skromnie ku tożsamościotwórczym, który uwydatnił się po ported in the rural areas of East Prussia, especially Kuroński Lagoons. To the south, the land rises in the rozpoczynając od komórki w Królewcu. NSDAP zdo- plebiscycie, a także ma swoje znaczenie w czasach among the young who were eager to enter the par- hilly areas of Oberland and Stablat, divided by the była największe poparcie na wsi wschodniopruskiej, obecnych. Otóż Prusy Wschodnie, Warmia i Mazu- amilitary party units called Sturmabteilungen der Pasłęka River. Finally, the south and the south-east szczególnie wśród młodzieży, która chętnie wstępo- ry to piękny kraj: „Wzdłuż brzegów bałtyckich za- NSDAP (SA). This support had many causes, relat- are covered with a labyrinth of sowbacks, soaring wała do oddziałów szturmowych partii – Sturmabte- lega pas równin, częściowo pokrytych płytkimi wo- ing most importantly to the poor economic situation at places up to 300m above sea level, and lakes that ilungen der NSDAP (SA). Ten stan rzeczy miał wiele dami zalewów Fryskiego i Kurońskiego, więcej na which the NSDAP promised to heal. Other reasons flood the spaces between the ridges” [Srokowski przyczyn. Najważniejsze z nich miały podłoże eko- południe podnoszą się pagórkowate okolice Obe- may have included a general radicalisation of po- 1945: 9]. Lakes and rivers – due to their number nomiczne i wynikały ze złej sytuacji gospodarczej rlandu i Stablatu, oddzielone od siebie rzeką Pasłę- litical beliefs in the society of East Prussia, observed and diversity – are in fact a conspicuous feature of prowincji, którą NSDAP obiecała uzdrowić. Innych ką, wreszcie południe i południowy wschód kraju after the end of World War I. In the era of the Wei- the landscape, just like their inseparable peat bogs, powodów można upatrywać w ogólnej radykali- wypełnia labirynt spiętrzonych gdzieniegdzie do mar Republic, the most popular party among East marshes, moors, wetland meadows. Large swaths zacji przekonań politycznych społeczeństwa Prus 300 m nad poziom morza morenowych zwałów Prussians was the Deutschnationale Volkspartei of land are rich in thick layers of pure and greasy Wschodnich, jaka nastąpiła po zakończeniu I wojny i rozlewających się między nimi wód jeziornych” (DNVP) and it was mainly its electorate that trans- peat, put to use in various ways by the local popu- światowej. W okresie Republiki Weimarskiej najwięk- [Srokowski 1945: 9]. Jeziora i rzeki – ze względu na ferred its votes to NSDAP. The popularity enjoyed lation. Other riches, such as forests, were exploited szym poparciem mieszkańców prowincji wschod- swoją liczbę i różnorodność – rzeczywiście stanowią by the national socialist party also had a purely so- to a lesser degree, as the local industry was largely niopruskiej cieszyła się Deutschnationale Volkspartei wyróżniający się element krajobrazu, podobnie jak cial dimension: “As aptly observed by Joachim Ro- based on the imported wood. Finally, East Prussia (DNVP) i głównie jej elektorat udzielił swoich głosów nieodłącznie towarzyszące im torfowiska, moczary, gall, a German historian, the rule of Hitler was the possessed the treasure of amber. Landscape, as an NSDAP. Istniał też czysto społeczny wymiar swoistej bagna, podmokłe łąki. Na dużych obszarach zale- first time when the people of Masuria were fully ac- important identification feature of the province, popularności, jaką zdobyła partia narodowosocjali- gały grube pokłady czystego i tłustego torfu, różno- cepted by the Germans as equal members of the so- became an identity-forming factor. A confirmation styczna: „Historyk niemiecki, Joachim Rogall, zwró- rodnie wykorzystywanego przez ludność. Inne bo- ciety and the nation, were included in the so-called of this fact may be found in the so-called Song of cił bardzo słusznie uwagę, że w okresie hitlerowskim gactwa, jak lasy, były eksploatowane w mniejszym national community (Volksgemeinschaft), and for East Prussia which starts with the words: Land der po raz pierwszy w swojej historii mieszkańcy Mazur stopniu – miejscowy przemysł opierał się w dużej the first time did not feel pushed to the margins of dunklen Wälder…, considered the anthem of the zostali w pełni zaakceptowani jako równoprawni mierze na imporcie tego surowca. Również - the nation and the society (as used to be the case in province since the 1930s [Traba 2005: 218 and 226].

40 41 tyn był bogactwem Prus Wschodnich. Krajobraz wstało ich około trzydziestu. Próbowano też utwo- This factor of identification may not be as manifest The situation of the was differ- był ważną cechą identyfikacyjną prowincji i stał się rzyć odrębny i jednolity Mazurski Kościół Ewange- today as it used to, but it highlights the close rela- ent in terms of internal organisation and position czynnikiem tożsamościotwórczym. Podkreśla to do licki, w którym językiem liturgii miała być gwara tionship between the territory and the identity of in society. It was the arena of the struggle to use dziś tzw. pieśń wschodniopruska, zaczynająca się mazurska. Próbę tę podjęto w 1935 r. i choć spotkała an individual, as well as the identity of a group such Polish on a par with German during masses and od słów „Land der dunklen Wälder…” , traktowana się ona z szerokim poparciem ludności mazurskiej as a nation, or an institution such as a state. It is an religion classes. Polish activists in Warmia demand- od lat trzydziestych XX wieku jak hymn prowincji zamiar ten się nie powiódł” [Sakson 1990: 33–35]. important component of the identity, although in ed the right to participate in parish boards and [Traba 2005: 218 i 226]. Jest to specyfika identyfika- Kościół katolicki znajdował się w innej sytuacji the case of group identity it entails a rather emo- organisations closely connected with the Church. cji, która wprawdzie nie jest obecnie tak czytelna pod względem organizacji wewnętrznej i pozycji tional relationship, and in the case of institutional Disputes regarding candidates for parish priests jak niegdyś, ale podkreśla silny związek terytorium wśród społeczeństwa. Był areną walk o używanie ję- identity – an intellectual one. This dynamic corre- and vicars were common because the parishioners z tożsamością jednostki, a także z tożsamością ta- zyka polskiego na równi z niemieckim w czasie na- sponds to that between ethnic identity, built upon favoured Polish-speaking clergy. Higher offices in kiej grupy społecznej jak naród, czy z tożsamością bożeństw i lekcji religii. Polscy działacze na Warmii an emotional relationship and the contrasting state the Catholic Church were subjected to far-reaching instytucjonalną – jak państwo. Zależność ta stanowi domagali się uczestnictwa w zarządach parafialnych identity, forged by intellectual reflection [Nowicka . The access to higher positions was istotny komponent tożsamości, choć dla identyfika- i organizacjach przykościelnych. Nierzadkie były też 2012: 122]. practically reserved for the Germans. The seminar- cji grupowej będzie to raczej związek emocjonalny, spory o obsadzanie wakatów na probostwach i mia- Any description of the identity of the East Prus- ies which educated new priests were similarly Ger- a dla instytucjonalnej – intelektualny. Odpowiada nowanie wikariuszy, gdyż parafianie życzyli sobie, by sian society would be incomplete without a few manised, which sometimes impaired relationships to tożsamości etnicznej, którą tworzy związek emo- duchowni znali język polski. Wyższa hierarchia Ko- notes on the activity of the Church in the region. with the faithful and did not contribute to the fos- cjonalny, w odróżnieniu od podstawy tożsamości ścioła katolickiego została na przestrzeni lat bardzo The Catholic Church was present in the region and, tering of the Polish spirit in the Catholic Warmia. państwowej, którą buduje refleksja intelektualna zgermanizowana, dostęp do wyższych stanowisk since the expansion of the Reformation in the 16th On the other hand, individuals such as the Rev. [Nowicka 2012: 122]. mieli praktycznie tylko Niemcy. Podobnie zniemczo- century, and so were the Protestants. Over time, W. Barczewski – an activist for the Polish identity Obraz tożsamości społeczności Prus Wschodnich ne były seminaria kształcące kleryków. Utrudniało to a divide opened up between the people of Warmia – and many other priests deserve credit for their nie byłby kompletny bez zarysowania ówczesnej czasem stosunki z wiernymi i nie służyło wzmacnia- and Masuria. Warmians were Roman Catholics and merits in the field. działalności Kościoła na tym terenie. Istniał tu Kościół niu ducha polskiego na katolickiej Warmii, chociaż thus got the label of Poles. Masurians were mostly The consequences of the choices made in the so- katolicki, a w wyniku rozprzestrzenienia się zwolen- istnieli też tacy księża jak W. Barczewski – działacz Protestant, in which they resembled Germans in- cial, economic, and cultural space, both on account ników reformacji w XVI wieku pojawili się na tych na rzecz polskości, było także wielu innych zasłużo- habiting East Prussia. This gave rise to the nega- of the plebiscite and soon after, still reverberate in ziemiach protestanci. Z czasem wytworzył się po- nych na tym polu duchownych. tive stereotype of the “Warmians, the Poles” and the modern reality. The nationalism discussed in dział wśród ludności Warmii i Mazur. Warmiacy byli Wybory dokonywane w przestrzeni społecznej, “Masurians, the Germans”. The Protestants in East the beginning – manifested as a local distinctiveness wyznania rzymskokatolickiego i w związku z tym ekonomicznej i kulturowej, zarówno z powodu Prussia were to a large degree divided. Not all of in the entire complexity of the term – turned out to byli utożsamiani z Polakami; Mazurzy byli w więk- plebiscytu, jak i wkrótce po nim, przynoszą do dziś them accepted the 19th-century process of unifica- be the main outcome of the decisions made during szości protestantami, podobnie jak Niemcy miesz- rozmaite następstwa. Wspomniany na początku na- tion of various Protestant creeds. Andrzej Sakson the plebiscite, firstly as a factor of the local identity kający w Prusach Wschodnich. Na tej podstawie cjonalizm – w postaci lokalnej odrębności i w całej observed that “the Masurians did not accept the and then – of the institutional identity. Other con- utrwalił się niekorzystny stereotyp Warmiaka-Polaka złożoności pojęcia – po plebiscycie okazał się głów- reform in full, staying faithful to their old practic- sequences included the relatively widespread trend i Mazura-Niemca w prowincji wschodniopruskiej. nym rezultatem podjętych wówczas decyzji, naj- es and customs. Masurian split into to consociate, which transferred the burden of so- Protestanci w Prusach Wschodnich byli bardzo po- pierw jako składnik tożsamości lokalnej, a potem a multitude of sects, united by the Polish hymnal cial duties from the community to organisations, dzieleni. Nie wszyscy zgodzili się z procesem unifi- – tożsamości instytucjonalnej. Innym skutkiem było printed in Cracovian script. Out of those, a popu- and the highlighted importance of the landscape kowania wyznań protestanckich, który postępował dość powszechne stowarzyszanie się, które przeno- lar choice was the so-called gromadkarstwo, a move- and nature as a factor of affiliation. The identity cre- w XIX wieku. Andrzej Sakson podaje, że „Mazurzy siło zadania społeczne ze wspólnoty na organizacje; ment cooperating with the Protestant Church, also ated in such a complex socio-cultural system may nie przyjęli tej reformy w pełni, pozostając przy daw- jeszcze innym – umocnienie znaczenia krajobra- because it flew in the face of the Germanisation of be defined as “a product of the process involving nych praktykach i zwyczajach. Mazurski luteranizm zu i przyrody jako odniesienia do przynależności. the Masurians. There was also a so-called commu- an inter-subjectification of the cultural features and uległ swoistemu rozczłonkowaniu na szereg odła- Tożsamość wytworzona w tak złożonym systemie nity movement, closely related to the Protestant properties significant in a community and assimi- mów, dla których elementem wspólnym pozostał społeczno-kulturowym może więc być definiowana Church and the clergy, as well as a wealth of small- lated, consciously recognised, and manifested by polski kancjonał drukowany krakowskim szryftem. jako „produkt procesu intersubiektywizacji przy- er religious associations and sects. In the interwar individuals, sanctioned and ingrained in the form Bardzo rozpowszechniony był ruch gromadkarski, swojonych, uświadomionych i uzewnętrznionych period, approximately 30 of those were established of various cultural products and social institutions” także jako prąd przeciwstawny germanizacji Mazu- przez jednostki znaczących w danej zbiorowości in Masuria. In 1935, an attempt was made to cre- [Szwed 2003: 53]. rów. Współdziałał on z Kościołem protestanckim. Ist- cech i własności kultury, usankcjonowanych i utrwa- ate a separate and uniform Masurian Evangelical What about the national identity, which was the niał tzw. ruch społecznościowy, ściśle związany z Ko- lonych w postaci różnorodnych wytworów kulturo- Church with the as the language subject of the plebiscite-related agitation? One may ściołem i duchowieństwem protestanckim, a także wych i instytucji społecznych” [Szwed 2003: 53]. of liturgy. Even though the plan gained wide sup- suppose that national identity involves accepted ogromna ilość drobnych związków wyznaniowych A co z identyfikacją narodową, do której odno- port of the Masurian people, it failed to succeed” ties of individuals with their national culture, na- i sekt. W okresie międzywojennym na Mazurach po- siła się agitacja plebiscytowa? Można przypuszczać, [Sakson 1990: 33–35]. tion as a social group, and – which may not be ob-

42 43 że tożsamość narodowa oznacza zaakceptowany i podtrzymywaniu odrębności oraz pewnej dumy vious – with the nation-state. Identity is described wicz 1980: 33]. To conclude the matter of the identity przez jednostkę związek z kulturą narodową, naro- odczuwanej z tego powodu [Markiewicz 1980: 33]. through awareness and a sense of belonging, which of East Prussians, Warmians, or Masurians, one re- dem jako grupą społeczną, a także – co już nie jest Dla tożsamości społeczności Prus Wschodnich oraz manifests itself not only as formal declarations but mark of Ernest Renan seems particularly pertinent: oczywiste – z państwem narodowym. Opisuje się Warmii i Mazur odpowiednie wydaje się spostrze- also as loyalty, preservation and cultivation of dis- “The existence of a nation is a plebiscite that takes ją poprzez świadomość i poczucie przynależności, żenie Ernesta Renana, który ujął rzecz następująco: tinctiveness, and a resulting sense of pride [Markie- place every day” [quoted in: Habermas 1993: 9]. które uwidaczniają się w postaci nie tylko deklaracji „Istnienie narodu… to plebiscyt, który odbywa się formalnych, ale także w lojalności, zachowywaniu każdego dnia” [cyt. za: Habermas 1993: 9].

Bibliografia: References:

Baradziej J., 2008, Zakorzenienie i alternacja: tożsamość jednostki Łodziński S., 2013, Etniczność i jej miary. Przypadek pytań etnicznych Baradziej J., 2008, Zakorzenienie i alternacja: tożsamość jednostki Łodziński S., 2013, Etniczność i jej miary. Przypadek pytań etnicznych w społeczeństwie tradycyjnym i w społeczeństwie nowoczesnym w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności w Polsce w 2011 r. w społeczeństwie tradycyjnym i w społeczeństwie nowoczesnym w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności w Polsce w 2011 r. [w:] Oleś P.K., Batory A. (red.), Tożsamość i jej przemiany a kul- [w:] Hossak-Herbst B., Głowacka-Grajper M., Kowalski M. [in:] Oleś P.K., Batory A. (ed.), Tożsamość i jej przemiany a kul- [in:] Hossak-Herbst B., Głowacka-Grajper M., Kowalski M. tura, KUL, Lublin. (red.), Antropologiczne inspiracje. Księga jubileuszowa dla Profesor tura, KUL, Lublin. (ed.), Antropologiczne inspiracje. Księga jubileuszowa dla Profesor Dymarski M., 1990, Tradycje plebiscytowe na Warmii, Mazurach Ewy Nowickiej, WUW, Warszawa. Dymarski M., 1990, Tradycje plebiscytowe na Warmii, Mazurach i Po- Ewy Nowickiej, WUW, Warszawa. i Powiślu w ocenie polskiego państwa podziemnego, „Komunikaty Markiewicz W., 1980, Naród i świadomość narodowa a problem asymi- wiślu w ocenie polskiego państwa podziemnego, “Komunikaty Ma- Markiewicz W., 1980, Naród i świadomość narodowa a problem asymi- Mazursko-Warmińskie”, nr 1–4. lacji i lojalności obywatelskiej [w:] Kubiak H., Paluch A.K. (red.), zursko-Warmińskie”, No. 1–4. lacji i lojalności obywatelskiej [in:] Kubiak H., Paluch A.K. (ed.), Eriksen T.H., 2013, Etniczność i nacjonalizm. Ujęcie antropologiczne, Założenia teorii asymilacji, Biblioteka Polonijna, t. 7, Zakład Na- Eriksen T.H., 2013, Etniczność i nacjonalizm. Ujęcie antropologiczne, Założenia teorii asymilacji, Biblioteka Polonijna, Vol. 7, Zakład Gutowska-Nowak B. (przeł.), WUJ, Kraków. rodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław. Gutowska-Nowak B. (transl.), WUJ, Kraków. Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław. Gałęziowska M., 2017, Tożsamość organizacyjna mniejszości niemiec- Nowicka E., Walka o przetrwanie. Tożsamość etniczna wśród Arumu- Gałęziowska M., 2017, Tożsamość organizacyjna mniejszości niemiec- Nowicka E., Walka o przetrwanie. Tożsamość etniczna wśród Arumu- kiej na Warmii i Mazurach, WSIiE TWP, Olsztyn. nów XXI wieku [w:] Nowicka E., Kowalski M. (red.), Problemy kiej na Warmii i Mazurach, WSIiE TWP, Olsztyn. nów XXI wieku [in:] Nowicka E., Kowalski M. (ed.), Problemy Golka M., 2006, Czym bywa tożsamość? [w:] Golka M. (red. nauk.), etniczne współczesnej Europy, Nomos, Kraków. Golka M., 2006, Czym bywa tożsamość? [in:] Golka M. (sc. ed.), Kło- etniczne współczesnej Europy, Nomos, Kraków. Kłopoty z tożsamością, Człowiek i Społeczeństwo, t. XXVI, Wydaw- Rzempołuch A., 2004, Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353– poty z tożsamością, Człowiek i Społeczeństwo, Vol. XXVI, Wydaw- Rzempołuch A., 2004, Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953. nictwo Naukowe UAM, Poznań. 1953. Od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych, nictwo Naukowe UAM, Poznań. O założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych, wyd. Habermas J., 1993, Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania wyd. Urząd Miasta, Olsztyn (część albumowa, fotografia Habermas J., 1993, Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania Urząd Miasta, Olsztyn (the album part, photo no. 58, photo: nad przyszłością Europy, IFiS PAN, Warszawa. nr 58, fot. G. Kumorowicz). nad przyszłością Europy, IFiS PAN, Warszawa. G. Kumorowicz). Habermas J., 2000, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, Universitas, Sakson A., 1990, Mazurzy – społeczność pogranicza, Instytut Zachod- Habermas J., 2000, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, Universitas, Sakson A., 1990, Mazurzy – społeczność pogranicza, Instytut Zachod- Kraków. ni, Poznań. Kraków. ni, Poznań. Koziełło-Poklewski B., 1974, Rola Prus Wschodnich w niemieckim orga- Srokowski S., 1945, Prusy Wschodnie. Studium geograficzne, gospo- Koziełło-Poklewski B., 1974, Rola Prus Wschodnich w niemieckim Srokowski S., 1945, Prusy Wschodnie. Studium geograficzne, gospo- nizmie gospodarczym w okresie międzywojennym [w:] Lisikiewicz J. darcze i społeczne, Instytut Bałtycki, Gdańsk. organizmie gospodarczym w okresie międzywojennym [in:] Lisi- darcze i społeczne, Instytut Bałtycki, Gdańsk. (red.), Województwo olsztyńskie. Monografia ekonomiczno-społeczna Szwed R., 2003, Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne na kiewicz J. (ed.), Województwo olsztyńskie. Monografia ekonomicz- Szwed R., 2003, Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne na 1945–1969, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. temat związków pomiędzy tożsamością społeczno-kulturalną a sto- no-społeczna 1945–1969, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, temat związków pomiędzy tożsamością społeczno-kulturalną a sto- Koziełło-Poklewski B., 1993, Kształtowanie się postaw politycz- sunkiem do obcych, KUL, Lublin. Wrocław. sunkiem do obcych, KUL, Lublin. nych ludności Mazur w okresie międzywojennym [w:] Jasiński J. Śmiełowska M., 1998, Tożsamości etniczne i identyfikacje narodowe Koziełło-Poklewski B., 1993, Kształtowanie się postaw politycznych Śmiełowska M., 1998, Tożsamości etniczne i identyfikacje narodowe (red.), Zagadnienia narodowościowe w Prusach Wschodnich w XIX wśród mieszkańców Śląska Opolskiego [w:] Frysztacki K. (red.), ludności Mazur w okresie międzywojennym [in:] Jasiński J. (ed.), wśród mieszkańców Śląska Opolskiego [in:] Frysztacki K. (ed.), i XX w., Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego Polacy, Ślązacy, Niemcy. Studia nad stosunkami społeczno-kulturo- Zagadnienia narodowościowe w Prusach Wschodnich w XIX i XX Polacy, Ślązacy, Niemcy. Studia nad stosunkami społeczno-kulturo- w Olsztynie, Olsztyn. wymi na Śląsku Opolskim, Universitas, Kraków. w., Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. W. wymi na Śląsku Opolskim, Universitas, Kraków. Król E.C., 2006, Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu Wnuk-Lipiński E., 2004, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, Kętrzyńskiego, Olsztyn. Wnuk-Lipiński E., 2004, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, w Niemczech 1919–1945, Instytut Studiów Politycznych Pol- państwo narodowe, ZNAK, ISP PAN, Kraków. Król E.C., 2006, Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu państwo narodowe, ZNAK, ISP PAN, Kraków. skiej Akademii Nauk, Warszawa. Wrzesiński W., 1963, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w la- w Niemczech 1919–1945, Instytut Studiów Politycznych Pol- Wrzesiński W., 1963, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w la- tach 1920–1939, Instytut Zachodni, Poznań. skiej Akademii Nauk, Warszawa. tach 1920–1939, Instytut Zachodni, Poznań.

44 45 Mirosław J. Hoffmann Mirosław J. Hoffmann Muzeum Warmii i Mazur the Museum of Warmia and Masuria

Heimatkunde – źródło budowania Heimatkunde in the Formation tożsamości zbiorowej wieloetnicznej of Group Identity in the Multi-Ethnic ludności Prus Wschodnich w XIX Population of East Prussia in the i pierwszych dekadach XX wieku 19th Century and the First Decades of the 20th Century

armia i Mazury – wraz z obwodem ka- Ekspansję tę przedstawiał jako odzyskiwanie tere- ntil 1945, Warmia and Masuria – together Baltic tribes in the early Middle Ages. An elaborate liningradzkim znajdującym się obecnie nów germańskich, które zajęte zostały we wcze- with the Kaliningrad District now within account of those views may be found, among oth- W w obrębie Rosji – należały do 1945 roku snym średniowieczu przez plemiona bałtyjskie. U the borders of Russia – were incorporated in ers, in the introduction to the monograph Analysen pod względem administracyjnym do Prus Wschod- Rozwinięcie tych poglądów znaleźć można m.in. the administrative unit of East Prussia, the eastmost vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreussens, published in nich, najbardziej na wschód wysuniętej prowincji we wstępie do monografii Analysen vorgeschicht- province of the German Empire and its successor, 1904 in Königsberg [Hoffmann 1992]. A. Bezzen- Cesarstwa Niemieckiego, a potem Republiki We- licher Bronzen Ostpreussens, wydanej w 1904 roku the Weimar Republic. berger gave the most powerful definition of his mis- imarskiej. w Królewcu [Hoffmann 1992]. Swoje zadanie we The ethnic identity of the multinational society sion in the science of East Prussia during his third Dla kształtowania się tożsamości etnicznej wie- wschodniopruskiej nauce najdobitniej zdefiniował of East Prussia was forged largely under the in- term as rector, which coincided with the years of lonarodowego społeczeństwa Prus Wschodnich A. Bezzenberger w czasie trzeciego rektoratu, który fluence of the University in Königsberg (Kalinin- the European military conflict later referred to as kluczowe znaczenie miał Uniwersytet Albrechta przypadł na lata europejskiego konfliktu zbrojnego grad). At least since late 19th century, some of the World War I: “A German academic teacher is com- w Królewcu. Już co najmniej od schyłku XIX wie- nazwanego potem I wojną światową: „Niemiecki university’s scholars specialising in humanities pelled more than anyone else to nurture the purity ku pojawiały się wśród niektórych humanistów nauczyciel akademicki powołany jest bardziej niż held Pan-Germanist views, expressed in a more or of German thought. To that end, we must appeal tej uczelni poglądy pangermańskie, artykułowane ktokolwiek do tego, by pielęgnować czystość myśli less pronounced fashion. The leading proponent not only to the minds but also to the hearts of our w mniej lub bardziej wyrazistej formie. Głównym niemieckiej. Aby dało to rezultaty, musimy przema- of Pan-Germanism was Adalbert Bezzenberger listeners; we cannot aspire to merely educate theo- zwolennikiem tych poglądów był wybitny języko- wiać nie tylko do mózgów, lecz i do serc naszych (1851–1922), a renowned linguist, prehistorian, eth- logians or lawyers but scientists with a fundamen- znawca, prehistoryk i etnograf Adalbert Bezzenber- słuchaczy; nie możemy chcieć wychowywać po nographer, and a representative of the last genera- tally German mindset who will feel their calling ger (1851–1922). Należał do ostatniego pokolenia prostu teologów lub prawników, lecz naukowców tion of scholars who combined archaeological and and grasp at any opportunity to awaken and bol- uczonych łączących badania archeologiczne i etno- nastawionych z gruntu niemiecko, którzy skorzy- ethnographical research by seeking confirmations ster the German spirit” [quoted as in: Serczyk 1994]. graficzne przez szukanie potwierdzeń i wniosków stają z każdej możliwości, by w swym powołaniu and conclusions in both archaeological sources and In general, such language was hitherto unheard in w źródłach archeologicznych oraz w tradycji ludo- budzić i wzmacniać niemieckiego ducha” [Serczyk folk tradition cultivated by the local people for gen- the Albertina. It heralded the end of an era and the wej zachowywanej przez pokolenia autochtonicz- 1994]. Był to język, jakim wcześniej w Albertynie erations. In the 19th century, such practice was vir- beginning of another. Simultaneously, it was a sign nych mieszkańców tych ziem. W XIX wieku było w zasadzie nie przemawiano – koniec jednej epoki tually the norm. Adalbert Bezzenberger served as of changes that soon after swept through German to prawie regułą. Adalbert Bezzenberger przez i początek następnej. Stanowił on zarazem zwia- rector of the Albertina for three terms. In the more archaeology, including that of East Prussia. The quo- trzy kadencje pełnił funkcję rektora Albertyny, stun zmian, które w niedalekiej przyszłości dotknąć recent history of the university, he was among the tation above is an excerpt of the speech delivered by a w nowszych dziejach tego uniwersytetu był jed- miały archeologię niemiecką, w tym wschodnio- scholars who raised its prestige as a scientific insti- A. Bezzenberger at the assembly of the University nym z uczonych, których obecność na uczelni pod- pruską. Podany wyżej cytat – będący fragmentem tution. Originally from Hesse, he made a name for Senate; it is cited because of its considerable impact nosiła jej rangę jako instytucji naukowej. Ten przy- przemówienia wygłoszonego przez A. Bezzenber- himself in the academic circles of Königsberg also on the further development of the prehistory of East bysz z Hesji wyrobił sobie pozycję w królewieckim gera na posiedzeniu senatu królewieckiego uniwer- (or essentially?) because of his science communica- Prussia, regardless of the political events of the 1930s. środowisku naukowym również – a może przede sytetu – przytoczono, gdyż wywarł on, niezależnie tion work in the field of archaeology, which he pre- After 1933, the Nazis who had just come to power in wszystkim? – dzięki popularyzacji archeologii od politycznych wydarzeń lat trzydziestych, duży sented through the lens of historicised nationalism. Germany perceived the Albertina as a perfect hub w duchu historyzującego nacjonalizmu, wykorzy- wpływ na dalszy kierunek rozwoju prahistorii Prus His prehistorical argumentation justified German for fostering their ideology. stującego argumentację prahistoryczną do uzasad- Wschodnich. W okresie późniejszym, mianowicie expansion in Eastern Europe, which he interpreted Before the start of the most tragic and despic- nienia niemieckiej ekspansji w Europie Wschodniej. po 1933 roku, królewiecka Albertyna doskonale od- as the reclamation of German territories seized by able period in the history of Germany (from 1933

46 47 powiadała nazistom, którzy właśnie przejęli władzę ciężaru merytorycznego i wymagały potwierdzenia to 1945), the Weimar Republic of the 1920s and the umphs and breakthroughs, mainly in the fields of w Niemczech, jako ośrodek rozwoju ich ideologii. i rozbudowy o nowe dokonania i ustalenia nauki, early 1930s was undergoing a period of severe hard- archaeology, linguistics and history. Therefore, the Mianowicie, zanim nastąpił najbardziej tragiczny głównie archeologii, językoznawstwa oraz historii. ship. The lost war and the subsequent economic cri- accession of Hitler to power in 1933, apart from its i haniebny etap w dziejach Niemiec (okres między Dlatego dojście w 1933 roku Hitlera do władzy miało sis compounded the feelings of hopelessness and other consequences in all areas of life and economy, 1933 a 1945 r.), lata dwudzieste i początek lat trzy- również – niezależnie od różnorakich konsekwen- frustration prevalent among average Germans. had an enormous impact on the German prehistory dziestych były dla Republiki Weimarskiej czasem cji we wszystkich dziedzinach życia i gospodarki The people were persuaded of their own injury, and history, including that of East Prussia. bardzo trudnym. Przegrana wojna oraz późniejszy – ogromny wpływ na prahistorię oraz historię nie- particularly painful as the recent time of prosper- The next twelve years are a period of many kryzys gospodarczy pogłębiały powszechne wśród miecką, w tym również wschodniopruską. ity remained a vivid memory. That those years of names in German historiography. One of the most przeciętnych Niemców poczucie beznadziei, frustra- Okres nadchodzących dwunastu lat różnie nazy- bliss were largely sponsored by French reparations distinguished and relatively neutral archaeologists cji i utwierdzały w przekonaniu o własnej krzywdzie, wany był w historiografii niemieckiej. Jeden z naj- secured after the Franco-Prussian War seemed to of East Prussia, Carl Engel (1895–1947), dubbed it in tym bardziej że pamiętali oni niedawne jeszcze lata bardziej zasłużonych i względnie neutralnych poli- slip everyone’s mind. The general mood assured his introduction to the monograph on the prehis- świetności, zapominając jakby, że okres ich prospe- tycznie wschodniopruskich archeologów, Carl Engel the enormous popularity of the National Socialist tory of the lands of Prussia “the period of a national rity w dużej mierze sponsorowany był przez Francję (1895–1947), nazwał go we wstępie do swojej mono- German Workers’ Party (NSDAP) – a radical party revolution”. According to the scholar, it was a time z kontrybucji będących pokłosiem wojny francu- grafii pradziejów ziem pruskich „okresem rewolucji promising rapid changes and headed by Adolf where the needs of those in power opened up en- sko-pruskiej. Te panujące wśród Niemców nastroje narodowej”. Zdaniem tego badacza przed archeolo- Hitler. The Führer promised his compatriots a great tirely new perspectives for archaeological research. sprawiły, że dużą popularność zdobywać zaczęła gią otworzyły się wówczas całkiem nowe możliwo- Germany, jobs, prosperity, and new lands for col- Archaeology in the eastern provinces of the Third skrajnie radykalna, obiecująca szybkie zmiany Na- ści, będące wynikiem zapotrzebowania władz na tę onisation. However, all of that was contingent on Reich, above all in East Prussia as the eastmost rodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników dziedzinę nauki. Szczególną rolę do odegrania miała certain conditions, particularly the elimination of point of Germany before its territorial expansion of z Adolfem Hitlerem na czele. Führer obiecywał ro- archeologia we wschodnich prowincjach III Rzeszy, the so-called Fremdrassige (alien races), which chief- the late 1930s, had a momentous role to play. How- dakom wielkie Niemcy, pracę, dobrobyt oraz nowe w tym przede wszystkim w Prusach Wschodnich, ly implied the Jews. The future of the was an ever, one quandary presented itself: the main scien- terytoria do skolonizowania. Wymagało to jednak będących wszak najbardziej na wschód wysuniętym uncertain territory in Hitler’s programme. As sub- tific centre of East Prussia, Königsberg, had thus far spełnienia pewnych warunków, przede wszystkim przyczółkiem Niemiec przed ich ekspansją teryto- humans, they could be at the most a caste of sub- failed to achieve a leading position even in the east- wyeliminowania ze społeczeństwa tzw. elementów rialną u schyłku lat trzydziestych. Problemem było jects within the borders of the Third Reich. In other ern territories of the Reich. The University founded obcych rasowo, zwłaszcza Żydów. Niejasno okre- to, że główny ośrodek naukowy Prus Wschodnich, lands, they could be allowed to rule themselves, there in 1544 and called the Albertina ranked low ślona w programie Hitlera była przyszłość Słowian. Königsberg, nie wypracował sobie wcześniej przo- given that they recognise German domination. The in the hierarchy of German higher education cen- Na terenie III Rzeszy stanowić mieli jako podludzie dującej pozycji nawet w skali wschodnich terenów views of the Nazis on the prominent role of Ger- tres. It was a provincial school, as epitomised by co najwyżej warstwę poddanych, natomiast na in- Rzeszy. Założony w tym mieście w roku 1544 uni- many in the world were hardly surprising, as they the fact that throughout 400 years of its existence, nych obszarach mogli ewentualnie rządzić się sami, wersytet, zwany Albertyną, był instytucją plasującą followed naturally from the belief, instilled in the it produced only a single alumnus of international jednak pod warunkiem uznania niemieckiej domi- się nisko w hierarchii niemieckich uczelni. Był uni- Germans since the 19th century, that the Germanic repute – Immanuel Kant (1724–1804). Besides, it al- nacji. Poglądy nazistów na przodującą rolę Niemiec wersytetem prowincjonalnym, dość powiedzieć, że peoples served a momentous function in Europe ways employed only a modest number of academic w świecie nie były zaskoczeniem – stanowiły natu- w ciągu 400 lat swojego istnienia wydał tak napraw- at least since the beginning of the Christian era. staff, which comprised 171 teachers at the outbreak ralną konsekwencję wpajanych Niemcom już od dę tylko jednego uczonego o międzynarodowej The Nazi ideology founded on the philosophy of of World War I. XIX wieku przekonań o wyjątkowej roli Germanów sławie – Immanuela Kanta (1724–1804). Liczba na- Friedrich Nietzsche (1844–1900) and chosen Ger- However, Königsberg (and all of East Prussia) w Europie od co najmniej początków naszej ery. uczycieli akademickich zatrudnionych na tej uczelni man historians was developed by the propaganda was of paramount importance to the Nazis for geo- Opierająca się na filozofii Friedricha Nietzschego nigdy nie była zbyt imponująca, np. w chwili wybu- weapon of the Third Reich in the person of Alfred political reasons. After the lost war and the Treaty (1844–1900) oraz poglądach niektórych historyków chu I wojny światowej wynosiła 171. Rosenberg (1893–1946), who put forward the hy- of Versailles, East Prussia was isolated from Ger- niemieckich ideologia nazistów rozbudowana zo- Niemniej rola Królewca i szerzej Prus Wschod- pothesis of the inequality of human races and the many as an enclave between Poland and Lithu- stała przez „tubę propagandową” III Rzeszy Alfre- nich miała dla nazistów zasadnicze znaczenie ze superiority of the “Aryan race” above others. His ania, two states which had just regained their inde- da Rosenberga (1893–1946), który wysunął hipotezę względów geopolitycznych. W wyniku przegranej dissertation, “The Myth of the Twentieth Century” pendence. This situation inspired the atmosphere o nierówności ras ludzkich oraz wyższości „rasy aryj- wojny i postanowień traktatu wersalskiego Prusy (Der Mythus des 20. Jahrhunderts) published in 1930, of a “besieged tower” in Germany, and especially skiej” nad innymi. W opublikowanej w 1930 roku Wschodnie zostały odcięte od Niemiec, stając się justifies racism and the German policy of conquest in East Prussia. Central authorities of the Weimar pracy Der Mythus des 20. Jahrhunderts uzasadniał enklawą między Polską a Litwą, które odzyskały against Slavic nations. Alfred Rosenberg, despite Republic, regardless of their political affiliation, rasizm i niemiecką politykę podbojów narodów sło- właśnie niepodległość państwową. Wytworzyło to his position as the chief ideologue of NSDAP, was did not attempt to appease this sentiment; to the wiańskich. Alfred Rosenberg, wprawdzie główny w Niemczech, a zwłaszcza w Prusach Wschodnich, only a party functionary anointed by Hitler and contrary, they inflamed it with numerous projects ideolog NSDAP, był jednak tylko namaszczonym atmosferę „oblężonej twierdzy”. Centralne władze could not boast any academic accomplishments. aimed to cement the German identity in this foot- przez Hitlera funkcjonariuszem partyjnym, który Republiki Weimarskiej, niezależnie od ich zabarwie- Consequently, his views and hypotheses lacked hold of Germanism. These symptoms explained the nie mógł wykazać się dorobkiem naukowym. Stąd nia politycznego, nie starały się tonować tych nastro- substantial weight. They needed to be corroborated initiatives taken by some representatives of the Pol- jego poglądy i hipotezy nie miały odpowiedniego jów, a wręcz je podsycały. W tym celu podejmowano and further supplemented with new scientific tri- ish political elites, mostly Roman Dmowski and the

48 49 wiele przedsięwzięć zmierzających do umocnie- prof. Bolka von Richthofena (1899–1983) [Hoffmann National Democracy, to demand a political separa- the Institute of Prehistory and Early History in the nia niemczyzny w tym przyczółku germańskości. 2009]. To właśnie dzięki B. von Richthofenowi, któ- tion of East Prussia and Germany, and annexation structure of the Königsberg Reichsuniversität stead- Obawy te uzasadniały dążenia części polskich elit rego od 1935 roku wspierał równie gorliwy adiunkt, of the territories between the Lower Vistula River ily increased. “The service of the German east” was politycznych, głównie Romana Dmowskiego i Na- a potem docent Hans-Lütjen Janssen, rola Instytutu and the Neman River by Poland. rendered by way of carefully selecting the topics rodowej Demokracji, które domagały się polityczne- Pradziejów i Wczesnej Historii w strukturze króle- The unique situation of Königsberg and East for both lectures and papers. The primary outlet go rozdziału Prus Wschodnich od Niemiec, a także wieckiego Reichsuniversität systematycznie wzra- Prussia in the era of the Weimar Republic earned the for the publications was the historical and ethno- przyłączenia ziem między dolną Wisłą a Niemnem stała. Swoisty trybut na rzecz „służby dla niemieckie- Albertina the status of “the university of the Reich” logical quarterly Altpreussen. Vierteljahresschrift für do Polski. go wschodu” wyrażał się m.in. tytułami wykładów (Reichsuniversität). It is worth mentioning that the Vorgeschichte und Volkskunde published by the In- Specyficzna sytuacja Królewca i Prus Wschodnich oraz tematyką artykułów publikowanych przede same term was used after the Franco-Prussian War to stitute since 1935. The lectures bore titles such as: w czasach Republiki Weimarskiej sprawiła, że Al- wszystkim w wydawanym przez Instytut od 1935 refer to Strasbourg University in the annexed Alsatia, Vorgeschichtsforschung in der Kulturpolitik delivered bertynę zaczęto traktować jak „uniwersytet Rzeszy” roku kwartalniku „Altpreussen. Vierteljahresschrift and after 1939 works began on the establishment of by B. von Richthofen, or Glaube und Brauch in der ger- (Reichsuniversität). Warto tu zauważyć, że identycznie für Vorgeschichte und Volkskunde”, który obejmo- Reichsuniversität Posen in Posen (Poznań). In a popu- manisch-heidnischen Zeit delivered by H.-L. Janssen nazywano po wojnie francusko-pruskiej uniwersytet wał również etnografię. Wśród wzmiankowanych lar history of East and West Prussia, Hartmut Boock- [Jahn 1927, 1938; Gollub 1939]. Regarding the publi- w zaanektowanym alzackim Strasburgu, a po roku wykładów wymienić można np. wygłoszone przez mann asserts that the Albertina was among the best cations, particularly controversial texts were penned 1939 przystąpiono do organizowania w Poznaniu Re- B. von Richthofena Vorgeschichtsforschung in der Kul- German universities in the interwar period. He sup- by B. von Richthofen: Rasse und Volkstum in der bols- ichsuniversität Posen. Jak stwierdził Hartmut Boock- turpolitik oraz H.L. Janssena Glaube und Brauch in der ports his claim by arguing that the teaching staff at chewistischen Wissenschaft (mit besonderer Berücksichti- mann w popularnej historii Prus Wschodnich i Za- germanisch-heidnischen Zeit [Jahn 1927, 1938; Gollub the Albertina comprised the most distinguished Ger- gung der Vor- und Frühgeschichte) [Richthofen 1935], chodnich, królewiecki uniwersytet należał w okresie 1939]. W grupie wspomnianych publikacji szczegól- man historians of the time, such as Friedrich Baeth- Der Ursprung der Ostjuden und die Chazaren [Rich- międzywojennym do najlepszych uczelni niemiec- nie kontrowersyjne są autorstwa B. von Richthofe- gen (1890–1972), Erich Caspar (1879–1935), Herbert thofen 1938], and H.-L. Janssen: Vom Wesen national- kich. Jako dowód na to podał, że wtedy właśnie na: Rasse und Volkstum in der bolschewistischen Wis- Grundmann (1902–1970), Hans Rothfels (1891–1976), sozialistischer Sinnbilder [Janssen 1935]. profesorami Albertyny byli najwybitniejsi ówcześni senschaft (mit besonderer Berücksichtigung der Vor- und and Theodor Schieder (1908–1984) [Boockmann The zeal of the academics intensified with each historycy niemieccy, m.in. Friedrich Baethgen (1890– Frühgeschichte) [Richthofen 1935], Der Ursprung der 1992]. It seems evident that the national socialist au- year, assuming increasingly grotesque forms, as sig- 1972), Erich Caspar (1879–1935), Herbert Grundmann Ostjuden und die Chazaren [Richthofen 1938], a także thorities made great strides to elevate the rank of the nalled by the lecture titles. For instance, the reading (1902–1970), Hans Rothfels (1891–1976) oraz Theodor H.L. Janssena, Vom Wesen nationalsozialistischer Sinn- university, and the scholars exerted themselves to delivered by H.-L.Janssen in the summer semester Schieder (1908–1984) [Boockmann 1992]. Tak więc na- bilder [Janssen 1935]. meet the expectations of their patrons. An example of 1938, was entitled: Die Zusammenarbeit zwischen rodowosocjalistyczna władza czyniła wówczas wie- Z każdym rokiem gorliwość wymienionych pra- of such a scholar is the abovementioned H. Roth- Vorgeschichte, Rassenkunde und Volkskunde, and the le, by podnieść rangę tej uczelni, a i sami naukowcy cowników uniwersyteckich wzrastała, przyjmując fels, a historian of Jewish origin, who published in lecture of B. von Richthofen – nota bene, an archae- starali się sprostać oczekiwaniom swoich mecenasów. coraz bardziej groteskowe formy, sygnalizowane 1934 his book entitled Ostraum – Preussentum und Re- ologist – Judengegnerische Bewegungen ausserhalb Jako przykład można tu podać historyka pochodze- chociażby w tytułach wygłaszanych przez nich ichsgedanke (Eastern Lands – Prussian Identity and Deutschlands. nia żydowskiego, wspomnianego H. Rothfelsa, który wykładów, np. zrealizowany w semestrze letnim the Ideals of the Reich). The students of the Albertina’s Institute of Pre- w 1934 roku ogłosił drukiem książkę pod tytułem Ost- 1938 roku przez H.L. Janssena odczyt Die Zusammen- In the early 1930s, the University of Königsberg history and Early History were prepared for their raum – Preussentum und Reichsgedanke (Ziemie wschod- arbeit zwischen Vorgeschichte, Rassenkunde und Volks- opened a range of new departments, including the future role by more than just a thoughtful selection nie – pruskość i idea Rzeszy). kunde oraz przygotowany przez – archeologa wszak Institute for East European Studies (Institut für das of lectures. They also participated in study tours Na początku lat trzydziestych w ramach króle- – B. von Richthofena wykład Judengegnerische Bewe- Studium Osteuropas), the Institute of East Prussia with a meticulously crafted programme, such as the wieckiego uniwersytetu powołano nowe jednostki gungen ausserhalb Deutschlands. (Ostpreussen-Institut), and the Institute of Prehis- trips abroad organised by H.-L. Janssen in the years organizacyjne, m.in. Instytut Europy Wschodniej Studenci Institut für Vor- und Frühgeschichte tory and Early History (Institut für Vor- und Früh- 1937–1938. In the summer of 1937, the destination (Institut für das Studium Osteuropas), Instytut Prus Albertyny przygotowywani byli do roli, którą w nie- geschichte). The curriculum was supplemented with was Lithuania, and in the spring of the following Wschodnich (Ostpreussen-Institut) oraz Instytut dalekiej przyszłości mieli pełnić nie tylko przez language courses in Estonian, Finnish, Lithuanian, year – Poland. The longest tour took place in July Pradziejów i Wczesnej Historii (Institut für Vor- und odpowiedni dobór tematów wykładów, lecz także Polish, Russian, and Romanian. The Institute of and August, with the itinerary starting once again Frühgeschichte). Utworzono także lektoraty języ- poprzez wyjazdy szkoleniowe o starannie uprzed- Prehistory and Early History secured a particularly in Lithuania, and leading through Latvia, , ków: estońskiego, fińskiego, litewskiego, polskiego, nio zaplanowanym przebiegu. Wspomnieć tu moż- strong position on account of its avid enthusiasm Finland, Sweden, Norway, and Denmark. The main rosyjskiego i rumuńskiego. Z nowo powstałych jed- na o wyjazdach zagranicznych, które studenci pod in fostering the Nazi ideology. Its original head aim was to familiarise the students with the archaeo- nostek organizacyjnych bardzo mocną pozycję zdo- kierunkiem wspomnianego już H.L. Janssena odby- and also a lecturer, Professor Wolfgang La Baume logical collections of various institutions and the key był Institut für Vor- und Frühgeschichte, który szcze- li w latach 1937–1938. Otóż w lecie 1937 roku miał (1885–1971) of Gdańsk, was replaced in 1934 by archaeological sites. Let us trace the itinerary of the gólnie gorliwie służył ideologii rasistowskiej. Pełniący miejsce wyjazd szkoleniowy na Litwę, wiosną roku Professor Bolk von Richthofen (1899–1983) [Hoff- tour around Poland. The students first arrived in początkowo obowiązki dyrektora i wykładowcy następnego do Polski, natomiast w lipcu i sierpniu mann 2009], supported since 1935 by Hans-Lütjen Toruń (collections of the City Museum curated by tego instytutu prof. Wolfgang La Baume (1885–1971) zorganizowano najdłuższą wycieczkę od – ponow- Janssen, assistant professor later promoted to the Lebiński, MA), paid a visit in Bydgoszcz, and then z Gdańska zastąpiony został już w 1934 roku przez nie – Litwy, przez Łotwę, Estonię, Finlandię, Szwe- rank of docent. With the new leadership, the role of travelled to Poznań, where Dr Aleksandra Karpińska

50 51 cję, Norwegię oraz Danię. Celem wyjazdów było docent habilitowany na uniwersytet we Freiburgu, acquainted them with the museum collection and tioned Altpreussen…, the list includes notably Ger- zapoznanie studentów ze zbiorami archeologicz- a po kilku miesiącach na front, gdzie zginął 12 maja Dr Zdzisław Rajewski (1907–1974) – with the univer- manen-Erbe. Monatsschrift für Deutsche Vorgeschichte nymi różnych instytucji oraz najważniejszymi sta- 1940 roku. sity collection. In Cracow, Prof. Tadeusz Sulimirski – a monthly published by Reichsbund für Deutsche nowiskami archeologicznymi. Wyjazd szkoleniowy Wszelkie przejawy oddziaływania ideologii na- (1898–1983) guided them around the exhibitions of Vorgeschichte. This Leipzig journal concerned the do Polski miał następujący przebieg. Rozpoczęto od zistowskiej na archeologię najbardziej widoczne są the Archaeological Museum. Later on – as reported archaeology of the entire territory of the Third Re- Torunia (zbiory Muzeum Miejskiego pod kierownic- w ówczesnych publikacjach, szczególnie w perio- by H.-L. Janssen – the students travelled to Lem- ich. The theme and the purport of its contents, as twem mgr. Lebińskiego), przez Bydgoszcz do Pozna- dykach założonych po 1933 roku. Oprócz wspo- berg (or Lviv), where Dr Jan Śmieszko showed them well as the graphic design, placed it among the most nia, gdzie zbiory muzeum omawiała dr Aleksandra mnianego już „Altpreussen…” wymienić tu można the university collection and Dr Jarosław Pasternak nationalist archaeology journals of the time. Karpińska, a zbiory uniwersyteckie prezentował dr przede wszystkim „Germanen-Erbe. Monatsschrift (1892–1969) presented the archaeological artefacts in An interesting and yet unexplored matter is the Zdzisław Rajewski (1907–1974). Następnie w Krako- für Deutsche Vorgeschichte” – miesięcznik będący the Taras Shevchenko Museum. The next item on the impact of the Nazi ideology on the lowest level in wie prof. Tadeusz Sulimirski (1898–1983) oprowadził organem Reichsbund für Deutsche Vorgeschichte. agenda was a visit to Warsaw and an examination of the hierarchy of the archaeology and conservation wycieczkę po wystawach Muzeum Archeologiczne- Ten wydawany w Lipsku periodyk zajmował się pro- the collections of Museum of Erazm Majewski and world in East Prussia, i.e. on the community custo- go. Z Krakowa – jak podaje H.L. Janssen – udano się blematyką archeologiczną całego obszaru III Rzeszy. the National Archaeological Museum under the su- dians of archaeological monuments. The custodians do Lembergu (czyli Lwowa), gdzie zbiory uniwer- Zarówno tematyka i wymowa zawartych w nim ar- pervision of Dr Konrad Jażdżewski (1908–1985). Fi- started to appear in the mid-1920s at the initiative of syteckie omówił dr Jan Śmieszko, natomiast dr Jaro- tykułów, jak i szata graficzna stawiały go w pierw- nally, passing through Grodno, the students arrived Wilhelm Gaerte (1890–1958) and their contribution sław Pasternak (1892–1969) zaprezentował zabytki szym rzędzie najbardziej nacjonalistycznych czaso- in where Dr Helena Cehak-Hołubowiczowa proved highly valuable. Although the project had archeologiczne Muzeum Tarasa Szewczenki. Kolej- pism archeologicznych. (1902–1979) gave them a tour of the Archaeologi- some growing pains, the training provided to the nym etapem eskapady była Warszawa, gdzie ogląda- Interesująca, choć niebadana dotąd jest kwestia, cal Museum. For the participants, such study tours custodians bore fruit and after several years, some no zbiory Muzeum im. Majewskiego oraz Państwo- na ile ideologia nazistowska oddziaływała na naj- must have been an attractive opportunity, especially of them had significant accomplishments in the area wego Muzeum Archeologicznego, które omówił dr niższy stopień struktury archeologiczno-konserwa- as they were sponsored by the Reichsuniversität and of archaeological conservation, having saved many Konrad Jażdżewski (1908–1985). Następnie oglą- torskiej w Prusach Wschodnich, tzn. na społecznych required no financial outlays. dilapidated archaeological sites. Until 1931, only dano zbiory w Grodnie i na koniec w Muzeum Ar- opiekunów zabytków archeologicznych. Ta bardzo Archaeology was taught not only at the Univer- a small number of districts had community custo- cheologicznym w Wilnie, które omówiła dr Helena pożyteczna dla archeologii inicjatywa, którą wdro- sity of Königsberg but also at the SS-Hochschule für dians of archaeological monuments. The situation Cehak-Hołubowiczowa (1902–1979). Wyjazdy takie żono na tym obszarze w połowie lat dwudziestych Lehrerbildung established in Elbląg in 1934. The changed after 1934 when custodians were present in były z pewnością atrakcyjne dla studentów, tym z inicjatywy Wilhelma Gaertego (1890–1958), po- facility offered classes in German prehistory, with almost all (except two) of the thirty-two East Prus- bardziej że nie wymagały od nich w zasadzie nakła- czątkowo szwankowała. Dopiero po kilku latach, a special focus on the Germanic character of the Ger- sian districts. Consequently, it seems a foregone dów finansowych, jako że były sponsorowane przez dzięki szkoleniom organizowanym dla grona spo- man east dating back to the turn of the Christian era conclusion that most of the newly appointed cus- Reichsuniversität. łecznych opiekunów zabytków archeologicznych, at the least. Similar centres were opened in many cit- todians must have shared or at least expressed the Oprócz uniwersytetu w Królewcu archeologia niektórzy z nich zaczęli mieć rzeczywiście znaczą- ies of the Reich. One of them was the SS-Hochschule views of the new political power. Those people failed była również w programie powstałej w 1934 roku ce osiągnięcia w zakresie konserwatorstwa arche- für Lehrerbildung in Lauenburg (Lębork), where to make a mark in the archaeology of East Prussia – w Elblągu SS-Hochschule für Lehrerbildung. Pro- ologicznego, ratując w terenie wiele niszczonych the position of docent for history and history teach- they generally avoided field research or publishing. wadzono w niej zajęcia z prahistorii Niemiec, ak- stanowisk archeologicznych. Jednak do 1931 roku ing methods was assumed by the 28-year-old Hell- However, some distinguished themselves with their centując od początku germańskość niemieckiego tylko nieliczne powiaty miały społecznych opieku- mut Agde (1909–1940), formerly an assistant at the “service for the good of the German east”. A case wschodu, począwszy od co najmniej przełomu er. nów zabytków archeologicznych. Sytuacja zmieniła conservation office in Königsberg. Hellmut Agde is in point is Paul Lemke, a teacher and the custodian Placówki tego typu tworzone były wtedy w wielu się po 1934 roku, kiedy to prawie wszystkie (oprócz a model example that it was the young people dedi- responsible for archaeological monuments in Kreis miastach Rzeszy, m.in. w Lęborku, gdzie w tam- dwóch) z trzydziestu dwóch wschodniopruskich cated to fascist ideas who made their careers in the Preussisch Eylau, and the excerpts from his article tejszej SS-Hochschule für Lehrerbildung docen- powiatów miały już swoich opiekunów. Oczywi- period. Let us trace his story and his streak of rapid which appeared in the regional calendar of a sig- tem prahistorii i metodyki nauczania historii został stą rzeczą wydaje się zatem, że większość z nowo promotions. H. Agde joined NSDAP in 1930, at the nificant circulation targeted at the population of two w 1937 roku dwudziestoośmioletni Hellmut Agde powołanych społecznych opiekunów zabytków age of 21, became a member of SA in 1933, and was East Prussian districts. The paper is an account of (1909–1940), który wcześniej był asystentem urzędu archeologicznych musiała mieć lub przynajmniej admitted to SS in 1937. Upon completion of his mis- a cycling trip of P. Lemke with a group to the site konserwatorskiego w Królewcu. Hellmut Agde jest prezentować poglądy nowej władzy. Ludzie ci nie sion in Lauenburg (Lębork), he assumed a post at of a burial mound necropolis from the Early Iron klinicznym przykładem na to, że wówczas młodzi zaznaczyli jednak wyraźnej obecności w archeologii the University of Freiburg as docent habilitated. Af- Age, examined by Dr Otton Kleemann (1911–2003) ludzie oddani faszystowskim ideom robili karierę. Prus Wschodnich – z reguły nie prowadzili badań ter a few months, he was sent to the front, where he in summer 1935. Prześledźmy pokrótce szybkie awanse H. Agdego terenowych i nie publikowali. Niemniej niektórzy died on 12 May 1940. Upon his arrival in Glamslack (Głamsławki) and i drogę do nich. W 1930 roku dwudziestojednoletni wykazywali się w „służbie na rzecz niemieckiego The impact of the Nazi ideology on archaeology is a review of study results, P. Lemke asked on behalf H. Agde wstąpił do NSDAP, w 1933 został członkiem wschodu”. Jako przykład można tu podać społecz- most clearly revealed by a review of the publication of the group why such tombs were even investigat- SA, natomiast w roku 1937 przyjęło go w swoje sze- nego opiekuna zabytków archeologicznych na Kreis of the time, especially those appearing in periodi- ed. O. Kleemann answered: “Yes, many people still regi SS. Po spełnieniu misji w Lęborku trafił już jako Preussisch Eylau, nauczyciela Paula Lemkego, oraz cals launched after 1933. Apart from the abovemen- fail to understand that. However, at the excavation

52 53 wyjątki z jego artykułu, który ukazał się w regional- lender für die Kreise Heiligenbeil und Pr. Eylau” sites, we fight with our shovels for the fatherland cal paper entitled Unsere Masurenland. Hans Tiska nym kalendarzu wydawanym w znacznym nakła- było zapewne oczywiste. Z pewnością wyglądało to just like soldiers fight with their guns. The news- (1892–1969), a teacher, a community custodian of dzie z przeznaczeniem dla ludności dwóch wschod- różnie w poszczególnych powiatach. I tak np. spo- papers still report that the , and the monuments in the Ortelsburg (Szczytno) district, niopruskich powiatów. Artykuł ten jest relacją łeczni opiekunowie zabytków z powiatów kwidzyń- Poles before them, call our Ostpreussen an ancient and a Masurian just like A. Pogoda, was a highly z rowerowej wycieczki P. Lemkego z grupą ludzi na skiego, suskiego i sztumskiego (Waldemar Heym Lithuanian or Polish country. Thus, we must prove potent field researcher with impressive achieve- teren nekropolii kurhanowej z wczesnej epoki żela- [1883–1967]) [Tatara, Hoffmann 2009], a zwłaszcza – and it is our special mission – that Lithuanians ments in archaeology, and a founder of a local mu- za w Głamsławkach, badanej latem 1935 roku przez z powiatu olsztyńskiego, wchodzącego w obręb and Poles never settled on these lands. There is no seum [Sobieraj 1999]. However, he was also known dr. Ottona Kleemanna (1911–2003). katolickiej Warmii (Leonhard Fromm [1887–1975]) written record of those times, so the archaeological as one of the most active Masurian functionaries of Po przyjeździe do Głamsławek i zapoznaniu [Hoffmann, Martyka, Sobieraj 2017], już od schyłku findings are our only source. Even though word- Bund Deutscher Osten, an association founded in się z wynikami badań P. Lemke w imieniu grupy lat dwudziestych byli dobrymi, czynnymi terenowo less, they are our most eloquent evidence. That is 1933 at the initiative of A. Rosenberg. The associa- zapytał O. Kleemanna, dlaczego właściwie badają archeologami i ich zaangażowanie w narodowoso- why we treasure every old shell and every rusty tion united key German organisations involved in takie groby. „Tak, tego nie rozumie jeszcze wielu cjalistyczne idee było najpewniej niewielkie. Inaczej spearhead. For they are a testimony that Lithuani- anti-Polish activities in order to take steps “which ludzi – odparł O. Kleemann – my jednak z łopatą wyglądała sytuacja w powiatach mazurskich, uwa- ans and Poles never lived here and their claims to should not be taken by the party or the state”. It na wykopaliskach walczymy za naszą ojczyznę do- żanych za „polskie”. Na przykład społeczny opiekun our native lands are false. Therefore, we say to eve- was designed to involve the most dedicated mili- kładnie tak samo jak żołnierz swoją bronią. W ga- zabytków powiatu ełckiego, nauczyciel Adolf Pogo- ry farmer, every field worker – report every find- tants for the “German east” in Hitler’s movement zetach ciągle jeszcze można przeczytać, że Litwini, da, znany był z nacjonalistycznych poglądów, które ing immediately to teachers or district custodians and co-operate with NSDAP and other organisa- a wcześniej jeszcze Polacy twierdzili, że nasze Ost- wyrażał m.in. w licznych artykułach publikowanych of archaeological monuments. With this evidence, tions, including military ones, and the secret police preussen były w bardzo odległych czasach krajem w wychodzącej w Ełku gazecie „Unsere Masuren- we can always blaze the truth to the world – this of the Third Reich. The merits of H. Tiska for Bund litewskim lub polskim. Przeto musimy udowodnić land”. Z kolei nauczyciel i społeczny opiekun zabyt- country shall stay German, for it was never settled Deutscher Osten are confirmed by his promotion to – i jest to nasze szczególne zadanie – że Litwini ków na powiat szczycieński, Hans Tiska (1892–1969), by those nations, and our ancestors made it Ger- the head of the so-called Untergruppe Ostpreussen lub Polacy nigdy nie zasiedlali tych ziem. Zapisów podobnie jak A. Pogoda będący Mazurem, był na man through their toil” [Lemke 1936]. Süd active in the southern part of East Prussia. z tych czasów nie ma, tak więc dysponujemy tyl- przełomie lat dwudziestych i trzydziestych bardzo Because of their functions, community custodi- In conclusion, it seems that community custodi- ko zabytkami archeologicznymi wprawdzie nie- prężnym badaczem terenowym o dużych osiągnię- ans had direct contact with the rural population, ans of archaeological monuments differed in their mymi, jednak stanowiącymi najbardziej wyrazi- ciach w archeologii, a także założycielem muzeum which reveals an interesting and yet unexamined level of activity for the good of the “German east”. ste dowody. Dlatego tak ważna jest dla nas każda w Szczytnie [Sobieraj 1999]. Jednak znany jest także research question of the mechanisms and the ef- The most dedicated custodians were responsible for stara skorupa i każdy zardzewiały grot oszczepu. jako jeden z najbardziej aktywnych na mazurskiej fectiveness of their promotion of the Nazi ideology the “Polish” Masurian districts, which cannot be dis- Mianowicie informują one, że ten kraj nigdy nie ziemi funkcjonariuszy Bund Deutscher Osten, za- among the locals. The example presented above missed as a coincidence. był zasiedlony przez Litwinów lub Polaków, a pod- łożonego w 1933 roku z inicjatywy A. Rosenberga. implies that such promotion may have borne fruit noszone przez nich pretensje do naszej rodzinnej Związek ten jednoczył najważniejsze organiza- and that for an average reader of Natanger Heimat- ziemi są niesprawiedliwe. Dlatego mówimy każde- cje niemieckie prowadzące działalność antypolską kalender für die Kreise Heiligenbeil und Pr. Eylaum, the mu rolnikowi, każdemu robotnikowi terenowemu w celu podejmowania działań, „których ani partia, reasoning behind the “eternal right of Germany” – zgłaszajcie znaleziska natychmiast nauczycielom ani państwo robić nie powinny”. Zgodnie z założe- to the area between the Lower Vistula River and lub powiatowym opiekunom zabytków archeolo- niami grupować miał najbardziej ofiarnych bojow- the Neman River was self-evident. The situation gicznych. W oparciu o te dowody zawsze możemy ników o „niemiecki wschód” w ruchu hitlerowskim must have differed from district to district. For ex- wykrzyczeć światu – ten kraj pozostanie niemiecki, oraz podejmować współpracę z NSDAP i innymi ample, community custodians appointed in Ma- ponieważ te narody nigdy go nie zasiedlały, a nasi organizacjami, w tym militarnymi oraz tajną policją rienwerder, Rosenberg (Susz), and Stuhm (Sztum) przodkowie przez swoją pracę uczyniły go nie- III Rzeszy. O zasługach H. Tiski dla Bund Deutscher (Waldemar Heym [1883–1967]) [Tatara, Hoffmann mieckim” [Lemke 1936]. Osten świadczy fakt, że jeszcze przed wybuchem 2009], and especially from the district of Allenstein Z racji swoich funkcji społeczni opiekunowie za- wojny został kierownikiem tzw. Untergruppe Ost- (Olsztyn) within the borders of Catholic Warmia bytków mieli bezpośredni kontakt z ludnością wiej- preussen Süd, obejmującej południową część Prus (Leonhard Fromm [1887–1975]) [Hoffmann, Marty- ską. Ciekawym, niebadanym dotąd zagadnieniem są Wschodnich. ka, Sobieraj 2017], were good archaeologists active mechanizmy i skuteczność wpajania ludziom w tere- Reasumując, wydaje się, że aktywność na rzecz in the field even in late 1920s and their engagement nie ideologii nazistowskiej przez społecznych opie- „niemieckiego wschodu” była zróżnicowana u po- in the ideals of national socialism was probably in- kunów zabytków. Z prezentowanego wyżej przy- szczególnych społecznych opiekunów zabytków, significant. The situation in Masurian districts con- kładu wynika, że skuteczność takich działań mogła przy czym szczególnie zaangażowani mieli pod sidered “Polish” was another story. For instance, być duża, a uzasadnienie „odwiecznego prawa Nie- swoją pieczą „polskie” powiaty mazurskie, czego nie Adolf Pogoda, a community custodian responsible miec” do obszaru między dolną Wisłą a Niemnem można uznać za przypadek. for the monuments in the Lyck (Ełk) district, was dla przeciętnego czytelnika „Natanger Heimatka- famous for his nationalist views expressed in the lo-

54 55 Bibliografia: References:

Boockmann H., 1992, Deutsche Geschichte im Osten Europas. Ost- Janssen H.L., 1935, Vom Wesen nationalsozialistischer Sinnbilder, Boockmann H., 1992, Deutsche Geschichte im Osten Europas. Ost- Janssen H.-L., 1935, Vom Wesen nationalsozialistischer Sinnbilder, preussen und Westpreussen, Siedler Verlag, Berlin. „Altpreussen”, t. 1. s. 36–38. preussen und Westpreussen, Siedler Verlag, Berlin. “Altpreussen”, Vol. 1. pp. 36–38. Ebert M., 1923, Bericht über die Tätigkeit der Gesellschaft in den Jahren Janssen H.L., 1939, Auslandsstudienfahrten des Seminars für Vor- Ebert M., 1923, Bericht über die Tätigkeit der Gesellschaft in den Jahren Janssen H.-L. 1939, Auslandsstudienfahrten des Seminars für Vor- 1909–1922, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prus- und Frühgeschichte der Albertusuniwersität Königsberg in Pr. 1909–1922, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prus- und Frühgeschichte der Albertusuniwersität Königsberg in Pr. sia”, t. 24, s. 145–148. 1937/1938, „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, t. 15, s. sia, Vol. 24, pp. 145–148. 1937/1938, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit, Vol. 15, pp. Engel C., 1935, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme, Bd. 1, Gräfe 161–167, tab. 46. Engel C., 1935, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme, Bd. I, Gräfe 161–167, Table 46. und Unzer Verlag, Königsberg. Lemke P., 1936, Das Hügelgrab im Glamslacker Walde, „Natanger und Unzer Verlag, Königsberg. Lemke P., 1936, Das Hügelgrab im Glamslacker Walde, “Natanger Gollub S., 1939, Vorgeschichte an den deutschen Universitäten und Heimatkalender für die Kreise Heiligenbeil und Pr. Eylau, Pr. Gollub S., 1939, Vorgeschichte an den deutschen Universitäten und Tech- Heimatkalender für die Kreise Heiligenbeil und Pr. Eylau, Pr. Technischen Hochschulen. Vorlesung-verzeichnis des Winterrse- Eylau”, t. 9, s. 54–56. nischen Hochschulen. Vorlesung-verzeichnis des Winterrsemesters Eylau”, Vol. 9, pp. 54–56. mesters 1939/40, „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, t. 15, Nowakowski W., 2000, Dzieje badań archeologicznych w Prusach przed 1939/40, “Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, Vol. 15, p. 104. Nowakowski W., 2000, Dzieje badań archeologicznych w Prusach przed s. 104. 1945 rokiem [w:] Kolendo J., Nowakowski W. (red.), Antiquita- Hoffmann M.J., 1992, Adalbert Bezzenberger – archeolog, językoznaw- 1945 rokiem [in:] Kolendo J., Nowakowski W. (ed.), Antiquitates Hoffmann M.J., 1992, Adalbert Bezzenberger – archeolog, językoznaw- tes Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Instytut ca, historyk i etnograf, “Borussia”, Vol. 1, p. 97–101. Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Instytut Ar- ca, historyk i etnograf, „Borussia”, z. 1, s. 97–101. Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 9–22. Hoffmann M.J., 2000, Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej cheologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, pp. 9–22. Hoffmann M.J., 2000, Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej stre- von Richthofen B., 1935, Rasse und Volkstum in der bolschewistischen strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Ośrodek Badań Nauko- von Richthofen B., 1935, Rasse und Volkstum in der bolschewistischen fy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Ośrodek Badań Naukowych Wissenschaft (mit besonderer Berücksichtigung der Vor- und Früh- wych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn. Wissenschaft (mit besonderer Berücksichtigung der Vor- und Früh- im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn. geschichte), „Altpreussen”, t. 1, s. 129–144. Hoffmann M.J., 2009, Bolko Freiherr von Richthofen – rola i miejsce geschichte), “Altpreussen”, Vol. 1, pp. 129–144. Hoffmann M.J., 2009, Bolko Freiherr von Richthofen – rola i miejsce von Richthofen B., 1938, Der Ursprung der Ostjuden und die Chaza- w archeologii Prus Wschodnich doby nazizmu [in:] Kozłowski S.K. von Richthofen B., 1938, Der Ursprung der Ostjuden und die Chaza- w archeologii Prus Wschodnich doby nazizmu [w:] Kozłowski S.K. ren, „Altpreussen”, t. 3, s. 33–38. (ed.), Włodzimierz Antoniewicz – profesor z Warszawy, Ośrodek ren, “Altpreussen”, Vol. 3, pp. 33–38. (red.), Włodzimierz Antoniewicz – profesor z Warszawy, Ośrodek von Selle G., 1956, Geschichte der Albertus-Universität zu Königsberg Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uni- von Selle G., 1956, Geschichte der Albertus-Universität zu Königsberg Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uni- in Preussen, wyd. 2, Hölzner Verlag, Würzburg. wersytetu Warszawskiego, Państwowe Muzeum Archeolo- in Preussen, 2nde edition, 2, Hölzner Verlag, Würzburg. wersytetu Warszawskiego, Państwowe Muzeum Archeolo- Serczyk J., 1989, Uniwersytet w Królewcu w XIX i XX wieku jako giczne, Warszawa, pp. 66–81. Serczyk J., 1989, Uniwersytet w Królewcu w XIX i XX wieku jako giczne, Warszawa, s. 66–81. ośrodek badań historycznych [w:] Serczyk J., Tomczak A. (red.), Hoffmann M.J., Martyka K., Sobieraj J., 2017, Leonhard Fromm ośrodek badań historycznych [in:] Serczyk J., Tomczak A., (ed.), Hoffmann M.J., Martyka K., Sobieraj J., 2017, Leonhard Fromm Dzieje historiografii Prus Wschodnich i Zachodnich do 1920 roku. (1887–1975). O konserwatorskim zaangażowaniu i Gotach w okoli- Dzieje historiografii Prus Wschodnich i Zachodnich do 1920 roku. (1887–1975). O konserwatorskim zaangażowaniu i Gotach w okoli- Kierunki, ośrodki, najwybitniejsi przedstawiciele, Towarzystwo cy Olsztyna [in:] Andrzejowski J. i in. (red.), Orbis Barbarorum. Kierunki, ośrodki, najwybitniejsi przedstawiciele, Towarzystwo cy Olsztyna [w:] Andrzejowski J. i in. (red.), Orbis Barbarorum. Naukowe w Toruniu, Toruń, s. 7–30. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Im- Naukowe w Toruniu, Toruń, pp. 7–30. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Im- Serczyk J., 1994, Albertyna. Uniwersytet w Królewcu (1544–1945), perii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski, Instytut Arche- Serczyk J., 1994, Albertyna. Uniwersytet w Królewcu (1544–1945), perii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski, Instytut Arche- Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego ologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zentrum für Baltische Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego ologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zentrum für Baltische w Olsztynie, Olsztyn. und Skandinavische Archäologie, w Olsztynie, Olsztyn. und Skandinavische Archäologie, Fundacja Monumenta Ar- Sobieraj J., 1999, Hans Tiska – szczycieński nauczyciel, opiekun zabyt- Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica, Warszawa–Schle- Sobieraj J., 1999, Hans Tiska – szczycieński nauczyciel, opiekun zabyt- chaeologica Barbarica, Warszawa–Schleswig, s. 611–623. ków i muzealnik, „Rocznik Mazurski”, t. 4, s. 53–60. swig, pp. 611–623. ków i muzealnik, “Rocznik Mazurski”, Vol. 4, pp. 53–60. Hoffmann M.J., 2017, Die Geschichte der Archäologie in Ostpreussen. Szczepański S., 2009, Archaeology in the service of the Nazis: Him- Hoffmann M.J., 2017, Die Geschichte der Archäologie in Ostpreussen. Szczepański S., 2009, Archaeology in the service of the Nazis: Himm- Von ihren Anfängen im 18. Jahrhundert bis in das Jahr 1920, Hu- mler’s Propaganda and the Excavations at the hillfort site in Stary Von ihren Anfängen im 18. Jahrhundert bis in das Jahr 1920, Hu- ler’s Propaganda and the Excavations at the hillfort site in Stary sum Druck- und Verlagsgesellschaft, Husum. Dzierzgoń (Alt Christburg), „Lietuvos Archeologija”, t. 35, s. 83– sum Druck- und Verlagsgesellschaft, Husum. Dzierzgoń (Alt Christburg), “Lietuvos Archeologija”, Vol. 35, pp. Jahn M., 1927, Verzeichnis der Vertrauensmänner für kulturgeschicht- 94. Jahn M., 1927, Verzeichnis der Vertrauensmänner für kulturgeschich- 83–94. liche Bodenaltertümer in Preussen, „Nachrichtenblatt für deut- Tatara S., Hoffmann M.J., 2009, Waldemar Heym – kwidzyński mu- tliche Bodenaltertümer in Preussen, “Nachrichtenblatt für deut- Tatara S., Hoffmann M.J., 2009, Waldemar Heym – kwidzyński mu- sche Vorzeit”, t. 3, s. 2–4. zealnik, etnograf i archeolog. W czterdziestolecie śmierci, „Acta sche Vorzeit”, Vol. 3, pp. 2–4. zealnik, etnograf i archeolog. W czterdziestolecie śmierci, “Acta Ar- Jahn M., 1938, Vorgeschichte an den deutschen Universitäten und Tech- Archaeologica Pomoranica III. XVI Sesja Pomorzoznawcza”, Jahn M., 1938, Vorgeschichte an den deutschen Universitäten und Tech- chaeologica Pomoranica III. XVI Sesja Pomorzoznawcza”, pp. nischen Hochschulen. Vorlesungverzeichnis des Sommersemesters s. 399–414. nischen Hochschulen. Vorlesungverzeichnis des Sommersemesters 399–414. 1938, „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, t. 14, s. 52. 1938, “Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, Vol. 14, p. 52.

56 57 Grzegorz Kumorowicz Grzegorz Kumorowicz Muzeum Warmii i Mazur the Museum of Warmia and Masuria

Fotografia wojny – dokument, War Photography – Document, sztuka, propaganda Art, Propaganda

ojna – od zarania dziejów istotny element twórczości artystycznej? Jej przewagą była możliwość ar, a poignant element of human life since most importantly to abundantly reproduce them. egzystencji człowieka – była tematem, odzwierciedlania rzeczywistego obrazu, a co najważ- the dawn of history, was a theme consist- Less than 20 years after its invention, photography W który wielokrotnie próbowano upamięt- niejsze – wielokrotnego powielania. Kilkanaście lat po W ently memorialised with word and im- was first exhibited at the 1855 Exposition Universelle niać za pomocą słowa i obrazu. Rolę dokumentu peł- wynalezieniu fotografii, w 1855 roku, podczas pary- age. It was documented in chronicles, often based on in Paris, introducing photographic works into the niły zapisy kronikarskie, oparte niekiedy na trudnym skiej Wielkiej Wystawy Światowej, po raz pierwszy oral traditions which were not easy to verify, where- pantheon of the arts. In an effort to “legitimise” their do zweryfikowania przekazie ustnym, natomiast ilu- prace fotograficzne wpuszczono do panteonu sztuki. as illustrations constituted an additional element un- art, photographers would conform to the canons of stracje, jako element dodatkowy, stanowiły raczej coś Aby „awansować” artystycznie, twórcy zdjęć starali derstood to be rather a realm of free interpretation painting and graphics. w rodzaju swobodnej interpretacji wydarzeń. Utrwa- się upodobnić swoje dzieła do malarstwa czy grafiki. of events. Preserving images of war was mainly in The 19th century, the age of steam and electric- lanie wizerunków wojny interesowało szczególnie Wiek XIX, wiek pary i elektryczności, stał się wiel- the interest of those in power, who valued it as an ity, was a great breakthrough. It accelerated all ar- sprawujących władzę, dla których obraz był ważnym kim przełomem. Gwałtowne przyspieszenie nastą- important sign of prestige and a tool for propagan- eas of human activity. The scientific and industrial elementem propagandowo-prestiżowym. Sferę od- piło we wszystkich sferach działalności człowieka. da. These depictions were limited by the techniques revolution, the discoveries of astronomy, of the re- działywania takich przedstawień ograniczały techniki Rewolucja naukowo-techniczna, odkrycia z zakresu of presentation, reproduction and distribution. The lationships between energy and matter and of ra- prezentacji, powielania i metody rozpowszechniania. astronomii czy związków między materią a energią, earliest innovation was the woodcut, which enabled dioactivity – all delineated new horizons of science. Dopiero wynalazek drzeworytu, dzięki możliwości badania nad zjawiskiem promieniotwórczości wy- the production of multiple prints and broader distri- Electricity impacted almost all endeavours and multiplikowania w licznych egzemplarzach, pozwolił znaczały nowe horyzonty nauki. Prąd elektryczny bution of images which could engage viewers’ im- revolutionised daily life. The invention of the inter- na szerokie udostępnianie obrazów przemawiających opanował prawie wszystkie dziedziny i zrewolu- aginations more than word alone. nal combustion engine changed not only transport do wyobraźni odbiorców lepiej niż słowo. cjonizował życie. Wynalazek silnika spalinowego, Power, whose legitimacy relied practically exclu- but also production. The aeroplane, invented at the Władza, dla której wojna sine qua non była elemen- który znalazł zastosowanie nie tylko w transporcie, sively on war, would hire artists to portray its might beginning of the 20th century, together with the de- tem legitymizującym jej istnienie, zatrudniała artystów lecz także w przemyśle, skonstruowanie pierwsze- and prowess. Portraits clad in armour or uniform, velopment of rail transport, launched a new era of do przedstawiania własnej potęgi i siły. Wizerunki go samolotu na początku XX wieku oraz dynamicz- battlefields, glorifying one’s own while humiliating travel and communication. w zbrojach czy mundurach, pola bitew, gloryfikacja ny rozwój transportu kolejowego zapoczątkowały the other – these elements are history’s constants. In spite of the doubts of Lord Kelvin, President „naszych” i upokorzenie „obcych” – to elementy nie- gwałtowny rozwój komunikacji. This pattern did evolve over the centuries, suffice it of the Royal Society, who in 1885 claimed flying ma- ustannie towarzyszące historii. Stan ten ewoluował Pomimo wątpliwości lorda Kelvina, przewodni- to compare the Bayeux tapestry with battle scenes in chines heavier than air to be impossible, the belief na przestrzeni dziejów, wystarczy porównać ze sobą czącego Królewskiego Towarzystwa Naukowego, 19th-century paintings, but the use of the image re- in human ingenuity and in progress was so strong, tkaninę z Bayeux i malarstwo batalistyczne XIX wieku, który stwierdził w 1885 roku, że maszyny latające mained basically unchanged. What evolved was the pride in technical achievements so great, that it jednak sposób wykorzystania obrazu był zasadniczo cięższe od powietrza są niemożliwe, wiara w ge- form, not the message. seemed humanity was at its peak. Apocryphally, in niezmienny. Przekształcała się forma, nie treść. niusz ludzki i postęp była tak silna, a duma z osią- The invention of photography did not revolu- 1899 Charles H. Duell, Commissioner of the United Wynalazek fotografii nie od razu zrewolucjoni- gnięć technicznych tak wielka, że wydawało się, iż tionise the world straightaway. Just as the first au- States Patent Office, postulated its closure, since all zował świat. Tak jak pierwsze samochody swoim człowiek osiągnął szczyt możliwości. W 1899 roku tomobiles resembled horse-drawn carriages in ap- that could have been invented already had been. kształtem przypominały wozy konne, tak zdjęcie na Charles H. Duell, szef biura patentowego USA, po- pearance, so was the photograph initially perceived The scientific and technological revolution was początku postrzegane było jako pochodna malar- stulował zamknięcie jego urzędu, gdyż wszystko, co as an extension of painting or printmaking, with one followed by sweeping changes in culture. The turn stwa czy grafiki, przy jednym istotnym zastrzeżeniu było do wynalezienia, zostało już wynalezione. notable reservation – fine arts required talent and of the 19th and 20th century saw the rise of new ar- – sztuka wymagała talentu i umiejętności, a fotografia Za rewolucją naukowo-techniczną postępo- skill, while photography seemed rather like a tech- tistic trends in literature, music, theatre, ballet, fine wydawała się raczej produktem inżynieryjno-tech- wały gwałtowne zmiany w kulturze. Przełom XIX nical product. After all, it was created with an opti- arts and architecture. A kind of feedback developed nicznym. Powstawała przecież za pomocą urządze- i XX wieku był świadkiem powstania nowych kie- cal device and chemical substances. How could it be between art and technology. The revolutionary form nia optycznego oraz środków chemicznych. Czy mo- runków artystycznych w literaturze, muzyce, te- on a par with other artistic visual media? Its advan- of impressionism, which stood in opposition to the gła więc być równorzędna z dziedzinami wizualnej atrze, balecie, sztukach plastycznych, architekturze. tages were the ability to represent real images, and established academism, became inspired by photog-

58 59 Następowało swoiste sprzężenie zwrotne pomiędzy dlatego też zdjęcia przedstawiały sceny pozowane, raphy. Its open compositions, which appeared like showing violence. In a society shaped by battle- sztuką a techniką. Rewolucyjny formalnie impre- krajobrazy pól bitewnych, zniszczenia. Unikano jed- random, or even seemingly messy fragments of real- scene paintings showing heroes gloriously fighting sjonizm, który stanął w opozycji do powszechnie nak ujęć drastycznych i kontrowersyjnych. Była to ity, acted like a camera capturing fleeting moments for the fatherland, the bloody reality of the battle- obowiązującego akademizmu, zainspirował się fo- paradoksalna próba zobrazowania konfliktu zbroj- – impressions. In the 20th century, futurism, with field was unfit for publication. tografią i w swych otwartych kompozycjach, stwa- nego bez pokazywania przemocy. Społeczeństwo its idealistic faith in the development of humanity, The official image of war was similar to this: rzających wrażenie przypadkowych, czasem wręcz ukształtowane było przez malarstwo batalistyczne, radically rejected traditions and imported the tech- “The guard-house had been decorated with litho- pozornie niechlujnych wycinków rzeczywistości, które prezentowało herosów walczących w chwale nological revolution into avant-garde art, cutting ties graphs which the Ministry of Military Affairs was utrwalał niczym kamera ulotną chwilę – impresję. za ojczyznę. Krwawa rzeczywistość pola bitwy nie with the ballast of the past. It is noteworthy that in distributing at that time to all offices through which Już w wieku XX futuryzm, nacechowany idealistycz- nadawała się do rozpowszechnienia. spite of the tremendous technological advances, the soldiers would pass, as well as to schools and even ną wiarą w rozwój ludzkości, w sposób bezkompro- Tak wyglądał oficjalny obraz wojny: „Odwach był average 20th-century person still did not approve of military barracks. The good soldier Švejk was greet- misowy całkowicie odrzucił tradycję i zaimportował ozdobiony litografiami, jakie w owym czasie Mini- most avant-garde artistic trends of the day. Only im- ed by a picture which, according to the caption, de- rewolucję techniczną do sztuki awangardowej, po- sterstwo Wojny rozsyłało po wszystkich kancelariach pressionism found its place and public approval in picted Sergeant František Hammel and Corporals zbywając się balastu przeszłości. Interesujący jest wojskowych, po szkołach i koszarach. Dobrego wo- mass culture, which could have been aided by the Paulhart and Bachmayer from the I&R 21st Riflemen fakt, że pomimo gigantycznego rozwoju techno- jaka Szwejka przywitał obraz, który według podpisu inspiration photography provided, glancing at the Regiment encouraging the troops to persevere. On logii tzw. przeciętny człowiek XX wieku nadal nie przedstawiał scenę, jak plutonowy Franciszek Ham- world through a lens. the other side hung a picture with the caption: ‘Ser- aprobował większości ówczesnych awangardowych mel i kaprale Paulhart i Bachmayer z 21 c. i k. pułku geant Jan Danko from the 5th Regiment of the Hun- prądów artystycznych. Jedynie impresjonizm został strzelców zachęcają oddział do wytrwania. Na drugiej garian Home-Army Hussars cavalry will search out zaakceptowany, przyjęty do powszechnej świado- stronie wisiał obraz z napisem: «Plutonowy Jan Danko War documents the position of the enemy artillery battery.’ A little mości i znalazł sobie miejsce w kulturze masowej. z 5 honwedzkiego pułku huzarów wykrywa stanowi- lower to the right hung a poster ‘Rare models of Być może swój udział w tym zjawisku miała fotogra- sko baterii nieprzyjacielskiej». Po prawej stronie nieco Was photography a document from the start? manly courage.’” [Hašek 2009: 13]. Photography ficzna inspiracja postrzegania świata przez obiektyw. niżej wisiał plakat z napisem: «Piękne przykłady od- The first photographers made every effort to pre- was to change all that. wagi»” [Hašek 1976: 268]. Fotografia miała to zmienić. sent the new medium as a traditionally understood Many more photographs were taken during the Znacznie więcej zdjęć zrobiono podczas wojny se- art form par excellence. However, it was immediately American Civil War (1861–1865), although the pro- Dokument wojny cesyjnej (1861–1865). Ich charakter był podobny. Ogra- clear that the tool at their disposal had its advan- cess was similar. Technical difficulties prevented Czy fotografia od początku była dokumentem? niczenia techniczne nie pozwalały na swobodny repor- tage in the objective recording of reality. Even da- thorough documentation, while equipment had to Pierwsi fotografowie za wszelką cenę chcieli widzieć taż, a do transportu sprzętu używano nawet wagonów guerreotypes were used to photograph the Middle be transported by rail. However, the perception of w nowym medium przede wszystkim sztukę w tra- kolejowych. Zmienił się jednak sposób postrzegania East, to preserve the heritage of ancient Egypt, ar- armed conflict was changing. Heartrending images dycyjnym rozumieniu tego słowa. Jednak od razu konfliktu zbrojnego. Wykonano przejmujące ujęcia chitectural and archaeological treasures. It was only of soldiers’ bodies strewn over fields were circu- było jasne, że mamy tu do czynienia z narzędziem, rozrzuconych w polu poległych żołnierzy. Do dziś nie a matter of time before cameras found their way to lated. It is unclear until this day whether the scenes którego siła leży w możliwościach obiektywnej re- zostało do końca wyjaśnione, czy są to fotografie insce- the front line. were staged or not. It is suggested that bodies were jestracji rzeczywistości. Już dagerotypii używano do nizowane, czy też nie. Istnieją sugestie, że zwłoki były The Crimean War (1853–1856) was the first rearranged to achieve the “right” composition. Nev- fotografowania Bliskiego Wschodu, do utrwalania układane dla uzyskania „właściwego” układu kompo- armed conflict with a detailed photographic record. ertheless, the resulting documentary material was spuścizny starożytnego Egiptu, zabytków architek- zycyjnego. Jednakże niezależnie od tego powstał do- It is difficult to call these materials documentary more tragic than heroic. tury i archeologii. Tak więc prędzej czy później apa- kument bardziej tragiczny niż heroiczny. since technical difficulties limited the use of pho- Rapid development of photographic techniques rat fotograficzny musiał trafić na front. Dynamiczny rozwój technik fotograficznych tography. The cameras used were large, usually em- continued to broaden the abilities to register reality. Wojna krymska (1853–1856) była pierwszym ogromnie rozszerzył możliwości rejestrowania ploying 13 by 18cm plates, with accordingly heavy In 1880, the dry gelatine negative on glass plate was dokładnie udokumentowanym fotograficznie kon- rzeczywistości. W 1880 roku rozpoczęto produk- stands, while negatives were prepared within min- introduced. The mobile darkroom continuously pre- fliktem zbrojnym. Trudno nazwać te materiały re- cję suchych negatywów żelatynowych na podłożu utes of use in the wet-plate collodion technique. paring wet emulsion was no longer necessary. How- portażem, gdyż możliwości techniczne ograniczały szklanym. Nie była już potrzebna mobilna ciemnia, This necessitated a photographic team, transport ever, the equipment itself was still large and heavy. swobodę pracy. Używano dużych kamer, zazwyczaj w której na bieżąco przygotowywano emulsję świa- for the bulky equipment, and a mobile darkroom. Each plate had to be kept in a separate case, and o formacie 13 × 18 cm, ciężkich statywów, a negaty- tłoczułą. Nadal jednak sprzęt był duży i ciężki, każda The low sensitivity of the emulsion demanded long their large format was necessary for high-quality wy przygotowywano na bieżąco techniką tzw. mo- klisza szklana musiała być umieszczona w odrębnej exposure times, which prevented capturing dy- images. Contact prints were the normal procedure krego kolodionu. Niezbędne były: grupa współpra- kasecie, jednak wielki format gwarantował wysoką namic war scenes. No accurate documentation of since enlargers were rare, so the common format of cowników, transport dużego sprzętu oraz mobilna jakość. Wykonywano raczej odbitki stykowe, po- frontline action could be done with this method, so the negative was still 13 by 18cm. In 1885 the first, ciemnia. Niska czułość emulsji wymagała długich większalniki nie były rozpowszechnione, dlatego the photographs depicted posed scenes, battlefield paper-based, film roll was introduced, and in 1887 czasów naświetlania, co wykluczało rejestrowanie też podstawowy rozmiar negatywu zazwyczaj nadal landscapes, and war damage. However, drastic and transparent nitrocellulose film stock was invented. dynamicznych scen wojennych. W ten sposób nie wynosił 13 × 18 cm. W 1885 roku powstała pierwsza controversial subjects were avoided. It was a para- In spite of these advances, field photography re- dawało się utrwalać na bieżąco działań frontowych, rollkaseta na film zwojowy o podłożu papierowym doxical attempt to capture armed conflict without mained the domain of experts. The power of pho-

60 61 nawinięty na szpulę, a w 1887 roku opracowano film a pierwsi fotografowie czuli się bardziej wynalazca- tographic propaganda was becoming apparent, and ment. The process was slow, and new forms of art na przezroczystym podłożu nitrocelulozowym. mi, to od samego początku weszła w świat artystycz- thus it became virtually impossible to take photos of developed alongside ideas in traditional visual arts. Mimo tych udogodnień wykonanie fotografii ny. Na początku stała się narzędziem pomocniczym campaigns without sanction from military authori- In Poland, an interesting hold-over vision of photog- w warunkach polowych pozostawało wciąż dome- malarzy i grafików, jednak cały czas dążyła do wy- ties. Under these circumstances, it is difficult to im- raphy as art in the classical sense was Jan Bułhak’s ną profesjonalistów. Zaczęto sobie zdawać sprawę pracowania własnych, twórczych środków wyrazu. agine an unaccredited photographer lugging around mid-20th century “homeland photography”, inspired z propagandowej siły oddziaływania obrazów foto- Początkowe próby naśladowania malarstwa za po- the large camera, stand, and plate holders. This type primarily by painting. graficznych i nie do pomyślenia było robienie zdjęć mocą nowej techniki dawały szansę na nobilitację. of work could only be carried out with approval Are war photographs regarded as art today? Did w trakcie kampanii wojennej bez zgody władz woj- Proces był długotrwały, równolegle rozwijały się from military administration. Official photographers frontline photographers give thought to the artistic skowych. W takich warunkach trudno było sobie wy- nowe formy wraz z tradycyjnym pojmowaniem ob- enjoyed many privileges: they were stationed at the significance of their work? obrazić nieakredytowanego fotografa z dużą kamerą, razu. W Polsce ciekawym przykładem trzymania się local command centres, travelled at government ex- The armed forces employed official photogra- ciężkim statywem i kasetami na klisze. Tak pracować klasycznej wizji fotografii jako sztuki aż do połowy pense, and had access to current information. The phers, working for the needs of propaganda. They mógł tylko ktoś, komu pozwoliła na to administracja XX wieku była „fotografia ojczysta” Jana Bułhaka, in- work of a war reporter was not a dangerous one. took staged and censored pictures, which would wojskowa. Oficjalni fotografowie byli uprzywilejo- spirowana głównie malarstwem. Photographs were not taken during the fighting, seem an unfriendly environment for the flourishing wani: otrzymywali zakwaterowanie przy lokalnych Czy zdjęcia wojenne postrzegamy dziś jako arty- and the dramatic scenes were staged during exer- of art. Ernest Brooks, the official photographer of the sztabach, podróżowali na koszt władz, mieli bieżące styczne? Czy fotografowie na froncie myśleli o zna- cises, away from the front. British royal family, found his own form of artistic informacje na temat aktualnej sytuacji. Praca repor- czeniu artystycznym swoich kadrów? The true revolution in photography was the Vest creation. His typical works presented black silhou- tera wojennego nie była niebezpieczna. Podczas walk Wojsko zatrudniało oficjalnych fotografów, któ- Pocket Kodak camera, manufactured from 1915 to ettes of soldiers and equipment outlined against the zdjęć nie wykonywano, a dramatyczne kadry insceni- rzy pracowali na potrzeby propagandy. Wykonywali 1926 and advertised as “The Soldier’s Kodak”. It was sky. These photographs had their creative character, zowano w trakcie ćwiczeń, poza linią frontu. zdjęcia pozowane, kontrolowane przez cenzurę. Wy- foldable, not much larger than the modern smart- limited detail, and deliberate composition. The sol- Prawdziwą rewolucją w fotografii stał się aparat dawać by się mogło, że nie są to sprzyjające warunki phone or compact camera, and could actually fit in diers were heroes shown in a modern aesthetic, and Vest Pocket Kodak, produkowany w latach 1912–1914, do powstawania dzieł sztuki. Ernest Brooks, oficjal- one’s pocket. It used 127-type film reel, with frames the cruelty of war was not apparent, which satisfied i jego następca Vest Pocket Autographic Kodak z lat ny fotograf brytyjskiej rodziny królewskiej, znalazł sized 3 by 4, 4 by 4, or 4 by 6cm, and film width of the censors. The artist managed to create a new form 1915–1926, reklamowany jako „The Soldier’s Kodak”. własną formę wypowiedzi artystycznej. Charakte- 4.6cm. In its Autographic variant, it enabled making of battlefield painting/photography. Był rozkładany, niewiele większy od współczesne- rystyczne dla niego ujęcia przedstawiają czarne syl- notes on frames with the use of a special stylus. The The interwar period established the iconic image go smartfona, o rozmiarach dzisiejszego aparatu wetki żołnierzy i sprzętu na tle nieba. Zdjęcia z jednej camera really proved popular with soldiers, accom- of the Great War. Soldiers bravely climbing from the kompaktowego i rzeczywiście mieścił się w kieszeni. strony mają wyraz twórczy, nie pokazują szczegółów, panying them in the trenches in spite of prohibi- trenches, rushing forward to kill the enemy, endless Zdjęcia robił na filmie typu 127, klatka miała rozmiar kompozycje są przemyślane, żołnierze to herosi, bo- tions. Its role and popularity is evidenced by the fact columns of captives, all served in a typical aesthetic. 3 × 4, 4 × 4 lub 4 × 6 cm, a szerokość kliszy wynosi- haterowie w nowoczesnym ujęciu, okrucieństwa that of all the versions of this camera produced from These were, of course, propaganda images, but with ła 4,6 cm. W wersji Autographic możliwe było opisy- wojny nie widać, z drugiej strony cenzura jest usa- 1912 to 1926, 1.75 million were sold. This shattered an artistic stamp on them. How do we perceive these wanie za pomocą specjalnego rysika poszczególnych tysfakcjonowana. Stworzył on nową formę dla malar- the authorities’ monopoly on depicting war. pictures now? ujęć. Aparat okazał się rzeczywiście żołnierski, mimo stwa batalistycznego / fotografii batalistycznej. Many thousands of photographs were found in surowych zakazów trafił na front i do okopów. O jego Dwudziestolecie międzywojenne utrwaliło iko- museums and private collections. These were not roli i popularności świadczy fakt, że wszystkie wersje, niczny obraz Wielkiej Wojny. Żołnierze odważnie wy- The art of war created with the intention of making a work of art. produkowane w latach 1912–1926, sprzedano w licz- chodzący z okopów, pędzący przed siebie i zabijający They aimed at illustrating the mundane. Only we to- bie 1,750 mln egzemplarzy. W ten sposób zakończył wroga, niekończące się kolumny jeńców, a wszystko According to Stanisław Tatarkiewicz, “A work of day imbue them with an artistic layer. They become się monopol władzy na obraz wojny. to podane w specyficznej stylistyce estetycznej. To art is either a reproduction of things, or a construc- art through our interpretation. oczywiście wizerunki propagandowe, ale przetwo- tion of forms, or an expression of experiences such In spite of continued attempts, the ultimate defi- rzone artystycznie. Jak więc postrzegamy te obrazy? that it is capable of evoking delight or emotion or nition of a work of art has not been formulated – it Sztuka wojny W kolekcjach muzealnych i prywatnych zgro- shock” [Tatarkiewicz 2012: 38]. Is photography art, evolves, just like means of expression and viewers’ Według Władysława Tatarkiewicza „dzieło sztu- madzono wiele tysięcy fotografii. Nie były tworzone then? Yes. Photography is drawing with light. Al- perceptions do. What was intended as art by its ki jest odtworzeniem rzeczy bądź konstrukcją form, z myślą, że staną się dziełem sztuki. W swym zało- though it started out as a scientific apparatus de- creators is suddenly pushed to the margins, while bądź wyrażaniem przeżyć, jednakże tylko takim od- żeniu były ilustracją codzienności. To my dziś nakła- manding primarily technical knowledge, and the works which never aspired to be such take centre tworzeniem, taką konstrukcją, takim wyrazem, jakie damy na nie warstwę artystyczną. Stają się dziełem first photographers thought of themselves as inven- stage as aesthetic and artistic landmarks. An interest- są zdolne zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrzą- sztuki dzięki naszej interpretacji. tors, photography entered the artistic world from ing example is the Farm Security Administration, an sać” [Tatarkiewicz 1988: 52]. Czy więc fotografia jest Mimo nieustannych wysiłków nie udało się stwo- its very beginning. Initially a helpful tool of artists agency of the US government, which commissioned sztuką? Tak. Fotografia to rysowanie światłem. Mimo rzyć ostatecznej definicji dzieła sztuki, która ewoluuje and painters, it was always moving towards its own a team of photographers to document the Great De- że od początku była narzędziem naukowym, wyma- tak, jak zmieniają się ciągle nowe środki wyrazu i ich creative language. The early efforts to mimic paint- pression in the 1930s. Those pictures, intended as gała przede wszystkim wiedzy czysto technicznej, postrzeganie przez odbiorców. To, co w założeniu ing gave the new technique a chance for ennoble- documentary, could be classified as critical and en-

62 63 twórców miało być sztuką, nagle schodzi na margi- propagandowych. Nastąpił początek trwającego do gaged photography, but today we see them also as were made by means of etching. Although in 1914, nes, pojawiają się zaś wytwory, które nie pretendowa- dziś rozdwojenia światów na sferę prywatną i oficjal- indisputable works of art, irrespective of their origi- artists still depicted war in drawings and paintings, ły do tego miana, a obecnie postrzega się ich wartość ną. Demokratyzacja fotografii stworzyła typ żołnierza nal context. photography started a media revolution and dis- w kategoriach estetyczno-artystycznych. Ciekawym fotografującego, którego rejestracja rzeczywistości Kodak’s famous slogan “You Press the Button, placed the traditional artistic techniques. Since “a przykładem może być Farm Security Administration, kontrastowała z urzędowym reportażem wojennym. We Do the Rest” suggested the ease of taking pho- picture is worth a thousand words”, and the light- pracująca na zlecenie rządu USA, w której ramach Prywatna dokumentacja „osobistej wojny”, tworzona tos. The simplification of camera controls, processing painted images were commonly regarded as a guar- grupa fotografów prowadziła w latach trzydziestych na potrzeby swoje i bliskich, różniła się od obowiązu- handled by a network of laboratories and mail-order antee of objective record, it became clear that who- XX wieku szczegółową dokumentację Wielkiego Kry- jącego wizerunku medialnego. services – these solutions were developing rapidly ever dominated the visual media would win on the zysu. Powstałe wówczas zdjęcia, z założenia doku- Na przełomie wieków opanowano możliwość pu- in the early 20th century. This, of course, was due to propaganda front. mentalne, zaklasyfikować można było do kategorii blikacji zdjęć w czasopismach. Wcześniej reproduk- the profit motive in developing a photographic mass In 1917, the German Supreme Army Command fotografii krytycznej i zaangażowanej. Dzisiaj odbie- cje wykonywano metodami graficznymi. Mimo że market. As a result, the world was flooded with pic- decided to involve the new media in psychological ramy je również jako niezaprzeczalne dzieła sztuki, w 1914 roku nadal artyści przedstawiali wojnę, ma- tures: good, bad and everything in-between. Time warfare by creating Das Bild- und Filmamt (BUFA), niezależnie od kontekstu, w którym powstały. lując lub rysując, fotografia zapoczątkowała wybuch did its work, and today, from a distance, we can tease which evolved from Militärischen Film- und Fotos- Słynny slogan Kodaka „You Press the Button, We rewolucji medialnej i wyparła dotychczasowe tech- out the significant works from that sea of images, no- telle, belonging to the Foreign Office. In Austria and Do the Rest” sugerował łatwość wykonywania zdjęć. niki artystyczne. Ponieważ „jeden obraz wart więcej ticing their beauty and timeless value. It becomes ap- Hungary, the Lichtbildstelle functioned from Spring Uproszczenie obsługi sprzętu, przejęcie obróbki przez niż tysiąc słów”, a wizerunek „malowany światłem” parent that the authenticity of amateur photographs of 1917. Great Britain had propaganda bureaus com- sieć laboratoriów, usługi wysyłkowe – to rozwiązania, w powszechnej opinii gwarantował obiektywne od- is more valuable to us than the studied professional posed of several agencies as early as 1914, which które dynamicznie zaczęły się rozwijać już w począt- wzorowanie rzeczywistości, stało się jasne, że kto creations of the propagandists. were centralised at the end of the war by the Min- kach wieku XX. Stało za tym oczywiście dążenie do zdominował wizualne środki przekazu, ten wygry- Truth and authenticity become art. istry of Information. In France, Maison de la Presse maksymalizacji zysku płynącego z umasowienia foto- wał na froncie propagandy. was founded in 1916, coordinating preventative grafii. W rezultacie świat zaczęła zalewać masa obra- W 1917 roku dowództwo naczelne niemiec- censorship and propaganda integrated within a sin- zów. Dobrych, złych i takich sobie. Czas dokonał we- kiej armii, aby zaangażować nowe media w wojnę War propaganda gle information system. The United States, in turn, ryfikacji i dziś z obfitego morza zdjęć, mając do nich psychologiczną, utworzyło Das Bild- und Filmamt founded in 1917 the Committee on Public Informa- coraz większy dystans, zaczynamy wyławiać te istotne, (BUFA), które wyewoluowało z Militärischen Film- “On the box was the picture of a shell bursting. tion, known as the Creel Committee. The modern dostrzegać ich piękno i wartości ponadczasowe. Oka- und Fotostelle, należącego do departamentu woj- Under it, a man in a cone-shaped Austrian soldier’s face of propaganda was taking its shape. zuje się, że autentyczność zapisu amatorskich ujęć staje skowego MSZ. W Austrii i na Węgrzech od wiosny helmet rushed forward with a bayonet. The inscrip- As visual reporting became institutionalised, the się dla nas więcej warta niż wystudiowane, profesjo- 1917 roku funkcjonowała Lichtbildstelle. Wielka tion underneath read: ‘Für Gott, Kaiser und Vater- armed forces gained a monopoly in the media. There nalne prace tworzone na potrzeby propagandy. Brytania już w 1914 roku zorganizowała, złożone land!’” [Hašek 2000: 75]. was no competition for official photos in the public Sztuką staje się prawda i autentyczność. z kilku agencji, biura propagandowe, scentralizo- The Great War, innovative in all aspects, not just sphere. The image of war in the newspapers was wane pod koniec wojny przez Ministry of Informa- technology, reach, scale, or cruelty, was also the a cultivated creation. Such total control was some- tion. We Francji w 1916 roku powstało Maison de la first propaganda war of gigantic proportions. Tech- thing new in the history of war. Accredited photog- Propaganda wojny Presse, które koordynowało cenzurę prewencyjną nological advancements changed not only combat raphers provided material to the authorities, which, „Na pudełku był obrazek przedstawiający szrap- i propagandę zintegrowaną w ramach jednego sys- but also its visual representation. The theoretical duly censored, was freely distributed to the press. nel w chwili wybuchu i jakiegoś człowieka, któ- temu informacyjnego. Natomiast Stany Zjednoczo- objectivity of the captured images promised a view The Germans avoided disseminating photographs ry w szyszaku na głowie pędzi gdzieś z bagnetem ne powołały w 1917 roku The Committee on Public of war as it truly was, the new rising medium sug- of their own fallen, in fear of undermining the civil- w ręku. Pod tym był napis: «Für Gott, Kaiser und Information, znany jako Creel Committee. Kształto- gested an authenticity of presented events. How- ian population’s morale. Meanwhile the French, by Vaterland!»” [Hašek 1976: 84]. wało się współczesne oblicze propagandy. ever, it soon proved to have tremendous potential displaying the sacrifices, aimed to bolster the spirit of Wielka Wojna, innowacyjna we wszystkich aspek- W konsekwencji zinstytucjonalizowania przeka- for manipulation and was very useful for propa- resistance. Both approaches subscribed to top-down tach, nie tylko w dziedzinie techniki, zasięgu, skali czy zów wizualnych wojsko zyskało pozycję monopoli- ganda purposes. This started the still-existing split propaganda programmes. In 1918, Illustrirte Zeitung okrucieństwa, była też pierwszą wielką wojną propa- styczną. W ówczesnych mediach nie było konkuren- between the private and the official. The democra- published a picture showing destruction wrought gandową o niespotykanym dotychczas rozmiarze. cji dla oficjalnych zdjęć. Obraz wojny w gazetach był tisation of photography created the soldier-photog- by the British forces, while the French press used the Postęp techniczny zmienił nie tylko walkę, lecz tak- wizerunkiem wykreowanym. Tak totalna kontrola rapher, whose take on reality contrasted with the same photograph to condemn the barbarity of the że postrzeganie wizualne. Teoretyczna obiektywność stanowiła nowość w historii wojen. Akredytowa- authorised war chronicles. Private documentation Germans. Simple manipulations were used, like in- rejestrowanego obrazu obiecywała wizerunek wojny ni fotografowie przekazywali materiały władzom, of the “personal war”, created for the needs of creasing contrast to render the scene more dramatic w jej prawdziwości, nowe, wiodące medium suge- następnie ocenzurowane zdjęcia były bezpłatnie oneself and one’s friends and family, was different or painting over air force markings, which allowed rowało autentyczną prezentację wydarzeń. Okazało udostępniane prasie. Niemcy unikali rozpowszech- from the official media image. arbitrary use of the photographic material. The times się jednak, że posiada ogromny potencjał w dziedzi- niania fotografii przedstawiających swoich zmar- The turn of the centuries saw the publication had not yet come for Leo Trotsky “disappear” from nie manipulacji, możliwy do wykorzystania w celach łych w obawie przed osłabieniem morale ludności of photographs in the press. Earlier, reproductions all photos with Joseph Stalin, but the Great War laid

64 65 cywilnej, natomiast Francuzi, eksponując ofiary, dą- częściowo. W dobie cyfrowej wystarczy nacisnąć gu- the foundations for tactics used thereafter by totali- nipulations of ostensibly authentic documentary żyli do wzmocnienia ducha oporu. Wszystko oparte zik, reszta „zrobi się sama”. Czy więc fotografia prze- tarian regimes. photographs. Questions arose whether, for example, było na określonym z góry programie propagando- stała być sztuką? Nie, gdyż autorem jest człowiek. Li- After the war, Western media realised how thor- the presence of a photographer documenting certain wym. W 1918 roku „Illustrirte Zeitung” opubliko- czy się wizja autora i interpretacja odbiorcy. Czy jest oughly they had been co-opted by the war machine. dramatic scenes in Africa increased cruelty among wało zdjęcie ukazujące zniszczenia dokonane przez dokumentem? Wszystko zależy od uczciwości fotogra- Before that, armed conflicts were regarded as a nor- mercenaries engaged in military actions. That would Brytyjczyków, natomiast prasa francuska tą samą fa. Na ile chce przekazać obiektywny obraz rzeczywi- mal element of human existence. The monstrous constitute a classic case of the observer’s paradox, fotografią obrazowała barbarzyństwo Niemców. Do- stości, a na ile chce nam narzucić swój punkt widzenia, cruelty and unimaginable number of victims under- which in physics describes the influence of the act konywano pierwszych manipulacji, np. zwiększano wykorzystując konkretny kadr, czy też dokonując dra- mined the rationale for war – after 1918 it started to of observation on the investigated phenomenon. In kontrast w celu udramatyzowania sceny lub zama- stycznej ingerencji technicznej w sferę wizerunku. Kie- be seen as immoral. In the 1920s, publications started documentary photography, this raises a moral prob- zywano znaki lotnictwa wojskowego, co pozwalało dy dokument staje się materiałem propagandowym? appearing which laid bare the true nature of what lem – is a freelancer, unconnected to any propagan- w dowolny sposób wykorzystywać materiał fotogra- W historii konkursu World Press Photo kilkakrotnie had happened. Previously unpublished, private da system, truly objective? The introduction of the ficzny. Czas, gdy Lew Trocki „zniknął” ze wszystkich wybuchały skandale, które obnażyły próby manipu- photographs of soldiers saw the light of day. Paci- requirement to provide RAW format originals with zdjęć z Józefem Stalinem, jeszcze nie nadszedł, ale lacji rzekomo autentycznymi zdjęciami reporterskimi. fistic convictions took root. World Press Photo entries – the unprocessed record Wielka Wojna stworzyła podstawy strategii wyko- Pojawiło się m.in. pytanie, czy obecność fotografa pod- In Germany, burdened with the sole blame for of what is captured by the camera’s matrix – indi- rzystywanych później przez reżimy totalitarne. czas dokumentowania pewnych drastycznych scen the eruption of the war by the Treaty of Versailles, cates that we cannot trust the impartiality of “paint- Po wojnie zachodnie media zdały sobie spra- w Afryce nie wpłynęła na zwiększenie okrucieństwa the same images paradoxically roused quite dif- ing with light” – a realisation which has remained wę, jak bardzo stały się częścią machiny wojennej. tortur zadawanych przez oddziały najemników prze- ferent sentiments. The lack of open public debate, true since the beginnings of photography. Wcześniej postrzegano wszelkie konflikty zbrojne prowadzających akcje militarne. Mielibyśmy wtedy do fraught political atmosphere, and the cynicism of jako normalny składnik ludzkiej egzystencji. Mon- czynienia z klasycznym przypadkiem określanym jako propaganda gave rise to “idealistic” stances, which strualne okrucieństwo i niewyobrażalna liczba ofiar „efekt obserwatora”, który w fizyce mówi o wpływie, advocated the primacy of ideas over human life. It skłoniły do pytania o sens – po 1918 roku zaczęto jaki akt obserwacji wywiera na obserwowane zjawisko. became paramount to wash away the shame with a uważać wojnę za niemoralną. W latach dwudzie- W przypadku reportażu pojawia się więc problem mo- victorious repetition of the war. stych XX wieku zaczęły ukazywać się wydawnictwa ralny takiej fotografii „dokumentalnej”. Czy freelancer, obnażające rzeczywisty wymiar tego, co się wyda- niezwiązany z żadnym systemem propagandowym, * * * rzyło. Światło dzienne ujrzały niepublikowane do- jest obiektywny? Wprowadzenie obowiązku dostar- Developing technology in the 20th and 21st cen- tychczas, prywatne zdjęcia wykonane przez żołnie- czania na konkurs World Press Photo negatywów cy- tury enabled free and unrestricted manipulation of rzy. Rodziły się postawy pacyfistyczne. frowych w formacie RAW, czyli w postaci surowego, images. Photomontage, i.e. composing many pho- W Niemczech, które przez traktat wersalski zo- niekorygowanego zapisu pochodzącego bezpośrednio tographic prints, enlarger darkroom techniques, stały obarczone wyłączną winą za wybuch wojny, te z matrycy aparatu, wskazuje, że nie możemy zaufać multiple exposures and digital manipulation in same obrazy paradoksalnie budziły nastroje zupełnie technice bezstronnego „rysowania światłem”. Stan ten graphic editors allow any desired end product. odmienne. Brak otwartej debaty publicznej, atmosfe- trwa niezmiennie od początków fotografii. And so, the questions arise again: Can a picture be ra polityczna i cynizm propagandy kształtowały po- treated as an objective document? Is it an artwork? stawy „idealistyczne”, które głosiły hasła o prioryte- Is it propaganda? References: cie idei nad życiem ludzkim. Najważniejsze stało się Bibliografia: The slogan from Kodak mentioned above – “You zmycie wstydu przez zwycięskie powtórzenie wojny. Press the Button, We Do the Rest” – has lost only part Ackerman C.W., 2000, George Eastman: founder of Kodak and the pho- Ackerman C.W., 2000, George Eastman: founder of Kodak and the pho- of its relevance. In the digital age, it is indeed enough tography business, Beard Books, Washington, D.C. Bułhak J., 1939, Polska Fotografia Ojczysta, Księgarnia Wł. Wilak, tography business, Beard Books, Washington, D.C. to press a button, and things happen on their own. * * * Bułhak J., 1939, Polska Fotografia Ojczysta, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań. Rozwój technologii w XX i XXI wieku pozwolił na Does that prevent photography from being art? No, Poznań. Bourne J.M., 2001, Who’s who in World War One, Routledge, New York. dowolną i nieograniczoną manipulację obrazem. Foto- Bourne J.M., 2001, Who’s who in World War One, Routledge, New York. since a human being is the author, making the artist’s Carmichael J., 1989, First World War photographers, Routledge, New montaż, czyli łączenie wielu odbitek fotograficznych, me- Carmichael J., 1989, First World War photographers, Routledge, New vision and the viewer’s interpretation still relevant. York. tody powiększalnikowe w ciemni, technika wielokrotnej York. Is it a document? That depends on the honesty of Gordon L., 2004, Encyclopedia of the Great Depression, Macmillan ekspozycji aż po nakładanie zdjęć cyfrowych w progra- Gordon L., 2004, Encyclopedia of the Great Depression, Macmillan the photographer, on how much they mean to con- Reference, New York. Hašek, J., 2000, The Fateful Adventures of the Good Soldier Švejk Du- mach graficznych pozwalają na dowolne kształtowa- Reference, New York. vey objective reality and impose their own point of Hašek J., 1976, Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny świa- ring the World War, Book One, zenny.com. nie efektu końcowego. Ponownie pojawiają się pyta- towej, PIW, Warszawa. view – by choosing the framing or even performing Rosenblum N., 2008, A World History of Photography. Fourth Edition, nia: Czy zdjęcie możemy traktować jako obiektywny Rosenblum N., 2008, A World History of Photography. Fourth Edition, a major technical intervention in the image. When Abbeville Publishing, New York. dokument? Czy jest sztuką? Czy jest propagandą? Abbeville Publishing, New York. does a documentary become propaganda? Tatarkiewicz W., 2012, A History of Six Ideas: An Essay in Aesthetics. Wspomniany już slogan Kodaka – „You Press the Tatarkiewicz W., 1988, Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa. The World Press Photo competition has been hit Springer Science & Business Media. Vest Pocket Kodak, http://camera-wiki.org/wiki/Vest_Pocket_Kodak Button, We Do the Rest” – stracił na aktualności tylko Vest Pocket Kodak, http://camera-wiki.org/wiki/Vest_Pocket_Kodak by several scandals, which revealed attempted ma- [dostęp: 15.01.2020]. [access: 15.01.2020].

66 67 Bogumił Kuźniewski Bogumił Kuźniewski Towarzystwo Przyjaciół Olsztynka The Society of the Friends of Olsztynek

Tannenberg-Denkmal. Tannenberg-Denkmal. Wielkość i upadek The Fame and the Fall

wcześniejszego zdobycia Prus Wschodnich. Niemcy realised the enormous strategic importance of the Wybuch wojny zdawali sobie sprawę z ogromnego znaczenia strate- The outbreak of war province, so they fitted it in advance with full-scale gicznego tej prowincji, dlatego przygotowali wcze- entrenchments focused chiefly on a line delineated Zabójstwo następcy tronu Austro-Węgier, ar- śniej cały system umocnień obronnych opartych The assassination of Archduke Franz Ferdinand, by the Great Masurian Lakes. The line started at the cyksięcia Franciszka Ferdynanda, i jego żony Zo- głównie na linii Wielkich Jezior Mazurskich. Linia heir to the throne of Austria-Hungary, and his wife Boyen Fortress near Giżycko and continued to the fii, księżnej Hohenberg, w Sarajewie 28 czerwca ta zaczynała się od twierdzy Boyen pod Giżyckiem Sophie, Duchess of Hohenberg, in Sarajevo on town of Rudczanny (Ruciane). The Johannisburg 1914 roku stało się powodem wybuchu globalnego i ciągnęła do Rucianego. W Puszczy Piskiej czekało 28 June 1914 led to the outbreak of the global con- (Pisz) Forest would welcome the enemy with five konfliktu nazwanego I wojną światową. Wydarzenie na przeciwnika pięć pasów zasieków z drutu kolcza- flict called World War I. Yet, the events of Sarajevo belts of wire entanglements supported by bunkers, w Sarajewie było jedynie pretekstem do militarnego stego, wspartych bunkrami, systemem okopów oraz were only a pretext to end with military action the a system of trenches, and well-masked artillery and rozstrzygnięcia problemów narastających od wielu dobrze ukrytymi stanowiskami artylerii i karabinów years of growing animosity among world empires. machine-gun emplacements. lat pomiędzy największymi mocarstwami ówczesne- maszynowych. Colonial conquests, rapid industrial growth, an go świata. Podboje kolonialne, gwałtowny rozwój arms race and the increasing importance of the mil- przemysłu, wyścig zbrojeń oraz wzrost znaczenia itary in international politics generated immense German forces armii w polityce międzynarodowej doprowadziły Siły niemieckie tension and a split of the world into two military do ogromnych napięć i podziału świata na dwa blo- blocks. Both sides were determined to resolve the The defence of East Prussia was the mission of ki militarne. Jedna i druga strona była zdecydowana Do obrony Prus Wschodnich przeznaczono siły existing issues by force. Germany (in alliance with the Eighth Army commanded by Gen. Max von rozstrzygnąć zaistniałe problemy przy użyciu siły. VIII Armii, której dowódcą został gen. Max von Prit- Austria-Hungary) found herself surrounded by the Prittwitz und Gaffron. The army numbered around Niemcy w sojuszu z Austro-Węgrami znalazły się twitz und Gaffron. Armia ta liczyła około 218 tys. alliance of Russia, France, and England. The Ger- 218 thousand soldiers grouped in nine infantry di- w okrążeniu sprzymierzonych państw: Rosji, Francji żołnierzy, wchodzących w skład dziewięciu dywizji man war plans devised by Gen. Alfred von Schli- visions, four Landwehr (Home Guard) divisions, i Anglii. Niemiecki plan wojny, opracowany przez piechoty, czterech dywizji Landwehry (Obrony Kra- effen assumed a two-front conflict, a concentration one cavalry division and border guard units. Alto- gen. Alfreda von Schlieffena, przewidywał walkę jowej), jednej dywizji kawalerii i oddziałów straży of troops in the West, a massive attack on France gether, the force included 158 infantry battalions, na dwa fronty. Zakładał koncentrację głównej masy granicznej. Dawało to 158 batalionów piechoty, 78 through Belgium and a victory in the shortest pos- 78 cavalry squadrons, and 140 battalions armed wojsk na Zachodzie, potężne uderzenie przez Belgię szwadronów jazdy i 140 batalionów uzbrojonych sible timeframe. After the triumph on the west, the with 636 field guns and 48 heavy guns. The- Ger na Francję oraz jej pokonanie w możliwie krótkim w 636 dział polowych i 48 dział ciężkich. Wojska bulk of the German army was to be transported mans were well-prepared for military action both czasie. Po zwycięstwie na froncie zachodnim więk- niemieckie były dobrze przygotowane do działań by rail to the East to crush the Russian army. The in terms of training and equipment. The officers szość sił niemieckich miała zostać przerzucona za wojennych zarówno pod względem wyszkolenia, strategy was based on the correct assumption that had high qualifications for command. The basic pomocą linii kolejowych na Wschód w celu rozbicia jak i wyposażenia. Kadra oficerska też posiada- Russia would need more time to mobilise troops tactical unit was an infantry division, consisting of armii rosyjskiej. Słusznie zakładano, że Rosja będzie ła wysokie kwalifikacje dowódcze. Podstawowym due to its extensive surface area and an underde- around 16,600 soldiers armed with 7.92mm Mauser potrzebowała więcej czasu na mobilizację swoich związkiem taktycznym była dywizja piechoty, liczą- veloped road-and-rail network. According to the rifles (model 1898), with an effective firing range of wojsk ze względu na ogromny obszar kraju oraz ca około 16,6 tys. żołnierzy uzbrojonych w karabiny Russo-French Alliance, cemented with billions of 2000m. The division had the support of 54 77mm słabo rozbudowaną sieć dróg i linii kolejowych. Ro- Mauser wz. 1898 kalibru 7,92 mm o skutecznym za- francs in loans for military development, Russia field guns, 18 105mm light howitzers, and 24 heavy syjsko-francuskie porozumienie wojskowe, wsparte sięgu do 2000 m. Działania dywizji były wspierane was supposed to launch an offensive operation machine guns. The German corps, consisting of miliardami franków kredytu na rozwój zbrojeń, prze- przez pięćdziesiąt cztery armaty polowe kalibru against Austria-Hungary and Germany on the fif- around 45 thousand soldiers, comprised two infan- widywało wystąpienie Rosji przeciwko Austro-Wę- 77 mm, osiemnaście lekkich haubic kalibru 105 mm teenth day after the announcement of mobilisation. try divisions and auxiliary units. It included 24 in- grom i Niemcom w piętnastym dniu od ogłoszenia i dwadzieścia cztery ciężkie karabiny maszynowe. Russian troops were supposed to strike on the Pos- fantry battalions, eight cavalry squadrons, 24 bat- mobilizacji. Wojska rosyjskie miały uderzyć na linii Korpus niemiecki, liczący około 45 tys. żołnierzy, en–Berlin Line. The success of the operation hinged teries of field artillery, and four batteries of heavy Poznań–Berlin. Powodzenie tej operacji zależało od składał się z dwóch dywizji piechoty i jednostek on an earlier triumph in East Prussia. The Germans artillery.

68 69 wspomagających. Liczył dwadzieścia cztery batalio- karabin Mosin wz. 1891 kalibru 7,62 mm z pięcio- Russian forces and 11 independent cavalry brigades. All formations ny piechoty, osiem szwadronów kawalerii, dwadzie- nabojowym magazynkiem i spiczastym bagnetem. relied on horses as the main pulling power. ścia cztery baterie artylerii polowej i cztery baterie Piechotę wspierały karabiny maszynowe Maxim On 7 August 1914, the Russian Supreme Com- artylerii ciężkiej. Sokolow wz. 1910 kalibru 7,62 mm. Rosjanie dys- mand (Stavka) resolved to invade East Prussia with ponowali też dobrymi armatami Putiłow wz. 1902 two armies. The First Army (“Neman”) command- The battle kalibru 76,2 mm o zasięgu do 10 km. Armia carska ed by Gen. was to attack Siły rosyjskie posiadała największe na świecie formacje kawale- from the east, whereas the Second Army (“Narew”) On 12 August 1914 at dawn, the advance guard ryjskie złożone z czterech rodzajów jazdy, w tym commanded by Gen. Alexander Samsonov – from of the First Army under Gen. P. von Rennenkampf Naczelne dowództwo rosyjskie (Stawka) 7 sierp- najsławniejsze pułki kozackie. W trakcie mobilizacji the south. Both armies were part of the Northwest- crossed the border of East Prussia and captured nia 1914 roku podjęło decyzję o zaatakowaniu Prus sformowano dwadzieścia cztery dywizje i jedena- ern Front commanded by Gen. Yakov Zhilinsky. the town of Marggrabowa (Olecko). The first seri- Wschodnich siłami dwóch armii. Od wschodu ście samodzielnych brygad kawalerii. Główną siłę The Russians aimed to circumvent the impregnable ous engagement took place on 17 August at Stal- miała zaatakować I Armia gen. Paula von Rennen- pociągową we wszystkich rodzajach broni stanowi- entrenchments of the Great Masurian Lakes defen- lupönen (Stołupiany), where the commander of kampfa (armia „Niemen”), natomiast od południa ły konie. sive line, surround and destroy the German Eighth the German First Corps, Gen. Hermann von Fran- – II Armia gen. Aleksandra Samsonowa (armia „Na- Army and conquer East Prussia. A victory would çois, acting of his own accord, attacked the Russian rew”). Armie te wchodziły w skład Frontu Północ- pave the way for an offensive on Posen (Poznań) forces. The audacious move of the German troops no-Zachodniego pod dowództwem gen. Jakowa Bitwa and Berlin. The plans looked realistic, as the Ger- crushed the Russian division. On 20 August, the Żylińskiego. Celem Rosjan było obejście trudnych mans had directed the bulk of their forces to the armies clashed in the area of Gumbinnen (Gusev), do zdobycia umocnień w pasie Wielkich Jezior Ma- O świcie 12 sierpnia 1914 roku siły przednie west, against Belgium and France, to secure a vic- but both suffered heavy losses and neither secured zurskich, otoczenie i zniszczenie VIII Armii nie- I Armii gen. P. von Rennenkampfa przekroczyły tory on the western front. a decisive advantage. In the evening of 20 August, mieckiej oraz zdobycie Prus Wschodnich. Realiza- granicę Prus Wschodnich i zajęły miasteczko Mar- The two armies sent for the operation in East Prus- Gen. M. von Prittwitz received news that the Sec- cja tych zamierzeń otwierała siłom rosyjskim drogę grabowa. Do pierwszego poważniejszego starcia do- sia had the total force of 485 thousand soldiers. The ond Army under Gen. A. Samsonov had crossed na Poznań i Berlin. Plany te były realne, ponieważ szło 17 sierpnia pod Stołupianami, gdzie dowódca “Neman” army commanded by Gen. P. von Rennen- the southern border of East Prussia. Niemcy główne siły skierowali na front zachodni I Korpusu niemieckiego gen. Hermann von François kampf comprised 156 infantry battalions, 140 cav- The German commander panicked. For fear przeciwko Belgii i Francji, aby tam rozstrzygnąć samowolnie zaatakował wojska rosyjskie. Śmiałe alry squadrons, and 90 batteries equipped with 648 of encirclement, he proposed to the General Staff działania wojenne na swoją korzyść. natarcie sił niemieckich doprowadziło do rozbicia guns. It consisted of around 294 thousand soldiers a full-scale retreat behind the Vistula River, which Do wykonania operacji w Prusach Wschodnich dywizji rosyjskiej. W dniu 20 sierpnia doszło do grouped in three corps and five and a half cavalry presupposed surrendering East Prussia to the Rus- przeznaczono dwie armie o łącznej liczbie 485 tys. zaciekłych walk w rejonie Gąbina, gdzie obydwie divisions. The “Narew” Army under Gen. A. Sam- sians. The defeatism of Gen. M. von Prittwitz led to żołnierzy. Armia „Niemen”, dowodzona przez ge- strony poniosły znaczne straty i żadna nie osiągnę- sonov, also a cavalry officer, was comprised of 166 a change in the command of the Eighth Army. On nerała kawalerii P. von Rennenkampfa, posiadała ła zdecydowanej przewagi. Wieczorem 20 sierpnia infantry battalions, 111 cavalry squadrons, and 88 22 August 1914 in Belgium, at 9:00 AM Gen. Erich 156 batalionów piechoty, 140 szwadronów jazdy gen. M. von Prittwitz otrzymał informację o tym, że batteries equipped with 636 guns. The entire Rus- Ludendorff was appointed Chief of Staff of the i 90 baterii wyposażonych w 648 dział. Liczyła oko- południową granicę Prus Wschodnich przekroczyła sian corps consisted of 48 thousand soldiers grouped Eighth Army in East Prussia. On the same day at ło 294 tys. żołnierzy, dzieliła się na trzy korpusy II Armia rosyjska gen. A. Samsonowa. in two infantry divisions and an artillery brigade. 3:00 PM , retired since 1911, oraz pięć i pół dywizji kawalerii. Armia „Narew”, Dowódca niemiecki wpadł w panikę. Obawia- The infantry divisions consisted of around 21 thou- was named commander-in-chief. Both generals im- dowodzona przez generała kawalerii A. Samso- jąc się okrążenia, zaproponował sztabowi gene- sand soldiers divided into two brigades, each two- mediately boarded a train to East Prussia. On their nowa, liczyła 166 batalionów piechoty, 111 szwa- ralnemu wycofanie swojej armii za rzekę Wisłę, regiments strong. The base unit was an infantry way, Gen. E. Ludendorff outlined the situation and dronów jazdy i 88 baterii wyposażonych w 636 czyli oddanie Prus Wschodnich Rosjanom. Ta de- regiment, consisting of four battalions divided into communicated the orders to regroup a part of the dział. Około 191 tys. żołnierzy przydzielono do fetystyczna postawa gen. M. von Prittwitza spo- four companies each, plus one company of machine forces to the south to meet the incoming army of pięciu korpusów oraz kilku dywizji kawalerii. Ro- wodowała zmianę dowództwa VIII Armii. W dniu guns. The wartime establishment of an infantry com- A. Samsonov. At the same time, the Russian troops syjski korpus na pełnym etapie liczył około 48 tys. 22 sierpnia 1914 roku o godz. 9 gen. Erich Luden- pany consisted of 240 soldiers and 4–5 officers. The slowly advanced towards the north. The Germans żołnierzy i składał się z dwóch dywizji piechoty dorff otrzymał w Belgii nominację na szefa sztabu standard infantry equipment was the five-round failed to mount any substantial resistance due to i brygady artylerii. Dywizja piechoty, licząca oko- VIII Armii w Prusach Wschodnich. Tego samego 7.62mm Mosin rifle, Model 1938, with a bayonet. In- a lack of sufficient military power. The army of Gen. ło 21 tys. żołnierzy, dzieliła się na dwie brygady, dnia o godz. 15 Paul vov Hindenburg, będący od fantry had the support of 7.62mm Maxim Sokolow A. Samsonov faced only one major enemy – the każda po dwa pułki. Pułk piechoty był podstawo- 1911 roku na emeryturze, został powołany na do- machine guns, Model 1910, and good 76.2mm Puti- German Twentieth Corps under Gen. Friedrich von wą jednostką, składał się z czterech batalionów po wódcę. Paul von Hindenburg i Erich Ludendorff lov guns with a firing range up to 10km. The cavalry Scholtz. On 22 August, the Fifteenth Corps under cztery kompanie i dodatkowo z jednej kompanii natychmiast udali się pociągiem do Prus Wschod- formations of the Tsarist army were the largest in the Nikolay Martos captured Soldau (Działdowo) and karabinów maszynowych. Kompania piechoty na nich. W drodze na wschód gen. E. Ludendorff world and were made up of four types of cavalry, then Neidenburg (Nidzica) after a short and bloody etacie wojennym liczyła 240 żołnierzy i 4–5 ofice- przedstawił sytuację i poinformował o wydanych including the famous Cossack regiments. The units battle. When Cossack patrols entering Neidenburg rów. Standardowym uzbrojeniem piechoty był rozkazach, których celem było przegrupowanie formed during mobilisation included 22 divisions (Nidzica) came under fire, Gen. N. Martos ordered

70 71 części wojsk na południe, w kierunku nadciągającej Równocześnie trwało przegrupowanie I Korpusu the city to be shelled. The better part of the market- ing artillery, refused to carry out the order. At 5:30 armii gen. A. Samsonowa. Tymczasem wojska ro- gen. H. von François w celu wzmocnienia XX Kor- place was destroyed. On that day, Gen. N. Martos AM and 6:00 AM, the Germans intercepted two syjskie wolno posuwały się na północ. Niemcy nie pusu gen. F. von Scholtza i oskrzydlenia Rosjan od ate his dinner in Neidenburg (Nidzica), at the may- overt Russian messages. The first one, sent by Gen. stawiali większego oporu z braku dostatecznych sił. zachodu i południa. or’s house. Then the Thirteenth and the Sixth Corps P. von Rennenkampf, informed of the march of the Jedynym poważniejszym przeciwnikiem armii gen. Rankiem 25 sierpnia gen. E. Ludendorff wydał arrived and occupied the areas to the right of the First Army to the west, and the other, dispatched by A. Samsonowa był niemiecki XX Korpus gen. Fried- rozkaz gen. H. von François – dowódcy I Korpusu – force of Gen. Martos. On the same day, the army of A. Samsonov, reported on the lack of provisions and richa von Scholtza. W dniu 22 sierpnia XV Korpus do ataku na Uzdowo. Generał H. von François, nie Gen. P. von Rennenkampf began a slow-paced op- exhaustion among the Russian soldiers. The mes- gen. Nikołaja Martosa po krótkiej, krwawej walce mając wszystkich sił, a szczególnie artylerii, która eration towards the west. sage implied the direction of the attack of the Sec- zajął Działdowo, a następnie Nidzicę. Kiedy patrole jeszcze nie nadciągnęła, odmówił wykonania roz- On the evening of 23 August, the Corps of Gen. ond Army (Allenstein (Olsztyn) – Osterode (Ostró- kozackie wchodzące do Nidzicy zostały ostrzelane, kazu. O godz. 5.30 i 6.00 Niemcy przejęli dwie nie- N. Martos departed from Neidenburg (Nidzica) and da)) and specified the marching speed of the Russian gen. N. Martos polecił ostrzelanie miasta. Zniszczo- zaszyfrowane rosyjskie depesze. Pierwsza, nadana stopped at 700m from the German positions. The corps towards the centre at 15km per day. Armed no wówczas większą część rynku. Tego dnia gen. przez gen. P. von Rennenkampfa, mówiła o za- Corps of Gen. F. von Scholtz was in trenches be- with full knowledge on the Russian plans, Gen. E. N. Martos zjadł obiad w domu burmistrza Nidzicy. chodnim kierunku ataku I Armii, natomiast druga, tween the villages of Orlau (Orłowo) and Frankenau Ludendorff devised a plan of action for 26 August. Następnego dnia nadeszły oddziały XIII i VI Korpu- wysłana przez gen. A. Samsonowa, informowała (Franknowo). The Russians stayed in position for the The corps of A. von Mackensen and O. von Below su i zajęły tereny po prawej stronie korpusu gen. N. o trudnościach aprowizacyjnych i ogromnym zmę- entire night. In the morning, they launched an at- were to strike the right wing of Gen. A. Samsonov’s Martosa. W tym samym dniu armia gen. P. von Ren- czeniu żołnierzy rosyjskich. Depesza wskazywała tack and forced the Germans out of their trenches. army and annihilate the Sixth Corps, whereas Gen. nenkampfa rozpoczęła opieszałe działania w kie- kierunek ataku II Armii (Olsztyn–Ostróda) oraz Elsewhere on the battlefield, the artillery advantage H. von François received orders to destroy the First runku zachodnim. określała prędkość posuwania się rosyjskich kor- of the Germans reaped a bloody toll on the attack- Corps and flank the enemy’s left wing. Wieczorem 23 sierpnia korpus gen. N. Marto- pusów w centrum na 15 km dziennie. Znając do- ing Russians. The Thirteenth Corps of Gen. Nikolai Pressured by alarmist information and persistent sa ruszył spod Nidzicy i zajął pozycje w odległo- kładnie zamierzenia Rosjan, gen. E. Ludendorff Klyuev fighting to the right of N. Martos failed to re- demands of numerous influential figures, the Ger- ści 700 m od stanowisk niemieckich. Korpus gen. opracował plany działania na 26 sierpnia. Korpu- lieve the attackers, so the vicious engagement yield- man supreme command decided to pull back two F. von Scholtza okopał się pomiędzy wsiami Orłowo sy A. von Mackensena i O. von Belowa miały ude- ed no considerable profit. At the end of the day, the corps and one cavalry division from the west front i Franknowo. Rosjanie całą noc przeleżeli na swych rzyć na prawe skrzydło armii gen. A. Samsonowa Germans retreated but they were not defeated. The and send them to East Prussia. Those forces did not pozycjach, a rankiem przeszli do ataku i zmusili i rozbić VI Korpus, natomiast gen. H. von François Russians seized field guns and took some prisoners. play any role in the hostilities against the army of Niemców do opuszczenia okopów. W innych miej- otrzymał zadanie rozbicia I Korpusu i oskrzydlenia However, they also suffered heavy losses of more Gen. A. Samsonov because they arrived when the scach bitwy niemiecka przewaga artyleryjska dała lewej flanki przeciwnika. than 4 thousand men. The death toll on the German battle was over, but they did face the army of P. von nacierającym Rosjanom krwawą szkołę. XIII Korpus Pod wpływem alarmistycznych informacji i nale- side was smaller, but Gen. F. von Scholtz relocated Rennenkampf. gen. M. Klujewa, znajdujący się po prawej stronie gań wielu wpływowych ludzi naczelne dowództwo his corps some 15km to the rear and changed the On the night of 25 August, Gen. A. Samsonov korpusu gen. N. Martosa, nie przyszedł z pomocą niemieckie podjęło decyzję o wycofaniu z frontu front by setting up his quarters for the night at the distributed his forces. The left wing was secured by atakującym i dlatego nie osiągnięto z tego krwawe- zachodniego dwóch korpusów i jednej dywizji ka- village of Tannenberg (Stębark). the First Corps under Gen. Leonid Artamonov, and go starcia większej korzyści. Pod koniec dnia Niem- walerii i skierowaniu tych sił do Prus Wschodnich. A breakthrough on the German side occurred the right wing – by the Sixth Corps under Gen. Ivan cy się wycofali, lecz nie zostali rozgromieni. Rosjanie Siły te nie odegrały żadnej roli w walce z armią with the decision taken on 24 August. Based on the Błagowieszczeński, whereas the Thirteenth and Fif- zdobyli działa polowe i wzięli pewną liczbę jeńców, gen. A. Samsonowa, gdyż przybyły po bitwie, wzię- intercepted orders of A. Samsonov from 25 August, teenth Corps together with a single division from ale ich straty były duże i wyniosły ponad 4 tys. lu- ły natomiast udział w walkach z armią gen. P. von Ludendorff and P. von Hindenburg resolved to ini- the Twenty-Third Corps, positioned at the centre, dzi. Straty niemieckie były mniejsze, lecz gen. F. von Rennenkampfa. tiate firm action against the Second Army. Orders were supposed to launch an offensive on the Al- Scholtz wycofał swój korpus o około 15 km i zmienił Nocą 25 sierpnia gen. A. Samsonow rozmie- were sent to the corps of Gen. August von Mack- lenstein (Olsztyn) – Osterode (Ostróda) Line. The front, zakładając na noc kwaterę we wsi Tannenberg ścił swoje siły: lewe skrzydło ubezpieczał I Korpus ensen and Gen. Otton von Below to stop facing troops were thinned out across a vast area – from (Stębark). gen. Leonida Artamonowa, prawe skrzydło – VI Kor- the army of P. von Rennenkampf and immediately Soldau (Działdowo) in the west to Bischofsburg Przełom w podejmowaniu decyzji przez stro- pus gen. Iwana Błagowieszczeńskiego, w centrum march south against the right wing of the invad- (Biskupiec) in the east. nę niemiecką nastąpił 24 sierpnia. Opierając się na Korpus XV i Korpus XIII oraz jedna dywizja z XXIII ing Russians. Simultaneous, the First Corps under The Russian Sixth Corps, staying at a distance przechwyconych rozkazach gen. A. Samsonowa Korpusu miały przeprowadzić natarcie do linii Olsz- H. von François regrouped to assist the Twentieth from the main force, was assailed in the area of Bis- z 25 sierpnia, E. Ludendorff i P. von Hindenburg tyn–Ostróda. Wojska były rozrzucone na dużej prze- Corps under Gen. F. von Scholtz and surround the chofsburg (Biskupiec) by the German corps of Gen. postanowili rozpocząć zdecydowane działania prze- strzeni – od Działdowa na zachodzie po Biskupiec Russians from the west and the south. A. von Mackensen and O. von Below. Fierce combat ciwko II Armii. Wydano rozkazy korpusom gen. na wschodzie. In the morning of 25 August, Gen. E. Ludendorff continued for the entire day and night. Finally, the Augusta von Mackensena i gen. Ottona von Belo- VI Korpus rosyjski, oddalony od głównych sił, zo- ordered Gen. H. von François, commander of the Russian corps was defeated and had to withdraw to- wa, by odwrócili się tyłem do armii P. von Rennen- stał 26 sierpnia zaatakowany w rejonie Biskupca przez First Corps, to launch an attack on Usdau (Uzdowo). wards Ortelsburg (Szczytno). kampfa i natychmiast pomaszerowali na południe korpusy niemieckie gen A. von Mackensena i O. von General H. von François, who did not yet have the On 27 August at 4:00 AM, the artillery of the przeciwko prawemu skrzydłu nacierających Rosjan. Belowa. Przez cały dzień i noc trwały zacięte walki. full force of his troops at his disposal, especially lack- German First Corps opened fire on the positions

72 73 Rosyjski korpus został rozbity i musiał się wycofać nocześnie z południa i południowego wschodu. of the Russian First Corps at Usdau (Uzdowo). By Waplitz (Waplewo) and Lake Mielno, it suffered loss- w kierunku Szczytna. Otoczona między Waplewem a jeziorem Mielno 11:00 AM, the Russian First Corps had deserted es of around two thousand soldiers and officers. Artyleria I Korpusu niemieckiego 27 sierpnia poniosła straty wynoszące około 2 tys. żołnierzy the battlefield, leaving it strewn with thousands of o godz. 4 otworzyła huraganowy ogień na pozycje i oficerów. killed and wounded, and marched toward Soldau I Korpusu rosyjskiego pod Uzdowem. Do godz. 11 (Działdowo). In the wake of the retreat, commander Hostilities in the area I Korpus rosyjski opuścił w popłochu pole bitwy za- Gen. L. Artamonov was replaced with Gen. Leonid- of Hohenstein (Olsztynek) słane tysiącami zabitych i rannych i udał się w kie- Przebieg walk w okolicach Otto Sirelius. In the afternoon, Gen. J. Żyliński learnt on 28 and 29 August 1914 runku Działdowa. Za ten czyn został odwołany do- Olsztynka w dniach 28–29 that the Germans were attacking the Second Army. wódca korpusu, gen. L. Artamonow, a jego miejsce sierpnia 1914 roku He telegraphed Gen. P. von Rennenkampf with in- The people of Hohenstein (Olsztynek) and neigh- zajął gen. Leonid-Otto Sirelius. Tego dnia po połu- structions to relocate the left flank as far as possible bouring villages abandoned their houses in fright. dniu gen. J. Żyliński zrozumiał, że Niemcy atakują Mieszkańcy Olsztynka i okolicznych wiosek opu- to the front to support the forces of Gen. A. Sam- The town was entirely deserted when the Russian II Armię. Zatelegrafował więc do gen P. von Rennen- ścili w popłochu swoje domostwa. Olsztynek był cał- sonov. However, Gen. P. von Rennenkampf failed to troops under Gen. N. Martos entered on 28 August kampfa i polecił przesunięcie lewej flanki jego armii kowicie wyludniony, gdy o świcie 28 sierpnia wkro- carry out the order. On the same day, the Thirteenth at dawn. At the same time, the Thirteenth Corps of jak najdalej do przodu w celu wsparcia oddziałów czyły tutaj wojska rosyjskie gen. N. Martosa. W tym Corps under Gen. Klyuev entered Allenstein (Olsz- Gen. Klyuev retreated from Allenstein (Olsztyn) gen. A. Samsonowa. Niestety gen. P. von Rennen- samym czasie oddziały XIII Korpusu gen. Klujewa tyn). A paradoxical situation occurred – at the cen- after a one-day occupation. It rushed to aid the Fif- kampf nie wykonał tego polecenia. W tym dniu wycofywały się z Olsztyna po jednodniowej okupa- tre, the Russians attacked to the north-west, and on teenth Corps which engaged in a violent battle, out- wojska XIII Korpusu gen. Klujewa wkraczały do cji tego miasta. Spieszyły na pomoc XV Korpusowi, the wings, Germans crushed the Russian forces and numbered by the German forces. The two regiments Olsztyna. Powstała paradoksalna sytuacja: w cen- który toczył zacięte boje z przeważającymi siłami deployed a double envelopment of the main forces sent earlier took up their positions in the city forest trum Rosjanie zaatakowali w kierunku północno-za- niemieckimi. Wcześniej wysłane dwa pułki zajęły under Gen. A. Samsonov. and the vicinity of Schwentainen (Świętajno). From chodnim, natomiast na skrzydłach Niemcy rozbili pozycje w lesie miejskim i w okolicach Świętajna. The decisive moment of the colossal battle came the west arrived the Third Reserve Division under siły rosyjskie i dokonywali podwójnego okrążenia Od zachodu nadeszły oddziały 3. Dywizji Rezerwo- on 28 August. At dawn, the corps of H. von Fran- Gen. Kurt von Morgen and launched a surprise at- głównych sił armii gen. A. Samsonowa. wej gen. Kurta von Morgena i uderzyły znienacka çois struck with massive barrage fire, led an offen- tack on the Russian positions. In the area of Sauden Decydujące rozstrzygnięcie tego gigantycznego na pozycje rosyjskie. W rejonie Sudwy jeden z bata- sive to the east against the orders of Gen. E. Luden- (), one of the Tsarist infantry battalions was starcia miało nastąpić 28 sierpnia. Tego dnia o świcie lionów carskiej piechoty został zaskoczony i niemal dorff, and surrounded the Russians from the south. caught off guard and nearly every man standing korpus gen. H. von François rozpoczął walkę potęż- wybity do nogi ogniem karabinów maszynowych. On that day, Gen. E. Ludendorff and Gen. P. von was killed by machine-gun fire. 569 Russian soldiers nym artyleryjskim ogniem zaporowym i wbrew roz- Na polach i w rowie przy drodze legło 569 żołnierzy Hindenburg resided at the quarters of Gen. F. von fell dead in the fields and the ditch along the road. kazowi gen. E. Ludendorffa poprowadził natarcie rosyjskich. Brawurowy atak piechoty niemieckiej ze- Scholtz in the village of Frögenau (Frygnowo), 3 km The daring assault by the German infantry pushed na wschód i otoczył Rosjan od południa. Tego dnia pchnął Rosjan w kierunku Olsztynka. from Tannenberg (Stębark). Russians back towards Hohenstein (Olsztynek). gen. E. Ludendorff i gen. P. von Hindenburg przeby- W nocy 28 sierpnia w Ostródzie i Biesalu wyłado- In the early morning of 28 August, vast areas of During the night of 28 August, the division un- wali w kwaterze gen. F. von Scholtza we wsi Frygno- wano oddziały dywizji gen. Rüdigera von der Goltza, Masuria were enveloped in a thick fog. The sound of der Gen. Rüdiger von der Goltz, transported ur- wo, oddalonej o 3 km od wsi Tannenberg. przetransportowane w trybie pilnym z północno-za- artillery fire had filled the air since 6:00 AM, but no- gently from south-, were unloaded Wczesnym rankiem 28 sierpnia panowała nad chodnich Niemiec. Po forsownym 16-kilometrowym body knew who was firing or at whom. On that day, in Osterode (Ostróda) and Biessellen (Biesal). After rozległymi obszarami Mazur gęsta mgła. Od godz. 6 marszu część dywizji uderzyła około godz. 9 na siły the German Fourth Division was supposed to cap- a strenuous 16-kilometre march, a part of the divi- słychać było huk armat, ale nie wiadomo było, kto rosyjskie zajmujące pozycje obronne wzdłuż drogi ture Paulsgut (Pawłowo) with an attack through Wa- sion engaged the Russian forces holding defence strzela i do kogo ogień jest skierowany. Niemiecka Olsztynek–. Landwehra nacierała z ogrom- plitz (Waplewo). However, the manoeuvre required positions along the Hohenstein (Olsztynek) – Mörk- 4. dywizja miała 28 sierpnia opanować Pawłowo, nym entuzjazmem, ale jej zapał ostudził gęsty i cel- the troops to parade in front of the Russian front line. en (Mierki) road at around 9:00 AM. The Landwehr atakując przez Waplewo. Powyższy manewr wy- ny ogień piechoty i artylerii rosyjskiej. Tymczasem For some time, the Russians were blinded by the fog launched a fierce attack, but its enthusiasm waned magał jednak przedefilowania przed frontem Ro- od strony Olsztyna nadciągały główne siły XIII Kor- and failed to notice the Germans, who blundered in confrontation with the massive and accurate fire sjan. Na razie Rosjanie wskutek mgły nie dostrze- pusu gen. Klujewa. W okolicach Gryźlin pułk new- around and involuntarily dispersed, while solitary of Russian infantry and artillery. Meanwhile, the gali oddziałów niemieckich, które szły omackiem ski uderzył z całą mocą na skrzydło i tyły dywizji soldiers went astray in the darkness and fog. When main forces of the Thirteenth Corps under Gen. i bezwiednie się rozciągały, a pojedyncze jednostki gen. R. von der Goltza. Od całkowitej zagłady ura- the Germans were crossing the Marózka River, the Klyuev were approaching from Allenstein (Olsz- gubiły się w ciemności i mgle. W chwili przekra- towało ją wsparcie oddziałów gen. K. Morgena, któ- fog dissipated, and the Russian artillery opened ar- tyn). In the vicinity of Grieslienen (Gryźliny), the czania przez Niemców rzeki Marózki mgła się pod- re nadeszły od strony zachodniej i toczyły zacięte tillery fire on the Fourth Division, with perfect aim Neva Regiment launched a devastating attack on niosła, a rosyjska artyleria natychmiast otworzyła walki. Landwehra wycofała się w głąb lasu miejskie- as the troops were in plain sight. Attacked from the wing and the rear of the division commanded doskonale kierowany ogień na dobrze widoczne go, ponosząc ciężkie straty. Rosjanie również mieli the back, the Germans believed they were mistak- by Gen. R. von der Goltz. Only the support of Gen. oddziały 4. dywizji, które – rażone z tyłu – sądziły, mnóstwo zabitych i rannych. Pod wieczór dotarli do enly fired upon by their own artillery. The Russians K. Morgen, who advanced from the west and fierce- że ostrzeliwuje je omyłkowo własna artyleria. Ro- zachodniego skraju lasu ogarniętego pożarem. Tak struck, engaging the division simultaneously from ly engaged in combat, saved the division from an- sjanie zaatakowali dywizję, uderzając na nią rów- drogo okupione zwycięstwo okazało się niepotrzeb- the south and the south-east. Surrounded between nihilation. The landwehr retreated to the municipal

74 75 ne, gdyż zdziesiątkowany pułk otrzymał rozkaz wy- w stronę Kurek, drugą – w stronę Orłowa, opuszczo- forest with heavy losses. The Russians had many tempting a furtive passage along the Pluszne Lake. cofania się. nego dopiero przed kilkoma godzinami przez sztab killed and wounded as well. In the early evening, Their escape route was cut off by the German First Po morderczym marszu na pole bitwy około godz. gen. A. Samsonowa. Niemiecka kawaleria późnym they reached the western edge of the burning for- Reserve Corps. The bloody battle lasted for two 15 dotarła 37. Dywizja Piechoty gen. Hermanna von popołudniem opanowała Wielbark. Niemcy silnie ob- est. It turned out that they paid a steep price for hours before the Russians surrendered, having suf- Staabsa. Na wzgórzach w rejonie Sudwy rozmiesz- sadzili i strzegli wszystkich skrzyżowań dróg między an unnecessary victory because the decimated regi- fered heavy losses. The Germans took around eight czono artylerię, która otworzyła ogień na pozycje ro- Muszakami a Wielbarkiem. Na wszystkich leśnych ment was ordered to retreat. thousand prisoners, but the better part of the Thir- syjskie. Pociski trafiły też w zabudowania Olsztynka, i polnych drogach wiodących na południe ustawili After an exhausting march, the Thirty-Seventh teenth Corps managed to escape the bloodbath in wzniecając pożary. Piechota niemiecka uderzyła na karabiny maszynowe, aby udaremnić przerwanie co- Infantry Division under Gen. Hermann von Staabs the cover of the night. The Germans were in pur- Rosjan, spychając ich w kierunku Mierek. Na ulicach fających się Rosjan. Od wschodu zamykał im drogę reached the battlefield at around 3:00 PM. The ar- suit, leading a part of their troops towards Kurken płonącego Olsztynka trwały zacięte walki. korpus gen. A. von Mackensena. tillery positioned in the hills of Sauden (Sudwa) (Kurki), and another – to Orlau (Orłowo), deserted Generał A. Samsonow opuścił Nidzicę 28 sierpnia opened fire on the Russian troops. The shells also just a few hours earlier by the staff of Gen. A. Sam- i wraz ze swym sztabem udał się do Nadrowa, gdzie reached the buildings of Olsztynek and the city sonov. The German cavalry captured Willenberg mieściła się główna kwatera gen. N. Martosa – do- Rozbicie okrążonych oddziałów started to burn. The German infantry struck the (Wielbark) in late afternoon. The Germans manned wódcy XV Korpusu. Zanim tam dotarł, straże przed- II Armii rosyjskiej Russians, pushing them towards Mörken (Mierki). and guarded all road crossings between Muschaken nie I Korpusu niemieckiego zajęły Nidzicę, odcinając The streets of the burning Hohenstein (Olsztynek) (Muszaki) and Willenberg (Wielbark). All the forest armii A. Samsonowa drogę powrotną na południe. O zachodzie słońca przez lasy rozpościerające became an arena of violent fighting. paths and country roads to the south were blocked W momencie gdy gen. A. Samsonow z gen. N. Mar- się na północ od Nidzicy i Muszak i wokół Zimnej On 28 August, General A. Samsonov together with machine guns to prevent the escape of the tosem obserwowali pole bitwy, nastąpiła paniczna Wody ciągnęła nieuporządkowana masa licząca with his staff left Neidenburg (Nidzica) for Nadrau withdrawing Russians. The Corps of Gen. A. von ucieczka dwóch wyborowych pułków rosyjskich. 120 tys. Rosjan różnego stopnia i różnych formacji. (), which was the headquarters of Gen. Mackensen barred their way from the east. Generał A. Samsonow zdołał zatrzymać uciekają- Kierowała się na wschód i południowy wschód, N. Martos, commander of the Fifteenth Corps. How- cych i rzucić ich ponownie do boju. Uporządkowane zmieniając kierunek odwrotu, ilekroć napotykała ever, before he reached his destination, the advance pułki z rozwiniętymi sztandarami ruszyły ze śpie- oddziały niemieckie. Ci, którzy wyszli w kierunku guard of the German First Corps captured Neiden- The defeat of the surrounded wem do ataku, jednak zdziesiątkowane ogniem nie- Muszak, zostali skoszeni ogniem karabinów burg (Nidzica), cutting off A. Samsonov’s way back Russian Second Army mieckim rzuciły się ponownie do ucieczki. Dowódca maszynowych. Generał A. Samsonow, załamany to the south. While Gen. A. Samsonov and Gen. jednego z pułków, płk Żylcow, wbił w ziemię drzew- psychicznie wskutek rozbicia jego najlepszych pułków N. Martos were observing the battlefield, two of At sunset, a disorderly mass of 120 thousand ce sztandaru pułkowego, chcąc zebrać wokół niego i grożącego jego armii okrążenia oraz nie mogąc the first-class Russian regiments fled in panic. Gen. Russians of various ranks and units rushed through żołnierzy. Gdy pozostał sam na polu bitwy, zastrze- wydostać się z matni, popełnił prawdopodobnie A. Samsonov managed to halt them and send them the forests that stretched to the north of Neiden- lił się. Generał A. Samsonow wobec załamania się samobójstwo w pobliżu leśniczówki Karolinenhof, back to battle. The regiments formed ranks, spread burg (Nidzica), Muschaken (Muszaki), and around ataku zarządził odwrót korpusu na południe przez oddalonej 4 km od Wielbarka. their banners high, and attacked with a song on their Kaltenborn (Zimna Woda). The men went east and Nidzicę. Nie wiedział jednak, że miasto zostało już Dowódca I Korpusu rosyjskiego, gen. L.O. Si- lips, but soon fled again, decimated by the German east-west, changing direction whenever they en- zajęte przez Niemców. relius, rankiem 30 sierpnia zaatakował Nidzicę fire. Colonel Zhiltsov, who commanded one of the countered German troops. Those who retreated XIII Korpus gen. Klujewa, ściśnięty między miej- z zamiarem rozerwania okrążenia niemieckiego. regiments, planted the ensign staff into the ground towards Muschaken (Muszaki) were killed by ma- scowością Gryźliny a Jeziorem Plusznem, zgod- Elitarne pułki warszawskiej gwardii wdarły się do to gather some soldiers around it. Left alone on the chine-gun fire. General A. Samsonov, in a state of nie z otrzymanym rozkazem miał ubezpieczać od- Nidzicy. Pod płonącym Szczytnem Rosjanie próbo- battlefield, he shot himself. In the face of a collapsed a nervous breakdown after the defeat of his best wrót grupy centralnej i wycofać się na południowy wali rozerwać pierścień niemiecki otaczający grupę offensive, General A. Samsonov ordered the corps to regiments, in the face of the envelopment, unable wschód po osi Swaderki–Kurki. Ponieważ w nocy centralną armii gen. A. Samsonowa, ale pod napo- retreat to the south through Neidenburg (Nidzica). to escape the ambush, probably committed suicide z 28 na 29 sierpnia nie przerwano działań zbrojnych, rem Niemców wycofali się spiesznie na wschód. Little did he know that the city was already in the near the Karolinenhof forester’s lodge some 4km korpus z trudem dopiero o godz. 3 29 sierpnia zdołał W rejonie Wielbarka od świtu 30 sierpnia trwały hands of the Germans. from Willenberg (Wielbark). oderwać się od Niemców i rozpocząć marsz odwro- liczne pojedyncze potyczki, które jednak skoń- The Thirteenth Corps of Gen. Klyuev, pressed In the morning of 30 August, Gen. L.-O. Sirelius, towy. Niemcy o godz. 6 odkryli odwrót i zaatakowali czyły się dla Rosjan niepowodzeniem. Gwardziści between the town of Grieslienen (Gryźliny) and the commander of the Russian First Corps, attacked Rosjan, którzy usiłowali przemknąć się koło Jeziora gen. L.O. Sireliusa wciąż ponawiali śmiałe ataki na current Pluszne Lake, had orders to secure the re- Neidenburg (Nidzica) to break out of the German Plusznego. Drogę odwrotu zamknął jednak niemiec- skrzydło niemieckiej dywizji i w nocy dotarli poza treat of the central group and fall back to the south- encirclement. Elite regiments of the Warsaw guard ki I Korpus Rezerwowy. Dwie godziny trwały krwa- Nidzicę, ale próba przełamania obrony niemieckiej east along the Swaderki–Kurki axis. Because mili- stormed through to the town. At the burning Ortels- we zmagania, po czym Rosjanie, którzy ponieśli duże się nie udała. tary action continued through the night of 28/29 burg (Szczytno), the Russians tried to break through straty, poddali się. Niemcy wzięli około 8 tys. jeńców, W lasach położonych na północ od Nidzicy August, the corps only managed to break away the German ring surrounding the central group of ale większa część XIII Korpusu zdołała wydostać resztki XV Korpusu zostały wybite lub się poddały. from the Germans and start on a march back at 3:00 Gen. A. Samsonov’s army, but the German attacks się z matni jeszcze pod osłoną nocy. Niemcy wyru- Tylko jeden oficer z tego korpusu uszedł i powrócił AM. Three hours later, the Germans discovered forced them to a rapid retreat to the south. In the szyli w pościg. Jedną część swych wojsk skierowali do Rosji. Dowódca XV Korpusu, gen. N. Martos, the retreat and attacked the Russians who were at- area of Willenberg (Wielbark), some skirmishes con-

76 77 dostał się do niewoli niemieckiej. Około 15 km na ce skonstruowanych ogrodzeń. Zabitych i rannych tinued since dawn, but they ended in the defeat of The upshot of the battle wschód od Nidzicy resztki XIII Korpusu, którego Rosjan oblicza się na 30–40 tys. Z XV Korpusu ura- the Russians. The guard of Gen. L.-O. Sirelius re- dowódca – gen. Klujew – został również ujęty, oko- towało się zaledwie 50 oficerów i 2,1 tys. żołnierzy. peated valiant attacks on the flank of the German The death toll after several days of fighting was pały się w krąg. Za pomocą czterech dział zdobytych Ze względu na poniesione straty armia rosyjska division and by night got beyond Neidenburg (Nid- devastating. Even the Germans were surprised by na Niemcach powstrzymywali oni nieprzyjaciela gen. A. Samsonowa została wykreślona z rejestru sił zica), but the German defence proved impenetrable. the scale of their triumph. 13 Russian generals and przez całą noc 30 sierpnia aż do chwili, gdy zabra- imperium carskiego. In the woods to the north of Neidenburg (Nid- 92 thousand soldiers were taken prisoner. 350 guns kło im amunicji i większość z nich już nie żyła. Po- Straty po stronie niemieckiej były również duże. zica), the last soldiers of the Fifteenth Corps were were seized together with enormous amounts of zostałych wzięto do niewoli. Część okrążonej armii W trakcie walk zginęło lub zostało ciężko rannych oko- killed or surrendered. Only one officer managed to military equipment. Captured horses were moved in gen. A. Samsonowa, która nie uległa rozprzężeniu, ło 15 tys. żołnierzy. Prusy Wschodnie poniosły duże escape and flee to Russia. The commander of the herds into makeshift pens. It is estimated that 30–40 próbowała po raz ostatni przerwać pierścień nie- straty materialne i ludnościowe. Przed Rosjanami ucie- Fifteenth Corps, Gen. N. Martos, was taken prison- thousand Russians were killed or wounded. Only miecki. Cały dzień aż do zmierzchu Rosjanie, śpie- kło prawie 800 tys. ludności cywilnej. Naliczono ponad er by the Germans. Some 15km to the east from the 50 officers and 2100 soldiers of the Fifteenth Corps wając, piętnaście razy uderzali na bagnety, ale za 2 tys. zabitych i rannych cywilów. Niemal 11 tys. wy- town, the survivors of the decimated Thirteenth managed to flee. Due to the scale of its losses, the każdym razem musieli się cofnąć. Baterie rosyjskie wieziono w głąb Rosji i wiele osób nie powróciło z tej Corps whose commander, Gen. Klyuev, was also Russian army of Gen. A. Samsonov was crossed off strzelały do ostatniego naboju. Miejsce boju znaczy- niewoli. Zniszczenia dotknęły 35 miast i 1,9 tys. osad captured, formed a ring entrenchment. With four the register of the Tsarist forces. ły sterty poległych. wiejskich. Zburzono 3,1 tys. budynków w miastach guns seized from the Germans, they kept the en- The losses of the Germans were also signifi- Generał L.O. Sirelius, poinformowany o klę- i 30,9 tys. zabudowań wiejskich. Najwięcej zniszczeń emy at bay for the entire night of 30 August until cant. Around 15 thousand soldiers were missing sce grupy centralnej, zorientował się, że nie może zanotowano w takich miastach, jak: Olsztynek, Nidzi- they ran out of the ammunition. Most were already or wounded. East Prussia suffered extensive losses liczyć na jakiekolwiek współdziałanie tej grupy ca, Szczytno, Ełk, Działdowo, Gołdap. killed by this point; the others were taken prisoner. in property and population. Almost 800 thousand składającej się z rozbitych jednostek, bez której Prowincja wschodniopruska poniosła też duże A portion of the surrounded army of Gen. A. Sam- civilians fled before the Russians, more than two własnymi siłami nie był w stanie rozerwać pierście- straty w inwentarzu żywym. W wyniku walk i re- sonov still kept up the morale and made final at- thousand were killed or wounded. Nearly 11 thou- nia niemieckiego. Dalsze pozostawanie w Nidzicy kwizycji utracono 135 tys. koni, 250 tys. sztuk bydła tempts to break through the German ring. From sand were taken deep into the Russian territory and groziło okrążeniem. Aby nie podzielić losu gru- i 200 tys. trzody chlewnej. Około 100 tys. obywateli dawn to dusk, the Russians mounted fifteen spirit- many never returned from captivity. 35 towns and py centralnej, gen. L.O. Sirelius zarządził odwrót Prus Wschodnich utraciło niemal cały swój doby- ed bayonet charges, but each time they were forced 1900 rural settlements were destroyed, 3100 town I Korpusu na południe i opuścił w nocy Nidzicę. tek. W sumie straty materialne oszacowano na oko- to fall back. The Russian batteries fired to the last buildings and 30,900 country buildings were de- Również resztki VI Korpusu wycofywały się szyb- ło 2 mld ówczesnych marek, co było kwotą zgoła shell. Piles of corpses marked the battlefield. molished. The most extensive devastation struck ko na Mławę. astronomiczną. Jeszcze w trakcie działań wojennych General L.-O. Sirelius, informed of the defeat of the the towns of Hohenstein (Olsztynek), Neidenburg Bitwa zakończyła się właściwie wieczorem zapadła decyzja o odbudowie zniszczonych miast central group, realised he could not count on any co- (Nidzica), Ortelsburg (Szczytno), Lyck (Ełk), Soldau 30 sierpnia. Następnego dnia Niemcy przeczesali i wiosek. W tym celu utworzono specjalny organ operation from the group comprising dispersed units. (Działdowo) and Goldap (Gołdap). dokładnie cały teren walk, wyławiając zabłąkanych – Komisję Pomocy Wojennej dla Prus Wschodnich. Without such support he could never hope to open The province of East Prussia suffered severe i wyczerpanych żołnierzy rosyjskich. Na całym tere- Wiele bogatych miast objęło swoim patronatem the German ring. To stay in Neidenburg (Nidzica) any losses in livestock as well. As a result of the hostili- nie bitwy wznosił się dym i czuć było swąd dopala- zniszczone miasta pruskie, np. Lipsk udzielił po- longer was to risk encirclement. In order to avoid the ties and the requisitions, the area lost 135 thousand jących się wsi i dworów. Dymiły resztki potężnych mocy w odbudowie Olsztynka, Wiedeń – Szczytna, fate of the central group, Gen. L.-O. Sirelius ordered horses, 250 thousand head of cattle and 200 thou- stogów. Wiatr roznosił popiół w promieniu wielu a Kolonia – Nidzicy. the First Corps to fall back to the south and leave the sand pigs. Around 100 thousand citizens of East kilometrów. Mieszał się z tym odór rozkładających Z okresu I wojny światowej pozostało na terenach town at night. The remains of the Sixth Corps were Prussia were deprived of almost all their personal się w sierpniowym upale ciał poległych żołnierzy. Prus Wschodnich około 1,7 tys. cmentarzy, kwater also in full retreat towards Mlava (Mława). effects. In total, the material losses were estimat- Aby uniknąć zarazy, jeszcze 31 sierpnia wykopano i pojedynczych grobów żołnierzy niemieckich i ro- Generally, the battle drew to a close in the even- ed at the astronomical sum of around two billion na miejscu zbiorowe mogiły, w których chowano po syjskich poległych w walce lub zmarłych wskutek ing of 30 August. On the next day, the Germans marks. The decision to reconstruct the destroyed 100 poległych. odniesionych ran. Zabitych chowano w miejscach went through the battlefield with a fine-toothed towns and villages was made even before the ces- stoczonych bitew. Planowano w późniejszym cza- comb, searching for lost and exhausted Russian sation of hostilities. Many wealthy cities took pa- sie ekshumację i przeniesienie ciał w jedno miejsce, soldiers. The entire area was enveloped in billows tronage over the destroyed towns of Prussia. For in- Efekty bitwy gdzie miała powstać jedna wielka nekropolia. Tego of smoke; the smell of burning villages and manor stance, Leipzig aided during the reconstruction of zamierzenia jednak nie zrealizowano, zapewne houses filled the air. Massive haystacks were smoul- Olsztynek, Vienna – of Ortelsburg (Szczytno) and Żniwo kilkudniowych zmagań było porażające. z braku odpowiednich funduszy. Obowiązek urzą- dering. The wind scattered the ashes across kilome- – of Neidenburg (Nidzica). Samych Niemców zaskoczyła wielkość zwycięstwa. dzenia cmentarzy i opieki nad nimi spadł na wła- tres and kilometres of land. The stench of the corps- The remnants of World War I in the territory Do niewoli niemieckiej dostało się 13 generałów ro- ścicieli gruntów, na których pochowano zabitych. es, putrefying in the summer heat, was ubiquitous. of East Prussia comprise around 1700 cemeter- syjskich i około 92 tys. żołnierzy i oficerów, zdobyto Wszyscy odpowiedzialni dobrze wypełniali swoje To avoid a plague, mass graves were dug at the site ies, quarters and solitary graves of German and około 350 dział i ogromne ilości sprzętu wojenne- obowiązki. Powstało mnóstwo cmentarzy i pojedyn- as early as on 31 August. Each became the burial site Russian soldiers who fell in battle or died of their go. Zdobyczne konie pędzono stadami do napręd- czych grobów. Cmentarze po I wojnie światowej to a hundred of the fallen. wounds. The dead were buried at the battlefields.

78 79 były skromne, ale zadbane. Na grobach stawiano Propaganda rosyjska próbowała zatuszować The plan was to perform exhumations and move memories of the people of East Prussia. It was one of krzyże, wokół cmentarzy sadzono drzewa i krzewy rozmiary klęski, zminimalizować poniesione straty the bodies to a single site of a huge necropolis, how- the few large-scale triumphs scored by the Germans ozdobne. Szacunkiem otaczano zarówno groby żoł- i odwrócić uwagę opinii publicznej od klęski pod ever, it was never put into action, probably for the in World War I. Fought on German soil, the battle nierzy niemieckich, jak i rosyjskich. Tannenbergiem zwycięstwami w Galicji nad wojska- lack of sufficient funds. The burden of organising ended in a brilliant victory and became a foundation Niemcy, gdy byli już pewni pokonania armii mi austro-węgierskimi. Wskazywano, że ofensywa and maintaining cemeteries fell on the shoulders of for further successes on the eastern front. Only that gen. A. Samsonowa, bezzwłocznie przygotowali się sił rosyjskich w Prusach była jedynie demonstra- the owners of the burial sites. They rose to the task victory could offer some sort of consolation for the do rozprawy z armią gen. P. von Rennenkampfa, wy- cją i miała na celu wsparcie Francji. Faktem jest, że and soon the area was riddled with cemeteries and final defeat in the Great War. korzystując jednostki przerzucone z frontu zachod- w trakcie bitwy dowództwo niemieckie przerzuci- solitary tombs. They were modest but well-kept. The Russian propaganda attempted to cover niego. Generał P. von Rennenkampf kontynuował ło z frontu zachodniego transportami kolejowymi Crosses were placed on the graves, trees and deco- up the scale of the fiasco, gloss over the losses, and marsz w kierunku zachodnim z ogromną ostrożno- dwa korpusy oraz dywizję kawalerii. Wycofanie tak rative bushes were planted around the graveyards. divert the attention to the victories against Austro- ścią, obawiając się uderzenia Niemców z rejonu Kró- znacznych sił osłabiło prawe skrzydło niemieckie Respect was paid to the resting places of both Ger- Hungarian troops in Galicia. The Russian offensive lewca. Do decydującego spotkania przeciwników w bitwie nad rzeką Marną (wrzesień 1914 r.), co spo- mans and Russians. in Prussia was dismissed as a mere demonstration doszło 7 września. Po tej bitwie gen. P. von Rennen- wodowało załamanie ofensywy i przyniosło osta- When the Germans knew for certain that the aimed to support France. The battle indeed pushed kampf zdołał na czas wycofać swą pobitą armię, która tecznie klęskę Niemiec. Sami Francuzi podkreślali army of Gen. A. Samsonov was crushed, they im- the German supreme command to order rail trans- znalazła schronienie w twierdzach Kowna i Grodna. ogromne poświecenie Rosjan, które uratowało Paryż mediately prepared for tackling the army com- ports of two corps and a cavalry division from the i ocaliło Francję przed katastrofą. Jednak klęska pod manded by Gen. P. von Rennenkampf. The units western front. The withdrawal of such a sizeable Tannenbergiem zaciążyła mocno na morale żołnie- transferred from the western front were put to use. force enfeebled the German right wing in the Battle Znaczenie bitwy rzy i oficerów rosyjskich i miała duży wpływ na dal- Gen. P. von Rennenkampf continued his march of the Marne (September 1914). As a result, the of- pod Tannenbergiem szy przebieg wojny na froncie wschodnim. Kolejne west with extreme caution, fearing an attack of fensive was stopped in its tracks, which eventually klęski Rosjan doprowadziły do wybuchu rewolucji the Germans from the area of Königsberg (Kalin- led to the German defeat. The French themselves Żadna inna bitwa I wojny światowej nie obro- i rozpadu imperium carskiej Rosji. Na jego gruzach ingrad), and the decisive engagement finally took emphasised the enormous sacrifice of the Russians sła taką legendą i nie wykreowała tylu bohaterów. powstała Rosja radziecka. place on 7 September. After the battle, Gen. P. von which saved Paris and France from a catastrophe. Już sama nazwa budziła historyczne skojarzenia. Triumf pod Tannenbergiem dostarczał ideolo- Rennenkampf managed to withdraw his crushed However, the debacle of Tannenberg dealt a heavy W sztabie niemieckim 28 sierpnia 1914 roku podję- gicznego argumentu przeciwko Polakom, którzy forces in time and bring them back to safety in the blow to the morale of the Russian soldiers and of- to decyzję, aby nazwać tę walkę bitwą pod Tannen- tworząc własne państwo, dążyli do odebrania Prus fortresses of Kaunas and Grodno. ficers, putting a long shadow over further develop- bergiem. Na taki pomysł wpadł prawdopodobnie Wschodnich. Wygrany przez Niemców w 1920 roku ments on the eastern front. The subsequent series płk Hoffmann, ale decyzję podjął gen. P. von Hin- plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu opiewano of Russian failures contributed to the outbreak of denburg, a zatwierdził sam cesarz Wilhelm II. jako drugie wielkie zwycięstwo w walce z polski- The Import of the Battle the revolution and the collapse of Tsarist Russia. Tannenberg (obecnie Stębark) nie był miejscem mi roszczeniami. Od tej pory Mazury uważano za of Tannenberg What emerged from the ashes of the fallen empire żadnych walk, które toczyły się na dużej przestrze- sztandarowy przykład niemieckiej woli wytrwania was the . ni w południowej części Prus Wschodnich, mię- na Wschodzie. Budowa wielkiego pomnika Tannen- No other battle of World War I has passed into The triumph of Tannenberg also provided Ger- dzy Działdowem a Biskupcem, ale nawiązywał do bergu miała nadać tej bitwie rangę ogólnoniemiec- such a legend or produced so many heroes. Even the many with an ideological argument in the struggle wielkiej bitwy z okresu średniowiecza. Bitwę pod kiego zwycięstwa. W ten sposób starano się przekuć name brought historical associations, as the German against the Poles who wished to annex East Prussia Grunwaldem z 1410 roku w historiografii niemiec- klęskę w 1918 roku w tannenberskie zwycięstwo. Po- staff decided on 28 August 1914 to name the events into the newly independent state of Poland. The East kiej nazwano bitwą pod Tannenbergiem. Zwycię- mnik Tannenbergu stawał się symbolem sakralizacji the . It was probably the idea Prussian Plebiscite won by the Germans in 1920 was stwo odniesione w 1914 roku nad armią rosyjską zwycięstwa i bohaterstwa żołnierzy niemieckich. of Colonel Hoffmann, but the decision was made by hailed as the second great victory against Polish pre- gen. A. Samsonowa miało być sprawiedliwym re- Wzniesiony na polu bitwy z 1914 roku tuż przy pol- Gen. P. von Hindenburg and approved by Emperor tences. From this moment on, Masuria became the wanżem armii niemieckiej za tamtą klęskę. Wiado- skiej granicy miał być elementem prowokacyjnym. Wilhelm II himself. flagship example of the German resolve to persist mość o tym zwycięstwie dotarła do każdego zakątka Dawał Niemcom nadzieję na rewizję postanowień The village of Tannenberg (Stębark) was not an ac- in the East. The construction of the illustrious Tan- Niemiec, ale szczególnie głęboko utkwiła w świado- traktatu wersalskiego na wschodzie. Nie pogodzili tual arena of the fighting, which took place on a vast nenberg Memorial was intended to elevate the rank mości mieszkańców Prus Wschodnich. Bitwa pod się oni z powstaniem niepodległej Polski, obejmu- area across the southern part of East Prussia, from of the battle to a national triumph. It was a way to Tannenbergiem była jednym z nielicznych sukcesów jącej znaczne tereny niemieckie i odcinającej Prusy Soldau (Działdowo) to Bischofsburg (Biskupiec), but spin the defeat of 1918 into the victory of Tannen- Niemiec odniesionych na taką skalę w czasie I woj- Wschodnie od Rzeszy. it alluded to the great medieval battle of 1410, other- berg. The was intended to be- ny światowej. Stoczona na ziemi niemieckiej, przy- Dla opinii publicznej zbawcą Prus Wschodnich wise known as the . The victory come a sacred symbol of victory and the heroism of niosła błyskotliwe zwycięstwo i stała się podstawą został P. von Hindenburg, nominalny naczelny do- against the Russian army commanded by A. Sam- German soldiers. Erected on the battlefield of 1914, dalszych sukcesów na froncie wschodnim. Tylko to wódca. Podstarzały generał (liczył 67 lat), ściągnię- sonov in 1914 was viewed as a fair rematch for the within a stone’s throw from the Polish border, it was zwycięstwo mogło w jakimś stopniu zrekompenso- ty pospiesznie z emerytury, otrzymał 22 sierpnia old defeat. News of the victory reached every town an element of provocation that inspired some hope wać ostateczną klęskę w wielkiej wojnie. 1914 roku nominację na dowódcę VIII Armii w Pru- in Germany, but it remained especially vivid in the for a revision of the Treaty of Versailles in the scope

80 81 sach Wschodnich. Zwycięstwo pod Tannenbergiem stość odsłonięcia (otwarcia) pomnika Tannenberg- of the eastern territories. The Germans never recon- height of the structure, the surrounding ground was i wyparcie Rosjan przyniosło mu wielką sławę -Denkmal. Pomnik stanął na planie równobocznego ciled with the establishment of independent Poland, removed to create a concave ring. The graves of Ger- i wprost nieograniczone zaufanie Niemców. ośmiokąta, w połowie długości każdej ze ścian wzno- which stretched across significant German lands and man and Russian soldiers surrounding the memorial siła się ceglana wieża o wysokości 23 m i podstawie isolated East Prussia from the Reich. were left intact to paint the natural landscape of the 9 × 9 m. Przekątna dziedzińca liczyła 100 m, a pole In the eyes of the public, East Prussia was saved old battle. Hitherto empty farmlands were covered Tannenberg-Denkmal powierzchni wnętrza – około 7,8 tys. m2. Mur łączący by P. von Hindenburg, the nominal supreme com- in trees – around 1500 large oaks were planted. They i jego dzieje poszczególne wieże, wykonany ze specjalnej cegły, mander. The elderly general (67 years of age) was have survived in the park located on the current wznosił się na wysokość około 6 m, ściany z arkado- urgently recalled from his retirement on 22 August Zajęcza Street. Pomysł uczczenia niemieckiego zwycięstwa na- wymi podcieniami były podwójne. Ta ogromnych 1914, when he was named the commander of the On the eightieth anniversary of the birth of P. von rodził się w 1919 roku, w piątą rocznicę bitwy. Ini- rozmiarów budowla przypominała swym kształtem Eighth Army in East Prussia. The victory of Tannen- Hindenburg (18 September 1927), Tannenberg-Den- cjatorem budowy pomnika był Związek Weteranów krzyżacki zamek. Na środku dziedzińca znajdował berg and the ousting of Russians won him great ac- kmal was officially unveiled. It was an octagonal plan Prowincji Prus Wschodnich. W 1924 roku powstał się grób dwudziestu nieznanych żołnierzy niemiec- claim and the unlimited trust of the Germans. building with eight brick towers erected on a base komitet budowy pomnika, którym kierował gen. kich poległych w czasie bitwy w 1914 roku. Na gro- of 9 × 9m, each soaring 23m high in the middle of Hans Kahns. bie stał drewniany krzyż o wysokości 12 m, obity every wall. The diagonal of the courtyard was 100m Początkowo planowano budowę pomnika miedzianą blachą. Tannenberg-Denkmal long; the interior covered the surface area of around w okolicach Miodówka, ale ostatecznie wybrano te- Każda z ośmiu wież miała swoją określoną funk- and its history 7800 m2. The walls were 6m high, built with a spe- ren pomiędzy Królikowem, Sudwą i Olsztynkiem. cję. W wieży wejściowej znajdowały się schronisko cial type of brick and adorned with arcades on the W dziesiątą rocznicę bitwy odbyła się uroczystość młodzieżowe dla dziewcząt oraz pomieszczenie The idea to celebrate the German victory ap- inside. The enormous structure gave an overall im- wmurowania kamienia węgielnego. Wzięło w niej straży. Honorową wartę przy pomniku pełnił bata- peared first in 1919, on the fifth anniversary of the pression of a Teutonic castle. A tomb of 20 unknown udział około 60 tys. ludzi, głównie weteranów I woj- lion z jednostki wojskowej w Ostródzie. Druga wie- battle. The Association of the Veterans of East Prussia German soldiers who fell in the battle of 1914 stood ny światowej. Wśród znaczących osobistości obecni ża miała być poświęcona wysiłkom narodu niemiec- brought it to life by initiating the construction of the at the centre of the courtyard, dominated by a 12m byli: P. von Hindenburg, E. Ludendorff, A. von Mac- kiego podczas I wojny światowej, ale nigdy jej nie monument. The construction committee, headed by wooden cross coated with copper sheets. kensen, F. von Scholtz, H. von François, O. von Be- ukończono; w latach 1934–1935 przejściowo złożono Gen. Hans Kahns, was formed in 1924. Each of the eight towers had a designated func- low, R. von der Goltz. Kamień węgielny wmurował w niej ciało P. von Hindenburga. Trzecia wieża pre- Preliminary blueprints situated the memorial in tion. The entrance tower housed a youth hostel for osobiście feldmarszałek P. von Hindenburg. zentowała historię Prus Wschodnich. Czwarta wieża the vicinity of Honigswalde (Miodówko). However, girls and a guardroom. The ceremonial guard at the Ogłoszono konkurs na projekt pomnika bitwy (sztandarowa) zawierała kopie sztandarów jedno- the final choice fell on the area between Königs- memorial was provided by the Osteroda (Ostróda) pod Tannenbergiem. Wpłynęło ponad 350 prac, stek walczących w 1914 roku, tablice pamiątkowe, gut (Królikowo), Sauden (Sudwa) and Hohenstein battalion. The second tower was supposed to pre- z których w 1925 roku sąd konkursowy wybrał symbole pułków niemieckich. (Olsztynek). The tenth anniversary of the battle was sent the efforts of the German people during World najlepsze. Pierwsze miejsce zajął projekt braci Wal- Piątą wieżę poświęcono P. von Hindenburgo- commemorated with the cornerstone laying cer- War I, but it was never completed; however, it was tera i Johannesa Krügerów, architektów z Berlina. wi. Po przebudowie w 1935 roku urządzono w niej emony. The celebrations were attended by around the temporary location of the remains of P. von Hin- Następnie powołano do życia Ogólnoniemieckie grobowiec feldmarszałka. Ciała P. von Hindenbur- 60 thousand people, mainly veterans of World War denburg in the years 1934–1935. The third tower out- Towarzystwo Pomnika Bitwy pod Tannenbergiem, ga i jego żony Gertrudy, z domu Sperling, zostały I. The galaxy of prominent figures included P. von lined the history of East Prussia. The fourth (ensign) które miało nadzorować prace budowlane. Budo- umieszczone w specjalnych sarkofagach z brązu Hindenburg, E. Ludendorff, A. von Mackensen, tower stored copies of the ensigns borne by the units wa pomnika trwała od 1925 do 1927 roku. Prace w kopulastej komorze grobowej. Przy ścianie za F. von Scholtz, H. von François, O. von Below and which fought in 1914, commemorative plaques and prowadziła specjalna firma zatrudniająca około 200 sarkofagami stały dwa krzyże połączone ramiona- R. von der Goltz. The cornerstone was laid person- symbols of German regiments. robotników. Pomnik usytuowano w środku rozle- mi, na których wypisano ulubione motta feldmar- ally by Field Marshal P. von Hindenburg. The design The fifth tower was dedicated to P. von Hinden- głej, otwartej przestrzeni, na sztucznie usypanym szałka: „Miłość jest wieczna” oraz „Bądź wierny aż of the Tannenberg Memorial was then decided by burg. After a remodelling in 1935, it became the wzgórzu, którego pozorna wysokość została spotę- do śmierci”. Na ścianie wisiał czarny pruski orzeł. way of a contest. Out of over 350 submissions re- vault of the Marshal. The bodies of P. von Hinden- gowana tym, że wybrano wokół niego ziemię, two- Wejścia do krypty strzegły dwa 4-metrowe kamien- ceived, the jury selected the best entries in 1925. The burg and his wife Gertrude née Sperline were laid rząc pierścieniowe wklęśnięcie. Wokół pomnika za- ne posągi żołnierzy wykonane przez rzeźbiarza first award was given to the brothers Walter and Jo- in special bronze sarcophagi inside a domed burial chowano niemieckie i rosyjskie groby żołnierskie, Paula Bronischa. W wieży nad grobowcem znajdo- hannes Krüger, architects from Berlin. The next step chamber. Behind the tombs rose two crosses, their tworząc naturalny krajobraz dawnej bitwy. Pusty wała się sala poświęcona P. von Hindenburgowi. was the establishment of the National Society of the arms intertwined, bearing the favourite mottos of dotychczas teren pól uprawnych odpowiednio za- Stał tam 4-metrowy posąg przedstawiający stojące- Tannenberg Memorial responsible for the supervi- the Marshal: “Love never ends” and “Be thou faith- drzewiono – posadzono m.in. około 1,5 tys. dużych go feldmarszałka. Posąg ten, wykonany z ciemno- sion of the project. The construction continued from ful unto death”. A black Prussian eagle adorned the dębów. W ten sposób powstał obecnie istniejący zielonego porfiru przez rzeźbiarza prof. Friedricha 1925 to 1927. All works were conducted by a desig- wall. The entrance was guarded by two stone statues park przy ul. Zajęczej. Bagdonsa z Dortmundu, został przetransportowa- nated company employing around 200 workers. The of soldiers, both 4m high, sculpted by Paul Bronisch. W osiemdziesiątą rocznicę urodzin P. von Hin- ny w październiku 1936 roku z Wunsiedel w Bawa- memorial was located in the middle of a vast, open The hall over the vault, also dedicated to P. von Hin- denburga (18 września 1927 r.) nastąpiła uroczy- rii do Olsztynka. space on an artificial hill. To optically extend the denburg, housed a 4-metre standing statue of the

82 83 W szóstej wieży, zwanej żołnierską, umieszczono niemieckiej doskonałości budowlanej. Zmoderni- Marshal sculpted in bottle green porphyry by Pro- Hohenstein (Olsztynek) benefitted greatly from na ścianach kolorową mozaikę, która przedstawiała zowano zaopatrzenie miasta w wodę i energię elek- fessor Friedrich Bagdons of Dortmund. The statue the Memorial. The paving of the marketplace and bitwy stoczone na terenach Prus Wschodnich w cza- tryczną. W pobliżu jeziora Jemiołowo zbudowano was transported in October 1936 from Wunsiedel in the surface of most streets were improved. The sew- sie I wojny światowej. Na fryzach zaś umieszczono młodzieżowy dom wycieczkowy na 160 miejsc, je- Bavaria to Hohenstein (Olsztynek). age system was completed. A new primary school sceny obrazujące dzieje jednego żołnierza – od po- den z piękniejszych w Prusach Wschodnich. W cen- The sixth tower, the so-called soldier’s tower, had designed by Professor Krüger, opened in 1932, żegnania z domem aż po bohaterską śmierć w wal- trum miasta, w budynku ratusza, powstał nowocze- the walls covered with a colourful mosaic presenting showed the German excellence in construction. The ce. Na górze znajdował się taras widokowy. Siódma sny hotel Keiserhof na sześćdziesiąt miejsc. Kolej the battles fought in East Prussia during World War water and electrical energy supply of the city were wieża mieściła kaplicę i była poświęcona ofiarom zbudowała nowy, funkcjonalny dworzec, który do- I. The friezes presented the story of a single soldier modernised. A youth hostel for 160 guests built near I wojny światowej. W oknach wstawiono różnokolo- brze służy podróżnym do dziś. – from the parting scene at home to heroic death in the current Jemiołowo Lake was one of the most rowe witraże nawiązujące do wydarzeń wojennych. Do Olsztynka przyjeżdżało coraz więcej ludzi, battle. On the top, a viewing terrace was arranged. beautiful in East Prussia. The modern Keiserhof ho- Na wyższych kondygnacjach znajdowały się po- aby obejrzeć Tannenberg-Denkmal. Pomnik ten na- The seventh tower was the location of the chapel tel accommodating 60 guests emerged in the town mieszczenia archiwum. W ósmej wieży, zwanej wie- brał nowego, większego znaczenia po dojściu do and a commemorative place for the victims of World hall building at the city centre. A new railway station żą dowódców, znajdowały się popiersia piętnastu władzy w Niemczech Adolfa Hitlera. Naziści uczy- War I. Stained glass windows alluded to the events was erected which is still in use. niemieckich generałów biorących udział w walkach nili z tego miejsca symbol chwały oręża niemieckie- of the war. Rooms in higher storeys were turned into More and more people flocked to Hohenstein w sierpniu 1914 roku. go. Już w sierpniu 1933 roku przybył tutaj Hitler jako archives. The eighth tower, or the commanders’ tow- (Olsztynek) to see Tannenberg-Denkmal. The mon- Na terenie pomnika odbywały się corocznie wiel- kanclerz Rzeszy Niemieckiej. Odbyła się wtedy wiel- er, presented busts of the 15 German generals par- ument came to prominence especially when Adolf kie manifestacje patriotyczne z udziałem tysięcy lu- ka impreza patriotyczna. ticipating in the events of September 1914. Hitler seized power in Germany. The Nazis turned dzi przybywających tutaj z całych Niemiec. Wokół Największą uroczystością w dziejach pomni- Every year, the Memorial became the arena of the site into a symbol of the glory of the German pomnika powstała z biegiem lat cała infrastruktura ka był pogrzeb prezydenta Rzeszy, feldmarszałka grand patriotic manifestations attended by thou- army. In August 1933, Hitler paid an early visit as turystyczna. W granice miasta Olsztynka włączono P. von Hindenburga, który miał miejsce 7 sierpnia sands of people who flocked from across Germany. the Chancellor of the German Reich, which was cel- grunty wsi Sudwa i dzięki temu tereny pomnika zna- 1934 roku. Ciało P. von Hindenburga wbrew jego Over time, the structure was surrounded by com- ebrated with huge patriotic festivities. lazły się pod zarządem gminy miejskiej. Dawna szosa wcześniejszej woli zostało przewiezione z Neudeck plete tourist infrastructure. The village of Sauden The biggest ceremony in the history of the monu- Olsztynek–Ostróda została przerwana na obecnej ul. do Olsztynka i tutaj odbyły się uroczystości pogrze- (Sudwa) was incorporated in the town of Hohen- ment was the funeral of the President of the Reich, Zajęczej, dalej biegła asfaltowa aleja przez park, która bowe z udziałem najwyższych władz niemieckich stein (Olsztynek), and the Memorial fell under the Field Marshal P. von Hindenburg, on 7 . kończyła się niedaleko pomnika. W stronę Ostródy i przedstawicielstw zagranicznych. Przy dźwiękach administration of the town municipality. The old The body was transported against the wishes of the i Olsztyna poprowadzono obwodnicę omijającą tere- dzwonów i huku salw armatnich złożono trumnę Hohenstein (Olsztynek) – Osterode (Ostróda) road deceased from Neudeck to Hohenstein (Olsztynek) ny zabudowane Olsztynka. z feldmarszałkiem w jednej z wież. , was cut short at Zajęcza Street and replaced by an and was entombed in the presence of the highest Na początku lat trzydziestych przystąpiono do obecny na pogrzebie, wygłosił mowę pożegnalną, asphalt avenue which led through the park to the German authorities and foreign delegations. Bells rozbudowy i upiększania miasta. Zadbano o zie- używając w teatralnym geście górnolotnych słów: area near the Memorial. The Hohenstein–Osterode were ringing and salutes were fired as the casket was leń, zagospodarowano ogród miejski w kotlinie za „Toter Feldherr, geh’ ein in Walhall!” (Wodzu na- connection was preserved with a by-pass that sur- laid in one of the towers. Adolf Hitler, in attendance, kościołem ewangelickim, przed wieloma domami czelny, zmierzaj ku Walhalli). Życzenie Hitlera, aby rounded the urban development of Hohenstein delivered a parting speech. In a theatrical gesture, he pojawiły się ogródki z kwiatami i krzewami. Urzą- pomnik tannenberski zamienić w mauzoleum P. von (Olsztynek). bid the Marshal farewell with the lofty words: Toter dzono aleję spacerową wiodącą do lasu miejskie- Hindenburga, zostało spełnione. In the early 1930s, the town was expanded and Feldherr, geh’ ein in Walhall! (Supreme Commander, go w kierunku sanatorium w Ameryce. Na końcu Po uroczystościach pogrzebowych sam Hitler underwent a process of urban embellishment. Im- go to Valhalla!). The wish of Hitler to transform the alei powstał Cmentarz Bohaterów z pomnikiem nakreślił plany przebudowy pomnika. Cały dziedzi- provements in the area of green spaces included the Tannenberg Memorial into the Hindenburg Mauso- ku czci żołnierzy poległych w 1914 roku. Na tere- niec obniżono o 2,5 m, zlikwidowano wielki krzyż establishment of a municipal garden in the valley be- leum was fulfilled. nach przyległych do mauzoleum wybudowano i mogiłę nieznanych żołnierzy na środku dziedzińca. hind the Evangelical church, multiple house gardens Following the interment, Hitler himself drafted boisko, amfiteatr, gospodę, tzw. Tannenberg Krug Cały plac wyłożono kamiennymi płytami, do wież with flowers and bushes and a pedestrian avenue to the blueprints for a reconstruction of the memorial. (na tym miejscu obecnie znajduje się Zajazd Ma- prowadziły kamienne schody, dziedziniec nabrał the municipal forest, in the direction of the sanato- The entire courtyard was lowered by 2.5m. The co- zurski), oraz specjalny budynek, w którym mieściła amfiteatralnego wyglądu. Również w tym czasie rium in the village of Pagelshof (Ameryka). At the lossal cross and the grave of unknown soldiers at the się świetlna mapa obrazująca przebieg bitwy pod przebudowano piątą wieżę, uwzględniając w niej end of the avenue stretched the Cemetery of the He- centre were removed. The entire square was cov- Tannenbergiem. Konstruktor pracował pięć lat nad grobowiec P. von Hindenburga i jego żony. Spe- roes with a monument commemorating the soldiers ered with stone slabs and stone stairs were built at wykonaniem tej mapy. cjalnym dekretem Hitler podniósł pomnik do rangi fallen in 1914. The area surrounding the mausoleum the entrance of each tower. The entire courtyard was Dzięki budowie pomnika zyskał bardzo Olsz- Pomnika Chwały Rzeszy (Reichsehrenmal Tannen- soon filled. There was a football pitch, an amphithe- suggestive of an amphitheatre. At the same time, tynek. Rynek i większość ulic otrzymały lepszą na- berg). Był to jedyny pomnik na terenie Rzeszy, który atre, an inn (“Tannenberg Krug”, currently “Zajazd the fifth tower was remodelled to include the burial wierzchnię, ukończono kanalizację. W 1932 roku otrzymał takie miano. Mazurski”) and a special building housing a light vault of P. von Hindenburg and his wife. In a special otwarto nową szkołę podstawową według projektu Hitlerowcy osiągnęli swój cel. Tannenberg stał map that presented the battle course. The construc- decree, Hitler elevated the memorial to the rank of prof. Krügera. Szkoła ta była traktowana jako wzór się symbolem, mitem, miejscem pielgrzymek dla tion of the map took five years. a Monument to the Glory of the Reich (Reichsehren-

84 85 tysięcy Niemców. Młodzież szkolna obowiązkowo W nocy z 21 na 22 stycznia żołnierze niemieccy mal Tannenberg). It was the only monument within transported through Konigsberg (Kaliningrad) to wyjeżdżała na wycieczki do Olsztynka, rokrocz- wysadzili wieżę wejściową oraz wieżę P. von Hin- the borders of the Reich to receive such an honour. Germany, together with some of the exhibits. After nie spotykali się tutaj weterani I wojny światowej. denburga. Reszty nie zdołali zniszczyć, zapewne Hitler achieved his goal. Tannenberg became a long journey, the Field Marshal found his eternal Propaganda faszystowska robiła wszystko, aby roz- z braku materiałów wybuchowych i czasu. Wkrótce a symbol, a myth, a place of pilgrimage for thou- resting place in the cathedral. propagować to miejsce w całych Niemczech. Wy- po tym wydarzeniu do Olsztynka wkroczyły wojska sands of Germans. School children went on obliga- At the night of 21/22 January, German soldiers dawano książki, przewodniki, tysiące widokówek, radzieckie. Warto wiedzieć, że Rosjanie nakręcili film tory study tours to Hohenstein (Olsztynek) and detonated the entrance tower and the tower of a nawet specjalne znaczki pocztowe z wizerunkiem przedstawiający pomnik-mauzoleum w 1945 roku. World War I veterans convened there during their P. von Hindenburg. They failed to destroy the rest, pomnika-mauzoleum. Rosjanie pomnika nie niszczyli, zadowolili się spa- annual meetings. Fascist propaganda spared no ef- probably for a lack of time and explosives. Soon after W każdej miejscowości związanej w jakiś spo- leniem Olsztynka. fort to promote the Memorial across all Germany. the Soviet forces entered Hohenstein (Olsztynek). sób z bitwą stawiano pomniki, fundowano tablice Po wojnie okaleczony Tannenberg-Denkmal stał They printed books, guidebooks, thousands of post- It is worth knowing that the Russians filmed a video lub specjalne witraże w kościołach, czcząc w ten do 1949 roku, kiedy to zaczęła się faktyczna dewa- cards, and even special stamps with a silhouette of presenting the Memorial – Mausoleum in 1945. They sposób zwycięstwo armii niemieckiej. Olsztynek stacja budowli. Zerwano płyty granitowe z dzie- the Mausoleum – Memorial. did not demolish the monument, however, and sat- również posiadał takie pamiątki. Na rynku obok dzińca, część z nich posłużyła jako materiał bu- In every town related to the battle, the victory of isfied themselves with the burning of the town. kościoła ewangelickiego postawiono na wysokim dowlany przy wznoszeniu Pałacu Kultury i Nauki the Germans was glorified by erecting monuments, After the war, the ruined Tannenberg-Denkmal postumencie pomnik z brązu przedstawiający pru- w Warszawie oraz Domu Partii, część płyt użyto do funding commemorative plaques or stained-glass stood until 1949 when the real devastation began. skiego piechura, w kościele zaś był specjalny ołtarz. budowy pomnika Wdzięczności dla Armii Czerwo- windows in churches. Hohenstein (Olsztynek) also Granite slabs from the courtyard were ripped up W mieście dwie ulice nazwano imieniem bohate- nej w Olsztynie (tzw. szubienice według projektu has such mementoes. At the marketplace near the and used for the construction of the Palace of Science rów bitwy z 1914 roku: Hindenburg-strasse (obec- Xawerego Dunikowskiego). Kilka lat później polscy Evangelical church rises a bronze statue of a Prus- and Culture and the Party’s House in Warsaw, as na ul. Grunwaldzka) i Goltz-strasse (obecna ul. Da- saperzy wysadzili części murów pomnika, podob- sian infantryman on a high base. The church fea- well as the Monument of Gratitude to the szyńskiego). no od wybuchu wyleciało mnóstwo szyb w do- tures an altar dedicated to the cause. Two streets in Olsztyn (the “gallows” designed by Xavery Dun- W 1939 roku przypadała dwudziesta piąta roczni- mach w Olsztynku. were named after the heroes of the 1914 battle: Hin- ikowski, later renamed as the Monument of the Lib- ca sławnej bitwy. Z tej okazji przygotowano zjazd we- Niszczenie pruskiego pomnika trwało wiele lat. denburg-strasse (currently Grunwaldzka Street) and eration of Warmia and Masuria). Several years later, teranów I wojny światowej. Miała to być gigantyczna Czyniła to w sposób planowy lub żywiołowy oko- Goltz-strasse (currently Daszyńskiego Street). Polish sappers blew up part of the walls. Rumour has uroczystość. Na polach w pobliżu Królikowa, 500 m liczna ludność, która pozyskiwała tutaj materiał The year 1939 marked the twenty-fifth anniver- it that the explosion shattered the windows in many za murami pomnika, pobudowano miasteczko zlo- budowlany do wznoszenia chlewików, kurników sary of the legendary battle. The plan was to cel- houses of Olsztynek. towe. Uroczystości się jednak nie odbyły, ponieważ i innych gospodarczych budynków. Na początku ebrate with a convention of World War I veterans, The destruction of the Prussian memorial contin- wybuchła II wojna światowa. W pierwszych dniach lat osiemdziesiątych noszono się z zamiarem prze- conceived as a gigantic event. A convention town ued for many years through planned or spontaneous września do baraków przypędzono polskich jeńców. prowadzenia przez centrum Tannenbergu nowej was built in the fields near Königsgut (Królikowo), actions of the locals who used the site to acquire con- W ten sposób powstał obóz jeniecki Stalag I B Hohen- obwodnicy koło Olsztynka. W związku z tym nisz- 500m behind the walls of the Memorial. However, struction material for pigsties, henhouses and other stein, jeden z większych na terenie Prus Wschodnich. czono resztki murów, a zagłębienia po dziedzińcu the plans were frustrated by the outbreak of World farm buildings. At the beginning of the 1980s, the Przez obóz ten przeszło tysiące żołnierzy różnych na- zaczęto zasypywać różnego rodzaju odpadami. War I. In the first days of September, Polish prison- plan for a new by-pass around Olsztynek assumed rodowości, a ponad 50 tys. zmarło wskutek chorób, Z budowy obwodnicy zrezygnowano, pod koniec ers of war were herded into the barracks to form construction through the centre of the Memorial. głodu i złego traktowania. Najwięcej zmarło jeńców lat osiemdziesiątych postanowiono urządzić tutaj the prisoner camp called Stalag I B Hohenstein, Consequently, the ruined walls were razed, and the radzieckich, których Niemcy traktowali ze szczegól- strzelnicę z broni małokalibrowej. Z pomnika pozo- one of the largest in East Prussia. Thousands of hollows that remained of the courtyard were filled nym okrucieństwem. Po obozie pozostał duży cmen- stały jedynie fundamenty ukryte głęboko w ziemi soldiers of many nationalities passed through and with waste. The plan was eventually abandoned and tarz w Sudwie. i wzgórze z wgłębieniem w środku. Wszystko to jest more than 50 thousand died of disease, hunger in the late 1980s, the site became a shooting range for Nadszedł rok 1945, do Prus Wschodnich dotarły zasypane różnego rodzaju materiałem i porośnięte and maltreatment. The death toll was the highest low-calibre weapons. Only the foundations and the wojska radzieckie. Niemcy, obawiając się profana- krzewami i chwastami. Taki jest smutny koniec sław- among Soviet prisoners, who were treated with concave hill have survived. Everything remains bur- cji ze strony Rosjan, postanowili wywieźć zwłoki nego w całych Niemczech Pomnika Chwały Rzeszy. extreme cruelty. The large cemetery in Sudwa is ied under all kinds of matter, overgrown with bush- P. von Hindenburga i jego żony oraz całe wyposa- Z innych obiektów towarzyszących pomnikowi a reminder of these events. es and weeds. A wistful end of the Monument to the żenie mauzoleum, natomiast sam pomnik wysadzić też prawie nic nie pozostało. Tannenberg Krug został Eventually, Soviet troops reached East Prussia in Glory of the Reich famed across the whole country. w powietrze. Zadanie to mieli wykonać żołnierze spalony, a na jego miejscu wiele lat później wybudo- 1945. For fear of profanation, the Germans resolved Almost nothing is left from the facilities sur- 299. Dywizji Piechoty przy VII Korpusie Pancernym. wano Zajazd Mazurski, wszystkie posągi z kamienia to relocate the bodies of P. von Hindenburg and his rounding the Memorial, either. Tannenberg Krug W styczniu wywieziono zwłoki P. von Hindenbur- i brązu zostały rozkradzione bądź zniszczone, za- wife, together with the all the exhibits in the mau- was burnt and replaced many years later by a ho- ga i jego żony oraz część eksponatów, które przez chował się jedynie kamienny lew stojący obecnie na soleum, and blow up the entire memorial. The task tel called “Zajazd Mazurski”, built in the same spot. Królewiec trafiły do Niemiec. Feldmarszałek po dłu- olsztyneckim rynku. was assigned to the soldiers of the 299th Infantry Di- All the stone and bronze statues were stolen or de- giej tułaczce znalazł wieczny spoczynek w katedrze Cmentarze i pojedyncze groby zdewastowano, vision of the Seventh Armoured Corps. In January, stroyed. Only the stone lion which now rises over w Marburgu. pozostały jedynie zapadłe mogiły porośnięte trawą the bodies of P. von Hindenburg and his wife were the marketplace of Olsztynek has survived.

86 87 i zielskiem oraz zmurszałe, połamane krzyże. Nawet dzony na chwałę niemieckich zwycięstw rozrósł się Cemeteries and solitary graves were demolished. prisoner camp near Królikowo. Only the park created na miejscu dawnego obozu jenieckiego koło Króliko- wspaniale i szumi cicho poległym, którzy tutaj zna- All that survives are unkempt graves, covered in to glorify German victories has remained. The trees wa pasą się krowy lub rosną zboża. Tylko park posa- leźli wieczny spoczynek. grass, with their moss-grown, broken crosses. Cows grow in full splendour, their leaves rustling softly pasture and crops grow even at the site of the former over the fallen lying in their eternal resting place.

Bibliografia: References:

Ambroziak S., 2004, Legenda Samsonowa, „Rocznik Mazurski”, t. 8. Tietz J., 1999, Das Tannenberg-Nationaldenkmal. Architektur, Ge- Ambroziak S., 2004, Legenda Samsonowa, “Rocznik Mazurski”, Vol. 8. Tietz J., 1999, Das Tannenberg-Nationaldenkmal. Architektur, Geschichte, Domański J., Wilczek W., 2005, Tannenberg 1914, Wydawnictwo schichte, Kontext, Verlag Bauwesen, Berlin. Domański J., Wilczek W., 2005, Tannenberg 1914, Militaria, Warsza- Kontext, Verlag Bauwesen, Berlin. „Militaria”, Warszawa. Szlanta P., 2005, Tannenberg 1914, Bellona, Warszawa. wa. Szlanta P., 2005, Tannenberg 1914, Bellona, Warszawa. Wróblewski W. (red.), 1998, Działania militarne w Prusach Wschod- Traba R., 2007, Wschodniopruskość, Wydawnictwo „Borussia”, Wróblewski W. (red.), 1998, Działania militarne w Prusach Wschod- Traba R., 2007, Wschodniopruskość, Borussia, Olsztyn. nich, Akademia Obrony Narodowej. Wojskowy Instytut Hi- Olsztyn. nich, Akademia Obrony Narodowej. Wojskowy Instytut Hi- Tuchman B., 1984, Sierpniowe salwy, Wydawnictwo W.A.B., War- storyczny, Warszawa. Tuchman B., 1984, Sierpniowe salwy, Wydawnictwo W.A.B., War- storyczny, Warszawa. szawa. Knercer W., 1995, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej szawa. Knercer W., 1995, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej Sołżenicyn A., 2010, Sierpień czternastego, t. 1, Foka, Wrocław. w województwie olsztyńskim, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Sołżenicyn A., 2010, Sierpień czternastego, t. 1, Wydawnictwo w województwie olsztyńskim, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Wołosz A., 2004, Mauzoleum bitwy pod Tannenbergiem – „pean teu- Krajobrazu, Warszawa. „Foka”, Wrocław . Krajobrazu, Warszawa. tońskiej chwały” czy dzieło architektury funeralnej?, “Studia An- Łach W.B., 1997, System obrony Prus Wschodnich (do 1935 r.), Ośro- Wołosz A., 2004, Mauzoleum bitwy pod Tannenbergiem – „pean teu- Łach W.B., 1997, System obrony Prus Wschodnich (do 1935 r.), Ośro- gerburgica”, Vol. 10. dek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsz- tońskiej chwały” czy dzieło architektury funeralnej?, „Studia An- dek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsz- Wrzosek M., 1997, Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914– tynie, Olsztyn. gerburgica”, t. 10. tynie, Olsztyn. 1915, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, Issue 4. Maćkowiak P., 2007, Pomnik bitwy pod Tannenbergiem, „Zabytki He- Wrzosek M., 1997, Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914– Maćkowiak P., 2007, Pomnik bitwy pod Tannenbergiem, “Zabytki He- Zawadzki B., 1924, Studia z wojny światowej 1914–1918, Vol. 1: Kam- ritage”, nr 4. 1915, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4. ritage”, Issue 4. pania jesienna w Prusach Wschodnich, sierpień – wrzesień 1914, Sądecki J., 1980, Bitwa nad jeziorami mazurskimi (1914 r.), „Mówią Zawadzki B., 1924, Studia z wojny światowej 1914–1918, t. 1: Kam- Sądecki J., 1980, Bitwa nad jeziorami mazurskimi (1914 r.), “Mówią Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa. Wieki”, nr 4. pania jesienna w Prusach Wschodnich, sierpień – wrzesień 1914, Wieki”, Issue 4. Showalter D.E., 2005, Tannenberg 1914. Zderzenie imperiów, Dymek Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa. Showalter D.E., 2005, Tannenberg 1914. Zderzenie imperiów, Dymek R. (przeł.), Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa. R. (transl.), Książka i Wiedza, Warszawa.

88 89 I

I wojna światowa

Działania wojenne, które toczyły się na Warmii i Mazurach podczas I wojny światowej, stały się dla Niemiec narzędziem budowy wspólnoty państwowej i narodowej. Dla tego procesu wielkie znaczenie miało zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi odniesione pod Tannenbergiem, a także ważne były organizacja wsparcia materialnego i finansowego udzielonego uciekającym z obszarów objętych walkami, a następnie pomoc w odbudowie zniszczonej infrastruktury miast i wsi. Kształtowanie tych więzi było wzmacniane także przez kultywowanie pamięci o bohaterstwie, ofiarach i stratach doznanych podczas wojny.

World War I

Military action in the region of Warmia and Masuria during World War I was exploited by the Germans to inspire a sense of unity within the state and the nation. The whole effort relied principally on the triumph over Russian forces in the Battle of Tannenberg. Other important factors included the provision of material and financial support to refugees from the war zone and the assistance provided during the reconstruction of the ruined infrastructure of towns and villages. Germany also attempted to strengthen citizens’ ties to the state and the nation by rekindling memories of the heroism, victims and destruction of the war.

90 91 Large map of the Republic of Poland, 1:750,000, cartographer: Adam Tomaszewski, published by Księgarnia Polska Bernarda Wielka mapa Rzeczypospolitej Polskiej, 1 : 750 000, oprac. Adam Tomaszewski, wyd. Księgarnia Polska Bernarda Połonieckie- Połonieckiego, printed by Instytut Wojskowo-Geograficzny, Lviv–Warsaw–Vienna 1918–1921 go, druk – Instytut Wojskowo-Geograficzny, Lwów–Warszawa–Wiedeń 1918–1921 paper, print papier, druk conservation: Lidia Bannach-Szewczyk, Barbara Wojdyła, Toruń 2009 konserwacja: Lidia Bannach-Szewczyk, Barbara Wojdyła, Toruń 2009 sign. DH 4203 OMO sygn. DH 4203 OMO

The map shows the Polish state after regaining independence, published by the famous bookseller Bernard Połoniecki Jest to mapa państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości, wydana nakładem znanego księgarza Bernarda Poło- (1861–1943). It illustrates the military situation in the east of Poland in 1919, which was superimposed on the existing nieckiego (1861–1943). Ilustruje sytuację wojenną na wschodzie Polski w 1919 roku, której obraz dodano do już istnieją- chart: the demarcation line between Polish and Lithuanian troops as outlined by Marshal Ferdinand Foch at the end of cego dzieła kartograficznego: linia demarkacyjna między wojskami polskimi a litewskimi wyznaczona przez marszałka 1919, the front line created by the manoeuvres of Gen. Lucjan Żeligowski after the Battle of Warsaw of 15 August 1920, as Ferdinanda Focha pod koniec 1919 roku, linia frontu utworzona przez manewr gen. Lucjana Żeligowskiego po bitwie well as the border stipulated by the Lithuanian-Soviet treaty 12 July 1920. The map also delineates the area of the Upper warszawskiej 15 sierpnia 1920 roku, a także ustalenia graniczne traktatu litewsko-sowieckiego z 12 lipca 1920 roku. Na Silesia plebiscite. mapie zaznaczono górnośląski obszar plebiscytowy.

92 93 Lufa „trzycalowej putiłówki” lub „prawosławnej” wz. 1902 L.A. Biszljakow, K.M. Sokołowski i K.L. Lipiński, Zakłady Putiłowskie, Petersburg [przed 1914] metal, odlewanie sygn. DH 17637 OMO

Lufę tej armaty rosyjscy żołnierze zakopali w okoli- cach Orłowa podczas odwrotu pod koniec sierpnia 1914 roku. Należała do 6. Brygady Artylerii, wyprodukowa- no ją w Permie. Nazwa „putiłówka” nawiązuje do biura konstrukcyjnego fabryki w Petersburgu, w którym arma- tę skonstruowano. Jest to jedyny tego rodzaju zabytek z tzw. bitwy pod Tannenbergiem. Muzeum Warmii i Ma- zur otrzymało lufę od grupy poszukiwaczy, których ży- Barrel of a “three-inch putilovka”, or “orthodox” gun mod- czeniem było, aby eksponat pozostał w Olsztynie. Armaty el 1902 tego typu były na uzbrojeniu armii carskiej podczas I woj- L.A. Bishlyakov, K.M. Sokołowski, and K.L. Lipiński, Puti- ny światowej, a w zmodernizowanej postaci używane były lovski Works, Petersburg [before 1914] też w kolejnym globalnym konflikcie. W Polsce korzysta- cast metal no z nich podczas wojny bolszewickiej, a w II RP były na sign. DH 17637 OMO uzbrojeniu artylerii konnej i w plutonach artylerii piecho- ty w 1939 roku. Żadna się nie zachowała. Dzisiaj w kraju Russian soldiers buried this gun barrel at the end of Au- są tylko trzy armaty wz. 1902, sprowadzone nie tak dawno gust 1914, as they retreated from the vicinity of Orłowo (for- z Finlandii. Jednak takiej, choć zdekompletowanej, prosto merly Orlau). It belonged to the 6th Artillery Brigade and was z pola bitwy w 1914 roku, nie ma żadne muzeum. manufactured in Perm. The name “putilovka” refers to the [śp. Andrzej Kłos (1951–2019)] construction bureau in Petersburg, which designed the gun. It is the only exhibit of this kind from the so-called Battle of Tannenberg. The Museum of Warmia and Masuria was gifted the barrel by a group of prospectors who wished it to remain in Olsztyn. Guns of this type were used by the during World War I, and, after mod- ernisation, in the next global conflict as well. In Poland, they were in use during the Bolshevik War and by mounted artil- lery and infantry artillery platoons in 1939. None of those pieces survived. To date, there are only three model 1902 Plan bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurski- Plan of the Battle of Tannenberg and the Masurian Lakes, guns in Poland, which were recently brought from Finland. mi, oprac. H. Stegemann, wyd. Geogr. Inst. Kümmerly and cartographer: H. Stegemann, published by Geogr. Inst. No other museum can boast a gun like this which, although Frey, Bern [po 1915] Kümmerly and Frey, Bern [after 1915] incomplete, made it here straight from the battlefield of 1914. papier, druk paper, print [the late Andrzej Kłos (1951–2019)] sygn. DH 12628 OMO sign. DH 12628 OMO

94 95 Aparat fotograficzny – mieszkowy, na płyty szklane, bez Aparat fotograficzny Ihagee (Exacta) – mieszkowy, na pły- rowkowanej prowadnicy, z obiektywem nr 37724 Bistig- ty szklane, obiektyw Meyer Optik Görlitz, Drezno, 1. poł. mat 9 × 12, Rodenstock Munchen (dzisiaj właścicielem fir- XX w. my Rodenstock jest korporacja Qioptic Photonics GmbH metal, tkanina, szkło & Co. KG.), 2. poł. XIX w. sygn. DH 4797 OMO metal, drewno, szkło sygn. DH 17428 OMO Ihagee (Exacta) photographic camera – folding bellows, glass plates, Meyer Optik Görlitz lens, Dresden, 1st half of Obszar bitwy pod Tannenbergiem The Battlefield of Tannenberg Photographic camera – folding bellows, glass plates, miss- the 20th c. „Das Gebiet der Tannenbergschlacht” “Das Gebiet der Tannenbergschlacht” ing grooved rail bottom, No. 37724 Bistigmat 9 × 12 lens, metal, fabric, glass Pharus-Verlag GmbH, Berlin, 1. poł. XX w. Pharus-Verlag GmbH, Berlin, 1st half of the 20th c. Rodenstock München (today, the owner of Rodenstock sign. DH 4797 OMO corporation is Qioptic Photonics GmbH & Co. KG.), 2nd papier, druk paper, print th sygn. DH 9145 OMO sign. DH 9145 OMO half of the 19 c. metal, wood, glass I wojna światowa wybuchła, gdy dokonywały się wiel- World War I erupted at the time of great changes, in- sign. DH 17428 OMO kie przemiany, także technologiczne. Tu istotne jest pod- cluding technological changes. Visual media were gain- kreślenie wzrastającej roli komunikacji wizualnej, czego ing significance, which resulted in the popularisation of przejawem było upowszechnianie się narzędzi do kon- imaging devices and a fashion for capturing important struowania obrazu, pojawienie się mody na uwiecznia- moments in public and private life. Photography, etching, nie ważnych momentów życia społecznego i osobistego. and painting became large-scale methods of information Fotografia, ilustracja, obraz stały się na wielką skalę drogą and influence. przekazywania informacji i wywierania wpływu.

96 97 Pamiątkowe tableau żołnierzy 3. Kompanii Strzelców Ba- talionu Grafa Yorku v. Wartenburg, zakład fotograficzny Wilhelm Herman Schumacher, Nidzica 1914 fotografia na tekturze sygn. DH 12428 OMO

Commemorative tableau of soldiers of the 3rd Rifle Com- Pamiątkowe tableau odchodzących do rezerwy żołnierzy Commemorative tableau of soldiers transferred to reserve pany, Graf Yorck von Wartenburg Battalion, photography 5. skwadronu 10. wschodniopruskiego regimentu drago- duty, 5th Squadron, 10th East Prussian King Albert of Sax- studio of Wilhelm Herman Schumacher, Nidzica (formerly nii króla Alberta Saskiego, zakład fotograficzny S. Pfeifel, ony Dragoons Regiment, photography studio of S. Pfeifel, Neidenburg) 1914 Olsztyn 1913 Olsztyn (then Allenstein) 1913 photograph on cardstock fotografia na tekturze photograph on cardstock sign. DH 12428 OMO sygn. DH 8132 OMO sign. DH 8132 OMO

98 99 Widokówka na podstawie oryginalnej fotografii wykona- Postcard based on an original photograph taken in the nej na obszarze wschodniego teatru działań wojennych Eastern war theatre in 1914, showing German army staff w 1914 roku przedstawia członków sztabu armii niemiec- members near Filipów, phot. Franz Otto Koch, 1914 kiej koło Filipowa, fot. Franz Otto Koch, 1914 paper, print papier, druk sign. DH 11076 OMO sygn. DH 11076 OMO

Pocztówka – portret marszałka Paula von Hindenburga (1847–1934) umieszczony w wojennym albumie pamiąt- kowym z widokówkami, rodzinnymi fotografiami i kore- spondencją, Niemcy 1913–1916 papier, druk sygn. DH 4072 OMO

Postcard – portrait of Marshal Paul von Hindenburg (1847– 1934) from a wartime commemorative album of postcards, family photographs, and mail, Germany 1913–1916 paper, print sign. DH 4072 OMO

Widokówka – cesarz Wilhelm wśród żołnierzy, Czernia- Postcard – Emperor Wilhelm among soldiers, Chernyak- chowsk/Insterburg – Gusiew/Gumbinnen, seria Der Krieg hovsk (formerly Insterburg) – Gusev (formerly Gumbin- im Osten, Wydawnictwo Fritz Krauskopf, Królewiec, nen), Der Krieg im Osten series, Fritz Krauskopf publishing 1. poł. XX w. house, Königsberg, 1st half of the 20th c. papier, druk paper, print sygn. DH 11074 OMO sign. DH 11074 OMO

100 101 Fotografia zbiorowa – wojskowi i cywilni pracownicy ar- Group photograph – military and civilian members of the Fotografia zbiorowa – lekarze i personel medyczny pol- Group photograph – doctors and medical staff of a Polish mii carskiej Imperial Russian Army skiego szpitala polowego field hospital fot. G. Rica, Juriew [po 1917] phot. G. Rica, Tartu [after 1917] Zakład Fotograficzny Marian Fuks, Warszawa [ok. 1920] Marian Fuks photography studio, Warsaw [circa 1920] tektura, papier fotograficzny cardstock, photographic paper tektura, papier fotograficzny cardstock, photographic paper sygn. DH 17661 OMO sign. DH 17661 OMO sygn. DH 17663 OMO sign. DH 17663 OMO

Piąty od lewej, w cywilnym ubraniu, siedzi doktor Jan Fifth on the left, wearing civilian clothes, sits Dr Jan Działania wojenne, które toczyły się na Warmii i Mazu- The war waged in Warmia and Masuria from 1914 to Janowicz (1893–1964), który został powołany w 1917 roku Janowicz (1893–1964); conscripted in 1917 into the Impe- rach w latach 1914–1915, zostały wykorzystane przez aparat 1915 was used by the administrative apparatus of Prus- do armii carskiej i służył jako lekarz batalionowy 195. puł- rial Russian Army, he served as battalion medic in the 195th administracyjny Prus i później Niemiec do budowy wspól- sia, and later Germany, to build state and national unity. ku piechoty; na drugim zdjęciu jest ubrany w polski mun- Infantry Regiment. In the second photo, wearing a Polish noty państwowej i narodowej. Prowadzony przez władze The partner cities programme, launched by German au- dur, siedzi z laską po tym, jak został ranny w 1920 roku pod uniform, he is seated with a cane, since he was wounded niemieckie już w trakcie wojen program miast partnerskich, thorities before the wars even ended, had German cities Lwowem (postrzał w lewe podudzie). Po 1918 roku wstą- in 1920 at Lviv (shot in the left lower leg). After 1918, he w których miasta niemieckie niezagrożone działaniami wo- which were not affected by war supporting the econo- pił do Wojska Polskiego, służył w Batalionie Kowieńskim, joined the Polish Army, served in the Kaunas Battalion, 1st jennymi wspierały gospodarczo i ekonomicznie miasta pru- mies of Prussian cities destroyed in the fighting of 1914 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej, Batalionie Radiowo-Tele- Lithuanian-Belarussian Division, the Radio-Telegraph Bat- skie zniszczone w trakcie walk w 1914 i 1915 roku, tworzył and 1915, creating a bond between the province and the graficznym w Warszawie, 106. Pułku Piechoty, 211. Pułku talion in Warsaw, the 106th Infantry Regiment, the 211st Uh- więź między prowincją a metropolią. metropolis. Ułanów, w wileńskim szpitalu garnizonowym, gdzie był lan Regiment, and the Vilnius Garrison Hospital as deputy młodszym ordynatorem oddziału chirurgicznego. Służbę chief of surgery. He left military service in 1922. Dr Janow- wojskową zakończył w 1922 roku. Doktor J. Janowicz był icz was a highly regarded urologist, and headed hospitals bardzo cenionym urologiem, chirurgiem, ordynatorem in Olsztyn after 1945. w szpitalach w Olsztynie po 1945 roku.

102 103 Widokówka-ilustracja wsi Abschwangen/Tiszino koło Pru- Postcard – illustration of the village Tishino (formerly Ab- skiej Iławki / Deutsche Eylau / Bagrationowsk (obecnie schwangen) near Bagrationovsk (formerly Preußisch Ey- obwód kaliningradzki), zniszczonej przez armię rosyjską lau) (currently ), razed by the Russian 29 sierpnia 1914 roku. Rosjanie wymordowali mieszkań- Army on 29 August 1914. Russians massacred the village’s ców wioski, a zabudowania spalili. Wizerunki cesarza Wil- inhabitants and torched the buildings. The portraits of helma II i marszałka Paula von Hindenburga mają znacze- Emperor Wilhelm II and Marshal Paul von Hindenburg nie symboliczne. have a symbolic significance. Widokówka – uchodźcy z obszaru działań wojennych Postcard – refugees from war-torn East Prussia Fot. A. Kuehlewindt, wyd. Gustaw Liersch&Co, Króle- Phot. A. Kuehlewindt, published by Gustaw Liersch&Co, w Prusach Wschodnich Ostpreussenhilfe series, Wieland J. and Co. Generalver- wiec–Berlin 1914–1918 Königsberg–Berlin 1914–1918 seria Ostpreussenhilfe, Wieland J. and Co. Generalver- trieb, Berlin 1915 papier, druk paper, print trieb, Berlin 1915 paper, print sygn. DH 11075 OMO sign. DH 11075 OMO papier, druk sign. DH 12303 OMO sygn. DH 12303 OMO Kształtowaniu wspólnoty lokalnej i państwowej słu- Local and state unity was also shaped by cultivat- żyły także narzędzia formowania pamięci zbiorowej ing a public history about the aftermath of the war. An o skutkach wojny. Szczególnie bolesny jej obraz budują especially painful image was built by postcards memo- widokówki dokumentujące pamięć o poległych. W miej- rialising the fallen. Towns in East Prussia had commem- scowościach Prus Wschodnich stawiano tablice i pomniki orative plaques and monuments erected in their hon- na ich cześć. W wyniku działań wojennych ludzie zostali our. The horrors of war left the people with permanent trwale okaleczeni fizycznie i psychicznie. Warto wskazać, physical and psychological scars. Notably, one conse- że istniejącym do dziś, a wówczas zupełnie nowym spo- quence, which was new at the time, was the creation of łecznym skutkiem I wojny światowej było stowarzyszanie associations (which still exist) of veterans, soldiers and się weteranów, żołnierzy i inwalidów. invalids.

104 105 Wózek inwalidzki, tapicerowany, resorowany Wheelchair with upholstery and suspension twórca nieznany, Prusy Wschodnie, XIX/XX w. maker unknown, East Prussia, turn of 19th–20th c. metal, tkanina, drewno, trawa morska metal, fabric, wood, seagrass konserwacja – Katarzyna Braun, Artklinika 2019 conservation – Katarzyna Braun, Artklinika 2019 sygn. DH 18177 OMO sign. DH 18177 OMO Płyta granitowa poświęcona mieszkańcom Żabiego Rogu Granite plaque commemorating the inhabitants of Żabi i Kretowin poległym w I wojnie światowej Róg (formerly Horn) and Kretowiny (formerly Kranthau) Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dzie- Financed by the Minister of Culture and National Her- autor nieznany, Żabi Róg [po 1918] who fell in World War I dzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Pro- itage from the Culture Promotion Fund, and by Regional granit, rycie unknown author, Żabi Róg [after 1918] mocji Kultury, oraz ze środków samorządu województwa Government of the Warmińsko-Mazurskie Voivodeship. sygn. DH 4098 OMO granite, engraving warmińsko-mazurskiego. sign. DH 4098 OMO

106 107 Widokówka – budynek szpitala i pomnik wystawiony po- Postcard – hospital building and monument to the fallen Widokówka – cmentarz poległych w Drwęcku koło Olsz- Postcard – a cemetery for war victims in Drwęck near Ol- ległym w I wojnie światowej of World War I tynka sztynek (formerly Hohenstein) „Bischofsburg. Kreishaus mit Kriegendenkmal” “Bischofsburg. Kreishaus mit Kriegendenkmal” „Heldenfriedhof Drobnitz b.Hohenstein Ostpr.” “Heldenfriedhof Drobnitz b.Hohenstein Ostpr.” wyd. Franz Rohse, Biskupiec, 1. poł. XX w. publ. Franz Rohse, Biskupiec (formerly Bischofsburg), autor nieznany, miejsce wydania nieznane, lata 30. XX w. unknown author, unknown place of publication, 1930s. papier, druk 1st half of the 20th c. papier, druk paper, print sygn. DH 10232 OMO paper, print sygn. DH 12194 OMO sign. DH 12194 OMO sign. DH 10232 OMO

108 109 Widokówka – cmentarz żołnierzy rosyjskich i niemieckich Postcard – cemetery for Russian and German soldiers near koło Ełku Ełk (formerly Lyck) „Lyck – Deutsch russischer Friedhof” “Lyck – Deutsch russischer Friedhof” seria Der Krieg im Osten, Verlag Fritz Krauskopf, Króle- Der Krieg im Osten series, Verlag Fritz Krauskopf, Königs- wiec 1915–1916 berg 1915–1916 papier, druk paper, print sygn. DH 8462 OMO sign. DH 8462 OMO

Widokówka – pomnik żołnierzy z regimentu ułanów po- Postcard – a monument to soldiers of the Uhlan regiment ległych w I wojnie światowej postawiony w Gusiew/Gum- who fell in World War I in Gusev (formerly Gumbinnen) binnen “Gumbinnen Denkmal des Ulanen-Regts. Graf zu Dohna „Gumbinnen Denkmal des Ulanen-Regts. Graf zu Dohna (Ostpr. No. 8)” (Ostpr. No. 8)” Kunst. u. Verlagsanstalt Schaar. u. Dathe. Komm. Ges. a. Kunst. u. Verlagsanstalt Schaar. u. Dathe. Komm. Ges. a. Akt, Trier, 1920s. Akt, Trier, lata 20. XX w. paper, print papier, druk sign. DH 10834 OMO sygn. DH 10834 OMO

110 111 II

Traktat wersalski i plebiscyt na Warmii i Mazurach

Plebiscyt na Warmii i Mazurach, przeprowadzony 11 lipca 1920 roku, poprzedzały wielomiesięczne przygotowania prowadzone przez organizacje o zróżnicowanych możliwościach działania. Miał on miejsce w kraju zniszczonym działaniami wojennymi, znajdującym się tuż przy granicy państwa zainteresowanego wynikami głosowania, w którym toczyły się działania zbrojne i życie państwowe dopiero się organizowało. Podczas plebiscytu były podejmowane na wielką skalę działania propagandowe, w które zaangażowały się polskie, niemieckie i lokalne – warmińskie i mazurskie – stowarzyszenia, partie i komitety. Argumenty stosowane w kampanii przedplebiscytowej odwoływały się do odpowiedzialności za wybór i jego konsekwencje, bazowały na emocjach dotyczących miłości do ojczyzny i poczuciu bezpieczeństwa. W okresie przedplebiscytowym nierzadka była przemoc fizyczna.

The Treaty of Versailles and the Warmia and Masuria Plebiscite

The Warmia and Masuria plebiscite, conducted on 11 July 1920, was preceded by months of preparations by various organisations with different capabilities. It took place in a land ravaged by war, bordering a country Widokówka – pomnik wystawiony żołnierzom w Giżycku Postcard – soldiers’ monument in Giżycko (formerly Lötzen) with a vested interest in the results of the ballot, and one which still experienced clashes and only the „Lötzen Ostpr./Denkmal des Feld-Art. Reg.No. 82.” “Lötzen Ostpr./Denkmal des Feld-Art. Reg. No. 82.” beginnings of state life. The time of the plebiscite saw extensive propaganda efforts by Polish, German Stengel and Co GmbH, Drezno 1915 Stengel and Co GmbH, Dresden 1915 and local (Warmian and Masurian) associations, parties and committees. Arguments used in the plebiscite papier, druk paper, print sygn. DH 10849 OMO sign. DH 10849 OMO campaign appealed to responsibility for the choice and its consequences, relied on emotions of the love for one’s country and the need for social safety. In the time before the vote, physical violence was not uncommon.

112 113 Kamień graniczny pochodzący z okolic Napierek. Z dwóch Afisz stron znajduje się napis: „Versailles 28 czerwca 1919 r., linia Teatr Plebiscytowy na Warmię graniczna obowiązująca w latach 1919–1939” druk A. Schmadicke, Leszno 1920 autor nieznany papier, druk kamień sygn. DH 680 OMO sygn. DH 660 OMO Poster Border stone from the vicinity of Napierki (formerly Na- Plebiscite Theatre for Warmia pierken). The text on two sides reads: “Versailles 28 June printed by A. Schmadicke, Leszno 1920 1919, borderline in force 1919–1939” paper, print unknown author sign. DH 680 OMO stone sign. DH 660 OMO

Reprodukcja fotografii zbiorowej członków Mazurskie- go Komitetu Plebiscytowego, utworzonego w Warszawie w 1919 roku autor nieznany, Olsztyn (?) 1920 papier fotograficzny sygn. DH 4902 OMO

Reproduction of a photograph depicting members of the Masurian Plebiscite Committee established in Warsaw in 1919 unknown author, Olsztyn (?) 1920 photographic paper sign. DH 4902 OMO

Niemieckie znaczki pocztowe opieczętowane przez Komi- German postage stamps, stamped by the Inter-Allied sję Międzysojuszniczą / Commision d’administration et de Commission / Commision d’administration et de Plébiscite Plébiscite Olsztyn/Allenstein Olsztyn/Allenstein Traité de Versailles art. 94 et 95 Traité de Versailles art. 94 et 95 Poczta Niemiecka, Berlin [b.r.] Deutsche Reichspost, Berlin [n.d.] papier, druk paper, print sygn. DH 348 OMO, DH 349 OMO, DH 354 OMO sign. DH 348 OMO, DH 349 OMO, DH 354 OMO

114 115 Odznaka Mazurskiego Związku Ludowego Odznaka Wschodnioniemieckiej Służby Ojczyźnianej Fotografia Bogumiła Linki na łożu śmierci Photograph of Bogumił Linka on his death bed autor i wytwórca nieznany, Szczytno 1919–1920 autor i wytwórca nieznany, Prusy Wschodnie (?) [b.r.] autor nieznany, Olsztyn, 19 marca 1920 unknown author, Olsztyn, 19 March 1920 metal, odlewanie, emaliowanie metal, odlewanie, emaliowanie tektura, tkanina, papier fotograficzny cardstock, fabric, photographic paper sygn. DH 4140 OMO sygn. DH 4151 OMO sygn. DH 411 OMO sign. DH 411 OMO

Badge of the Masurian People’s Alliance Badge of the Ostdeutscher Heimatdienst author and maker unknown, Szczytno (formerly Orstel- author and maker unknown, East Prussia (?) [n.d.] burg) 1919–1920 cast metal, enamel cast metal, enamel sign. DH 4151 OMO sign. DH 4140 OMO

116 117 Polska ulotka plebiscytowa Bracia Mazurzy Warszawa 1919 papier, druk sygn. DH 17 OMO

Polish plebiscite leaflet Brother Masurians Warsaw 1919 paper, print sign. DH 17 OMO

Polska ulotka propagandowa Mazurzy, chceta stać się Polska ulotka propagandowa Bądź wierny Niemcami ks. Adolf Rondthaler, pastor ewangelicki, 1 poł. XX w. Hugon Barke, Niemcy, 1. poł. XX w. papier, druk papier, druk sygn. DH 108 OMO sygn. DH 109 OMO Polish propaganda leaflet Be faithful Polish propaganda leaflet Masurians, you will be Germans rev. Adolf Rondthaler, Evangelical pastor, 1st half of the Hugon Barke, Germany, 1st half of the 20th c. 20th c. paper, print paper, print sign. DH 109 OMO sign. DH 108 OMO

118 119 Pocztówka wspomagająca akcję plebiscytową – wizerunek Feliksa Nowowiejskiego oraz nuty i słowa Roty Marii Ko- nopnickiej „Czysty dochód przeznacza się na cele plebiscytu na War- mii” Zakład Graficzny Franciszek Pilczek, Poznań 1920 papier, druk sygn. DH 12199 OMO

Postcard supporting the plebiscite campaign – image of Feliks Nowowiejski with score and lyrics of Rota by Maria Konopnicka All proceeds go to the plebiscite in Warmia Franciszek Pilczek Printing House, Poznań 1920 paper, print sign. DH 12199 OMO

Niemiecka ulotka propagandowa „Westpreussens zukunft German propaganda leaflet “Westpreussens zukunft bei bei Polen” Polen” autor nieznany, Niemcy 1920 unknown author, Germany 1920 papier, druk paper, print sygn. DH 12 OMO sign. DH 12 OMO Niemiecka ulotka propagandowa: „Stimme nicht für Polen, sondern für Deutschland” wyd. Heimatdienst, Prusy Wschodnie 1920 papier, druk sygn. DH 746 OMO

German propaganda leaflet: “Stimme nicht für Polen, sondern für Deutschland” Heimatdienst publishing, East Prussia 1920 paper, print sign. DH 746 OMO

120 121 Instrukcja dla członków Komisji Kontrolujących i Komite- tów Plebiscytowych w obwodzie rejencji olsztyńskiej twórca nieznany, Olsztyn (?) 1920 papier, druk sygn. DH 414 OMO

Instruction for the members of Oversight Committees and Plebiscite Committees in the Allenstein Regierungsbezirk unknown maker, Olsztyn (?) 1920 paper, print sign. DH 414 OMO

Karta do głosowania w plebiscycie 11 lipca 1920 roku Karta do głosowania w plebiscycie 11 lipca 1920 roku „Polska-Polen” „Wespreussen/Deutschland” [Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa] [Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa] papier, druk papier, druk sygn. DH 410 OMO sygn. DH 742 OMO

Ballot from the plebiscite of 11 July 1920 Ballot from the plebiscite of 11 July 1920 “Polska-Polen” “Wespreussen/Deutschland” [Inter-Allied Plebiscite Commission] [Inter-Allied Plebiscite Commission] paper, print paper, print sign. DH 410 OMO sign. DH 742 OMO

Karta do głosowania w plebiscycie 11 lipca 1920 roku Karta do głosowania w plebiscycie 11 lipca 1920 roku „Ostpreussen/Prusy Zachodnie” „Ostpreussen/Prusy Wschodnie” [Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa] [Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa] papier, druk papier, druk sygn. DH 744 OMO sygn. DH 80 OMO

Ballot from the plebiscite of 11 July 1920 Ballot from the plebiscite of 11 July 1920 “Ostpreussen/East Prussia” “Ostpreussen/East Prussia” [Inter-Allied Plebiscite Commission] [Inter-Allied Plebiscite Commission] paper, print paper, print sign. DH 744 OMO sign. DH 80 OMO

122 123 Zaświadczenie Jana Kużaja Certificate of Jan Kużaj Warmiński Komitet Plebiscytowy, Iława, 25 maja 1920 Plebiscite Committee of Warmia, Iława (formerly Deutsch Zaświadczenie Jana Kużaja o pracy podczas przygotowy- A certificate made out to Jan Kużaj for involvement with papier, maszynopis Eylau), 25 May 1920 wania i realizacji plebiscytu preparations and realisation of the plebiscite sygn. DH 739 OMO, sygn. DH 740 OMO paper, type Towarzystwo ku Wyzwoleniu Mazur, Warmii i Powiśla, Po- Association for the Liberation of Masuria, Warmia, and sign. DH 739 OMO, sign. DH 740 OMO znań, 1 maja 1920 Powisle, Poznań, 1 May 1920 druk, rękopis print, manuscript sygn. DH 412 OMO sign. DH 412 OMO

124 125 Zaświadczenie o działalności Jana Majkowskiego podczas Certificate of involvement of Jan Majkowski during the plebiscytu plebiscite Zaświadczenie Brunona Hanowskiego o działalności pod- Certificate of involvement of Brunon Hanowski podpisał Kazimierz Jaroszyk, redaktor „Mazura”, Szczyt- signed by Kazimierz Jaroszyk, editor of “Mazur”, Szczytno czas plebiscytu Plebiscite Committee of Warmia, Olsztyn (Allenstein), no, 18 października 1920 (formerly Orstelburg), 18 October 1920 Warmiński Komitet Plebiscytowy, Olsztyn, 12 lipca 1920 12 July 1920 papier, druk paper, print papier, maszynopis paper, type sygn. DH 267 OMO sign. DH 267 OMO sygn. DH 25 OMO sign. DH 25 OMO

126 127 Zaświadczenie Gustawa Leydinga o działalności plebiscy- Certificate of involvement of Gustaw Leyding during the towej plebiscite Zaświadczenie Marty Mateblowskiej, męża zaufania pod- Certificate of Marta Mateblowska, plebiscite Trustee burmistrz Mławy Kazimierz Januszczyk, zastępca starosty Mayor of Mława Kazimierz Januszczyk, deputy national czas plebiscytu Plebiscite Committee of Warmia, Olsztyn (Allenstein), krajowego St. Gąsowski, Mława, Toruń, koniec lat 30. XX w. starost St. Gąsowski, Mława, Toruń, late 1930s. Warmiński Komitet Plebiscytowy, Olsztyn, 12 lipca 1920 12 July 1920 papier, druk paper, print papier, maszynopis paper, type sygn. DH 1133 OMO sign. DH 1133 OMO sygn. DH 756 OMO sign. DH 756 OMO

128 129 Tarcze herbowe miast wschodniopruskich z Heimatmuse- Emblems of East Prussian towns from the Heimatmuseum um na zamku olsztyńskim in Olsztyn castle Prusy Wschodnie, lata 20–30 XX w. East Prussia, 1920s–1930s. Wybrano tarcze tych miast, w których najwięcej głosów The towns selected for the exhibition had the highest vote oddano za Polską. in favour of Poland. twórca nieznany unknown author deska, malowanie paint on wood sygn. MPH 921 Olsztyn sign. MPH 921 Olsztyn (Allenstein) sygn. MPH 926 Reszel sign. MPH 926 Reszel (Rößel) sygn. MPH 928 Szczytno sign. MPH 928 Szczytno (Orstelburg) sygn. MPH 924 Ostróda sign. MPH 924 Ostróda (Osterode)

Tarcze herbowe miast wschodniopruskich, które pierwot- Escutcheons of East Prussian towns, originally displayed nie były eksponowane na zamku w Olsztynie, w Heimat- at the Heimatmuseum in Olsztyn castle. Their function museum. W tym miejscu ich funkcja sprowadza się do there was to underscore the local identity, which in this podkreślenia lokalności, która w tym przypadku przenosi case is projected on the institution of the state as the main się na instytucję państwa jako zasadniczego odniesienia reference point used in the plebiscite campaign. This is il- wykorzystywanego podczas działań przedplebiscytowych. lustrated by the unique map of Germany, drafted for the Akcentuje to unikatowa mapa Niemiec, która powstała occasion of the integration of financial and savings insti- z okazji zintegrowania instytucji kasowych i oszczędno- tutions in Germany at the beginning of the 1920s. It de- Zaświadczenie dla Kazimierza Jaroszyka, Fryderyka Ley- Certificate for Kazimierz Jaroszyk, Fryderyk Leyk, ściowych w Niemczech na początku lat dwudziestych picts not only the location of banking and credit service ka, Stanisława Jankowskiego i Jana Majkowskiego Stanisław Jankowski, and Jan Majkowski XX wieku. Ilustruje ona nie tylko rozmieszczenie punktów points and bank branches in Germany (in post-World komisarz plebiscytowy Komitetu Mazurskiego w Olszty- Plebiscite Commissar of the Masurian Committee in Olsz- kasowych i kredytowych oraz siedzib banków na terenie War I borders), but also in cross-border regions to which nie dr Antoni Beaupre tyn (Allenstein), Dr Antoni Beaupre Niemiec (w granicach ustalonych po I wojnie światowej), Germany laid territorial claims. Olsztyn, 10 lipca 1920 Olsztyn, 10 July 1920 ale także rejony przygraniczne, do których Niemcy zgła- sygn. DH 266 OMO sign. DH 266 OMO szały pretensje terytorialne.

130 131 III

Prusy Wschodnie po plebiscycie

Po głosowaniu plebiscytowym nastała codzienność, kształtowana w powojennej sytuacji biedy, zniszczeń, odbudowy, bogacenia się. Reprezentowana jest ona przez rozmaite dokumenty tożsamości, szyldy sklepowe i świadectwa handlu, własności, a także przykłady produktów lokalnego przemysłu i wskazanie na czas wolny i rekreację. Właśnie w takich warunkach bytowych mieszkańcy regionu dokonywali kolejnych wyborów kształtujących i utrwalających ich identyfikację etniczną i państwową już po plebiscycie. Przedmioty związane z życiem codziennym z jednej strony stanowią atrakcyjną ilustrację ówczesnego świata. Z drugiej strony można sobie zadać pytania: Czemu ludzie używający języka polskiego, mający polskie lub polsko brzmiące nazwiska podjęli takie decyzje w trakcie plebiscytu? Czy tylko język stanowi o tożsamości etnicznej? Czy większe znaczenie miała odwaga, czy przemoc? Jaki jest wpływ sytuacji bytowej? Jak silne było przywiązanie do małej ojczyzny, z jej lokalną tradycją i utrwalonymi więzami społeczno-ekonomicznymi?

East Prussia after the Plebiscite

After the ballot, the post-war reality of poverty, destruction, reconstruction and enrichment asserted itself. It is represented by various identity documents, shop signboards, certificates of exchange, ownership by local industrial products and by evidence of pastime and leisure. These were conditions in which the region’s inhabitants made their choices which shaped and affirmed their ethnic and state identity after the plebiscite. Objects from their daily lives, on the one hand, provide a vivid illustration of the world as it was. On the other – they invite questions: Why did people who spoke Polish, or had Polish or Polish-sounding last names make the choices they did during the plebiscite? Is language the sole determiner of ethnic identity? Did courage or violence have greater significance? What was the influence of living conditions? How strong was the connection with the homeland, its local traditions and established socioeconomic ties?

Mapa Der Deutsche Kommunal-Giroverkehr Map: Der Deutsche Kommunal-Giroverkehr Mapa wykonana na zamówienie instytucji Deutschen A map made on commission from Deutschen Sparkassen- Sparkassen und Giroverband, Belin-Leipzig [po 1926] und Giroverband, Belin-Leipzig [after 1926] papier, druk paper, print konserwacja – Lidia Bannach-Szewczyk, Barbara Woj- conservation: Lidia Bannach-Szewczyk, Barbara dyła, Toruń 2012 Wojdyła, Toruń 2012 Koszty prac konserwatorskich pokryła Finanzgruppe Conservation work was financed by Finanzgruppe Deutscher Sparkassen- und Giroverband Deutscher Sparkassen- und Giroverband sygn. DH 11201 OMO sign. DH 11201 OMO

132 133 Widokówka – ul. Prosta w Olsztynie, widok na sklep braci Postcard – Prosta street in Olsztyn (formerly Allenstein), Simonson view of Brothers Simonson shop „Allenstein. Markt und Richtstrasse” “Allenstein. Markt und Richtstrasse” wyd. Bruno Scholz, Wrocław 1908–1911 Bruno Scholz publishing, Wrocław 1908–1911 papier, druk paper, print sygn. DH 9169 OMO sign. DH 9169 OMO

Stojak reklamowy ze sklepu braci Simonson Display stand from Brothers Simonson shop Olsztyn [przed 1914] Olsztyn (formerly Allenstein) [before 1914] twórca nieznany unknown maker tektura, litografia cardstock, lithograph sygn. DH 9206 OMO sign. DH 9206 OMO

134 135 Prawo jazdy Agnes Schulz, ur. 14 lutego 1915 roku Driver’s license of Agnes Schulz, born 14 February 1915 wyd. starosta powiatowy Lidzbarka Warmińskiego, issued by the district starost of Lidzbark Warmiński (for- Paszport Marii Hermanski Passport of Maria Hermanski 27 września 1933 roku merly Heilsberg), 27 September 1933 wyd. starosta powiatowy Olsztyna, 14 czerwca 1930 roku issued by the district starost of Olsztyn (formerly Allen- druk: Preussische Druckerei-und Verlags A.-G. Berlin print: Preussische Druckerei-und Verlags A.-G. Berlin tektura, papier, papier fotograficzny, druk stein), 14 June 1930 plastik, druk, rękopis, papier fotograficzny plastic, print, manuscript, photographic paper sygn. DH 7 OMO cardstock, paper, photographic paper, print sygn. DH 17436 OMO sign. DH 17436 OMO sign. DH 7 OMO

Prawo jazdy Hedwig Schultz, ur. 2 stycznia 1920 roku Driver’s license of Hedwig Schultz, born 2 January 1920 wyd. starosta powiatowy Lidzbarka Warmińskiego, issued by the district starost of Lidzbark Warmiński (for- Legitymacja członkowska Franciszka Kwahsa ze Skajbot Membership card of Franciszek Kwahs of (for- 28 marca 1938 roku merly Heilsberg), 28 March 1938 Związek Polaków w Prusach Wschodnich Dzielnica IV, merly Skaibotten) druk: Preussische Druckerei-und Verlags A.-G. Berlin print: Preussische Druckerei-und Verlags A.-G. Berlin Olsztyn 1923 Association of Poles in East Prussia, district IV, Olsztyn plastik, druk, rękopis, papier fotograficzny plastic, print, manuscript, photographic paper papier, druk (formerly Allenstein) 1923 sygn. DH 17437 OMO sign. DH 17437 OMO sygn. DH 1354 OMO paper, print sign. DH 1354 OMO 136 137 Legitymacja chórzystki Tekli Jaśkowej Choir membership card of Tekla Jaśkowa Chór Mieszany im. Feliksa Nowowiejskiego w Olsztynie, Feliks Nowowiejski Mixed Choir in Olsztyn (formerly Al- Olsztyn 1938 lenstein), Olsztyn 1938 papier, druk paper, print sygn. DH 757 OMO sign. DH 757 OMO

Dyplom uznania pakowacza Antona Hensellecka, Diploma of appreciation for the packer Anton Henselleck, ur. 24 sierpnia 1886 roku w Bartążku, wystawiony z okazji born 24 August 1886 in Bartążek (formerly Klein Bertung), dziesięciolecia firmy Roberta Lutza z Olsztyna issued on the 10th anniversary of the Robert Lutz company Die Industrie= und Handelskammer, Olsztyn, 1 lipca 1929 in Olsztyn (formerly Allenstein) sygn. DH 17291 OMO Die Industrie- und Handelskammer, Olsztyn, 1 July 1929 sign. DH 17291 OMO

138 139 Plan miejskich terenów zalesionych w Olsztynie, 1 : 15 000 Woodlands map of Olsztyn (formerly Allenstein), 1 : 15 000 „Der Allensteiner Stadtwald” “Der Allensteiner Stadtwald” Plan urządzeń rekreacyjnych (sportowych i wypoczynko- Sport and leisure facilities plan by Lake Ukiel in Olsztyn, Litographie und Druck von Carl Flemming A.G. Glogau- Litographie und Druck von Carl Flemming A.G. Glogau- wych) nad jeziorem Ukiel w Olsztynie, 1 : 5000, Olsztyn, 1:5000, Olsztyn (formerly Allenstein), 15 November 1942 -Berlin [przed 1945] Berlin [before 1945] 15 listopada 1942 cardstock, technical drawing papier, druk paper, print karton, rysunek techniczny sign. DH 718 OMO sygn. DH 4078 OMO sign. DH 4078 OMO sygn. DH 718 OMO

140 141 Tabliczka redakcji „Ermländische Zeitung” Sign of the “Ermländische Zeitung” office Olsztyn, XIX/XX w. Olsztyn (Allenstein), 19th/20th c. metal, emalia metal, enamel sygn. DH 5955 OMO sign. DH 5955 OMO

Widokówka – fragment parku miejskiego, most na Łynie Postcard – city park fragment, bridge on the Łyna (Alle) w okolicy obecnej ul. Radiowej River at the location of modern-day Radiowa Street „Allenstein Stadt- wald. Partie an der Justusbrucke” “Allenstein Stadt- wald. Partie an der Justusbrucke” Księga gości Heimatmuseum w Olsztynie Kunst u. Verlaganstalt Schaar u. Dathe Komm. Ges. a. Akt., Kunst u. Verlaganstalt Schaar u. Dathe Komm. Ges. a. Akt., 22 lipca 1938 – 17 września 1944 (1945?) Trier [ok. 1910] Trier [circa 1910] papier, rękopis papier, druk paper, print sygn. DH 8077 OMO sygn. DH 9098 OMO sign. DH 9098 OMO Heimatmuseum in Olsztyn (Allenstein) guestbook 22 July 1938 – 17 September 1944 (1945?) paper, manuscript sign. DH 8077 OMO

Widokówka – źródełko w Lesie Miejskim Postcard – spring in City Forest „Allenstein, O.-Pr./Verlobungsquelle” “Allenstein, O.-Pr./Verlobungsquelle” Vereinigte Buch-u. Papierhändler, Olsztyn 1910–1915 Vereinigte Buch-u. Papierhändler, Olsztyn 1910–1915 papier, druk paper, print sygn. DH 9792 OMO sign. DH 9792 OMO

142 143 „Brotkarte” – karta żywnościowa – chleb wyd. starosta powiatowy w Olsztynie, wrzesień – paździer- nik 1920 papier, druk sygn. DH 17371 OMO

“Brotkarte” – bread ration card issued by the district starost of Olsztyn (Allenstein), Sep- tember – October 1920 „Rechsfleischkarte” – karta żywnościowa na mięso paper, print wyd. starosta powiatowy Olsztyna, grudzień 1919 – sty- sign. DH 17371 OMO czeń 1920 papier, druk Schein, 50 fenigów (Pfennig), Seria A, 125582 50 pfennig bill, Series A, 125582 sygn. DH 17369 OMO Emitent: Magistrat i Rada Miasta Olsztyna Issuer: Olsztyn Magistrate and City Council Wydawnictwo: Flemming-Wiscott A.G. Glogau Printer: Flemming-Wiscott A.G. Glogau “Rechsfleischkarte” – meat ration card Rytownik: Paul Tusche Engraver: Paul Tusche issued by the district starost of Olsztyn (Allenstein), De- 1 kwietnia 1921 1 April 1921 cember 1919 – January 1920 papier, druk paper, print paper, print nr inwentarzowy: N-9949 OMO inventory No.: N-9949 OMO sign. DH 17369 OMO Awers: w akantowym wieńcu scena zwycięskiej walki Obverse: in a wreath of acanthus, a scene of a black ea- czarnego orła z białym. W wewnętrznym otoku wieńca gle defeating a white one. Inside the wreath is the inscrip- napis: „WIR SIND DEUTSCH UND BLEIBEN DEUTSCH. tion: “WIR SIND DEUTSCH UND BLEIBEN DEUTSCH. 11. JULI 1920” (Jesteśmy Niemcami i pozostaniemy Niem- 11. JULI 1920” (We are Germans and shall remain Ger- cami). Rewers: w obramieniu wizerunek Nowego Ratusza man). Reverse: framed image of the New Town Hall in Ol- w Olsztynie. Na dolnej listwie ramki – tarcza z herbem sztyn. On the lower frame, emblem with Olsztyn city coat Olsztyna, który obowiązywał w latach 1894–1939. Połączo- of arms, as used 1894–1939. It combines the figure of city’s no w nim pochodzącą z dawnych pieczęci miejskich postać patron, St. James, depicted on old city seals (here unusu- patrona miasta, św. Jakuba (tutaj odzianego w strój zakon- ally dressed in a monk’s robes, not pilgrim’s robes), with ny zamiast pielgrzymi), z elementami herbu kapituły war- elements forming the coat of arms of the Warmian Chap- mińskiej (półkrzyż i wieża). ter (half-cross and tower). „Karte für Butter und Spesefette” – karta żywnościowa [Małgorzata Kumorowicz] [Małgorzata Kumorowicz] – tłuszcze wyd. starosta powiatowy w Olsztynie, luty – czerwiec 1921 „Milchkarte” – karta żywnościowa – mleko i produkty papier, druk mleczne sygn. DH 17373 OMO wyd. starosta powiatowy w Olsztynie, listopad 1920 papier, druk “Karte für Butter und Spesefette” – butter and lard ration card sygn. DH 17374 OMO issued by the district starost of Olsztyn (Allenstein), Febru- ary – June 1921 “Milchkarte” – milk products ration card paper, print issued by the district starost of Olsztyn (Allenstein), No- sign. DH 17373 OMO vember 1920 paper, print sign. DH 17374 OMO

144 145 Gutschein, 10 fenigów (Pfennig), Seria B, 008961 Gutschein, 10 pfennig, B series, 008961 Emitent: Magistrat i Rada Miasta Olsztyna Issuer: Olsztyn Magistrate and City Council Wydawnictwo: Flemming-Wiscott A.G. Glogau Printer: Flemming-Wiscott A.G. Glogau Stadtgeld, 25 fenigów (Pfennig) Stadtgeld, 25 pfennig Rytownik: Heinz Schiestl Engraver: Heinz Schiestl Emitent: Magistrat Malborka Issuer: Malbork (Marienburg) city council 1 kwietnia 1921 1 April 1921 11 lipca 1920 11 July 1920 papier, druk paper, print papier, druk paper, print nr inwentarzowy: N-9947 OMO inventory No.: N-9947 OMO nr inwentarzowy: N-4046 OMO inventory No.: N-4046 OMO

Awers: wzdłuż kompozycji popiersia uczestników bi- Obverse: in the line of busts of participants of the Awers: informacje dotyczące bonu i tekst nawiązu- Obverse: information about the bill and a text refer- twy pod Tannenbergiem, pośrodku, w wieńcu dębowym Battle of Tannenberg, centre, surrounded by a wreath of jący do zwycięstwa w plebiscycie. Rewers: scena propa- ring to the victory in the Plebiscite. Reverse: propaganda – wizerunek dowódcy VIII Armii, Paula von Hinden- oak leaves – the image of the commander of the 8th Army, gandowa przedstawiająca tłum ludzi zwróconych tyłem scene showing a crowd of people facing away and gaz- burga (1847–1934). Po bokach, w mniejszych wieńcach Paul von Hindenburg (1847–1934). On the sides, within i wpatrzonych w zarys Malborka przedstawionego na tle ing at an outline of Malbork with a background of rays. laurowych – jego podwładni. Z lewej – Otto von Below smaller laurel wreaths, are his generals. On the left – Otto promieni. Wzdłuż górnej krawędzi napis: „DIE HEIMAT The top text reads: “DIE HEIMAT RIEF-UND ALLE-/ (1857–1944), generał piechoty, dowódca I Korpusu Rezer- von Below (1857–1944), infantry general, commander of RIEF-UND ALLE-/ALLE KAMEN!” (Ojczyzna wzywa ALLE KAMEN!” (Homeland calls and all, all come!). wowego, z prawej – Friedrich von Scholtz (1851–1927), ge- the 1st Reserve Corps, on the right – Friedrich von Scholtz i wszyscy, wszyscy przybywają!). [Małgorzata Kumorowicz] nerał artylerii, dowódca XX Korpusu Armijnego. Rewers: (1851–1927), artillery general, commander of the 20th Army [Małgorzata Kumorowicz] w partii centralnej rysunek przedstawiający scenę wypie- Corps. Reverse: centre, etching of bread-baking super- ku chleba pod nadzorem urzędnika i żołnierza rosyjskie- vised by a Russian official and soldier. The image refers to go. Nawiązuje on do wydarzenia z nocy 27 na 28 sierpnia the event of the night of 27/28 August 1914, when Russian 1914 roku, kiedy po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Olsz- troops, having entered Olsztyn, demanded a food contri- tyna zażądano dostarczenia wysokiej kontrybucji żywno- bution, including 120 tonnes of bread. All women were ściowej, w tym 120 ton chleba. Do pomocy w piekarniach obligated to help at bakeries. Pelagia Pieniężna, wife of zobligowano wszystkie kobiety. Jako pierwsza zgłosiła się Władysław Pieniężny, was the first to comply. Pelagia Pieniężna, żona Władysława Pieniężnego. [Małgorzata Kumorowicz] [Małgorzata Kumorowicz]

146 147 IV

Czasoprzestrzenne konsekwencje plebiscytu

Wyniki plebiscytu na Warmii i Mazurach były nie tylko niekorzystne, ale wręcz fatalne dla polskiej opcji narodowej w tym regionie. Wystawę zamyka więc długofalowy, ale monograficzny, ilustrowany rozmaitymi pomnikami obraz skutków głosowania plebiscytowego. Pierwszy przykład to budynek teatru w Olsztynie. Powstał on jako wyraz wdzięczności za wynik głosowania plebiscytowego w Olsztynie, do dzisiaj służy muzie teatralnej, aczkolwiek na przestrzeni lat zmieniały się funkcje sztuki. Drugi przykład jest bardziej skomplikowany – to nieistniejący dziś Tannenberg-Denkmal koło Olsztynka, który upamiętniał nie tylko zwycięską dla Niemiec bitwę pod Tannenbergiem, ale też siłę państwa, rolę armii niemieckiej. Pomnik przekształcono w mauzoleum feldmarszałka Paula von Hindenburga, pod koniec II wojny światowej został Stadtgeld, 1 marka (Mark) ­ Stadtgeld, 1 mark Emitent: Magistrat Malborka Issuer: Malbork (Marienburg) city council zniszczony przez armię niemiecką, a potem zlikwidowany i wykorzystany do budowy pomnika Wdzięczności 11 lipca 1920. 11 July 1920. Armii Czerwonej. Historia tych pomników to element procesu kształtowania wspólnoty, identyfikacji papier, druk paper, print narodowej i państwowej. Jest to też przykład na to, do czego może prowadzić zniekształcenie mechanizmów nr inwentarzowy: N-4048 OMO inventory No.: N-4048 OMO demokracji w działaniu publicznym na każdym jego etapie. Awers: pośrodku tarcza krzyżacka, powyżej – nazwa Obverse: centre – a Teutonic shield, above – the name bonu i tekst nawiązujący do plebiscytu, poniżej – informa- of the bill and a text referring to the Plebiscite, below – in- cja o emitencie. Rewers: pośrodku scena przedstawiająca formation about the issuer. Reverse: centre – a scene de- grupę rycerzy stojących na brzegu rzeki, za którą widocz- picting a group of knights standing at a bank of a river, ne są mury zamku w Malborku. Pod przedstawieniem trzy beyond which Malbork (Marienburg) castle walls are vis- linie tekstu: ible. Below, three lines of text: Spatio-temporal Consequences NAER/OSTLAND/WILLEN/WIR/RIDEN NAER/OSTLAND/WILLEN/WIR/RIDEN NAER/OSTLAND/WILLEN/WIR/MEE NAER/OSTLAND/WILLEN/WIR/MEE of the lebiscite AL/OVER/DIE/GROENE/HEIDEN. AL/OVER/DIE/GROENE/HEIDEN. P Są to pierwsze strofy flamandzkiej pieśni ludowej Those are the first lines of a Flemish folk song praising opiewającej piękno krain na Wschodzie. Utwór pochodzi the beauty of lands in the East. The 12th/13th century song z XII/XIII wieku, z okresu (rozpoczętego jeszcze przez Al- dates back to the times of colonisation of areas between The plebiscite results in Warmia and Masuria were not merely unfavourable, but downright disastrous for Polish brechta Niedźwiedzia) zasiedlania regionu między Ber- Berlin, Magdeburg, and Lutherstadt Wittenberg by set- national options in the region. The exhibition is concluded by a long-term, but monographic, presentation linem, Magdeburgiem i Lutherstadt Wittenbergą osad- tlers from Holland, Flanders, and Brabant, which was of the aftermath of the ballot, illustrated by various monuments. The first example is the theatre in Olsztyn. nikami z Holandii, Flandrii i Brabancji. Piosenka Chcemy launched by Albert the Bear. The song We want to ride It was erected as an expression of gratitude for the plebiscite result in Olsztyn, and serves the performance th jechać na Wschód, której w XIX wieku przypisano funkcję East, which was interpreted in the 19 century as strictly arts to this day, although functions of art did evolve over the years. The second example is more complex – it utworu stricte emigranckiego, przetłumaczona została migratory, was translated and popularised in Germany, i spopularyzowana na obszarze Niemiec, gdzie z czasem where it took on a political meaning in the context of the is the now non-existent Tannenberg-Denkmal near Olsztynek, which commemorated not only the German nabrała również wydźwięku politycznego, w kontekście eastwards expansion plans. victory at Tannenberg, but also the power of the state and the role of the German army. The monument was planu ekspansji na Wschód. [Małgorzata Kumorowicz] converted into the mausoleum of Field Marshal Paul von Hindenburg and at the end of World War II it was [Małgorzata Kumorowicz] destroyed by the German army, and later dismantled and used as material for the Monument of Gratitude to the Red Army. The history of these monuments is part of the process of constructing unity and national and state identity. It is also an example of what can result from distorting the mechanisms of democracy in public life at any of its stages.

148 149 Widokówka – pomnik plebiscytowy w Olsztynie Postcard – plebiscite monument in Olsztyn (Allenstein) „Allenstein, O.-Pr. - Abstimmungsdenkmal” “Allenstein, O.-Pr. - Abstimmungsdenkmal” wyd. Reichsbund Deutscher Papier – u. Schreibungwaren- publ. Reichsbund Deutscher Papier – u. Schreibungwaren- händler e.V. Allenstein, 1923 händler e.V. Allenstein, 1923 papier, druk paper, print sygn. DH 17610 OMO sign. DH 17610 OMO

Widokówka – pomnik plebiscytowy w Olsztynie Postcard – plebiscite monument in Olsztyn (Allenstein) „Allenstein, Abstimmungsdenkmal von W. u. Joh. Krűger “Allenstein, Abstimmungsdenkmal von W. u. Joh. Krűger 1925” 1925” Akt erekcyjny pomnika plebiscytowego w Olsztynie, upa- Foundation act of the plebiscite monument in Olsztyn (Al- twórca: H. Gross, Allenstein, nakładem Deutscher Kun- artist: H. Gross, Allenstein, publisher: Deutscher Kunstver- miętniającego niemieckie zwycięstwo podczas głosowania lenstein), commemorating the German victory in the bal- stverlag, Berlin W8 [po 1923] lag, Berlin W8 [after 1923] w plebiscycie 11 lipca 1920 roku, Olsztyn 1925 lot of 11 July 1920, Olsztyn 1925 papier, światłodruk (?) paper, collotype (?) pergamin, rękopis parchment, manuscript sygn. DH 17612 OMO sign. DH 17612 OMO sygn. DH 730 OMO sign. DH 730 OMO

150 151 Widokówka – teatr w Olsztynie Postcard – theatre in Olsztyn (Allenstein) Widokówka – Pomnik Chwały Rzeszy i wizerunek feld- Postcard – Tannenberg Memorial and image of Field Mar- „Allenstein, Ostpr. – Treudank-Landestheater” “Allenstein, Ostpr. – Treudank-Landestheater” marszałka Paula von Hindenburga shal Paul von Hindenburg Verlag Schöning & Co., Lübeck 1925 Verlag Schöning & Co., Lübeck 1925 Verwaltung des Tannenberg-National-Denkmals, 1934– Verwaltung des Tannenberg-National-Denkmals, 1934– papier, światłodruk (?) paper, collotype (?) 1935 1935 sygn. DH 17618 OMO sign. DH 17618 OMO papier, druk paper, print sygn. DH 9259 OMO sign. DH 9259 OMO

Widokówka – makieta Pomnika Chwały Rzeszy pod Olsz- Postcard – model of the Tannenberg Memorial near Olsz- Widokówka – pogrzeb Paula von Hindenburga i przemó- Postcard – funeral of Paul von Hindenburg and a speech tynkiem tynek (Hohenstein) wienie Hitlera nad trumną by Hitler at the coffin „Reichsehrenmal Tannenberg” “Reichsehrenmal Tannenberg” fot. Krauskopf Fritz, Królewiec 1934 phot. Krauskopf Fritz, Königsberg 1934 fot. Krauskopf Fritz, Królewiec [ok. 1930] phot. Krauskopf Fritz, Königsberg [circa 1930] papier, druk paper, print papier, druk paper, print sygn. DH 4305 OMO sign. DH 4305 OMO sygn. DH 10250 OMO sign. DH 10250 OMO

152 153 Fotografie – dokumentacja rozbiórki mauzoleum Paula von Hindenburga pod Olsztynkiem w 1949 roku autor nieznany papier fotograficzny sygn. DH 2462–2464 OMO

Photographs documenting the dismantling of the Paul von Hindenburg mausoleum near Olsztynek (Hohen- stein), 1949 unknown author photographic paper sign. DH 2462–2464 OMO

Widokówka – panoramiczny widok na plac przed pomni- kiem Wdzięczności Armii Czerwonej w Olsztynie projek- tu Xawerego Dunikowskiego fot. Jerzy Wendołowski, wyd. Biuro Wydawnicze „Ruch”, druk – Bułgaria [ok. 1970] papier, druk sygn. DH 11010 OMO

Postcard – panorama of the square in front of the Monu- ment of Gratitude to the Red Army in Olsztyn, designed by Xawery Dunikowski phot. Jerzy Wendołowski, publ. by “Ruch” Publishing Of- fice, printed in Bulgaria [circa 1970] paper, print sign. DH 11010 OMO

Projekt pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej w Olsz- tynie proj. Stanisław Horno-Popławski, szkice w skali 1 : 1000 Gdańsk, Olsztyn (?) 1948/1949 brystol, tusz sygn. DH 4897 OMO

Design of the Monument of Gratitude to the Red Army in Olsztyn designed by Stanisław Horno-Popławski, figures at 1:1000 scale Gdańsk, Olsztyn (?) 1948/1949 bristol board, ink sign. DH 4897 OMO

154 155 Katastrofa Catastrophe Leszek Sobocki, 1982 Leszek Sobocki, 1982 olej na płótnie oil on canvas sygn. PMW-753 OMO sign. PMW-753 OMO

156 157 Spis treści

Wstęp ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 Introduction ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5

Sebastian Mierzyński Grzegorz Kumorowicz Łańcuch zawiłej przeszłości ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6 Fotografia wojny – dokument, sztuka, propaganda ��������������������������������������������������������������������������� 58 The tangled chain of the past ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 7 War Photography – Document, Art, Propaganda ������������������������������������������������������������������������������� 59

Danuta Syrwid Bogumił Kuźniewski Polacy wobec plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku ����������������������������������������� 18 Tannenberg-Denkmal. Wielkość i upadek ������������������������������������������������������������������������������������������� 68 Poles and the East Prussian Plebiscite of 1920 ������������������������������������������������������������������������������������ 19 Tannenberg-Denkmal. The Fame and the Fall ������������������������������������������������������������������������������������ 69

Małgorzata Gałęziowska Wybrane sfery, mechanizmy i narzędzia autoidentyfikacji oraz kształtowania tożsamości po plebiscycie w Prusach Wschodnich ������������������������������������������������������������������������������������������������ 32 I. I wojna światowa / World War I ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 91 Selected Spheres, Mechanisms and Tools of Self-Identification and Identity Forming in the Wake of the East Prussian Plebiscite ����������������������������������������������������������������������������������������� 33 II. Traktat wersalski i plebiscyt na Warmii i Mazurach / The Treaty of Versailles and the Warmia and Masuria Plebiscite ��������������������������������������������������������������������������������������������� 113 Mirosław J. Hoffmann Heimatkunde – źródło budowania tożsamości zbiorowej wieloetnicznej ludności III. Prusy Wschodnie po plebiscycie / East Prussia after the Plebiscite ������������������������������������������������ 133 Prus Wschodnich w XIX i pierwszych dekadach XX wieku ������������������������������������������������������������ 46 Heimatkunde in the Formation of Group Identity in the Multi-Ethnic Population IV. Czasoprzestrzenne konsekwencje plebiscytu / Spatio-temporal Consequences of East Prussia in the 19th Century and the First Decades of the 20th Century ������������������������������ 47 of the Plebiscite �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 149

158 159 Opracowanie i przygotowanie do druku / Design and dtp Pracownia Wydawnicza ElSet

Opracowanie redakcyjne / Language editing Anna Kruszewska

Opracowanie graficzne / Graphic design Andrzej Mierzyński

Przekład na język angielski / English translation Biuro Tłumaczeń OSCAR – Joanna Jensen

Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie / the Museum of Warmia and Masuria

ISBN 978-83-60016-57-2

Druk i oprawa / Printing and binding Read Me

160 The exhibition Versailles, the Plebiscite and the Zasadniczym celem wystawy Wersal, plebiscyt future of Warmia and Masuria explores the key i co dalej na Warmii i Mazurach? jest pokazanie political, social and economic factors which af- najważniejszych uwarunkowań politycznych, fected the vote and created a space for reflection społecznych i ekonomicznych, które doprowa- on civil, ethnic, and national affiliation. These dziły do głosowania plebiscytowego, wytworzyły factors include elements of social communica- przestrzeń do refleksji nad przynależnością pań- tion in the form of the Treaty of Versailles and stwową, etniczną i narodową. Do tych uwarun- kowań należą elementy komunikacji społecznej declarations made by state authorities, regime w postaci postanowień traktatu wersalskiego oraz transformations, border shifts, major events deklaracji władz państwowych, zmiany ustrojo- of international consequence, local initiatives we i terytorialne, istotne wydarzenia o znaczeniu taken by various community organisations and międzynarodowym, a także lokalne inicjatywy opinions shaped by activists, teachers and local w formie działań różnych organizacji społecz- newspapers. The economy factors resulted chief- nych oraz opinie kształtowane przez działaczy, ly from the havoc wrought by war and the need nauczycieli czy środowiska prenumeratorów lo- for reconstruction of many towns and public in- kalnych gazet. Są to też czynniki ekonomiczne frastructure in East Prussia. The decision to issue wynikające ze zniszczeń spowodowanych dzia- emergency money (Notgeld) in the region also łaniami wojennymi, koniecznością odbudowy played a role, as did the patronage of German cit- Wersal, plebiscyt wielu miejscowości i infrastruktury użyteczności ies over the towns that suffered particularly dra- publicznej w Prusach Wschodnich. Należą do matic losses during the war. Finally, the mecha- i co dalej nich również decyzje o emisji pieniędzy zastęp- nisms of democracy were largely influenced by czych (notgeldów) w regionie, patronaty miast the living conditions of the voters, including niemieckich nad tymi miejscowościami, które zostały szczególnie dotknięte działaniami wojen- their social and political standpoints, social and na Warmii i Mazurach? nymi. Do ważnych uwarunkowań mechanizmów physical security and perspectives for the future. demokracji należy sytuacja życiowa wyborców, The exhibition is accompanied by a catalogue która obejmuje zarówno ich postawy społeczne and educational initiatives. i polityczne, poczucie bezpieczeństwa socjalnego Curators: Dr Małgorzata Gałęziowska, Dr Se- Versailles, the Plebiscite i fizycznego, jak i perspektywy życiowe. bastian Mierzyński. Wystawie towarzyszą katalog oraz działania To celebrate the centennial of the momen- and the future edukacyjne. tous events in regional history, the Museum of Kuratorzy: dr Małgorzata Gałęziowska, dr Se- Warmia and Masuria received co-financing for bastian Mierzyński. the temporary exhibition Versailles, the Plebiscite, of Warmia and Masuria Z okazji 100. rocznicy zdarzeń znaczących dla and the future of Warmia and Masuria (12 March regionu Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie 2020 – March 2021) from the resources of the otrzymało dofinansowanie na realizację wystawy Minister of Culture and National Heritage as part czasowej (12 marca 2020 – marzec 2021) Wer- of the Culture Promotion Fund and the Region- sal, plebiscyt i co dalej na Warmii i Mazurach? al Government of the Warmińsko-Mazurskie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Na- rodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Voivodeship. Kultury, oraz środków samorządu województwa warmińsko-mazurskiego.

media Patronage Patronat medialny ISBN 978-83-60016-58-9