Spazierbuch KREISE: KREUZBURG, NAMSLAU UND ROSENBERG Spacerownik POWIATY: KLUCZBORSKI, NAMYSŁOWSKI I OLESKI

Spazierbuch KREISE: KREUZBURG, NAMSLAU UND ROSENBERG Spacerownik POWIATY: KLUCZBORSKI, NAMYSŁOWSKI i OLESKI

OPPELN / OPOLE • 2019 Spazierbuch • Spacerownik

ieses Spazierbuch, dass Sie, verehrte Leser und Le- Dserinnen, in den Händen halten, ist eine Art Zusam- menfassung des Projektes „Oppelner Region ohne Ge- heimnisse“, welches die Sozial-Kulturelle Gesellschaft der Deutschen in Polen zu unserer großen Freude im Rahmen des Bürgerhaushaltes des Marschalls der Woiwodschaft Oppeln umsetzten konnte. Das Hauptziel unseres Projek- tes war es, den Bewohnern der Woiwodschaft Oppeln und insbesondere der Kreise Kreuzburg, Namslau und Rosen- berg die reiche und vielschichtige Geschichte ihrer Region näherzubringen. Aus diesem Grund wurden 40 Begeg- nungen zum Thema regionale Geschichte veranstaltet, wodurch sich die Teilnehmer aktiv an Diskussionen be- teiligten, ihre Meinungen austauschten und Erinnerungen teilen konnten. Um bei allen Altersgruppen das Interesse für selbstständige Entdeckungen der regionalen Geschich- te zu wecken, haben wir 3 Wettbewerbe veranstaltet, die zu einer feierlichen Gala mit der Ausstellung der aus- gezeichneten Arbeiten führten. Im Weiteren wurden 10 Ausflüge in den Kreisen Kreuzburg, Namslau und Rosen- berg organisiert, um das zu sehen, was eine interessante Geschichte hat, aber man trotzdem nur wenig kennt. Mit dem Spazierbuch in der Hand haben Sie die Möglichkeit, diese Ecke der Region aufs Neue zu entdecken. Ich hof- fe, dass die Publikation Sie dazu anregen wird, auf eige- ne Faust die Geheimnisse der Woiwodschaft Oppeln zu erforschen und das Wissen zu erweitern. Durch die Be- schreibung einzelner Orte und Bauten gewinnen Sie einen tiefen Einblick in die Schätze der drei Kreise und dank der Gliederung in thematische Kapitel können Sie ihre eigenen Routen gestalten, Schlösser, Residenzen, Kirchen und Heiligtümer besichtigen oder die Zeit aktiv verbringen. Ich lade Sie damit zur Lektüre und gleichzeitig zum entdecken unserer lokalen Geschichte ein. Lassen Sie uns das Spazierbuch zum Ausgangspunkt dafür machen, dass die Woiwodschaft Oppeln und im Besonderen die Kreise Namslau, Kreuzburg und Rosenberg ab jetzt für uns ohne Geheimnisse sein werden. Rafał Bartek Vorsitzender 2 Kirchen und Heiligtümer • Kościoły i sanktuaria

pacerownik, który trzymają Państwo w ręku, jest pew- Snego rodzaju podsumowaniem projektu „Opolskie bez tajemnic”, który jako Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim mieliśmy przyjemność re- alizować w ramach Marszałkowskiego Budżetu Obywa- telskiego Województwa Opolskiego. Projekt ten miał na celu przybliżenie mieszkańcom województwa opolskiego, a w szczególności powiatów kluczborskiego, namysłow- skiego i oleskiego, bogatej i złożonej historii ich regionu. W tym celu przeprowadziliśmy 40 spotkań poświęconych historii lokalnej, w trakcie których uczestnicy mogli brać aktywny udział w dyskusjach, wymianie zdań i dzieleniu się wspomnieniami. Aby zachęcić każdą grupę wiekową do samodzielnego odkrywania historii swojego regionu, zorganizowaliśmy trzy konkursy, ich zwieńczeniem była uroczysta gala, podczas której wystawione zostały na- grodzone prace. Kolejnym krokiem było zorganizowanie dziesięciu wycieczek po powiatach kluczborskim, namy- słowskim i oleskim, które pozwoliły zobaczyć interesują- cą i mało znaną historię. Trzymając Spacerownik w ręku, mają Państwo szansę raz jeszcze odkryć ten subregion. Mam nadzieję, że publikacja ta zachęci Państwa do samodzielnego odkrywania tajemnic województwa opolskiego i jeszcze bardziej przybliży to, co było już Państwu znane. Dzięki opisom poszczególnych obiektów zobaczą Państwo, jakie skarby skrywają wszystkie trzy powiaty, a poprzez podział Spacerownika na poszczególne działy, w przejrzy- sty sposób będą Państwo mogli zaplanować własne trasy, zwiedzić zamki i dwory, kościoły i sanktuaria czy też ak- tywnie spędzić czas, korzystając z atrakcji, jakie proponu- je subregion. Zachęcam zatem do lektury i tym samym do odkrywania tego, co jest najbliżej nas, naszej lokalnej historii. Niech Spacerownik będzie praktyczną podstawą, która sprawi, że województwo opolskie, a w szczególności powiaty kluczborski, namysłowski i oleski, stanie się od teraz dla Państwa krainą bez tajemnic.

Rafał Bartek Przewodniczący 3 Spazierbuch • Spacerownik

4 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

Schlösser, Paläste, Gutshöfe Zamki, pałace, dwory

Schloss in Namslau den Innenhof vom Süden zu schließen. ie erste urkundliche Erwähnung eines Später wurde der östliche Mauerabschnitt DSchlosses in Namslau, wahrscheinlich abgerissen, somit konnte der Innenhof mit eines hölzernes, erfolgte 1312. Im Jahre dem östlichen Vorhof verbunden werden. 1360 wurde im Auftrag von Karl IV. neben Im Innenhof steht ein Spätrenais- der Errichtung der Wehranlagen der Stadt sance-Brunnen von ca. 1600. Der runde ein gemauertes Schloss errichtet. Im Jah- Brunnen steht auf einem Sockel und hat re 1533 wurde das Schloss vom Stadt- drei Vorsprünge, welche die Säulen stüt- rat übernommen und ausgebaut. In den zen und mit Flachreliefen verziert sind. Die Jahren 1703-1810 war das Schloss in- Säulen sind mit Zierpflanzen überzogen. teressanterweise im Besitz des Deutschen Auf dem kreisförmigen Baldachin wurde Ordens. Besonders der nördliche und ein Flachrelief mit Pflanzen und Löwen- östliche Teil des Schlosses wurden wäh- köpfen gehaut. rend der dreitägigen Stadtbelagerung im preußisch-österreichischen Krieg im Jahre Zamek w Namysłowie 1741 beschädigt. Nach der Auflösung des Ordens im Jahre 1810 ging es in den Be- ierwsze wzmianki o istnieniu w Na- sitz des preußischen Staates über. Über 20 Pmysłowie zamku – prawdopodobnie Jahre danach wurde das Schloss in private drewnianego – pochodzą z roku 1312. Hände verkauft. 1895 kaufte der damals W 1360 na polecenie Karola IV Luk- bekannte deutsche Brauer Augustin Hasel- semburskiego w ramach budowy fortyfi- bach (Brauerei Haselbach) das Schloss mit kacji miasta powstał zamek murowany. seiner benachbarten Brauerei. Das Schloss W 1533 r. został on przejęty przez radę gehört bis heute zur Brauerei. Leider kön- miasta Wrocławia i nastąpiła jego rozbu- nen das Schloss und ein Teil des Brauerei- dowa. Ciekawostką jest fakt, że w latach gebäudes nicht besichtigt werden. 1703–1810 zamek był własnością zako- Das gemauerte Schloss, das an Stelle nu krzyżackiego. Budowla, a zwłaszcza der alten Holz-Erde-Mauer gebaut wurde, jej północna i wschodnia część, znacznie hatte einen unregelmäßigen ovalen Um- ucierpiała podczas trzydniowego oblę- riss. Das Schloss hatte eine Fläche von ca. żenia miasta w czasie wojny prusko- 1500 m2. Das gotische Gebäude wurde -austriackiej w 1741 r. Po kasacji zako- aus Ziegeln auf einem hohen Fundament nu w 1810 r. zamek stał się własnością aus Feldsteinen errichtet. Das Schloss be- państwa pruskiego, a następnie – po 20 saß interessanterweise nie einen Turm. Im latach – został sprzedany prywatnemu Rahmen eines weiteren Ausbaus wurde właścicielowi. W 1895 r. wraz z położo- 1489 im östlichen Teil ein kleiner Vorhof nym w jego sąsiedztwie browarem został mit einem Torhaus errichtet. In den Jah- kupiony przez Augustyna Haselbacha ren 1533-40 wurde an das Schloss ein (browar Haselbach), znanego w ówcze- Schlossgebäude angebaut. Der dritte Flü- snym czasie niemieckiego piwowara. Za- gel wurde im Jahre 1770 angebaut, um mek do dziś należy do browaru. Niestety,

5 Spazierbuch • Spacerownik

jako część zabudowań browaru, jest dziś niedostępny do zwiedzania. Murowany zamek, zbudowany w miejscu starych wałów drewniano-ziemnych, miał nieregularny, owalny zarys. Zajmo- wał powierzchnię około 1500 m2. Został zbudowany z cegły o układzie gotyckim na wysokiej podmurówce z kamienia polnego. Co ciekawe, prawdopodobnie nigdy nie posiadał wieży. W ramach dalszej rozbudowy w 1489 r. od wschodu powstał niewielki zewnętrzny dziedziniec z budynkiem bramnym. Natomiast w latach 1533–40 do zamku dobudowano dodatkowy bu- Ende des 19. Jahrhunderts um zwei An- dynek. W 1770 r. dobudowano trzecie bauten erweitert: an der Nordseite mit skrzydło, zamykając tym samym dziedzi- einem Balkon und an der Südseite. An der niec wewnętrzny od południa. W okresie Westseite entstand eine Veranda mit Blick późniejszym rozebrano wschodni odcinek auf die Hainbuchenallee, die Holzfenster murów, trwale łącząc główny dziedziniec wurden ausgetauscht. Nach dem Zweiten z dziedzińczykiem wschodnim. Weltkrieg wurde das Schloss verstaatlicht, Na dziedzińcu zamkowym znajduje später wurden darin Wohnungen, Büroräu- się późnorenesansowa studnia z ok. 1600 me, ein Schlachthof, ein Kühlraum und ein roku. Kolista, z cokołem i trzema wystę- Geschäft eingerichtet. Seit Juni 1996 be- pami, które stanowią podstawy kolumn, findet es sich im Privatbesitz und wurde zu ozdobiona płaskorzeźbami. Kolumny po- agrotouristischen Zwecken umfunktioniert. kryte są dekoracyjną roślinnością. Balda- Gegen Ende des 18. Jahrhunderts chim kolisty z fryzem pokryty jest płasko- wurde in der Nähe des Schlosses ein kle- rzeźbioną roślinnością z głowami lwów. iner Landschaftspark angelegt, dessen größte Attraktion eine denkmalgeschützte Schloss in Bischdorf (Kreis Hainbuchenallee ist. Sie befindet sich an Kreuzburg) der Achse des Schlosses. Im ca. 2 ha großen Park setzt sich der Baumbestand as klassizistische Schloss wurde ca. überwiegend aus Laubbäumen mit weni- D1800 erbaut. Das Bauwerk entstand gen Kiefern zusammen. im Auftrag von Jerzy von Paczensky, dem damaligen Besitzer der Dorfgüter, der auch Dwór w Biskupicach das Amt des hohen Steuerbeamten im (pow. kluczborski) Kreis Rosenberg bekleidete. Das Schloss wurde auf der kompositorischen Achse der ałac wybudowany został ok. 1800 r. Hainbuchenallee errichtet und verbindet Pw stylu klasycystycznym. Inicjatorem zwei Teile des Gutshofes. Am Volutengie- budowy był Jerzy von Paczensky, ówcze- bel an der Mittelachse des Mittelflügels sny właściciel majątku w Biskupicach, któ- wurde eine Stiftungstafel mit der folgen- ry pełnił także funkcję wyższego urzędnika den Inschrift angebracht: „Erbaut im Jahr podatkowego w powiecie oleskim. Pałac 1800 von Georg Friedrich Wilhelm von ustawiony jest na osi kompozycyjnej alei Paczensky”. Das Schloss wurde gegen grabowej i łączy dwie części podwórza fol-

6 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

warcznego. W trójkątnym naczółku, na osi geschaffen. Vom 19. Jahrhundert bis 1945 środkowej elewacji frontowej wschodniej gehörte der Gutshof in Bischdorf zum kö- widnieje tablica fundacyjna z inskrypcją: niglichen Besitz der Familie von Hohenzol- „Erbaut im Jahr 1800 von Georg Friedrich lern. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde Wilhelm von Paczensky”. Pałac został der Gutshof verstaatlicht. Der Gutshof przebudowany pod koniec XIX w. poprzez wurde aus Ziegeln auf einem rechteckigen dobudowanie dwóch przybudówek: od Grundriss gebaut. Das Gebäude ist ver- strony północnej z balkonem oraz od strony putzt. Der Gutshof hat zwei Stockwerke. In południowej. Natomiast od strony elewa- einigen Räumen ist noch ein Tonnengewöl- cji zachodniej powstała weranda z wido- be mit Gurtbögen zu sehen. Das Gebäude kiem na aleję grabową. Podczas remontu hat ein Mansarddach, das mit Dachziegeln wymieniono także stolarkę okienną. Po II gedeckt wurde. Vor dem zentral gelegenen wojnie światowej pałac stał się własnością Haupteingang steht eine neuere Veranda, Skarbu Państwa, a potem wykorzystywany über der sich ein Balkon befindet. In der był częściowo jako mieszkania, biura go- nächsten Umgebung des Gutshofes befin- spodarcze oraz ubojnia, chłodnia i sklep. det sich ein kleiner Park mit einer Lindenal- Od czerwca 1996 r. stał się własnością lee. Der Gutshof mit seinem Park befindet prywatną, nabywcy urządzili w nim gospo- sich heute im Privatbesitz. darstwo agroturystyczne. Pod koniec XVIII w. przy pałacu zało- Dwór w Biskupicach (pow. oleski) żono niewielki park krajobrazowy, którego największą atrakcją jest zabytkowa aleja wór w stylu barokowym został tu wy- grabowa, znajdująca się na osi pałacu. Dbudowany przez rodzinę von Jordan Obecnie w parku o powierzchni ok. 2 ha w połowie XVIII w. Od XIX w. do 1945 r. przeważa drzewostan liściasty z nieliczny- wchodził w skład królewskich dóbr rodzi- mi świerkami. ny von Hohenzollern. Po II wojnie świa- towej dwór został upaństwowiony. Jest Gutshof in Bischdorf (Kreis to budynek murowany z cegły, otynkowa- Rosenberg) ny, wzniesiony na planie prostokąta. Ma dwie kondygnacje. W części pomieszczeń ie barocke Bebauung des Gutshofes in zachowane są sklepienia kolebkowe z lu- DBischdorf wurde von der Familie von netami. Wysoki dach mansardowy pokry- Jordan um die Mitte des 18. Jahrhunderts ty został dachówką. Główne wejście do dworu znajduje się w centralnym miejscu i jest poprzedzone nowszym gankiem, nad którym znajduje się balkon. W otoczeniu dworu znajduje się niewielki park z aleją lipową. Obecnie dwór wraz z parkiem stanowi własność prywatną.

Alte Brücke in Guttentag

ie Steinbrücke wurde im Jahre 1610 Dim Auftrag der Habsburger gebaut, welche damals im Besitz der Guttenberger Güter waren. Beim Bau der Brücke kam

7 Spazierbuch • Spacerownik

barten Park das Grabmal der Adelsfamilie von Lieres. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden im Schloss eine Grundschule, eine Mittelschule und eine landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft eingerichtet. Das deutlich heruntergekommene Schloss wurde 1982 in private Hände verkauft. Das Schloss ist heute im Besitz von Janusz Jasiński, der das Gebäude für agrotouris- tische Zwecke nutzt. Das Gebäude kann besichtigt werden. Neben dem Palast befindet sich ein gemauertes Hinterhaus aus dem 19. Jahrhundert. Eine zusätzliche geschliffener Stein zum Einsatz. Die Brü- Schönheit verleiht dem Schloss ein 12 ha cke ist interessanterweise das älteste Bau- großer Landschaftspark mit interessantem denkmal in Guttentag. Die Brücke befindet altem Baumbestand. sich heute am Stadtpark in Guttentag. Pałac w Gołkowicach Most dworski w Dobrodzieniu arokowy pałac w Gołkowicach po- amienny most został wybudowany Bwstał w 1750 r. Inicjatorem budowy Kw 1610 r. z inicjatywy Habsburgów, był hrabia von Götz, ówczesny właściciel którzy wówczas byli posiadaczami dóbr wsi. W XIX wieku pałac należał do rodziny dobrodzieńskich. Do budowy użyto ka- Lipinskich, a następnie rodu Franckenber- mienia łupanego. Ciekawostką jest fakt, gów. Był przebudowywany w XIX i XX w. że most ten jest najstarszym zachowanym W tym okresie powstała m.in. neogotycka do dziś zabytkiem Dobrodzienia. Obecnie stolarka drzwiowa. W 1902 r. majątek znajduje się on przy parku miejskim w Do- kupił Rudolf von Lieres. Potomkowie tego brodzieniu. rodu byli w posiadaniu pałacu do stycznia 1945 r. W sąsiadującym z pałacem parku Schloss in Golkowitz znajduje się do dziś grobowiec rodu von Lieres. Po wojnie w budynku mieściła się as barocke Schloss in Golkowitz wurde kolejno: szkoła podstawowa, szkoła śred- D1750 erbaut. Die Initiative für den Bau des Schlosses ergriff der damalige Besitzer des Dorfes Graf von Götz. Im 19. Jahrhun- dert war das Schloss im Besitz der Fami- lie Lipinski, dann des Adelsgeschlechtes Franckenberg. Das Schloss wurde im 19. und 20. Jahrhundert umgebaut. In dieser Zeit wurden auch u. a. neogotische Holz- türen eingebaut. Rudolf von Lieres kaufte das Anwesen im Jahre 1902. Die Nach- kommen des Adelsgeschlechtes waren im Besitz des Schlosses bis Januar 1945. In- teressanterweise befindet sich im benach-

8 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

nia i rolnicza spółdzielnia produkcyjna. romantische Geschichte verbunden. Der Znacznie zrujnowany budynek w 1982 junge Friedrich verliebte sich in die Toch- r. stał się własnością prywatną. Obecnie ter des Gärtners, der auf seinem Anwesen pałac należy do Janusza Jasińskiego, któ- arbeitete. Leider war die Liebe zum Schei- ry stworzył w tym miejscu gospodarstwo tern verurteilt, weil es sich nicht gehörte, agroturystyczne. Obiekt dostępny jest dla dass ein Nachkomme eines großen Adels- zwiedzających. Obok znajduje się murowa- geschlechtes eine polnische Bäuerin heira- na oficyna z XIX w. Uroku pałacowi dodaje tet. Das junge Liebespaar traf sich jedoch także park krajobrazowy o powierzchni 12 heimlich unter einer Linde im Schlosspark, ha, z ciekawymi okazami starodrzewu. was damals ein sittenwidriges Verhalten darstellte. Später heiratete das Mädchen Schloss in Reinersdorf einen Mann gleichen Standes und brachte ein Kind zur Welt. Kurz danach verstarb die as eklektische Schloss mit Ornamen- Frau. Friedrich hingegen schaffte es nicht, Dten im barocken und klassizistischen eine andere Frau zu ehelichen. Bis zu sei- Stil wurde in den Jahren 1895-1896 er- nem Tod hegte er für die Linde, unter der er baut. Den Bau hat Georg von Reinersdorf sich mit seiner Geliebten zu treffen pflegte, gestiftet. Bis 1945 gehörte das Anwesen eine große Sympathie. An dieser Stelle ver- dem Adelsgeschlecht von Reinersdorf. anlasste er den Bau seines Grabmals. Um Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde das seine letzte Ruhestätte kümmerten sich die Gebäude verstaatlicht und vom Staatlichen Bewohner, weil Friedrich ihnen als ein sehr Landwirtschaftsbetrieb (poln. PGR) über- guter Hausherr und Mensch in Erinnerung nommen. Heute befindet sich das Schloss blieb. An die Begräbnisstätte von Friedrich im Privatbesitz und verfällt zusehends, weil von Reinersdorf erinnert ein riesiger Stein. keine Renovierungen durchgeführt werden. Eine Besichtigung des Schlosses ist leider Pałac w Komorznie nicht möglich. Das Schloss kann man sich nur von außen ansehen. klektyczny pałac z elementami ba- Das Schloss wurde auf einem recht- Erokowymi i klasycystycznymi został eckigen Grundriss errichtet. Das Gebäude wybudowany w Komorznie w latach wurde aus Ziegeln gemauert und verputzt. 1895–1896. Jego fundatorem był Georg Noch vor dem Zweiten Weltkrieg wurde von Reinersdorff. Do 1945 roku posia- das Bauwerk ordentlich umgebaut. Das dłość należała do rodu von Reinersdorff. eingeschossige Gebäude hat eine Unter- kellerung und ein Walmdach. Auf der östlichen Seite sind zwei achteckige Eck- türme besonders sehenswert. Von dieser Seite grenzt an das Gebäude ein Land- schaftspark an, in dem zwei Denkmäler der Besitzer standen. Auf der westlichen Seite des Schlosses befinden sich Wirt- schaftsgebäude des ehemaligen Gutsho- fes: ein Getreidespeicher, eine Scheune, ein Stall, ein Kuhstall, eine Schmiede und eine Schreinerei. Mit dem letzten Schloss- besitzer Friedrich von Reinersdorf ist eine

9 Spazierbuch • Spacerownik

Po wojnie budynek został przejęty przez państwo i należał do miejscowego pań- stwowego gospodarstwa rolnego. Obec- nie pałac jest własnością prywatną, niestety z powodu braku remontów jego stan techniczny się pogarsza. Jest niedostępny do zwiedzania i można go zobaczyć jedynie z zewnątrz. Pałac na planie prostokąta został wy- murowany z cegły i otynkowany. Jeszcze przed II wojną światową budowla zo- stała znacznie przebudowana. Posiada piętro oraz podpiwniczenie, nakryta jest dachem czterospadowym. Od strony wschodniej na uwagę zasługują dwie na- Schloss in Kostau rożne ośmioboczne wieże. Od tej strony as spätbarocke Schloss wurde von do budowli przylega park krajobrazowy, DFriedrich von Strachwitz gestiftet. w którym znajdowały się dwa pomni- Das Schloss wurde gegen Ende des 18. ki właścicieli posiadłości. Natomiast od Jahrhunderts errichtet. Vom Ende des strony zachodniej pałacu znajdują się 19. Jahrhunderts bis 1945 war das An- zabudowania gospodarcze dawnego fol- wesen im Besitz des Adelsgeschlechtes warku: spichlerz, stodoła, stajnia, obora, Ballestrem. Nach dem Zweiten Weltkrieg kuźnia i stolarnia. wurde das Schloss verstaatlicht und von Z ostatnim właścicielem zamku, któ- der örtlichen Filiale des Staatlichen Land- rym był Friedrich von Reinersdorff, zwią- wirtschaftsbetriebes übernommen. Aktuell zana jest romantyczna historia. Młody wohnen im Schloss mehrere Familien, so- Friedrich zakochał się w córce ogrodnika, dass man sich das Gebäude nur von außen który pracował w jego majątku. Nieste- ansehen kann. ty, miłość ta skazana była na niepowo- Das Schloss wurde auf einem recht- dzenie, gdyż dziedzicowi wielkiego rodu eckigen Grundriss errichtet. Das Gebäude nie wypadało poślubić polskiej chłopki. wurde aus Ziegeln gemauert und verputzt. Mimo wszystko młodzi zakochani spo- Um 1900 wurde das Schloss umgebaut. tykali się po kryjomu pod lipą znajdują- In dieser Zeit entstand ein achteckiger cą się w przypałacowym parku. Później Turm, welcher mit einem kugelförmigen dziewczyna poślubiła chłopca równego Helm gekrönt wurde. Im Jahre 1955 fiel jej stanem i urodziła dziecko. Wkrótce po das Gebäude einem Brand zum Opfer. tym zmarła. Friedrich nigdy nie poślubił Durch den Wiederaufbau in den Jahren innej kobiety. Do końca swojego życia da- 1957-58 konnten die meisten barocken rzył wielkim sentymentem lipę, pod którą Elemente nicht rekonstruiert werden. Bei spotykał się z ukochaną, i w tym miejscu dem Wiederaufbau erhielt das Gebäude nakazał zbudować swój grobowiec. Miej- ein drittes Geschoss. In der Nähe des sce jego spoczynku jest otoczone opieką Schlosses gibt es einen ehemaligen Land- przez mieszkańców, gdyż Friedrich za- schaftspark und ein Wirtschaftsgebäude pisał się w pamięci mieszkańców jako des einstigen Gutshofes. An der seitlichen bardzo dobry gospodarz i człowiek. Dziś Fassade blieb die Wappenkartusche er- miejsce to upamiętnia ogromny kamień. halten.

10 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

Pałac w Kostowie Walmdach. An der südöstlichen Ecke befindet sich ein kleiner, quadratischer und undatorem późnobarokowego pałacu dreigeschossiger Turm. Das Schloss wird Fw Kostowie był Friedrich von Strach- von einem Park und einem Wirtschaftsge- witz. Budynek został wybudowany pod bäude umgeben. koniec XVIII w. Od końca XIX w. do 1945 r. majątek był w posiadaniu rodu Pałac w Kozłowicach Ballestremów. Po II wojnie światowej pałac został znacjonalizowany i przejęty klektyczny pałac został wzniesiony przez miejscowy PGR. Aktualnie dawny Ew Kozłowicach w 1901 r. Inicjatorem pałac pełni funkcję wielorodzinnego bu- jego budowy był właściciel miejscowej dynku, ogólnodostępny jest więc tylko huty. Po wojnie pałac został przejęty przez z zewnątrz. państwo, a jego pomieszczenia pełniły Pałac wzniesiony na planie prostoką- przeróżne funkcje, m.in. biura, przychod- ta, murowany z cegły, otynkowany. Około ni, sali bankietowej. Obecnie budynek 1900 r. został przebudowany. Wówczas sprawia wrażenie opuszczonego i ulega dobudowano do niego ośmioboczną wieżę, powolnej dewastacji. Obecny właściciel zwieńczoną baniastym hełmem. W 1955 posiadłości, kupując ją, zapewniał o chę- r. budynek uległ pożarowi, a jego odbudo- ci odbudowy pałacu i urządzenia w nim wa, która miała miejsce w latach 1957– domu spokojnej starości. Niestety plany te 58 zatarła większość stylowych rozwiązań. nie zostały wdrożone. Podczas odbudowy do budynku dodano trzecią kondygnację. W otoczeniu pałacu znajduje się stary park krajobrazowy oraz budynki gospodarcze dawnego folwarku. Na elewacji bocznej jednego z nich zacho- wał się kartusz herbowy.

Schloss in Koselwitz

as eklektische Schloss wurde 1901 er- Drichtet. Die Initiative für dessen Bau ergriff der Besitzer der örtlichen Hütte. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde das Schloss verstaatlicht. Seine Räume wurden als Bü- ros, eine Arztpraxis oder ein Bankettsaal genutzt. Heute wirkt das Gebäude verlassen und verfällt langsam. Der heutige Be- Budynek jest murowany z cegły, otyn- sitzer versicherte, das Schloss zu sanieren kowany, podpiwniczony, wzniesiony na und darin ein Seniorenheim einrichten zu planie prostokąta. Ma dwie kondygnacje wollen. Leider wurde dieses Vorhaben nie i nakryty jest wysokim dachem czterospa- umgesetzt. dowym. W narożniku południowo-wschod- Das aus Ziegeln gemauerte Schloss nim znajduje się niewielka kwadratowa, hat eine Unterkellerung und wurde auf ei- trzykondygnacyjna wieża. Pałac jest oto- nem rechteckigen Grundriss errichtet. Das czony niewielkim parkiem oraz budynkami zweigeschossige Schloss deckt ein hohes gospodarczymi.

11 Spazierbuch • Spacerownik

Schloss in Matzdorf der Höflichkeit des Besitzers entstand ein Inneneinrichtungsmuseum, was Teile des as Schloss in Matzdorf wurde vom be- Schlosses zur Besichtigung ermöglicht. Dkannten preußischen Architekten Carl Das Schloss wurde auf einem recht- Gotthard Langhans entworfen. Die klas- eckigen Grundriss errichtet. Das Gebäude sizistische Residenz wurde ca. 1790 er- wurde aus Ziegeln gemauert und verputzt. richtet, als Graf Gottlieb Ernst von Henckel Das zweigeschossige Schloss hat ein Donnersmarck im Besitz der Dorfgüter war. Walmdach. Von der einstigen Innenein- Später gehörte das Schloss dem Grafen richtung blieben eine Reihe romantischer Franz von Gaschin, Ernst Philipp von Be- Wandmalereien aus dem 18./19. Jahrhun- thusy-Huc, Oscar von Rothkirch-Pantheu, dert und ein Kamin erhalten. dem Grafen Bernhard von Prittwitz-Gaff- In der Nachbarschaft des Schlosses ron, Gustav Staroste und dem Grafen Jo- gibt es einen gepflegten ca. 3,5 ha großen hann Broel-Plater. Der letzte Schlossherr Park. Besonders sehenswert sind die ca. war Kurt Dobers bis zum Ende des Zwei- 200 Jahre alten Hainbuchen. In der Um- ten Weltkrieges. Nach dem Zweiten Welt- gebung des Schlosses befinden sich um krieg wurde das Gebäude verstaatlicht und den Innenhof herum Bauten des früheren vom Staatlichen Landwirtschaftsbetrieb Gutshofes. (poln. PGR) übernommen. 1982 wurde das Schloss von der Familie Grotowski Pałac w Maciejowie gekauft, welche das heruntergekommene Gebäude sicherte und renovierte. In den ostał zaprojektowany przez sławnego Jahren 2006-2008 hat der nächste priva- Zpruskiego architekta Carla Gottharda te Besitzer eine gründliche Sanierung des Langhansa. Klasycystyczna rezydencja Schlosses durchgeführt. Heutzutage befin- powstała ok. 1790 r., gdy właścicielem det sich das Schloss im Privatbesitz. Dank majątku był hrabia Gottlieb Ernest von

12 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

Henckel Donnersmarck. Później nabywca- Stil um- und ausgebaut, indem das bislang mi pałacu byli kolejno: hrabia Franciszek klassizistische Bauwerk barocke Elemente von Gaschin, Ernst Filip von Bethusy-Huc, verliehen bekam. Nach dem Zweiten Welt- Oskar von Rothkirch-Pantheu, hrabia Ber- krieg wurden das Schloss verstaatlicht und nard von Prittwitz-Gaffron, Gustaw Staro- darin eine bis 2003 betriebene Grund- ste, hrabia Johann Broel-Plater. Ostatnim schule eingerichtet. Das Schloss gelang in zarządcą pałacu do końca II wojny świa- private Hände. Der Käufer war: das Unter- towej był Kurt Dobers. Po 1945 r. pałac nehmen Hetman Roma Byczyna sp. z o.o. został przejęty przez państwo i oddany Das Schloss wurde renoviert und zu einem w użytkowanie państwowemu gospodar- Hotel und Restaurant umfunktioniert. stwu rolnemu. W 1982 r. pałac nabyli Das aus Ziegeln gemauerte Schloss państwo Grotowscy, którzy przystąpili do wurde verputzt und hat eine Unterkelle- zabezpieczania i remontu zrujnowanego rung. Es wurde auf einem rechteckigen obiektu. W latach 2006–2008 kolejny Grundriss errichtet. Das zweigeschossige prywatny właściciel przeprowadził grun- Bauwerk hat ein zusätzliches Stockwerk towną restaurację pałacu. Obecnie stano- auf dem Dachboden. Das Schloss hat ein wi własność prywatną, jednak w obiekcie hohes Mansardendach. An der Schloss- utworzono muzeum, dzięki czemu można fassade sind ein zentraler Risalit und ein go częściowo zwiedzić. vorausgehender viersäuliger Portikus, der Pałac wzniesiono na planie prostoką- den Balkon stützt, angebracht. Von der ta, jest murowany z cegły i otynkowany. ursprünglichen Ausstattung des Schlosses Ma dwie kondygnacje oraz czterospado- sind insbesondere erhalten geblieben: die wy dach. Z pierwotnego wystroju wnętrza Konstruktion, eine Holztreppe, das ganze zachował się zespół romantycznych malo- wideł ściennych z przełomu XVIII i XIX w. oraz kominek. W sąsiedztwie budowli można podzi- wiać zadbany park o powierzchni około 3,5 ha, w którym na uwagę zasługują około 200-letnie graby. W otoczeniu pa- łacu znajdują się także budynki dawnego folwarku rozłożone wokół dziedzińca go- spodarczego.

Schloss in Proschlitz

as Schloss in Proschlitz wurde in der DWende des 18. und 19. Jahrhunderts erbaut. Die Initiative für den Bau des Schlosses ergriff Ernst Graf von Strachwitz. Täfelwerk mit Leisten und Bretterdecke in Die nächsten Besitzer des Anwesens wa- der Empfangshalle im ersten Stock, ein Ka- ren Mitglieder der Adelsgeschlechter von min in der Empfangshalle, hölzerne balus- Strachwitz, von Rittberg und von Watz- terähnliche Abdeckungen der Heizkörper, dorf. Der letzte Besitzer der Residenz war Deckenkehlen, Zierleisten an der Decke Rudolf von Watzdorf. In seinem Auftrag in den Salons und ein Teil der Holzfenster wurde das Schloss 1914 im eklektischen und -türen.

13 Spazierbuch • Spacerownik

Das Schloss ist von einem 2,5 ha gro- skownice kaloryferów, fasety i sztukaterie ßen englischen Garten, der unter Denk- na sufitach w salonach oraz część stolarki malschutz steht, umgeben. Besonders okiennej i drzwiowej. sehenswert im Park sind: eine der größten Otoczenie pałacu stanowi zabytkowy in Polen und über 550 Jahre alte Winter- park w stylu angielskim o powierzchni linde, der älteste Berg-Ahorn im Oppelner 2,5 ha. W parku warto zobaczyć jedną Schlesien und eine außergewöhnliche z największych w Polsce lip drobnolist- Douglasie, deren Hauptstamm zerstört nych, liczącą ponad 550 lat, najstarszy na wurde und dessen Rolle von fünf Seiten- Opolszczyźnie jawor oraz wyjątkowy okaz stämmen übernommen wurde, die eine daglezji, drzewa iglastego, którego główny Krone mit rechten Winkeln bilden. pień uległ zniszczeniu, a jego rolę przejęło jednocześnie pięć konarów bocznych, two- Pałac w Proślicach rząc koronę o kątach prostych. owstał na przełomie XVIII i XIX w. Schloss in Roschkowitz PInicjatorem budowy rezydencji był Ernst Graf von Strachwitz. Kolejnymi wła- as neoklassizistische Schloss in ścicielami majątku byli przedstawiciele DRoschkowitz wurde 1845 im Auf- rodu von Strachwitz, von Rittberg oraz trag von Wilhelm von Taubadel und sei- von Watzdorf. Ostatnim właścicielem był nem Schwiegersohn Friedrich von Cra- Rudolf von Watzdorf. Z jego inicjatywy mon-Taubadel errichtet. 1914 wurde das w 1914 r. dokonano przebudowy i rozbu- Schloss im eklektischen Stil von Bertram dowy pałacu w stylu eklektycznym, wzbo- von Cramon-Taubadel umgebaut. Die Re- gacając dotychczasowy klasycystyczny sidenz blieb im Besitz der Nachkommen budynek o barokowe elementy. Po wojnie dieses Adelsgeschlechtes bis zum Ende obiekt został upaństwowiony i urządzono des Zweiten Weltkrieges. 1945 wurde das w nim szkołę podstawową, która funkcjo- Schloss verstaatlicht und vom Staatlichen nowała do 2003 r. Następnie pałac został Landwirtschaftsbetrieb (poln. PGR) über- przejęty przez prywatnego właściciela: nommen, der darin Büros und Wohnungen Przedsiębiorstwo Hetman Roma Byczyna für Mitarbeiter einrichtete. 1954 löste ein sp. z o.o., który go wyremontował i zaada- Brand den nächsten Umbau aus. 1998 ptował na potrzeby hotelu i restauracji. wurde die Residenz von einem Privatmann Pałac to budynek murowany z ce- erworben. Trotz vorheriger Beteuerungen gły, otynkowany, podpiwniczony. Został wzniesiony na planie prostokąta. Ma dwie kondygnacje oraz dodatkową kondygna- cję na poddaszu. Nakryty jest wysokim dachem mansardowym. Na fasadzie budynku umieszczono niewielki centralny ryzalit poprzedzony czterokolumnowym portykiem dźwigającym balkon. Z pierwotnego wyposażenia pałacu zachowały się w szczególności: konstrukcja klatki scho- dowej, drewniane boazerie płycinowe wraz z belkowym sufitem w hallu na piętrze, kominek w hallu, drewniane tralkowe ma-

14 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

wurde das Schloss nicht renoviert. Seit ei- niu potomków tego rodu do końca drugiej nigen Jahren wird erfolglos versucht, das wojny światowej. W 1945 r. pałac został Schloss zu verkaufen. Eine Besichtigung upaństwowiony i przekazany państwowe- des Schlosses ist leider nicht möglich. Das mu przedsiębiorstwu rolnemu, które urzą- Schloss kann man sich nur von außen an- dziło w nim swoje biura oraz mieszkania sehen. pracowników. W 1954 r. miała miejsce Das Schloss wurde auf einem recht- kolejna przebudowa pałacu, spowodowa- eckigen Grundriss errichtet. Das zwei- na pożarem. W 1998 r. rezydencja zosta- geschossige Gebäude deckt ein hohes ła kupiona przez prywatnego właściciela. Walmdach. Das heutige Gebäude ist eine Niestety, pomimo wcześniejszych zapew- Mischung aus zwei Stilen: der Renaissance nień, w pałacu nie wykonano prac remon- und dem Neoklassizismus. Die Schloss- towych. Od kilku lat prowadzone są bez- fassade ziert ein Turm, in dem sich der skuteczne próby sprzedaży pałacu. Obiekt Haupteingang befindet. Auf dem Turm gibt jest niedostępny do zwiedzania, można go es ein Portal im Stil der Neorenaissance zobaczyć jedynie z zewnątrz. mit einer Wappenkartusche des Adels- Pałac został wzniesiony na planie pro- geschlechtes von Cramon-Taubadel. Die stokąta. Ma dwie kondygnacje i nakryty Flügel des Schlosses haben im Bereich des jest wysokim dachem czterospadowym. ersten Geschosses Arkadengalerien mit Obecny budynek to mieszanka stylu neo- korinthischen Säulen. Auf der Ostseite gibt renesansowego i neoklasycystycznego. Fa- es eine Arkadien-Loggia, über der sich eine sadę pałacu zdobi wieża, w której mieści Terrasse erstreckt. Von der ursprünglichen się główne wejście do budynku. Na wieży Ausstattung des Schlosses sind in einigen znajduje się neorenesansowy portal z kar- Räumen noch das Täfelwerk und ein Ori- tuszem herbowym rodu von Cramon-Tau- ginalboden aus hellem Marmor zu sehen. badel. Skrzydła pałacu mają na wysokości In der Nähe des Parks gibt es einen pierwszego piętra arkadowe krużganki Landschaftspark mit einer Fläche von z kolumnami korynckimi. Na wschodniej 3,30 ha. Im Schlosspark, der Anfang des elewacji umieszczono arkadową loggię, 19. Jahrhunderts angelegt wurde, sind nad którą mieści się taras. Z pierwotnego alte Stieleichen und Rotbuchen besonders wyposażenia pałacu do dziś zachowały się sehenswert. In der Nähe des Schlosses w niektórych pomieszczeniach boazeria befinden sich gut erhaltene Wirtschaftsge- oraz oryginalna posadzka z jasnego mar- bäude aus dem 19. Jahrhundert, u. a. ein muru. ehemaliges Direktionsgebäude, ein Spei- Wokół pałacu można podziwiać park cher und eine Brennerei. krajobrazowy o pow. 3,30 ha. W pocho- dzącym z początku XIX w. parku na uwagę Pałac w Roszkowicach zasługują stare okazy dębów szypułko- wych i buków zwyczajnych. W sąsiedztwie ałac w Roszkowicach został wybu- pałacu zachowały się zabudowania gospo- Pdowany w stylu neoklasycystycznym darcze z XIX w., m.in. dawna rządcówka, w 1845 r. Pierwszym właścicielem był spichlerz oraz gorzelnia. Wilhelm von Taubadel i jego zięć Fryderyk von Cramon-Taubadel. W 1914 r. pałac Schloss in Radau został przebudowany w stylu eklektycznym przez Bertrama von Cramon-Tauba- as klassizistische Schloss in Radau del. Rezydencja pozostawała w posiada- Dwurde in den Jahren 1848-1852 er- 15 Spazierbuch • Spacerownik

wertvolle Exemplare alten Baumbestandes bestaunen: eine Stieleiche, eine Roteiche, eine Winterlinde, ein Ahornblatt und ein amerikanischer Tulpenbaum. In der Nähe des Parks gibt es auch ehemalige Wirt- schaftsgebäude. Besonders sehenswert ist die Figur des hl. Johannes Nepomuk an der Einfahrt in das ehemalige Gut.

Pałac w Radawiu

ałac w stylu klasycystycznym został tu Pwybudowany w latach 1848–1852. richtet. Die Residenz wurde für Ludwik von Właścicielem miejscowego majątku był Schmakowski errichtet. Seit 1835 war er wówczas – od roku 1835 – Ludwik von im Besitz des hiesigen Gutes. 1917 kam Schmakowski. W 1917 r. majątek wraz das Adelsgeschlecht von Aulock, das mit z pałacem stał się własnością rodu von Au- den von Schmackowskis verwandt war, in lock, spokrewnionego z von Schmakowski- den Besitz des Gutes und seines Schlos- mi. W 1922 r. z inicjatywy Baltazara von ses. 1922 wurde das Schloss im Auftrag Aulocka pałac został przekształcony i roz- von Baltazar von Aulock umgestaltet und budowany. W posiadaniu rodu von Aulock ausgebaut. Das Schloss blieb im Besitz pałac pozostawał do 1945 r. Po II wojnie des Adelsgeschlechtes bis 1945. Nach światowej pałac został przejęty przez pań- dem Zweiten Weltkrieg wurde das Schloss stwo i przekształcony kolejno w ośrodek verstaatlicht sowie zu einer Ferienanlage kolonijny, a następnie dom starców. Obec- und später zu einem Seniorenheim um- nie pałac wraz z przyległym terenem należy funktioniert. Heute sind das Schloss und do domu pomocy społecznej. Teren wokół das dazugehörige Gelände im Besitz eines jest ogrodzony, zabytek można zobaczyć Pflegeheims. Die ganze Liegenschaft ist z pewnej odległości, zza ogrodzenia. umzäunt. Das alte Schloss kann nur aus Pałac został wzniesiony na planie pro- größerer Entfernung betrachtet werden, stokąta z cegły i otynkowany. Budynek jest wenn man hinter dem Zaun steht. podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakry- Das aus Ziegeln errichtete und verputz- ty płaskim dachem. Główne wejście do pa- te Schloss wurde auf einem rechteckigen łacu posiada portyk wsparty na filarach, do Grundriss erbaut. Das zweigeschossige którego prowadzą szerokie schody. Elewa- Gebäude hat eine Unterkellerung und cję pałacu zdobią prostokątne obramowa- ist durch ein flaches Dach gedeckt. Zum nia otworów okiennych, nadokienniki oraz Haupteingang, an welchem ein Portikus gzyms międzykondygnacyjny. mit Säulen steht, führt eine breite Treppe. W sąsiedztwie znajduje się park kra- An den Außenwänden sind die folgenden jobrazowy o powierzchni 13,5 ha. Znaj- Verzierungen zu sehen: rechteckige Um- dziemy tu cenne okazy starodrzewu, m.in.: rahmungen von Fensteröffnungen, Fenster- dębu szypułkowego, dębu czerwonego, gesimse und ein Geschossgesims. lipy drobnolistnej, platana klonolistnego In der Nachbarschaft des Schlosses oraz tulipanowca amerykańskiego. W po- befindet sich ein Landschaftspark mit einer bliżu parku znajdują się dawne budynki Fläche von 13,5 ha. Im Park lassen sich gospodarcze. Na uwagę zasługuje także

16 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

figura św. Jana Nepomucena stojąca przy Anbau errichtet. Das zweigeschossige wjeździe na teren dawnego folwarku. Schloss hat ein niedriges Satteldach. Vor dem Haupteingang befindet sich ein - Por Schloss in Schoffschütz tikus, welcher den Balkon stützt. Aufgrund der an der Schlossfassade eingeführten rsprünglich gab es in Schoffschütz ein Vereinfachungen sind neogotische Details UJagdschloss, das dem Adelsgeschlecht nur fragmentarisch erhalten geblieben. von Larisch gehörte. In den Jahren 1761- Das Schloss besitzt auch einen charak- 64 wurde das Bauwerk von ihren nächsten teristischen quadratischen Turm und drei Besitzern, der Adelsfamilie von Gessler, zu kleinere Ecktürme, die sich weitgehend in einer barocken Residenz umgebaut. Im die Form des Schlosses einfügen. Jahre 1810 fiel das Schloss einem Brand In der Nähe des Schlosses befindet zum Opfer und wurde wiederaufgebaut. In sich ein aus der ersten Hälfte des 19. Jahr- den Jahren 1867 und 1906 gab es die hundert stammender Landschaftspark und nächsten Umbauarbeiten, diesmal zum ehemalige Wirtschaftsgebäude. neogotischen Stil. Die Residenz blieb im Besitz des Adelsgeschlechtes von Gessler Pałac w Sowczycach bis 1945. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde das Schloss verstaatlicht und von ierwotnie w Sowczycach znajdował der örtlichen Filiale des Staatlichen Land- Psię zamek myśliwski, będący własno- wirtschaftsbetriebes übernommen. 1951 ścią rodu von Larisch. W latach 1761–64 wurde beschlossen, darin ein Kinderheim został przebudowany przez kolejnych wła- einzurichten, welches bis heute existiert. ścicieli – rodzinę von Gessler – na baroko- Das Schloss kann nicht besichtigt werden. wą rezydencję. W 1810 r. pałac spłonął, Es kann nur von außen betrachtet werden. ale wkrótce został odbudowany. W 1867 Das Gebäude stand Anfang 2010 teilwei- i 1906 r. miały miejsce kolejne przebudo- se unter Wasser. Dank der Hilfe zahlreicher wy, które nadały budowli styl neogotycki. Spender konnten die beschädigten Innen- Rezydencja pozostawała w posiadaniu räume schnell renoviert werden. rodu von Gessler do 1945 r. Po wojnie Das neogotische Schloss in Schoff- obiekt został upaństwowiony i przekazany schütz wurde aus Ziegeln gemauert und w użytkowanie miejscowemu PGR-owi. verputzt. Das Bauwerk wurde auf einem W 1951 r. podjęto decyzję o utworzeniu L-förmigen Grundriss mit einem neuen w pałacu domu dziecka i taką rolę pełni on do dnia dzisiejszego. Jest niedostępny do zwiedzania, można go obejrzeć tylko z zewnątrz. Na początku 2010 r. budynek został częściowo zalany, jednak dzięki pomocy sponsorów szybko przeprowadzono remont zniszczonych wnętrz. Neogotycki pałac w Sowczycach to budynek murowany z cegły i otynkowany. Został wzniesiony na planie litery L z now- szą przybudówką. Ma dwie kondygnacje, nakryty jest niskimi dachami dwuspa- dowymi. Główne wejście do rezydencji poprzedzone jest gankiem kolumnowym

17 Spazierbuch • Spacerownik

podtrzymującym balkon. Z uwagi na wpro- wadzone w elewacji pałacu uproszczenia, neogotyckie detale zachowały się jedynie fragmentarycznie. Pałac posiada charak- terystyczną kwadratową wieżę oraz trzy mniejsze wieże w pozostałych narożnikach rezydencji, które w znacznym stopniu wta- piają się w bryłę pałacu. W otoczeniu pałacu znajduje się park krajobrazowy, założony w pierwszej po- łowie XIX w. Są tu także dawne budynki gospodarcze.

Schloss in Wendrin zum Opfer. Das Schloss befindet sich heute in privater Hand. Das Gelände um das as heutige Schloss wurde, vielleicht an Schloss herum ist nicht umzäunt, deswe- DStelle der früheren Residenz, 1860 im gen wurde sein Inneres verwüstet. Auftrag von Johann Gottlob von Reiswitz Das aus Ziegeln gemauerte Schloss erbaut. Das Schloss ist ein klassizistisches wurde auf einem C-förmig ähnlichen Bauwerk. Im 19. Jahrhundert wurde das Grundriss gebaut und besteht aus drei Schloss im neogotischen Stil umgebaut, Flügeln. Der zweigeschossige Mittelflü- ohne das Gebäude selbst zu verändern. Die gel ist mit einem Satteldach mit Gauben Residenz blieb im Besitz des Geschlechtes überdacht, während beide Seitenflügel von Reiswitz bis 1945. Das bekannteste drei Stockwerke mit Walmdächern besit- Mitglied dieser Adelsfamilie war Valeska zen. Vor dem Haupteingang auf der West- von Reiswitz, die Frau von Graf von Be- seite gibt es eine Treppe. An der Ostseite thusy-Huc und eine bekannte schlesische befindet sich eine zweigeschossige- ver Schriftstellerin des 19./20. Jahrhunderts. glaste Veranda. Über dem Haupteingang In der Zeitschrift „Oberschlesien” beschrieb hängt eine Wappenkartusche der Adels- sie ihre Erinnerung an das Schloss so: familie von Reiswitz. „Das Schloss war ein zweigeschossi- Das Schloss umgibt ein Landschafts- ges, gelb gestrichenes Gebäude mit wei- park aus dem 19. Jahrhundert. Vorherr- ßen abstehenden Fensterrahmen, einem schend sind Laubbäume insbesondere: hohen, doppelseitigen Schindeldach und Stieleichen, Ahorn, Linden, Eschen, Bu- einer gelben Auslucht mit drei runden chen und Robinien. Im Park befindet sich Fenstern. Um das Haus herum standen auch ein Friedhof der Familie von Reiswitz. niedrige Säulen, die durch eine Eisenket- In der Umgebung befinden sich Bauten te verbunden waren, eine Dekoration, die aus dem 19. Jahrhundert, die mit dem ich als Kind für sehr schön hielt und die Schloss verbunden sind: das ehemalige mich beeindruckte, deren Zweck ich aber Herrenhaus und der Wagenschuppen. nicht kannte.” Nach dem Zweiten Weltkrieg wur- Pałac w Wędryni de das Schloss verstaatlicht und von der örtlichen Filiale des Staatlichen Landwirt- becnie istniejący pałac, być może schaftsbetriebes übernommen. In den Ow miejscu wcześniejszej rezydencji, 90er Jahren fiel das Gebäude einem Brand wybudowany został w 1860 r. z inicjatywy

18 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

Johanna Gottlieba barona von Reiswitz. dziny von Reiswitz. Są tu także XIX-wiecz- Budowla powstała w stylu klasycystycz- ne zabudowania związane z pałacem: nym. W XIX w. pałac został przebudowany dawny dom rządcy i wozownia. w stylu neogotyckim, ale nie zmieniono samej bryły budynku. Rezydencja pozosta- Schloss in Zembowitz wała w posiadaniu rodu von Reiswitz do 1945 r. Najbardziej znaną przedstawiciel- as Schloss in Zembowitz wurde Anfang ką tej rodziny była Valeska von Reiswitz, Ddes 19. Jahrhunderts errichtet. Es ent- małżonka hrabiego von Bethusy-Huc, zna- stand im Auftrag von Landgraf Victor Ama- na śląska pisarka z przełomu XIX i XX w. deus von Hessen-Rotenburg. Nach seinem W swoich wspomnieniach na łamach cza- Tod im Jahr 1834 wurden die Zembowit- sopisma „Oberschlesien” tak opisała pałac: zer Güter samt dem Schloss von der Fürs- Zamek był dwupiętrowym, pomalo- tenfamilie von Hohenlohe-Schillingsfürst wanym na żółto budynkiem z wystający- geerbt, das bis 1945 in ihrem Besitz blieb. mi w białym kolorze ramami okiennymi, Die Residenz wurde während des 3. Schle- z wysokim, pokrytym gontami podwójnym sischen Aufstandes 1921 beschädigt. Das dachem, z żółtym wykuszem, posiada- Schloss wurde wiederaufgebaut und teil- jącym trzy okrągłe okna. Dookoła domu weise umgestaltet. stały niskie filary połączone żelaznym łań- cuchem, ozdobą, którą jako dziecko uwa- żałam za bardzo piękną, która imponowa- ła mi i której przeznaczenia nie znałam. Po wojnie pałac został przejęty przez państwo i przekazany w użytkowanie miejscowemu PGR-owi. W latach dzie- więćdziesiątych obiekt uległ pożarowi. Jest obecnie własnością prywatną. Teren wokół pałacu nie jest ogrodzony, wnętrze budynku niestety zostało mocno zdewastowane. Pałac murowany z cegły, wzniesiony na planie zbliżonym do litery C, składa się z trzech skrzydeł. Skrzydło centralne ma Nach 1945 wurde das Schloss ver- dwie kondygnacje i nakryte jest dachem staatlicht und den Polnischen Streitkräf- siodłowym z wystawkami, zaś oba skrzydła ten übergeben. Später wurden die Räume boczne mają trzy kondygnacje, z dachami durch eine Produktionsgenossenschaft, czterospadowymi. Fasada z zachodniej eine Schule, ein Kindergarten und ein strony posiada główne wejście z poprze- Textilindustrie-Werk in Zülz genutzt. Wech- dzonymi schodami. Po stronie ogrodowej selnde Besitzverhältnisse trugen zum im- znajduje się przeszklona weranda. Nad mer schlechteren Zustand des Schlosses głównym wejściem do pałacu znajduje się bei. In den Jahren 1980-1991 war das kartusz herbowy rodu von Reiswitz. Gebäude verlassen. Seit 1991 befindet Wokół pałacu można podziwiać park sich das Schloss in privater Hand. Lei- krajobrazowy z XIX w., w którym dominu- der führten die neuen Besitzer nur kleine ją drzewa liściaste, w szczególności: dęby Sicherungsarbeiten durch, sodass das szypułkowe, klony, lipy, jesiony, buki oraz Schloss schrittweise zu einer Ruine ver- robinie. W parku znajduje się cmentarz ro- kommt.

19 Spazierbuch • Spacerownik

Das Schloss wurde aus Ziegeln gemau- naczółkowym z dachówki. Fasada ze ert und verputzt. Das Bauwerk wurde auf strony wschodniej posiada podjazd z czte- einem rechteckigen Grundriss errichtet. Das rokolumnowym portykiem, zaś ze strony zweigeschossige Bauwerk hat eine Unter- zachodniej (ogrodowej) – półkoliście wy- kellerung und ist durch ein Walmdach aus sunięty salon. W elewacji bocznej połu- Dachziegeln gedeckt. An der Ostseite gibt dniowej niewielki parterowy ganek pod- es eine Auffahrt mit einem viersäuligen trzymujący balkon. Pałac pozbawiony jest Portikus und an der Westseite (Gartenseite) większości detali architektonicznych, z wy- einen herausragenden halbkreisförmigen jątkiem gzymsów. Wnętrza niedostępne, Salon. An der Südseite gibt es eine kleine przekształcone i zdewastowane. erdgeschossige Veranda, welche den Bal- kon stützt. Das Schloss weist außer den Ge- Schloss in Minkowsky simsen keine architektonischen Merkmale auf. Der Innenraum ist nicht zugänglich, as Schloss im Rokokostil wurde in wurde umgestaltet und verwüstet. Dden Jahren 1765-1784 für Fried- rich Wilhelm von Seydlitz, einem der be- Pałac w Zębowicach deutendsten preußischen Generäle der friderizianischen Zeit, erbaut. Die Karriere ostał wzniesiony na początku XIX w. dieses hervorragenden Kavalleristen war ZInicjatorem jego budowy był landgraf beeindruckend. Er kämpfte im ersten Wiktor Amadeusz von Hessen-Rothenburg. Schlesischen Krieg als junger Fahnen- Po jego śmierci w 1834 r. dobra zębowic- träger, nach dem Zweiten Schlesischen kie wraz z pałacem odziedziczyła rodzina Krieg stieg er mit 24 zum Major auf und książęca von Hohenlohe-Schillingsfürst, im dritten Schlesischen Krieg kämpfte er która pozostawała w jego posiadaniu do als General. Friedrich Wilhelm von Seydlitz 1945 r. Rezydencja została uszkodzona hat die Fertigstellung seiner Residenz nicht podczas III powstania śląskiego w 1921 erlebt, denn er starb 1773 und wurde im r. Pałac potem odbudowano i częściowo Grabmal im Schlosspark beigesetzt. Der przekształcono. nächste Besitzer war Freiherr von Henne- Po 1945 r. obiekt został znacjonalizo- berg. Das Bauwerk wurde in dem napo- wany i przekazany w użytkowanie Wojsku leonischen Krieg zerstört, aber schnell wie- Polskiemu. Następnie był użytkowany deraufgebaut. Die Residenz wurde in den przez spółdzielnię produkcyjną, szkołę Jahren 1900 und 1917 umgebaut. 1945 i przedszkole oraz Zakład Przemysłu Dzie- wurde das Schloss verstaatlicht und vom wiarskiego w Białej Prudnickiej. Częste Staatlichen Landwirtschaftsbetrieb (poln. zmiany właścicieli powodowały pogarsza- PGR) übernommen, der darin Büros und nie stanu pałacu. W latach 1980–1991 Wohnungen für Mitarbeiter einrichtete. obiekt był opuszczony. W 1991 r. stał się Später gab es auch einen Kindergarten własnością prywatną. Niestety nowi wła- und einen Hort. Heute ist das Schloss im ściciele dokonali tylko niewielkich prac za- Privatbesitz, kann nicht besichtigt werden bezpieczających i pałac stopniowo zmienia und verfällt. się w ruinę. Das Schloss wurde auf einem verlän- Pałac w Zębowicach to budowla mu- gerten rechteckigen Grundriss mit hohem rowana z cegły i otynkowana, na planie Kellergewölbe errichtet. Das Bauwerk prostokąta. Budowla jest podpiwniczo- wurde aus Ziegeln errichtet und verputzt. na, dwukondygnacyjna, nakryta dachem Abgesehen vom Mittelteil ist das Schloss

20 Schlösser, Paläste, Gutshöfe • Zamki, pałace, dwory

jako młodziutki chorąży, po drugiej wojnie śląskiej był już majorem (w wieku 24 lat), zaś w czasie trzeciej został już generałem. Friedrich Wilhelm von Seydlitz niestety nie dożył zakończenia budowy rezydencji, gdyż zmarł w 1773 roku i spoczął w grobowcu w pałacowym parku. Kolejnym właścicie- lem pałacu był baron von Henneberg. Bu- dowla została zniszczona podczas wojen napoleońskich, ale szybko ją odbudowano. einstöckig. Es hat ein Mansarddach mit Przebudowana w 1900 i 1917 r. Po II woj- Gauben. Das Bauwerk erinnert in seinem nie światowej pałac został przejęty przez Stil an die Potsdamer Architektur. Die państwo i należał do miejscowego PGR-u, leichten und fröhlichen architektonischen który przekształcił obiekt w mieszkania dla Motive lehnen sich an die Verzierungen des pracowników, a później urządzono w nim Schlosses Sanssouci an. Von der Fassade przedszkole i świetlice. Obecnie jest wła- sind der Putz und die Verzierungen größ- snością prywatną, niedostępną do zwie- tenteils abgebröckelt. Erhalten geblieben dzania, niszczeje. sind Reste vom Bossenwerk, rechteckige Pałac został wzniesiony na planie Fensterrahmen, einfache und doppelte wydłużonego prostokąta, na wysoko skle- Pilaster mit Rokoko-Kapitellen und Wap- pionych piwnicach. Murowany z cegły penkartuschen an der Fassade über dem i otynkowany. To budowla parterowa, z wy- Eingang und an der Nordseite. Von der jątkiem piętrowej części środkowej. Całość früheren Einrichtung blieben nur zum Teile jest nakryta dachem mansardowym z lu- die Kamine und die hölzerne Ausstattung karnami. Budynek nawiązuje stylem do aus dem 18. Jahrhundert erhalten. wzorów poczdamskich. Natomiast lekkie In der Nähe des Schlosses befindet i wesołe motywy architektoniczne zostały sich ein geometrischer Park, der von einem zaczerpnięte z dekoracji pałacu Sanssouci. Kanal durchschnitten wird. Im Schlosspark Z elewacji budynku w znacznym stopniu befindet eine neogotische Grabkammer odpadły już tynki i ozdobne detale. Pozo- von 1873, romantische Ruinen und das stały fragmenty boniowania, prostokątne Grabmal von General Friedrich Wilhelm obramowania otworów okiennych, poje- von Seydlitz. In der Nähe der Residenz dyncze i podwójne pilastry z głowicami befindet sich auch ein ehemaliges Gut mit o rokokowej dekoracji oraz kartusze her- Wirtschaftsgebäuden aus dem 19. Jahr- bowe nad wejściem w fasadzie i elewacji hundert. północnej. Z dawnego wyposażenia wnętrz przetrwała część kominków i stolarki Zespół pałacowy w Minkowskiem z XVIII w. W otoczeniu pałacu znajduje się ałac w stylu rokokowym wybudowany geometryczny park przecięty kanałem. Pzostał w latach 1765–1784 dla Frie- W parku znajduje się neogotycka kapli- dricha Wilhelma von Seydlitza, jednego ca grobowa z 1873 r. oraz romantyczne z najwybitniejszych pruskich generałów ruiny i grobowiec generała von Seydlitza. czasów fryderycjańskich. Kariera tego W pobliżu rezydencji znajduje się także wyśmienitego kawalerzysty wyglądała im- dawny folwark z budynkami gospodar- ponująco. Pierwszą wojnę śląską zaczynał czymi z XIX w.

21 Spazierbuch • Spacerownik

22 Spazierbuch • Spacerownik Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

Kirchen und Friedhöfe Kościoły i cmentarze

Kirche St. Anna in Rosenberg dem Tod gerettet wurde. Juli 1444“. An- gesichts der wachsenden Zahl von Pil- ie Kirche St. Anna in Rosenberg ist gern wurde im Jahr 1518 die Kapelle Ddas einzige Baudenkmal im nörd- durch die heutige Schrotholzkirche er- lichen Teil der Woiwodschaft Oppeln, setzt. In den Jahren 1669-70 baute der das in die Elite-Liste der Denkmäler der Zimmermann Marcin Snopek fünf Ka- Geschichte eingetragen wurde. Dies ge- pellen und einen Verbindungsgang zur schah 2018. alten Kirche an. Der gesamte Bau ähnel- Mit der Entstehung der Kirche ist eine te „aus der Vogelperspektive“ einer Rose Legende verbunden. aus fünf Blütenblättern (Kapellen) und An einem Baum in den Wäldern einem Stängel (Verbindungsgang), daher um Rosenberg hing ein Bild der heili- wurde er als „eine in Holz verzauberte gen Anna, dass dort angeblich Herzogin Rose” genannt. Die Kirche St. Anna ent- Hedwig von Schlesien einst anbrachte. wickelte sich zu einer Wallfahrtskirche, Das Bild blieb zwei Jahrzehnte hängen. zu der hauptsächlich im Juli vor allem Anfangs des 15. Jahrhunderts durchlief Pilger aus ganz Schlesien, Böhmen und ein Mädchen auf ihrem Heimweg dieses Mähren pilgerten, um einen Ablass zu Waldstück und wurde von Räubern über- gewinnen. Die Gläubigen brachten zahl- fallen. Auf der Flucht vor ihren Verfolgern reiche Votivgaben in die Kirche, welche habe sich das Mädchen mit letzter Kraft den Dank für wundersame Heilungen zu der Kiefer mit dem Bild der heiligen symbolisierten. In der Kirche befinden Anna geschleppt. Das Mädchen kniete sich bis heute eine Hirschkopfskulptur, nieder und flehte ihre Namenspatronin ein Holzstab („scebel from iarzma”) und um Hilfe an. Das Wunder geschah, die Fesseln, die sogenannten türkischen Räuber wurden blind und sahen das Halseisen. Im Jahre 1707 wurde eine Mädchen nicht. Als Dank für die Rettung neue große Sakristei gebaut. Größere fertigten die Eltern des Mädchens eine Renovierungen der Kirche wurden in den Skulptur der heiligen Anna und platzier- Jahren 1696, 1873, 1880 und 1958- ten sie auf den Baum neben das Bild. 59 durchgeführt. Im Jahre 1994 wurde Der Ruhm des Ortes zog viele Pilger zu aus der Kirche das gotische Triptychon der hölzernen Kapelle an, um die heilige „Große Heilige Familie” von 1517 ge- Anna um Hilfe zu bitten. stohlen. Die Kirche gehört zu der Pfarr- Im Jahre 1444 wurde die Holzkapel- gemeinde Fronleichnam. le errichtet, die der Stamm eines wun- Es sei daran erinnert, dass das Mo- derschönen Kieferbaums umgab und auf dell der Rosenberger Kirche 1939 auf der der eine Tafel mit der folgenden Inschrift Ausstellung für Baukunst in New York vor- angebracht worden war: „Ehrwürdiger gestellt wurde. Sie stand dort neben den alter Kieferbaum, unter dem eine junge interessantesten Bauten der Welt wie dem Dame durch den Schutz der hl. Anna vor Eiffelturm.

22 23 Spazierbuch • Spacerownik

Kościół św. Anny w Oleśnie

o jedyny zabytek w północnej części Twojewództwa opolskiego, który został wpisany na elitarną listę pomników historii, co miało miejsce w 2018 roku. Z powstaniem kościoła związana jest legenda: W oleskim lesie księżna Jadwiga Ślą- ska zawiesiła na sośnie obraz świętej Anny Samotrzeciej. Obraz wisiał na drzewie przez następne dwa stulecia. Na początku XV wieku przez ten las wracała do domu dziewczynka, która została napadnięta raw. Wierni w kościele pozostawiali liczne przez zbójców. Uciekając przed złoczyń- wota dziękczynne na pamiątkę cudownych cami, dobiegła do sosny z obrazem św. uzdrowień. W kościele do dziś pozostają: Anny, uklękła i zaczęła się żarliwie mo- rzeźba głowy jelenia, drewniany kij („sce- dlić do swojej patronki. Wówczas została bel od iarzma”) oraz kajdany, tzw. kuny cudownie ukryta, tak że zbójcy nie mogli tureckie. W 1707 r. wybudowano nową, jej dostrzec i poszli dalej. W podzięce obszerną zakrystię. Większe remonty koza uratowanie córki rodzice dziewczynki ścioła prowadzone były w latach 1696, wykonali rzeźbę św. Anny Samotrzeciej 1873, 1880 oraz 1958–59. W 1994 r. i umieścili ją na drzewie, obok obrazu. Od z kościoła został skradziony gotycki tryp- tej pory wierni zaczęli pielgrzymować do tyk „Wielka Święta Rodzina” pochodzący drzewnej kapliczki z prośbą o pomoc do z 1517 r. Kościół należy do parafii pw. Bo- św. Anny. żego Ciała w Oleśnie. W 1444 r. wzniesiona została drew- Warto pamiętać, że w 1939 roku niana kaplica otaczająca pień cudownej makieta oleskiej świątyni prezentowana sosny, na której umieszczono tabliczkę była na wystawie sztuki architektonicznej z napisem „Czcigodna stara sosna, pod w Nowym Jorku. Wystawiona została tam którą jedna panienka za wstawiennictwem obok innych najciekawszych budowli świa- Anny Świętej od śmierci uratowana była. ta, m.in. wieży Eiffla. Lipiec 1444”. Wobec powiększającej się liczby pielgrzymów w 1518 r. w miejscu Sophienkirche in Carlsruhe kaplicy wybudowano obecny drewniany kościół. W latach 1669–70 cieśla Marcin ie Initiative für den Bau der Roko- Snopek do kościoła dobudował pięć kaplic Dko-Kirche in Carlsruhe ergriffen die oraz łącznik, który połączył nową budow- Herzogin Marie Sophie Wilhelmine und ihr lę z dotychczasowym kościołem. Całość Mann Herzog Karl Christian Erdmann von budowli „z lotu ptaka” przypominała różę Württemberg-Oels, der Gründer von Carls- złożoną z pięciu płatków (kaplic) i łodygi ruhe. Die Kirche wurde von Georg Wilhelm (łącznik), stąd zwana była „różą zaklętą Schirrmeistrow entworfen. Die Bauarbei- w drewnie”. Oleski kościół św. Anny stał się ten und die Arbeiten an der Ausstattung świątynią pątniczą, do której zwłaszcza na nahmen 10 Jahre in Anspruch, in den lipcowe uroczystości odpustowe podążali Jahren 1765 - 1755. Die feierliche Ein- pielgrzymi z całego Śląska, Czech i Mo- weihung der Kirche erfolgte am 8. August

24 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

1775. Gleichzeitig übernahm die Herzogin Wilhelm Schirrmeistrow. Prace nad wy- Marie Sophie Wilhelmine das Kirchenpa- budowaniem świątyni i jej wyposażeniem tronat. Die Kirche ist ein dreigeschossiger trwały dziesięć lat: 1765–1775. Uroczy- Bau. Im Inneren der Kirche sollte man die stej konsekracji dokonano 8 sierpnia 1775 Aufmerksamkeit auf den Altar, das Tauf- r., przy okazji nadając jej patronat księżnej becken und die Orgeln lenken, die alle Zofii. Budowla posiada trzy kondygnacje, dem Rokoko zuzurechnen sind. Die Kirche we wnętrzu na uwagę zasługują utrzy- wurde mehrmals renoviert (u. a. 1849- mane w stylu rokoko: ołtarz, chrzcielnica 1850, 1901, 2002 und 2012). Im Jahre i organy. Kościół był kilkakrotnie remonto- 2010 wurde vor der Kirche die Büste des wany (m.in. w latach: 1849–1850, 1901, Komponisten Carl Maria v. Weber enthüllt, 2002 i 2012). W 2010 r. przed kościołem 2012 die des Geografen, Geologen und odsłonięto popiersie kompozytora Carla Kartografen Ferdinand v. Richthofen. Bei- Marii Webera, a w 2012 r. – geografa, de waren Carlsruhe sehr verbunden. Die geologa i kartografa Ferdinanda Richthofe- Kirche gehört seit ihrer Gründung bis heute na. Obaj byli bardzo związani z Pokojem. zur evangelischen Gemeinde. Neben der Kościół od powstania do dnia dzisiejszego Kirche wurde ein Friedhof angelegt należy do parafii ewangelickiej. Obok świą- tyni założony został cmentarz. Kościół Zofii w Pokoju Sankt-Salvator-Kirche in Kreuzburg nicjatorami powstania rokokowego ko- Iścioła w Pokoju byli księżna Zofia i fun- ie erste, wahrscheinlich hölzerne, Kir- dacja księcia Karla Christiana, założyciela Dche, wurde erstmals 1298 urkundlich miejscowości. Projektantem był Georg erwähnt. Die heutige Kirche bestand aus dem im 13. Jahrhundert entstandenen Presbyterium und dem Kirchenschiff aus dem 14. Jahrhundert. Die Kirche wurde 1527 von Protestanten übernommen und blieb mit einer kurzen Pause zwischen 1700-1707 bis heute in ihrem Besitz. Infolge von häufigen Bränden wurde die Kirche mehrmals zerstört und wiederaufgebaut. Der folgenschwerste Brand in der Geschichte von Kreuzburg, der fast die ganze Zeit in Schutt und Asche legte, er- eignete sich am 23. April 1737. Diese gro- ße Katastrophe beschrieb in seiner Chronik der örtliche Pastor Adam Thuler wie folgt: „Kurz nach Mitternacht am Oster- dienstag wurde die gute Stadt Kreuzburg auf Gottes Geheiß vom schrecklichen Feuer aus dem Himmel heimgesucht. Es löschte die ganze Stadt innerhalb von zwei Stunden aus, ohne dass man die Kirche, das Pfarrhaus und Schulen retten konnte. Die Menschen konnten wenig

25 Spazierbuch • Spacerownik Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

Kirche mit Beteiligung berühmter in- und ausländischer Interpreten stattfinden. Mit dieser Kirche ist Adam Gdacjusz verbunden, der langjährige Pastor der Kreuzburger Kirche und gleichzeitig eines der größten schlesischen Schriftsteller im 17. Jahrhundert. Eine besondere Stel- lung in der polnischen Literatur in Schle- sien und den Spitznamen „Schlesischer Rej” brachten ihm das Werk „Postilla popularis” (Gemeinde-, Volkspost). Als Postille bezeichnete man eine Sammlung von Predigten, die bekannte Passagen der Bibel in leichter Sprache erklärten. Sie wurde im schlesischen Dialekt geschrieben, was zu damaliger Zeit eine völlige Neuheit war.

Kościół Chrystusa Zbawiciela w Kluczborku oder gar nichts von ihrem Besitz retten. ierwszy, zapewne jeszcze drewnia- Am Ostermontag konnten wir den letzten Pny kościołek był wzmiankowany już Gottesdienst in göttlicher Ruhe feiern, w 1298 r. Obecna świątynia składała się aber der Osterdienstag wurde zum Trauer- z prezbiterium powstałego w XIII w. oraz tag. (...) Es ist keine Spur von Glocken, nawy z XIV w. W 1527 r. kościół został Bänken und dem wunderschönen Chor przejęty przez ewangelików i z krótką prze- übrig geblieben - alles wurde in Schutt rwą w latach 1700–1707 pozostaje w ich und Asche gelegt“. posiadaniu do dnia dzisiejszego. W wyniku Nach diesem großen Brand wurde das częstych pożarów kościół był wielokrotnie Innere der Kirche gründlich umgebaut. Die niszczony i odbudowywany. Najtragicz- heutige Inneneinrichtung verdanken wir niejszy pożar w dziejach Kluczborka miał dem Breslauer Bildhauer Leopold Jaschke. miejsce 23 kwietnia 1737 r., strawił pra- Sie wurde in den Jahren 1750-1760 ge- wie całe miasto. Tak tę wielką katastrofę schaffen. Der Altar, die Kanzel, das Tauf- opisał w swojej kronice miejscowy pastor becken und der Orgelprospekt wurden Adam Thuler: im Rokoko angefertigt, in dem die Farben W trzecie święto wielkanocne, krót- Weiß und Gold dominieren. In den Jahren ko po północy, dobre miasto Kluczbork 1795-1797 wurde der Kirchturm aufge- z woli wszechmogącego Boga zostało na- stockt und 1806 erhielt er eine Turmuhr. wiedzone straszliwym ogniem z niebios, In den Jahren 1708-1769 diente der Platz który w dwie godziny strawił całe miasto um die Kirche herum als Friedhof. oraz bez możliwości ratunku umiłowany Ende der 1980er Jahre wurde die Stif- kościół, plebanię i szkoły obrócił w po- tung Kluczborskie Wieczory Muzyczne ins piół. Ludzie niewiele lub nic nie uratowa- Leben gerufen, dank der jedes Jahr von li z dobytku. W drugi dzień Wielkanocy Mai bis September Orgelkonzerte in der odprawiliśmy ostatnie nabożeństwo w ci-

26 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

szy i spokoju Pańskim, ale trzecie święto gehörte die Kirche den Protestanten. Die stało się dniem żałoby. (...) Nic nie pozo- Holzkirche wurde infolge eines Brandes am stało z dzwonów, ławek, pięknego chóru 10. Juli 1854 beschädigt. Der Brand wur- – wszystko zostało obrócone w popiół. de von einem Bauern ausgelöst, der aus Po tym wielkim pożarze wnętrze ko- Neid die Wirtschaftsgebäude seines Nach- ścioła zostało ponownie gruntownie prze- barn in Brand setzte. Da der Wind so stark budowane. Obecny wystrój świątyni wyko- wehte, lief das Feuer von den Wirtschafts- nał wrocławski rzeźbiarz Leopold Jaschke gebäuden auf die benachbarte Kirche über. w latach 1750–1760. Ołtarz, ambona, In den Jahren 1861–1863 wurde die nie- chrzcielnica i prospekt organowy wyko- dergebrannte Kirche durch eine gemauerte nano w stylu rokoko, w którym dominują neogotische ersetzt. Der Baumeister der kolory biały i złoty. W latach 1795–1797 Kirche war der Architekt Alexis Langer. nadbudowano górną kondygnację wieży, Zu den wertvollsten Kunstdenkmälern der a w 1806 roku zamontowano na niej ze- Kirche gehört die Anna-Selbdritt-Skulptur gar. W latach 1708–1769 plac wokół ko- vom Ende des 15. Jahrhunderts. ścioła służył jako cmentarz. Pod koniec lat osiemdziesiątych po- Kościół św. Jana Chrzciciela wstała Fundacja Kluczborskich Wieczorów w Smogorzowie Muzycznych, dzięki której co roku w okresie maj–wrzesień w kościele odbywają się ierwsze wzmianki o kościele w Smogo- koncerty organowe z udziałem słynnych Przowie pochodzą z 1038 roku. Był to wykonawców krajowych i zagranicznych. Z kościołem związana jest też postać Adama Gdacjusza, wieloletniego pasto- ra kluczborskiej świątyni i jednocześnie jednego z największych śląskich pisarzy XVII w. Szczególną pozycję w literaturze polskiej na Śląsku i przydomek „śląskiego Reja” przyniosła mu „Postilla popularis” (postylla gminna, ludowa). Postylla, czyli zbiór kazań objaśniających w prosty spo- sób popularne fragmenty Biblii, została napisana przy użyciu gwary śląskiej, co było w ówczesnych czasach zupełną nowością.

Kirche St. Johannes in Schmogorau ie Kirche in Schmogorau wurde erst- Dmals im Jahre 1038 urkundlich er- wähnt. Es war damals eine Holzkirche aus Lärchenholz. Dies war wahrscheinlich der Zufluchtsort der Breslauer Bischöfe, die ihre Stadt um 10./11. Jahrhundert wegen der Wiederkehr des Heidentums verlassen mussten. In den Jahren 1564-1654

27 Spazierbuch • Spacerownik

wówczas drewniany kościółek zbudowany z drewna modrzewiowego. Tutaj najprawdopodobniej na przełomie X i XI w. znaleźli schronienie biskupi wrocławscy, którzy zmuszeni byli opuścić Wrocław po na- wrocie pogaństwa. W latach 1564–1654 świątynia należała do ewangelików. Drew- niany kościółek uległ zniszczeniu na skutek pożaru 10 lipca 1854 r. Pożar wywołał miejscowy chłop, który pod wpływem za- zdrości podpalił zabudowania gospodarcze swojego sąsiada. Silny wiatr sprawił, że ogień z budynków gospodarczych szybko przeniósł się na sąsiadujący kościół. W la- wurde in die gemauerte Kirche verlegt: Ein tach 1861–1863 w miejsce spalonego aus dem 18. Jahrhundert stammendes kościoła wybudowano murowaną świąty- Bildnis der „Kotschanowitzer“ Muttergot- nię w stylu neogotyckim. Budowniczym tes, ein aus dem 18. Jahrhundert stam- kościoła był architekt Alexis Langer. Do mender Taufstein in Form eines Füllhorns, najcenniejszych zabytków kościoła należy der von Engeln gestützt wird und dessen rzeźba św. Anny Samotrzeciej, pochodząca Deckel die Taufe Jesu am Jordan darstellt. z końca XV wieku. In der alten „hölzernen“ Kirche verdienen der Hauptaltar aus 18. Jahrhundert und Kirche St. Mariä Geburt in die Skulptur der Kreuzigung von Jesus Kotschanowitz Christus besondere Aufmerksamkeit. ie ersten urkundlichen Erwähnungen Kościół Narodzenia Najświętszej Dder Kirche in Kotschanowitz gehen Maryi Panny w Chocianowicach auf die Jahre 1236 und 1376 zurück und weisen darauf hin, dass die Kirche vom zmianki o kościele w Chocianowi- Kloster St. Matthias in Breslau finanziert Wcach pochodzą z 1236 i 1376 r., wurde. Die heutige in Blockbauweise aus- wskazując, że został on zbudowany na geführte Kirche wurde 1662 erbaut, was koszt klasztoru St. Matthiae z Wrocławia. durch einen Balken in der Sakristei zu be- Obecny kościół drewniany o konstrukcji weisen ist. Die Kirche entstand dank der zrębowej zbudowano w 1662 r., czego Zusammenarbeit zwischen dem Kloster dowód znajdziemy na jednej z belek w za- (Spende von Holz), der Gemeinde (Bereit- krystii. Kościół powstał dzięki współpracy stellung von Pferdewagen und Arbeitern) klasztoru (podarował drzewo), gminy (za- und der Gemeindemitglieder (Entlohnung pewnił furmanki i pracowników) oraz pa- des Tischlers und Baukosten). Bis 1905 rafian (opłacili cieśli i koszt budowy). Do diente die Kirche als Filialkirche der Pfarr- 1905 r. pełnił rolę kościoła filialnego -pa gemeinde in Kuhnau, bis 1959 als Pfarr- rafii w Kuniowie, do 1959 r. parafialnego, kirche, heute jedoch als Begräbniskapelle. obecnie zaś przedpogrzebowego. W bli- In unmittelbarer Nachbarschaft (ca. 50 m) skim sąsiedztwie (ok. 50 m) znajduje się befindet sich eine gemauerte Kirche, die in bowiem murowany kościół wybudowany den Jahren 1957-59 erbaut wurde. Die w latach 1957–59. Najciekawsze wypo- interessanteste Ausstattung der Holzkirche sażenie drewnianego kościoła zostało prze-

28 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

niesione do budynku murowanego: XVIII- im Jahr 1879 wurde in der Kirche die ur- -wieczny obraz „Chocianowickiej” Matki sprüngliche Polychromie übermalt. In den Bożej, XVIII-wieczna chrzcielnica w kształ- Jahren 1914-1918 wurden in der Kirche cie rogu obfitości podtrzymywanego przez weitere Renovierungsarbeiten durchge- anioły i z pokrywą z grupą Chrztu w Jor- führt, die zur Folge hatten, dass die Gläu- danie. Natomiast w „starym”, drewnianym bigen wieder die Polychromie an der Decke kościele na uwagę zasługuje ołtarz główny und den Türen bewundern konnten. Im z XVIII w. oraz rzeźba Ukrzyżowania. Jahre 1937 wurden alle Wandmalereien enthüllt. In den Jahren 2003-2004 wur- Erzengel-Michael-Kirche den in der Kirche Konservierungsarbeiten in Michelsdorf durchgeführt. Neben der wertvollen Poly- chromie blieb auch die prächtige barocke ie Holzkirche wurde in der Dorfmit- und spätbarocke Ausstattung aus dem 16. Dte auf einem kleinen Hügel im Jahre und 17. Jahrhundert erhalten. Besonders 1614 errichtet, was die Inschrift auf einem sehenswert sind: die Kanzel, die Altäre, Balken beweist. Micheldsdorf verdankt die Orgel, der Beichtstuhl, Patronatsloge die Entstehung der Kirche dem Pfarrer sowie Gemälde und figürliche Skulpturen Brzóska, der die Initiative ergriff, und dem (u. a. von Johannes Nepomuk und dem hl. Zimmermann Miller, der die Bauarbeiten Sebastian. leitete. Die Kirche wurde in Blockbauweise auf einem steinernen Sockel errichtet. Die Kościół św. Michała Archanioła Inneneinrichtung der Kirche entstand in w Michalicach den 20er und 50er Jahren des 17. Jahr- hunderts im Stil des Manierismus und rewniany kościół wzniesiony został des Barocks. Damals wurden die Wände, Dw centrum wsi, na niewielkim wznie- Decken und Türen mit polychromen Ge- sieniu w 1614 r., co potwierdza napis mälden, die Szenen aus dem Alten und znajdujący się na jednej z belek. Micha- Neuen Testament zeigen, Heiligenfiguren, lice powstanie kościoła zawdzięczają ks. Wappen und Inschriften überzogen, wel- Brzóskowi, który był jego pomysłodawcą, che sich auf die Geschichte der Kirche be- oraz cieśli Millerowi, który kierował praca- ziehen, bedeckt. Im Jahre 1668 wurde die mi budowlanymi. Świątynia zbudowana Kirche durch den Bau eines Waffenhauses, została w konstrukcji zrębowej na kamien- des Chors und des Kirchengestühls ausge- nej podmurówce. Wystrój wnętrza w stylu baut. Während der Renovierungsarbeiten manierystycznym i barokowym powstał w latach dwudziestych i pięćdziesiątych XVII w. Wówczas ściany, stropy i drzwi pokryte zostały polichromiami ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu, postaciami świętych, herbami i inskrypcjami odno- szącymi się do historii świątyni. W 1668 r. dokonano rozbudowy kościoła poprzez dobudowanie kruchty, a także zamontowa- nie chóru i ławek. Podczas prac renowa- cyjnych w świątyni w 1879 r. zamalowane zostały pierwotne polichromie. W latach 1914–1918 przeprowadzono w koście-

29 Spazierbuch • Spacerownik

le kolejne prace renowacyjne, w wyniku Evangelisch-Augsburgischen Gemeinde których wierni ponownie mogli zobaczyć in Konstadt. polichromie znajdujące się na stropie i na Die gotische Kirche wurde aus Stein drzwiach. W 1937 r. odsłonięto malowidła und Backstein gemauert. Die Kirche wurde znajdujące się na ścianach świątyni. Prace als dreischiffige Basilika errichtet und be- konserwatorskie w kościele przeprowadzo- steht aus einem Turm und einem gerade ne zostały w latach 2003–2004. Poza geschlossenen Chor. Der Bau hat ein Sat- cennymi polichromiami w kościele zacho- teldach und auf dem Turm steht ein Dach- wało się bogate barokowe i późnobaroko- reiter. Die Kirche besitzt eine einheitliche we wyposażenie z XVI i XVII w. Na uwagę neogotische Inneneinrichtung aus dem 19. zasługują szczególnie: ambona, ołtarze, Jahrhundert: einen Hauptaltar, eine Kanzel organy, konfesjonał, ławy kolatorskie oraz unter dem Chorbogen, ein Orgelprospekt obrazy i rzeźby figuralne (m.in. św. Jana und ein steinernes Taufbecken. Zu den äl- Nepomucena i św. Sebastiana). testen Kunstdenkmälern der Kirche zählt ein hölzernes gotisches Kruzifix von 1530, Nikolaikirche in Pitschen das der Krakauer Schule (dem Kreis der Schüler von Wit Stwosz) entspringt. An ie ursprüngliche Holzkirche entstand den drei Wänden des Presbyteriums befin- Dim 13. Jahrhundert und gegen Ende den sich Sitze mit hohen Rücklehnen, die des 14. Jahrhunderts wurde durch eine mit Maßwerken verziert sind, auf denen neue Evangelisch-Augsburgische Ge- die Pitschener Pastoren abgebildet sind. meinde ersetzt. Im Jahre 1556 wurde die Im Presbyterium befinden auch sich ein Kirche von der evangelischen Gemeinde zweireihiges Chorgestühl mit einer präch- übernommen. Mit einer kurzen Pause von tigen Holzschnitzerei-Verzierung. In der 1694 bis 1707 ist sie auch heute im Be- Kirchengruft befinden sich Grabmäler des sitz der Evangelisch-Augsburgischen Ge- Fürsten Max von Württemberg (gestorben 1710), der Mitglieder der Familie Franken- berg und verdiente örtliche Pastoren: Opol- lius und Kośny. Das Gelände um die Kirche herum diente seit der Gründung der Pfarrgemein- de bis 1750 als Friedhof. Aufgrund der schlechten sanitären Bedingungen und einer drohenden Epidemie wurde er ein- geebnet und an einer anderen Stelle in Pitschen angelegt. In den Jahren 2009 und 2014 wurden Ausgrabungen durch- geführt. Infolgedessen konnten insgesamt 1087 Bestattungen aus der Zeit vom 10. bis zum 18. Jahrhundert entdeckt werden. meinde. Die Kirche wurde in den Jahren 1790-1791 und 1886-1888 umgebaut. Kościół pw. św. Mikołaja Die letzten Umbauarbeiten bedeuteten w Byczynie eine gründliche Renovierung und die Re- gotisierung der Kirche. Seit dem Kriegs- ierwotna świątynia drewniana po- ende 1945 wirkt die Kirche als Filiale der Pwstała w XIII w., pod koniec XIV w. 30 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

zastąpił ją nowy, murowany kościół. W 1556 r. został przejęty przez ewan- gelików i z krótką przerwą w latach 1694–1707 do dziś pozostaje w posiadaniu parafii ewangelicko-augsburskiej. Kościół był przebudowywany w latach 1790–1791 oraz w latach 1886–1888. Ostatnia przebudowa przyniosła grun- towną renowację i jego regotyzację. Po II wojnie światowej kościół stał się filią parafii ewangelicko-augsburskiej w Woł- czynie. Gotycki kościół wymurowano z cegły i kamienia. Składa się z trójnawowe- go korpusu, wieży i prosto zamkniętego prezbiterium. Budowla przykryta jest dwuspadowym dachem z wieżyczką na sygnaturkę. Posiada jednolite neogotyckie wyposażenie z XIX w.: ołtarz główny, ambona umieszczona pod ścianą tęczo- wą, prospekt organowy oraz kamienna chrzcielnica. Do najcenniejszych zabyt- ków należy drewniany gotycki krucyfiks Kirche zum Heiligen Kreuz in Radau z 1530 r., pochodzący z tzw. szkoły ie Kirche wurde erstmals (damals eher krakowskiej (krąg uczniów Wita Stwo- Deine Kapelle) 1305 urkundlich er- sza). Wzdłuż trzech ścian prezbiterium wähnt. Auf Initiative des örtlichen Gutsbe- znajdują się siedziska o wysokich, zdo- sitzers aus der Adelsfamilie Salawa wurde bionych maswerkami zapleckach, na die heutige Holzkirche im Jahre 1500 er- których namalowane są portrety byczyń- richtet. Im 18. Jahrhundert wurde die Kir- skich pastorów. Również w prezbiterium che gründlich umgebaut. Weitere Umbau- umieszczone są dwurzędowe stalle o bo- arbeiten fanden 1817 (Vergrößerung des gatej dekoracji snycerskiej. W kościel- Kirchenschiffs) und 1836 (Umbau und nych kryptach spoczywają książę Mak- Erhöhung des Turms) statt. 1899 wurden symilian von Württemberg (zm. 1710), in der Kirche umfangreiche Instandhal- członkowie rodziny Frankenbergów oraz tungsmaßnahmen durchgeführt, deshalb zasłużeni miejscowi pastorowie: Opollius wurden die inneren Wände verputzt. Wäh- i Kośny. rend der Renovierung im Jahr 1933 wurde Teren wokół kościoła od początku auch die Decke verputzt und die Wände istnienia parafii do 1750 r. służył jako mit vier Stahlträgern verstärkt. In den Jah- cmentarz. Z powodu złych warunków sa- ren 1650-1944 diente die Kirche als Fi- nitarnych i groźbiy epidemii został on zni- lialkirche der Pfarrgemeinde in Zembowitz, welowany, a następnie założony w innym danach gehörte sie zu der neugegründeten miejscu Byczyny. W 2009 i w 2014 r. Pfarrgemeinde in Radau. przeprowadzono wykopaliska, które po- Die barocke Holzkirche in Radau wur- zwoliły odkryć w sumie 1087 pochówków de in Blockbauweise errichtet. Von der z czasów od X do XVIII wieku. Inneneinrichtung verdienen besondere

31 Spazierbuch • Spacerownik

Aufmerksamkeit: der Hauptaltar und zwei verbunden. Von 1906 bis 1907 erbauten klassizistische Seitenaltäre aus der ersten die Franziskaner im Ort ein Kloster und Hälfte des 19. Jahrhunderts, die Kanzler von 1910 bis 1911 eine Klosterkirche. aus der ersten Hälfte des 19. Jahrhun- Ursprünglich gehörte die Kirche zur Pfarr- derts und das Taufbecken mit der Skulp- gemeinde Fronleichnam in Rosenberg. Seit tur der Taufe Jesu am Jordan (erste Hälfte 1942 dient die bisherige Klosterkirche des 19. Jahrhunderts). gleichzeitig als Pfarrkirche der neugegrün- deten Pfarrgemeinde in Groß Borek. An- Kościół Podwyższenia Krzyża fang der 60er Jahre des 20. Jahrhunderts Świętego w Radawiu wurde das Innere der Kirche gründlich umgestaltet. Infolgedessen entstand ein neuer ierwsza wzmianka o świątyni (wów- Hauptaltar mit dem Gemälde des heiligen Pczas raczej w roli kaplicy) pochodzi Franziskus. Auch die Seitenaltäre wurden z 1305 r. W 1500 r. z inicjatywy właści- ciela tutejszego majątku z rodu Salawów wybudowano obecny drewniany kościół. W XVIII w. został gruntownie przebudowany. Kolejne przebudowy miały miejsce w 1817 r. (powiększenie nawy) i w 1836 r. (wówczas przebudowano i podwyższo- no wieżę). W 1899 r. w kościele przeprowadzono remont kapitalny, podczas którego na ściany wewnętrzne położono warstwę tynku. W 1933 r. w czasie remontu warstwę tynku położono także na strop oraz wzmocniono ściany czte- rema stalowymi dźwigarami. W latach 1650–1944 kościół był filią parafii w Zę- umgebaut. In der Kirche befindet sich auch bowicach, a następnie należał od nowo ein gotisches Triptychon aus dem 15. Jahr- powstałej parafii w Radawiu. hundert, welches die Mariä Aufnahme in Kościół w Radawiu to budowla drew- den Himmel darstellt. niana o konstrukcji zrębowej zbudowana In der Weihnachtszeit kann in der w stylu barokowym. W wystroju wnętrza Kirche eine der größten und schönsten na szczególną uwagę zasługują: ołtarz Weihnachtskrippen im Oppelner Schlesien główny i dwa ołtarze boczne wykonane bewundert werden. Die Weihnachtskrippe w stylu klasycystycznym w I poł. XIX w., hat eine Fläche von 70 m2 und ist knapp ambona pochodząca z I poł. XIX wieku 14 m hoch. Die Weihnachtskrippe sieht oraz chrzcielnica z rzeźbą przedstawiającą jedes Jahr anders aus. Die ältesten Figu- scenę chrztu Jezusa nad Jordanem (I poł. ren in der Weihnachtskrippe stammen von XIX w.). 1911. Die größte Gruppe bilden Gipsfigu- ren von 1929 und Holzfiguren von 1938. Franziskanerkirche in Groß Borek Für den Bau der Weihnachtskrippe werden jedes Jahr viele natürliche Stoffe verwen- ie Entstehung einer gemauerten Kir- det. Ihre Errichtung nimmt ca. eineinhalb Dche in Groß Borek ist mit der Nieder- Wochen in Anspruch. Die Weihnachtskrip- lassung der Franziskaner im Jahre 1905 pe in Groß Borek kann jedes Jahr von der

32 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

Christmette bis zum 2. Februar besucht Marcina i św. Bartłomieja wybudowany werden. w 1697 roku. In unmittelbarer Nachbarschaft befindet sich auch die Holzkirche Kirche St. Kirche St. Peter und Paul Martin und Bartholomäus, welche im Jahr in Namslau 1697 erbaut wurde. ie erste urkundliche Erwähnung der Kościół św. Franciszka w Borkach DKirche geht auf das Jahr 1278 zurück. Wielkich Anfang des 15. Jahrhunderts begann der Bau einer neuen gotischen Kirche, die owstanie murowanego kościoła w Bor- 1441 vollendet wurde. Bemerkenswert ist, Pkach Wielkich związane jest z przyby- dass die Kirche aufgrund ihrer Lage nah ciem w 1905 r. do miejscowości francisz- der Stadtmauer ein wichtiger Teil der städ- kanów. Zakonnicy najpierw wybudowali tischen Wehranlagen war, wovon der hohe w latach 1906–1907 klasztor, by następ- Turm mit seinen Schießscharten zeugt. Die nie w latach 1910–1911 wybudować ko- Kirche wurde infolge der Brände 1483 ściół zakonny. Pierwotnie świątynia przy- und 1619 zerstört und musste jedes Mal należała do parafii Bożego Ciała w Oleśnie, wiederaufgebaut werden. Die Kirche war zaś od 1942 r. dotychczasowy kościół in den Jahren 1525 – 1648 evangelisch. zakonny stał się zarazem świątynią nowo Im Jahre 1713 wurde eine Mauer um den powstałej parafii w Borkach Wielkich. Na Friedhof herum gebaut, welche die Kirche początku lat sześćdziesiątych XX wieku berührte. Am Eingang zum Friedhof stand gruntownie przekształcono wnętrze świą- ein barockes Tor, welches durch eine Sta- tyni. W wyniku tych prac powstał nowy tue des Heiligen Johannes von Nepomuk ołtarz główny z obrazem świętego Fran- mit seitlich stehenden Engeln bekrönt war. ciszka. Przebudowie uległy także ołtarze Weitere Umbauarbeiten an der Kirche fan- boczne. W kościele znajduje się również den in den Jahren: 1759, 1768, 1790, tryptyk gotycki z XV wieku przedstawiający 1844, 1868 – 1869 und 1887 – 1893 Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny. statt. Die letzte Renovierung wurde der W okresie Bożego Narodzenia w ko- gotischen Kirche ein einheitlicher neogo- ściele znajduje się jedna z największych tischer Innenraum verpasst. Den Zweiten i najpiękniejszych szopek na Śląsku Opol- Weltkrieg überstand die Kirche fast unbe- skim. Szopka zajmuje powierzchnię ponad 70 m2, a jej wysokość sięga 14 metrów! Warto zaznaczyć, że co roku zmienia się cały układ stajenki. Najstarsze figury w stajence pochodzą z 1911 r. Najwięk- szą grupę stanowią figury gipsowe z 1929 roku oraz drewniane z 1938 r. Do powstania szopki co roku używanych jest wiele naturalnych materiałów. Jej budowa zajmuje średnio ok. półtora tygodnia. Każde- go roku szopkę w Borkach Wielkich można oglądać od pasterki do 2 lutego. W bliskim sąsiedztwie kościoła znajduje się także drewniany kościół pw. św.

33 Spazierbuch • Spacerownik

schadet. Nach dem Krieg wurde die Kirche był w posiadaniu ewangelików. W 1713 1976 erneuert, später noch 1996. r. zbudowano mur otaczający przyległy Die Inneneinrichtung der Kirche ent- do kościoła cmentarz, do którego wej- stammt hauptsächlich dem Barock und ście prowadziło przez barokową bramę, stammt von 1890. Vom Ende des 19. zwieńczoną figurą św. Jana Nepomucena Jahrhunderts stammen die neogotischen z aniołkami po bokach. Kolejne przebudo- Altäre: der Hauptaltar der hl. Petrus und wy świątyni miały miejsce w latach: 1759, Paulus, Seitenaltäre unter dem Chorbor- 1768, 1790, 1844, 1868–1869 i 1887– gen - Des hl. Josef und der Jungfrau Maria 1893. Podczas ostatniej renowacji gotycka vom Rosenkranz, aber auch die Altäre am świątynia otrzymała jednolite, neogotyckie Abschluss des Kirchenschiffs - der Altar wnętrze. Kościół nie uległ większym znisz- der hl. Hedwig im nördlichen Querarm czeniom podczas II wojny światowej. Po und der Altar Unserer Lieben Frau von der wojnie był odnawiany w 1976, a następ- immerwährenden Hilfe in der Anbetungs- nie w 1996 r. kapelle im südlichen Querarm. Zu den Wyposażenie kościoła jest w więk- wertvollsten Kunstdenkmälern im Innen- szości neogotyckie i pochodzi z 1890 r. raum der Kirche gehören: ein Kruzifix aus Z końca XIX w. pochodzą neogotyckie oł- der Spätrenaissance von ca. 1500, ein tarze: ołtarz główny św. św. Piotra i Paw- Taufbecken im Rokoko-Stil aus dem 18. ła, ołtarze boczne przy tęczy – św. Józefa Jahrhundert, eine Kanzeln aus der Spät- oraz Matki Bożej Różańcowej, a także oł- renaissance vom Anfang des 17. Jahrhun- tarze w zamknięciu naw bocznych – św. derts und die Skulpturen: eine Pietà aus Barbary w nawie północnej i Matki Bożej der ersten Hälften des 15. Jahrhunderts, Nieustającej Pomocy w kaplicy Adoracji eine Kreuzigungsgruppe vom Ende des 15. Najświętszego Sakramentu, w nawie po- Jahrhunderts, eine Figur Christi in der Rast łudniowej. Do najcenniejszych zabytków aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhun- należą: późnorenesansowy krucyfiks z ok. derts, aber auch Epitaphien aus der Spät- 1500 r., rokokowa chrzcielnica z XVIII w., renaissance aus dem 16. Jahrhundert an późnorenesansowa ambona z początku der nördlichen Wand des Presbyteriums. XVII w. oraz rzeźby: Pieta z I połowy XV w., Grupa Ukrzyżowania z końca XV w. oraz Kościół św. św. Piotra i Pawła figura Chrystusa Frasobliwego z I połowy w Namysłowie XVI wieku, a także późnorenesansowe, XVI-wieczne epitafium umieszczone na ierwsza pisemna wzmianka o kościele północnej ścianie prezbiterium. Pw Namysłowie pochodzi z 1278 roku. Na początku XV w. rozpoczyna się budowa Kirche St. Lorenz in Laskowitz nowego kościoła w stylu gotyckim, którą zakończono w 1441 r. Warto zaznaczyć, ie Kirche in Laskowitz wurde 1686 że kościół zlokalizowany w bliskim sąsiedz- Derrichtet. Dies beweist das Datum twie murów obronnych stanowił wówczas auf dem Triumphbalken. Im Jahre 1980 ważny element umocnień miejskich, czego wurde die Kirche umgebaut. Die südliche potwierdzeniem była wysoka wieża z licz- Wand im Erdgeschoss des Turms wurde nymi otworami strzelniczymi. Kościół ule- abgetragen und mit einem vergrößerten gał zniszczeniu w wyniku pożaru w 1483 Anbau an Stelle die früheren Umgänge ver- i 1619 r. i za każdym razem został ponow- bunden. Im Jahre 1988 wurde das Orgel- nie odbudowany. W latach 1525–1648 prospekt abmontiert und samt der Orgel in

34 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

die nahegelegte neuerbaute Kirche verlegt. Die Kirche dient heute als Begräbniska- pelle und gehört zur Pfarrgemeinde Mater Dolorosa in Thule. Die Kirche befindet sich auf einem kleinen Hügel am westlichen Zipfel des Dorfes. Die nach Osten orientierte Kirche wurde auf einem niedrigen Sockel in der Blockbauweise errichtet. Der Turm wurde hingegen aus Ständerwerk errichtet. Im Turm hängt eine 1606 von Jakob Götz in Breslau gegossene Glocke. Die bisherige Kircheneinrichtung wurde teilweise in die nahegelegene neue Kirche verlegt. Von der Inneneinrichtung sind der barocke Haupt- altar aus dem 17. Jahrhundert, Bauern- kreuze aus dem 17./18. Jahrhundert die neogotische Kanzel und das Taufbecken, beide aus der zweiten Hälfte des 19. Jahr- hunderts, besonders sehenswert.

Kościół św. Wawrzyńca w Laskowicach Dotychczasowe wyposażenie kościoła zo- stało częściowo przeniesione do pobliskiej ostał wybudowany w 1686 r. Potwier- nowej świątyni. Spośród wyposażenia na Zdzeniem tego faktu jest data umiesz- uwagę zasługuje XVII-wieczny barokowy czona na belce tęczowej. W 1980 r. ko- ołtarz główny, ludowe krzyże z XVII/XVIII ściół uległ przebudowie polegającej na w. oraz pochodzące z II poł. XIX w. neogo- rozebraniu południowej ściany przyziemia tycka ambona i chrzcielnica. wieży i połączeniu jej z powiększoną przy- budówką w miejscu wcześniejszych, za- Dreifaltigkeitskirche in Belmsdorf budowanych sobót. Natomiast w 1998 r. zdemontowano prospekt organowy i wraz ie Filialkirche der Dreifaltigkeit stammt z instrumentem przeniesiono do pobliskie- Daus dem 15. Jahrhundert. Die Kirche go nowo wybudowanego kościoła. Kościół wurde erstmals 1414 urkundlich erwähnt. św. Wawrzyńca, pełniący obecnie funkcję In dieser Zeit wurden schon aus Backstein kaplicy cmentarnej, należy do parafii pw. das Presbyterium und die Sakristei errich- Matki Bożej Bolesnej w Tułach. tet. Es war bestimmt vorgesehen, die gan- Świątynia znajduje się na niewiel- ze Kirche aus Backstein zu errichten, die kim wzniesieniu przy zachodnim skraju Bauarbeiten wurden jedoch abgebrochen. wsi. Kościół orientowany, wybudowany Die Bauarbeiten wurden erst nach der z drewna w konstrukcji zrębowej, na ni- Übernahme der Kirche durch die Protes- skiej podmurówce. Natomiast wieża wy- tanten im Jahre 1583 fortgesetzt. In dieser budowana jest w konstrukcji słupowej. Na Zeit entstand das hölzerne Kirchenschiff. wieży znajduje się dzwon odlany w 1606 Der letzte Bauabschnitt war die Errichtung r. w pracowni Jakuba Götza we Wrocławiu. des Turms in der zweiten Hälfte des 17.

35 Spazierbuch • Spacerownik

die Kanzel aus der Renaissance, die Patro- natsloge und eine barocke Orgel besondere Aufmerksamkeit. Interessanterweise leitet sich der Name des Dorfes Belmsdorf (poln. Bald- winowice) vom Namen des Ritters Balduin ab, welcher auch wahrscheinlich die mittelalterliche Siedlung begründete.

Kościół Świętej Trójcy w Baldwinowicach ościół filialny pw. Trójcy Świętej po- Kchodzi z XV wieku. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1414 r. Wówczas po- wstało już murowane z cegły prezbiterium z zakrystią. Zapewne cała budowla miała być ceglana, ale dalsze prace zostały prze- rwane. Kontynuacja prac nastąpiła dopiero w 1583 r., po przejęciu kościoła przez ewangelików. Wówczas powstała drewniana nawa. Ostatnim etapem prac było wy- Jahrhunderts. Seit 1654 bis heute ist die budowanie wieży w II poł. XVII wieku. Od Kirche katholisch. Heute ist die Dreifaltig- 1654 r. do dnia dzisiejszego kościół służy keitskirche in Belmsdorf eine Filialkirche katolikom. Obecnie kościół Świętej Trójcy der Pfarrgemeinde in Michelsdorf. w Baldwinowicach jest kościołem filialnym Das heutige Aussehen des Innenrau- kościoła w Michalicach. mes ist auf unzählige Maßnahmen zurück- Dzisiejszy wygląd wnętrz jest wyni- zuführen, welche im 19. Jahrhundert und kiem licznych prac prowadzonych w XIX Anfang des 20. Jahrhunderts durchgeführt i na pocz. XX w. Ściany pokryte polichro- wurden. Die mit Polychromie überzogenen mią były kilkakrotnie przemalowywane. Wände wurden mehrmals übermalt. Die Obecny wystrój malarski wykonał malarz heutige künstlerische Wandmalerei ist das i konserwator Alfred Schneider w 1907 r. Werk vom Maler und Konservator Alfred Z dawnego pierwotnego wystroju malar- Schneider von 1907. Von der ursprüngli- skiego ścian pozostała jedynie barokowa chen Wandmalerei blieb nur eine barocke scena Ukrzyżowania z I poł. XVIII wieku, Szene der Kreuzigung aus der ersten Hälfte znajdująca się na północnej ścianie nawy. des 18. Jahrhunderts erhalten. Die Szene Na profilowanej belce tęczowej znajduje ist im nördlichen Querarm zu sehen. Auf się barokowy krucyfiks. Z wyposażenia dem verzierten Triumphbalken ist ein ba- kościoła na szczególną uwagę zasługuje rockes Kruzifix angebracht. Von der Innen- pochodzący z 1720 r. późnobarokowy oł- einrichtung verdienen der von 1720 stam- tarz główny z rzeźbiarską sceną Koronacji mende spätbarocke Hauptaltar mit einer Marii, z Joachimem i Anną, tryptyk z ok. skulpturalen Szene der Krönung Mariens 1525 r. stanowiący ołtarz boczny, rene- mit Joachim und Anna, ein Triptychon von sansowa ambona i ławy kolatorskie oraz ca. 1525, welches den Seitenaltar bildet, barokowe organy.

36 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

Ciekawostką jest fakt, że nazwa miej- gelegt. In der sog. Reichskristallnacht, scowości Baldwinowice pochodzi od die sich in der Nacht vom 9. zum 10. imienia rycerza Baldwina, który był praw- November 1938 ereignet hat, wurde die dopodobnym założycielem osady w śre- Begräbnishalle niedergebrannt und das dniowieczu. Gelände verwüstet. Im Jahre 1939 ging der Friedhof in den Besitz der Reichsver- Jüdischer Friedhof in Kraskau einigung der Juden in Deutschland über. Der Friedhof befindet sich gegenwärtig er jüdische Friedhof in Kraskau war in einem vernachlässigten Zustand. Die Dals erster jüdischer Friedhof im Kreuz- Matzewas wurden zum Teil geplündert, burger Land am 22. Februar 1765 an- die restlichen beschädigt oder umge- gelegt. Interessanterweise haben sich die kippt. Die wahrscheinlich älteste erhalte- Juden dazu verpflichtet, für jedes Begräb- ne Matzewa stammt von 1811. nis eine Gebühr von einem Taler zu ent- richten und dem Verwalter der örtlichen Cmentarz żydowski w Kraskowie Güter und dem Pfarrer in Kuhnau jähr- lich „sechs anständige Taschentücher” zu irkut w Kraskowie, jako pierwszy na überreichen. Kkluczborskich ziemiach, założony zo- Die erste Bestattung auf diesem stał 22 lutego 1765 r. Za nabycie działki Friedhof fand im Jahre 1765 statt. Der Żydzi zobowiązali się do uiszczania za każ- Friedhof war anfangs für die Bewoh- dy pochówek opłaty w wysokości 1 talara ner von Kraskau, Kreuzburg, Konstadt oraz przekazywania corocznie dla zarząd- und Pitschen gedacht. Im Jahre 1847 cy miejscowych dóbr i proboszcza parafii wurde die jüdische Gemeinschaft samt w Kuniowie „sześciu sztuk porządnych dem Friedhof der jüdischen Gemeinde in chusteczek do nosa”. Kreuzburg angeschlossen. In den nach- Pierwszy pochówek na cmentarzu folgenden Jahren wurde das gesamte odbył się w 1765 r. Początkowo kirkut Gelände umzäunt und im Jahre 1890 służył mieszkańcom Kraskowa, Kluczbor- wurde eine Begräbnishalle gebaut. Die ka, Wołczyna i Byczyny. W 1847 roku letzte Bestattung wurde im Jahre 1923 społeczność żydowska w Kraskowie wraz durchgeführt. Als im Jahre 1926 der z cmentarzem została włączona do gminy neue jüdische Friedhof in Kreuzburg er- w Kluczborku. W kolejnych latach cały te- öffnet wurde, wurde der in Kraskau still- ren został ogrodzony, zaś w 1890 r. wybudowano dom przedpogrzebowy. Ostatni pochówek miał miejsce w 1923 r. W 1926 r., kiedy otwarto nowy kirkut w Kluczbor- ku, ten w Kraskowie zamknięto. Podczas „nocy kryształowej”, z 9 na 10 XI 1938, dom przedpogrzebowy został spalony, a teren zdewastowany. W 1939 r. cmentarz przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech. Obecnie kirkut jest zanie- dbany, część macew została rozkradziona, a pozostałe są uszkodzone lub przewróco- ne. Najprawdopodobniej najstarsza zacho- wana macewa pochodzi z 1811 r.

37 Spazierbuch • Spacerownik

Jüdischer Friedhof in Rosenberg ist von einer Ziegelmauer umzäunt, die teil- ie Anfänge der jüdischen Ansiedlung weise zerstört ist. Heutzutage existiert nur Din Rosenberg reichen bis ins 15./16. noch das Taharahaus und eine in der Mitte Jahrhundert zurück. Die jüdische Ge- stehende steinerne Schale. Auf dem Fried- meinde wurde hingegen gegen Ende des hof blieben ca. 200 Matzewas erhalten, 18. Jahrhunderts gegründet. Der jüdische die älteste davon stammt aus dem Jahr Friedhof in Rosenberg wurde 1814 am 1824. Die Inschriften der ältesten aus dem Stadtrand im Stobertal eröffnet. Wegen 19. Jahrhundert stammenden Matzewas seiner malerischen Lage wurde dieser Ort waren in hebräischer Sprache, die neueren als „jüdische Schweiz“ bezeichnet. Im Jah- auch in deutscher Sprache. re 1868 wurde in der Nähe des Friedhofs ein Taharahaus aus Backstein, ein Haus Cmentarz żydowski w Oleśnie für Leichenwaschung, gebaut. Auf dem Friedhof wurde die Elite unter den Be- oczątki osadnictwa żydowskiego wohnern von Rosenberg und benachbar- Pw Oleśnie sięgają XV/XVI w., zaś gmi- ten Dörfern aus dem 19./20. Jahrhundert na żydowska powstała tu pod koniec XVIII bestattet: Anwälte, Ärzte, Stadträte, reiche w. Kirkut w Oleśnie otwarto w 1814 r. na Kaufmänner und bekannte Philanthropen. obrzeżach miasta w dolinie rzeki Młynów- Der Friedhof wurde praktisch bis zum Aus- ki. Z uwagi na malownicze położenie to bruch des Zweiten Weltkrieges genutzt. miejsce nazywane było „żydowską Szwaj- Nach dem Krieg verfiel der verlassene carią”. W 1868 r. przy kirkucie wybudowa- Friedhof zusehends und wurde verwüstet. no z czerwonej cegły kaplicę przedpogrze- In dieser Zeit wurden auch viele wertvolle bową Bet Taharę, czyli dom oczyszczenia. Grabsteine geplündert und die Umzäu- Na cmentarzu pochowana została elita nung teilweise demoliert. mieszkańców Olesna i okolicznych wsi Der Friedhof wurden auf einem 72 x 39 z XIX/XX w.: adwokaci, lekarze, rajcy miej- m großen Rechteck angelegt. Das Gelände scy, bogaci kupcy i znani filantropi. Kirkut

38 Kirchen und Friedhöfe • Kościoły i cmentarze

był użytkowany praktycznie do początku und zu einem städtischen Kulturhaus um- II wojny światowej. Po wojnie opuszczo- funktioniert, das bis heute hier seinen Sitz ny kirkut uległ zniszczeniu i dewastacji. hat. An der Wand hängt eine Gedenktafel Wówczas też dokonano grabieży cennych mit der folgenden Inschrift: „Ehemalige nagrobków i częściowego rozwalenia ogro- Synagoge. Gotteshaus der in Praschkau dzenia. lebenden jüdischen Bevölkerung vom 17. Teren cmentarza ma formę prostokąta Jahrhundert bis 1942”. o wymiarach 72×39 metrów. Otoczony jest ceglanym murem, w części zniszczo- Dawna synagoga żydowska nym. Do dziś zachował się dom oczyszcze- w Praszce nia oraz znajdująca się w środku kamienna misa. Na cmentarzu ocalało także ok. o Praszki Żydzi przybyli w XVII w. Do- 200 macew, z których najstarsza pocho- Dbra lokalizacja tego miasta (tuż przy dzi z 1824 roku. Najstarsze, XIX-wieczne granicy państwa) sprzyjała rozrastaniu się macewy mają inskrypcje tylko w języku gminy. Synagoga w Praszce została wybu- hebrajskim, nowsze – także w języku nie- dowana w 1850 r. (niektóre źródła wska- mieckim. zują także na rok 1836). Podczas II wojny światowej hitlerowcy w Praszce utworzyli Ehemalige Synagoge in Praschkau getto, na terenie którego znajdowała się także synagoga. Po likwidacji getta budowie Juden kamen im 17. Jahrhundert la została zdewastowana, zaś po wojnie Dnach Praschkau. Eine gute Lage der obiekt przez blisko 20 lat stał opuszczony. Stadt (nah an der Staatsgrenze) begüns- W 1964 r. synagoga została odnowiona tigte die Entwicklung der jüdischen Ge- i przebudowana na miejski dom kultu- meinde. Die Synagoge in Praschkau wurde ry, który do dziś ma tutaj swoją siedzibę. 1850 erbaut. Einige Quellen sprechen von Na ścianie budynku znajduje się tablica 1836. Im Zweiten Weltkrieg errichteten pamiątkowa o treści: „Dawna synagoga. die Nationalsozialisten in Praschkau ein Miejsce kultu religijnego ludności żydow- Getto, auf dessen Gebiet auch die Synago- skiej zamieszkującej w Praszce od XVII w. ge stand. Nach der Auflösung des Gettos do 1942 r.”. wurde das Gebäude geplündert und stand 20 Jahre nach dem Krieg verlassen. Im Marienkirche in Praschkau Jahre 1964 wurde die Synagoge renoviert m 29. August 1988 wurde in dem Asich rasant entwickelnden Stadtteil von Praschkau die neue Pfarrgemeinde Unserer Lieben Frau vom Kalvarienberg gegründet. Im Jahre 2002 wurde die Kir- che ausgebaut und modernisiert. Die feierliche Weihe der neuen Kirche fand am 15. September 2002 statt. In dieser Zeit erhielt die Kirche eine originalgetreue Ko- pie des wundersamen Gemäldes Unserer Lieben Frau vom Kalvarienberg, das sich in der Kirche in Kalwaria Zebrzydowska befindet. Die Segnung der Kopie des Ge-

39 Spazierbuch • Spacerownik

mäldes erfolgte durch Papst Johannes Paul Maryi Panny Kalwaryjskiej. W 2002 roku II. höchstpersönlich auf seiner Pilgerreise kościół został poddany rozbudowie i mo- nach Polen im Jahre 2002 und während dernizacji. Uroczysta konsekracja miała seines Aufenthaltes in Kalwaria Zebrzy- miejsce 15 września 2002 r. W tym sa- dowska. Während der Segnung des Ge- mym czasie kościół otrzymał wierną kopię mäldes sagte der Heilige Vater: „Die Hei- cudownego wizerunku Matki Bożej Kalwa- lige Maria vom Kalvarienberg soll auch in ryjskiej, znajdującego się w kościele w Kal- Praschkau herrschen. Betet dort für mich.“ warii Zebrzydowskiej. Na uwagę zasługuje Eine gesegnete Kopie des wundersamen fakt, że poświęcenia kopii obrazu dokonał Gemäldes Unserer Lieben Frau vom Kal- osobiście papież Jan Paweł II podczas varienberg ist im Presbyterium der hiesi- swojej pielgrzymki do Polski w 2002 r. gen Kirche zu sehen. Am Werk wurde von i pobytu w Kalwarii Zebrzydowskiej. Pod- mehreren Künstlerateliers gearbeitet, die czas poświęcenia obrazu Ojciec Święty Koordination übernahm Jerzy Kumala, ein powiedział: „Niech Matka Boża Kalwaryj- bekannter Krakauer Maler. Der Tschensto- ska króluje także w Praszce. Módlcie się chauer Metropolit erhob diese Kirche am tam za mnie”. Poświęcona kopia cudow- 11. Oktober 2002 zum Marienwallfahrts- nego wizerunku Matki Bożej Kalwaryjskiej ort. In dieser Kirche gibt es Reliquien des znajduje się w prezbiterium sanktuarium. Wahren Kreuzes Christi - eine Gabe der Dzieło to wykonane zostało przez kilka Bernhardiner aus Kalwaria Zebrzydowska. artystycznych pracowni, których pracę ko- ordynował Jerzy Kumala, znany krakowski Sanktuarium NMP Kalwaryjskiej artysta malarz. Decyzją metropolity czę- stochowskiego 11 października 2002 r. w Praszce kościół ten został ogłoszony sanktuarium sierpnia 1988 r. w intensywnie roz- maryjnym. W kościele tym znajdują się 29wijającej się części Praszki została także relikwie Świętego Krzyża – dar oo. utworzona nowa parafia pw. Najświętszej bernardynów z Kalwarii Zebrzydowskiej.

40 Rathäuser • Ratusze

Rathäuser Ratusze

Rathaus in Pitschen Jahre 1766 vollzog der Oppelner Bau- as erste gemauerte Rathaus entstand in inspektor Johann Martin Pohlmann den DPitschen gegen Ende des 15. Jahrhun- Wiederaufbau des Rathauses. Gegen Ende derts und Anfang des 16. Jahrhunderts. des 19. Jahrhunderts wurde das Rathaus Das Rathaus wurde mehrmals beschä- renoviert. In dieser Zeit war im Gebäude digt (1655 infolge von Kriegseinwirkun- auch ein Gericht untergebracht, später (vor gen) und in den Jahren 1719 und 1757 1939) wurde hier ebenfalls ein Gerichts- aufgrund eines Stadtbrandes. Jedes Mal gefängnis geschaffen. 1945 marschierte musste das Rathaus aufs Neue wiederauf- die Rote Armee in Pitschen ein und steckte gebaut werden. Der in Breslau wohnhaf- das Rathaus in Brand, das völlig nieder- te und aus Pitschen stammende Adamus brannte. Das Rathausgebäude wurde in Quasius initiierte 1719 den Wiederaufbau den Jahren 1957-1961 mit einigen Ver- des Rathauses. Er war Pastor in der Kir- einfachungen wiederaufgebaut. che St. Bernhard, Pfarrer in der Gemein- Das Pitschener Rathaus wurde auf de Heiliger Geist in Breslau und Sohn des dem Grundriss eines Rechtecks im ba- Pitschener Webers Jan Kwas. Davon zeu- rock-klassizistischen Stil errichtet. Es ist gen eine bis heute über dem Osteingang ein dreigeschossiges Gebäude. An das Rat- hängende Kartusche mit dem preußischen hausgebäude grenzen vom Osten her drei Adler und dem Stadtwappen und eine Ge- Wohnhäuser, eins vom Westen her, und denktafel mit entsprechender Inschrift. Im zwei vom Norden her. Auf der westlichen

41 Spazierbuch • Spacerownik

Seite befindet sich hingegen ein quadra- nocnej stronie budynku wart zobaczenia tischer Turm. Zum Haupteingang gelangt jest kamienny, renesansowy portal prowa- man vom Osten her über eine zweiläufige dzący do dawnych piwnic. Spiegeltreppe. Besonders sehenswert ist auf der Nordseite des Gebäudes ein stei- Rathaus in Guttentag nernes Portal aus der Renaissance, das zu den einstigen Kellern führt. as Rathaus in Guttentag wurde in den DJahren 1848-1849 errichtet. Das vo- Ratusz w Byczynie rige Rathausgebäude wurde infolge eines großen Stadtbrandes im Jahre 1846 zer- ierwszy murowany ratusz zbudowa- stört. Besondere Erwähnung verdient die Pno w Byczynie pod koniec XV lub na Tatsache, dass den in Not geratenen Be- początku XVI w. Kilkakrotnie uległ znisz- wohnern von Guttentag viele Menschen czeniu – w 1655 r. na skutek działań aus benachbarten Städten, Friedrich Wil- wojennych oraz w latach 1719 i 1757 helm von Braunschweig (damaliger Besit- w wyniku pożaru miasta, za każdym razem zer des Gutes) und sogar der preußische jednak był odbudowywany. W 1719 r. ini- König Friedrich Wilhelm IV. Hilfe geleistet cjatorem odbudowy był Adamus Quasius haben. Während des Wiederaufbaus wur- z Wrocławia, pastor w kościele św. Ber- den Änderungen an der bisherigen mittel- nardyna i proboszcz parafii pw. św. Ducha alterlichen Stadtplanung von Guttentag we Wrocławiu, który pochodził z Byczyny vorgenommen. Das Rathaus wurde im i był synem tutejszego tkacza, Jana Kwa- neoklassizistischen Stil errichtet. Das ge- sa. Świadczy o tym do dziś umieszczony mauerte und verputzte Gebäude wurde nad wejściem od wschodniej strony kar- auf einem rechteckigen Grundriss erbaut. tusz z orłem pruskim i herbem miasta oraz Das Rathaus verfügt über zwei Etagen, ein inskrypcyjna tablica pamiątkowa. W 1766 Walmdach mit einer Laterne in der Mitte, r. odbudowy ratusza dokonał opolski in- auf der eine Uhr angebracht ist, und als spektor budowlany Jan Marcin Pohlmann. Bekrönung dient eine Wetterfahne mit dem Pod koniec XIX w. przeprowadzono kolejny Jahr 1848. remont. W tym czasie w budynku mieścił się też sąd, a później (przed 1939 r.) utworzono tu także więzienie sądowe. Wejście Armii Czerwonej do Byczyny w 1945 r. przynosi całkowite zniszczenie ratusza na skutek podpalenia. Budynek zostaje odbudowany, z pewnymi uproszczeniami, w latach 1957–1961. Ratusz w Byczynie został wybudowany na planie prostokąta w stylu barokowo-klasycystycznym. Jest to budynek trzykondy- gnacyjny. Przylegają do niego trzy kamienice od południa, jedna od zachodu i dwie od północy. Po zachodniej stronie znajduje się kwadratowa wieża. Główne wejście do ratusza prowadzi od wschodu, po lustrza- nych dwubiegowych schodach. Przy pół-

42 Rathäuser • Ratusze

Ratusz w Dobrodzieniu

atusz w Dobrodzieniu został zbudowa- Rny w latach 1848–1849. Poprzedni budynek uległ zniszczeniu podczas wielkiego pożaru miasta w 1846 r. Warto zaznaczyć, że pomocy mieszkańcom Do- brodzienia w tej trudnej sytuacji udzie- lili wtedy mieszkańcy sąsiednich miast, książę brunszwicki (ówczesny właściciel dworu), a nawet król pruski Fryderyk Wil- helm IV. Podczas odbudowy miasta po pożarze dokonano zmian dotychczasowe- wurf des Stadtarchitekten Alfred Lenz go średniowiecznego układu urbanistycz- wiederaufgebaut. An der Stelle der übrigen nego Dobrodzienia. Ratusz wybudowano Wohnhäuser wurden Grünflächen geschaf- w stylu neoklasycystycznym na planie fen. Die nackten Wände an der Westseite prostokąta, budynek jest murowany i otyn- der Wohnhäuser wurden um Bogengänge kowany, ma dwie kondygnacje, czterospa- mit Balkons erweitert. An der Bekrönung dowy dach z latarnią na środku, na której des Daches ist auf einem Flachrelief dar- umieszczony jest zegar, zaś zwieńczeniem gestellt, wie das Rathaus mit seinen ba- jest wiatrowskaz z rokiem 1848. rocken Wohnhäusern vor dem Brand aus- sah. In den Jahren 2011-2012 wurde Rathaus in Kreuzburg das Rathaus renoviert und die Fläche um den Marktplatz umgestaltet. Während der as erste Rathaus bestand aus Holz Renovierung wurden im Juli 2002 in der Dund wurde Anfang des 15. Jahrhun- Turmspitze Dokumente zum Bau und Um- derts errichtet. Dieses Rathaus brannte bau des Rathauses gefunden (sie stam- während des großen Stadtbrandes am men wohl aus den Jahren 1752, 1858 23. April 1737 nieder. Nach dem Brand und 1926). Dank diesen Dokumenten wurde das Rathausgebäude erst im Jahre kann die Geschichte des Rathauses in den 1752 wiederaufgebaut, was durch den in Jahren 1737-1926 genau wiedergegeben den Jahren 1740-1741 tobenden preu- werden. ßisch-österreichischen Krieg bedingt war. An das Rathausgebäude schlossen sich in Ratusz w Kluczborku einer Doppelreihe 12 kleine barocke Kram- häuser, die einander mit hinteren Wänden ierwszy, drewniany ratusz powstał berühren, an. Sie wurden im Volksmund Pprawdopodobnie na początku XV w. aufgrund ihrer Anzahl und Monumentali- Niestety spłonął podczas wielkiego po- tät „Zwölf Apostel“ genannt. Am 25. Juni żaru miasta 23 kwietnia 1737 r. Został 1925 zerstörte ein Brand den Großteil odbudowany dopiero w 1752 r., z uwagi der Bebauung, wovon nur das Rathaus- na trwającą w latach 1740–1741 wojnę gebäude und vier anliegende Wohnhäuser prusko-austriacką. Do ratusza dobudo- verschont blieben. Infolge des Brandes wano wówczas 12 domów kramarskich, kamen 3 Menschen ums Leben. Die vier usytuowanych w dwóch rzędach i stykają- am geringsten beschädigten Wohnhäuser cych się tylnymi ścianami, zwanych przez wurden im Jahre 1926 nach dem Ent- mieszkańców „Dwunastoma Apostołami”.

43 Spazierbuch • Spacerownik

25 czerwca 1925 r. pożar zniszczył więk- der Fassade führte, die erhalten blieb. Vor szość zabudowy, pozostawiając jedynie dem Rathaus steht ein Brunnen, in dessen budynek ratusza oraz cztery najbliższe ka- Bekrönung ein Knabe mit dem Delphin mieniczki. W wyniku pożaru śmierć ponio- steht. Der Brunnen wurde in den Jahren sły trzy osoby. Cztery najmniej zniszczone 1912-1913 von Paul und Theodor Feige kamienice zostały odbudowane w 1926 gestiftet. r. według projektu architekta miejskiego Alfreda Lenza. W miejscu pozostałych ka- Ratusz w Namysłowie mieniczek utworzono skwer miejski, zaś gołe od zachodniej strony ściany kamie- ierwszy ratusz w Namysłowie powstał nic wzbogacono arkadowymi podcieniami Pnajprawdopodobniej w II połowie XIII z balkonem. W naczółku na dachu umiesz- w. W latach 1374–1378 zbudowano ra- czono płaskorzeźbę przedstawiającą ratusz murowany z cegły w stylu gotyckim. tusz z barokowymi kamieniczkami przed W 1389 r. dobudowano do niego okazałą, pożarem. W latach 2011–2012 przepro- dzisiaj 57-metrową wieżę. W XVII i XVIII wadzony został remont ratusza, połączo- wieku miała miejsce dalsza przebudowa ny z rewitalizacją przestrzeni rynkowej. i rozbudowa namysłowskiego ratusza, W trakcie remontu w lipcu 2012 r. w iglicy głównie poprzez dobudowanie dodat- wieży ratuszowej odnaleziono dokumenty kowych trzech przybudówek. W dwóch dotyczące budowy i przebudowy ratusza, z nich mieściły się strażnica i waga miej- datowane na lata: 1752, 1858 i 1926. ska. W XVII w. budynek ratusza przebudo- Dzięki tym dokumentom znana jest dowano w stylu renesansowym. W tym okre- kładna historia ratusza z lat 1737–1926. sie na wieży zamontowano także zegar. Podczas prac konserwatorskich w latach Rathaus in Namslau 2001–2002 przeprowadzono regotyzację budynku, podczas której odsłonięto zacho- as erste Rathaus in Namslau entstand wany pierwotny, gotycki kształt elewacji. Dhöchstwahrscheinlich in der zweiten Przed ratuszem znajduje się fontanna, któ- Hälfte des 13. Jahrhunderts. In den Jah- ra w swoich zwieńczeniu ma figurkę chłop- ren 1374-1378 wurde das gemauerte ca z delfinem. Fontanna została ufundo- gotische Rathaus aus Backstein errich- wana w latach 1912–1913 r. przez Pawła tet. Im Jahre 1389 wurde ein prächtiger, i Teodora Feige. heute 57 Meter hoher Turm hinzugebaut. Im 17. und 18. Jahrhundert erfolgte der weitere Umbau und Ausbau des Nams- lauer Rathauses, hauptsächlich durch drei neue Anbauten. In zwei Anbauten wurden ein Wachturm und die Stadtwaage untergebracht. Im 17. Jahrhundert wurde das Rathausgebäude im Stil der Renais- sance umgebaut. In dieser Zeit wurde am Turm eine Uhr angebracht. Während der Konservierungsarbeiten in den Jahren 2001-2002 wurde die Regotisierung des Gebäudes vorgenommen, was zu der Ent- hüllung der ursprünglichen gotischen Form

44 Festungsanlagen • Militaria

Festungsanlagen Militaria

Wehrmauern mit polnischen und Im 19. Jahrhundert wurde ein Spitz- deutschen Türmen in Pitschen bogen-Durchgang erbaut. Gegenwärtig hat der Turm ein Flachdach, aber früher itschen ist eine der wenigen Städte hatte er ein Zeltdach mit kleinen Türmen, Pin Polen, in der die mittelalterliche die von alten Stadtsiegeln bekannt sind. Stadtmauer vollständig erhalten blieb. Der Ostturm der sog. polnische Turm, Die Gesamtlänge der Pitschener Stadt- wurde im 15. Jahrhundert aus Ziegeln mauer umfasst beträchtliche 912,5 m! erbaut. In den 30er Jahren des 20. Jahr- Die Mauer wurde im 15. und 16. Jahr- hunderts wurde die Bekrönung aufgrund hundert erbaut und bestand hauptsäch- eines Blitzeinschlags beschädigt. Damals lich aus Backstein und Bruchstein, an bekam der Turm ein Zeltdach, das auch manchen Stellen auch aus Findlingen. heute zu sehen ist. Wahrscheinlich ergab Die durchschnittliche Höhe der Mauer sich unter dem Turm der österreichische in Pitschen beträgt 5,5 - 6 m, und ihre Erzherzog Maximilian III. (der Anwärter Dicke beträgt etwa 1,5 m. Am Umfang auf die polnische Krone), nachdem er der Mauer sind drei Türme erhalten ge- die Schlacht von Pitschen am 24. Januar blieben: zwei Torhäuser, durch die man 1588 gegen Jan Zamoyski verloren hatte. früher in die Stadt gelangte, und der Süd- Der letzte Turm, der im Süden gelegene turm - der Sandturm. Der Westturm, der Sandturm, wurde im 16. Jahrhundert er- sog. deutsche Turm, wurde im 15. Jahr- richtet, um die Verteidigung der Stadt von hundert im unteren Teil aus Schotterstein der Südseite zu stärken. Auf diesem Turm und im höheren aus Ziegelsteinen erbaut. führte Maria Cunitia, die erste Astronomin

45 Spazierbuch • Spacerownik

und Autorin der Publikation „Urania Pro- starych pieczęci miasta. Wieża bramna pitia“, astronomische Forschungen durch. wschodnia, tzw. Polska, wybudowana Auf der Nordseite ist ein Teil des 1940 er- została w XV w. z cegły. W latach trzy- bauten Stadtgrabens erhalten geblieben. dziestych XX w. zwieńczenie wieży uległo Interessanterweise werden seit Jahren im zniszczeniu na skutek uderzenia pioruna. Wassergraben Forellen gezüchtet. Wówczas wieża otrzymała zachowany do dziś dach namiotowy. Najprawdopo- Mury obronne w Byczynie dobniej pod tą wieżą ogłosił kapitulację z wieżami – Polską i Niemiecką arcyksiążę austriacki Maksymilian Habs- burg (pretendent do polskiej korony) po yczyna to jedno z niewielu miast przegranej z wojskami Jana Zamojskiego Bw Polsce, w których niemal w cało- bitwie pod Byczyną, która miała miejsce ści zachowały się średniowieczne mury 24 stycznia 1588 r. Ostatnia z wież – miejskie. Łączna ich długość w Byczynie baszta południowa, zwana też Piaskową wynosi aż 912,5 m! Mury powstały w XV – powstała w XVI w. celem wzmocnienia i XVI w. i wykonane zostały głównie z ce- obrony miasta od strony południowej. gły oraz kamienia łamanego, a miejscami Na tej wieży swoje badania astronomicz- także z głazów narzutowych. Średnia ich ne prowadziła Maria Cunitia, pierwsza wysokość wynosi 5,5–6 m, a ich grubość kobieta astronom i autorka publikacji to około 1,5 m. W obwodzie murów za- „Urania Propitia”. Od strony północnej chowały się trzy wieże: dwie bramne, zachowany został fragment fosy miejskiej którymi dawniej można było dostać się przebudowanej w 1940 r. Ciekawostką do miasta, oraz baszta południowa, zwa- jest fakt, że w fosie od wielu lat hodowa- na Piaskową. Wieża bramna zachodnia, ne są pstrągi. tzw. Niemiecka, wybudowana została w XV w. w dolnej części z kamienia ła- Stadtmauer samt dem Krakauer manego, w wyższej – z cegły. W XIX w. Tor in Namslau wykonano ostrołukowe przejście. Obec- nie wieża ma płaski dach, ale w przeszło- ie ursprüngliche Stadtmauer entstand ści dach wykonano w stylu namiotowym Din den Jahren 1350-1359. Sie wurde z małymi wieżyczkami, znanymi nam ze aus Ziegeln gebaut, und an einigen Stel- len wurde ein zusätzliches Fundament aus Feldstein errichtet. Die Mauer umgab die Stadt ringförmig, stellenweise sogar doppelt. Die Dicke der Stadtmauer war unterschiedlich, abhängig von der Wahr- scheinlichkeit, dass der Feind die Stadt einnehmen könnte. Die größte Gefahr der Stadteinnahme durch den Feind bestand aus der östlichen Richtung, deswegen betrug die Dicke der Stadtmauer an dieser Stelle 2,20 m. Die Gefahr, dass der Feind die Stadt aus anderen Richtungen einzunehmen versuchte, war geringer, deswegen war die Stadtmauer an diesen Stellen 1,70 m dick. Die Stadtmauer war

46 Festungsanlagen • Militaria

durchschnittlich 6 m hoch. Interessan- terweise gibt es im nördlichen Teil der Mauern zwei Arkaden-Durchlässe - einen einfachen und einen doppelten, durch die ein Zweig der Weide fließt, deren Wasser die städtische Mühle antrieb. Bis heute blieben in Namslau beachtliche Teile der Stadtmauer erhalten, besonders auf der Nordseite, teilweise auf der Süd- und Ostseite. Von zwei Torhäusern, durch die man früher in die Stadt gelangte, steht nur das Krakauer Tor, das auch als das Kreuzburger Tor bezeichnet wird. Das Torhaus wurde in der zweiten Hälfte des 14. Jahrhunderts errichtet und bestand aus Ziegeln. Der 26 m hohe Turm bilde- te einen großartigen Aussichtspunkt. Die 6 m. Ciekawostką jest fakt, że w północ- Nische, in der früher das Gitter gehoben nej części murów znajdują się dwa arka- wurde, kann man noch heute sehen. dowe przepusty – pojedynczy i podwójny, Durch die vor einigen Jahren entstande- przepływa tędy odnoga Widawy, której ne Holzgalerie und Treppen ist es mög- wody umożliwiały pracę miejskiego mły- lich, den Turm zu besteigen, der immer na. Do dziś zachowały się w Namysło- noch eine interessante Aussicht auf die wie spore fragmenty murów obronnych, Stadt und ihre Umgebung bietet. w szczególności od strony północnej i częściowo południowej i wschodniej. Mury obronne z wieżą Krakowską Z dwóch wież bramnych, którymi w Namysłowie w przeszłości można było się dostać do miasta, pozostała jedynie brama Kra- ierwotne mury obronne miasta po- kowska, zwana też Kluczborską. Wieża Pwstały w latach 1350–1359. Wybu- została wzniesiona z cegły w II poł. XIV dowano je z cegły, a na niektórych odcin- w. Wieża o wysokości 26 m stanowiła kach dodatkową podmurówkę wykonano doskonały punkt widokowy. Do dziś za- z kamienia polnego. Mury otaczały mia- chowała się także wnęka mieszcząca sto pierścieniem, w niektórych miejscach niegdyś podnoszoną kratę. Dzięki po- podwójnym. Grubość murów była różna, wstałej kilkanaście lat temu drewnianej zależnie od ewentualnego stopnia za- galerii i schodom istnieje możliwość grożenia zdobywania miasta przez wro- wejścia na wieżę, która do dziś stano- ga. Ponieważ miasto było najbardziej wi ciekawy punkt widokowy na miasto zagrożone nadejściem wroga od strony i okolice. wschodniej, mur w tym miejscu jest naj- grubszy – ma 2,20 m. Mniejsza obawa Bunker in Bankau dotyczyła próby zdobywania miasta od pozostałych stron, stąd grubość murów er Bunker entstand während des w tym miejscu mniejsza – wynosi 1,70 DZweiten Weltkrieges. Die hügelige m. Przeciętna wysokość murów wynosiła Lage und die „Bedeckung“ durch einen

47 Spazierbuch • Spacerownik

jungen Wald machten ihn zum ausge- Bunkier w Bąkowie zeichneten Aussichts- und Beschuss- punkt. Unweit davon verlief die Haupt- unkier powstał w czasach II wojny verkehrsstraße von Kattowitz nach Posen Bświatowej. Zlokalizowany na wznie- und die Bahnstrecke Posen - Kreuzburg sieniu, „przykryty” młodym lasem, był – Rosenberg – Lublinitz – Kattowitz. Ur- świetnym punktem widokowym i ostrza- sprünglich wurde der Bunker vom Holz- łowym. Niedaleko bowiem przebiegała fachwerk umgeben. Heute ist nur die Ru- główna trasa z Katowic do Poznania oraz ine des Bunkers zu sehen. Zum Bunker linia kolejowa Poznań – Kluczbork – Ole- gelangt man durch die Landesstraße 11. sno – Lubliniec – Katowice. Pierwotnie Vor Bankau (an der Stober-Brücke) muss bunkier był otoczony murem pruskim. man in die Straße nach Kotschanowitz Dziś pozostały tylko ruiny bunkra. By do einbiegen. Nach etwa 100 m biegen wir nich dotrzeć, należy z drogi krajowej nr links in eine Feuerwehrzufahrt ein. Wenn 11 przed wsią Bąków (przy moście nad wir von diesem Standort aus noch 30 m Stobrawą) skręcić w drogę na Chociano- weitergehen, erreichen wir die Bunker- wice. Następnie po około 100 metrach ruinen, die sich auf der linken Seite be- skręcamy w lewo w drogę pożarową. finden. An dieser Stelle muss besonders Z tego miejsca, po pokonaniu jeszcze betont werden, dass in der Umgebung 30 metrów, po lewej stronie ujrzymy ru- von Bankau das Stalag Luft VII A Bankau iny bunkra. Warto jeszcze zaznaczyć, że angesiedelt war, in dem britische, ame- w okolicach wsi Bąków znajdował się Sta- rikanische, polnische und sowjetische lag Luft VIIA Bankau, w którym przeby- Kriegsgefangene einsaßen. Im nächsten wali jeńcy brytyjscy, amerykańscy, polscy Punkt des Spazierbuches erfahren Sie oraz radzieccy, o czym więcej w kolejnym mehr darüber. punkcie Spacerownika.

48 Natur • Przyroda

Natur Przyroda

Landschaftsschutzpark Stober zenarten, 16 Arten von der polnischen roten Liste bedrohter Tier- und Pflanzenarten er Landschaftspark Stober ist der jüngs- und ca. 130 seltener Arten feststellen kön- Dte und gleichzeitig der größte Land- nen. Zu den Interessantesten gehören: der schaftsschutzpark in der Woiwodschaft Königsfarn, der Rundblättrige Sonnentau, Oppeln. Dieser wurde im Jahre 1999 ge- der Echte Seidelbast, der Türkenbund, der gründet und nimmt eine Oberfläche von Kleine Mäuseschwanz, das Büchsenkraut, 52 636,5 ha ein. Das Parkgelände befin- sieben Arten der Familie der Orchideen det sich auf den Grenzen von insgesamt (u.a. das Fuchs‘ Knabenkraut und der 12 Gemeinden. Das Parkgelände liegt im Violette Stendelwurz) und Wasserpflanzen. Flusseinzugsgebiet der Oder, des Stobers, Die Fauna präsentiert sich sehr reichhaltig des Budkowitzer Baches, des Bodlandes, und die günstigen Bedingungen gestalten der Brünne und der Smortawa. In Fluss- den Lebensraum für Tiere. Das Parkgebiet tälern befinden sich die kostbarsten Natur- wird von Mischwäldern, Altwassern und fragmente des Parks. Beinahe 80% der Gartenteichen eingenommen. 250 Tier- Parkoberfläche bilden Wälder, unter denen arten (darunter 165 Vogelarten) pflanzen Kiefern als meist verbreitet gelten. sich hier fort. Unter ihnen gibt es 47 Arten, Auf dem Parkgelände hat man das Vor- die der polnischen roten Liste bedrohter kommen von 49 naturgeschützten Pflan- Tier- und Pflanzenarten entnommen -wer

49 Spazierbuch • Spacerownik

den können, und 18 Arten, die vom Aus- nych, jeden zespół przyrodniczo-krajobra- sterben bedroht sind. zowy oraz 53 pomniki przyrody. Auf dem Gebiet des Landschaftsparks Stober befinden sich momentan vier- Na Landschaftsschutzpark Załęcze turschutzreservate, 8 ökologische Nutzer, ein Naturlandschaftsteam und 53 Natur- er Landschaftspark Załęcze ist einer denkmäler. Dder ersten Landschaftsparks in Polen. Er wurde im Jahre 1978 gegründet. Die Stobrawski Park Krajobrazowy Oberfläche des Parks beträgt 14 750 ha und die äußere Schutzzone 12 010 ha. o najmłodszy, a zarazem największy Ein bedeutender Teil des Parks befindet Tpark krajobrazowy w województwie sich in der Woiwodschaft Lodsch und nur opolskim. Został utworzony w 1999 roku 1162 ha befinden sich in der Woiwod- i obejmuje powierzchnię 52 636,5 ha. schaft Oppeln (Gemeinde Rudniki) und Teren parku znajduje się w granicach 12 Schlesien. Das Ziel der Eröffnung des Parks gmin. Park położony jest w dorzeczu Odry, war der Schutz und Erhalt der Jura-Land- Stobrawy, Budkowiczanki, Bogacicy, Bry- schaft im Hochland Wieluń und auch der nicy i Smortawy. To właśnie w dolinach Schutz des zauberhaften Abschnitts des rzek znajdują się najcenniejsze przyrod- Flusses Warthe. niczo fragmenty parku. Niemal 80% powierzchni parku stanowią kompleksy le- Załęczański Park Krajobrazowy śne, a dominują w nich bory sosnowe. Na terenie parku stwierdzono występo- est jednym z pierwszych parków krajo- wanie 49 gatunków roślin prawnie chronio- Jbrazowych w Polsce. Został utworzony nych, 16 gatunków z „Polskiej czerwonej w 1978 roku. Powierzchnia parku wy- listy” oraz około 130 gatunków rzadkich. nosi 14 750 ha, a otuliny – 12 010 ha. Do najciekawszych należą: długosz kró- Znaczna część parku znajduje się w wo- lewski, rosiczka okrągłolistna, wawrzynek jewództwie łódzkim, a jedynie 1162 ha wilczełyko, lilia złotogłów, mysiurek maleń- jego powierzchni znajduje się na terenie ki, lindernia mułowa, 7 gatunków z rodzi- województwa opolskiego (gmina Rudniki) ny storczykowatych (m.in. kukułka Fuchsa i śląskiego. Celem utworzenia tego parku i kruszczyk siny) oraz rośliny wodne. Boga- była ochrona jurajskiego krajobrazu Wyży- to prezentuje się w parku także fauna, co jest podyktowane bardzo dobrymi warun- kami do ich zamieszkiwania. Obszar parku obfituje bowiem w liczne lasy mieszane oraz starorzecza i stawy hodowlane. Do rozrodu przystępuje tu około 250 chronionych gatunków zwierząt (w tym 165 gatunków ptaków). Wśród nich jest 47 ga- tunków z krajowych czerwonych list oraz 18 gatunków bliskich zagrożeniu w swoim globalnym zasięgu. Na terenie Stobrawskiego Parku Kra- jobrazowego znajdują się obecnie cztery rezerwaty przyrody, 8 użytków ekologicz-

50 Natur • Przyroda

ny Wieluńskiej, a także ochrona urokliwe- go odcinka rzeki Warty.

„Tal der Nachtigallen” in Proschlitz

n dem am Schloss gelegenen Park in Pro- Ischlitz befindet sich eine Anhäufung von Brutplätzen der Nachtigallen, deshalb wird die Ortschaft auch das „Tal der Nachtigal- len“ genannt. Die erste Erwähnung der Nachtigallen in Proschnitz stammt aus Zeiten, in denen das Schloss noch der Fa- milie Watzdorf gehörte. Es wurde ein Ver- ein für die Entwicklung des Dorfes im Tal Kastanienallee in Reinersdorf der Nachtigallen in Proschlitz gegründet, welcher dem Entstehen von ornithologi- it einer Länge von 6 km ist die Kas- schen Standpunkten im Park in Proschlitz Mtanienallee in Reinersdorf die längste und der Anerkennung des Ortes als Natur- Kastanienallee in Europa und die dritt- schutzgebiet für Brutplätze der Nachtigal- längste der Welt. Die Allee beginnt ca. 2 len nachgeht. Interessant ist die Tatsache, km vor Reinersdorf und führt entlang der dass die Lufttemperatur in der Nähe des Kreisstraße Konstadt-Kempen vorbei bis Schlosses immer um zwei Grad niedriger zu den Grenzen der Woiwodschaft Oppeln ist als in der restlichen Umgebung des und der Woiwodschaft Großpolen vor dem Dorfes, was das Auftreten des spezifischen Dorf Ignacówka. Man schätzt, dass ent- Mikroklimas an diesem Ort bestätigt. lang der Straße ca. 650 Kastanienbäume wachsen. Es lohnt sich die Aufmerksam- „Dolina słowików” w Proślicach keit darauf zu lenken, dass der richtige Name der Allee „Aleja Kasztanowcowa“ przypałacowym parku w Prośli- und nicht „Aleja Kasztanowa“ ist, weil Wcach znajduje się największe w Eu- der Baum den Namen Kastanienbaum ropie skupisko lęgowe słowika szarego, trägt (Aesculus hippocastanum). Diese stąd miejsce to nazywane jest „doliną sło- Art kommt von der Balkanhalbinsel und wików”. Pierwsze wzmianki o występo- in ganz Europa wird dieser Baum schon waniu słowików w Proślicach pochodzą seit dem 16. Jahrhundert gepflanzt. Am z czasów, kiedy pałac należał do rodziny schönsten präsentiert sich die Kastanienal- Watzdorfów. Stowarzyszenie Rozwoju lee in Reinersdorf Anfang Mai während der Wsi Dolina Słowika w Proślicach prowa- Abiturzeit, wenn die Bäume blühen. dzi działania zmierzające do powstania stanowisk ornitologicznych w parku oraz Aleja Kasztanowcowa uznania tego miejsca za strefę ochrony w Komorznie miejsc lęgowych ptaków. Ciekawost- ką jest fakt, że temperatura powietrza leja Kasztanowcowa w Komorznie w okolicy pałacu jest zawsze o dwa stop- Ao długości ok. 6 km to najdłuższa nie niższa niż w pozostałej części wsi, co w Europie i trzecia na świecie z alei kasz- potwierdza występowanie specyficznego tanowcowych. Aleja zaczyna się ok. 2 km mikroklimatu w tym miejscu. przed wsią Komorzno i prowadzi wzdłuż

51 Spazierbuch • Spacerownik

drogi powiatowej Wołczyn – Kępno do gra- unvergesslichen königlichen Herrn die nicy województwa opolskiego z wojewódz- Forstbeamten der Försterei Guttentag“. twem wielkopolskim, przed wsią Ignaców- Nach dem Zweiten Weltkrieg befahlen die ka. Szacuje się, że wzdłuż drogi rośnie damaligen Behörden, die Inschrift zu ver- około 650 kasztanowców. Warto zwrócić nichten, doch der Künstler Piotr Jośko ver- uwagę, że poprawna nazwa tej alei to deckte die Inschrift nur mit Mörtel. Aleja Kasztanowcowa, a nie „Aleja Kasz- Erst vor einigen Jahren wurde der tanowa”, ponieważ drzewo to nosi nazwę Steinmörtel entfernt, und 2011 wurden kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippo- Flechten und Moos beseitigt, und dann castanum). Gatunek ten pochodzi z Półwy- wurde die Inschrift wiederhergestellt. Der spu Bałkańskiego, a w całej Europie jest historische Stein steht hinter einer Forst- uprawiany już od początku XVI wieku. Naj- hütte in der Nähe von der Waldstraße. ładniej Aleja Kasztanowcowa w Komorznie prezentuje się na początku maja, w okresie Kamień w Rzędowicach matur, kiedy drzewa kwitną. belisk z piaskowca znajduje się rzędo- Ein Stein in Rzendowitz Owickim lesie za leśniczówką przy uli- cy Leśnej. Okazały kamień został zapew- er Sandsteinobelisk befindet sich ne przywieziony z innego miejsca, gdyż Dim Wald hinter der Forsthütte in der w okolicy nie występują tego typu piaskow- Leśna-Straße. Der eindrucksvolle Stein ce. Kamień został postawiony przez urzęd- wurde wahrscheinlich von einem ande- ników nadleśnictwa w 1932 r. celem upa- ren Ort hergebracht, da es in der Gegend miętnienia Fryderyka Augusta III z dynastii keine solchen Sandsteine gibt. Sasów, który był właścicielem Dobrodzie- Der Stein wurde 1932 von Beamten nia i pobliskich Rzędowic i jednocześnie der Forstaufsicht zum Gedenken an Fried- miłośnikiem polowań w tutejszych lasach. rich August III. aus der Dynastie der Sach- Na kamieniu wyryty został napis FAR (Fri- sen errichtet, welcher der Besitzer von dericus Augustus Rex) z koroną i napisem Guttentag und dem nahe gelegenen Rzen- w języku niemieckim „Ihrer unvergess- dowitz und gleichzeitig ein Liebhaber der lichen königlichen Herrn die Forstbeamten Jagd in den Wäldern war. der Förschaft Guttentag” (Ich niezapo- Auf den Stein wurde die Inschrift FAR mnianemu królewskiemu Panu urzędnicy (Fridericus Augustus Rex) in deutscher leśni z Nadleśnictwa Dobrodzień). Po II Sprache und einer Krone graviert „Ihren wojnie światowej ówczesna władza naka- zała zniszczyć napis, lecz wykonawca Piotr Jośko jedynie zamaskował napis zaprawą. Dopiero kilkanaście lat temu usunięto za- prawę z kamienia, a w 2011 r. usunięto z niego porosty i mech, a następnie odre- staurowano napis. Zabytkowy kamień stoi za leśniczówką, w pobliżu ul. Leśnej.

Ein Waldlehrpfad nach J. Goebel

er Waldlehrpfad entstand im Jah- Dre 2006 in Klein Lassowitz von der 52 Natur • Przyroda

Südöstlich des Schlosses entstand Mit- te des 18. Jahrhunderts ein französischer Garten, gefolgt von einem englischen Park in den Jahren 1780-90. Im Garten gab es unter anderem mit Skulpturen verzierte Blumenbeete, einen japanischen Regenschirm, eine Kegelbahn und ein Schwimmbad, eine Schaukel, ein Karussell, einen Schießstand, ein Laby- rinth und ein Theater. Am Ende des französischen Gartens Försterei Kreuzburg. Bevor Sie sich auf war die Teestube, die sich in einem von den Waldlehrpfad begeben, sollten Sie die Wasser umgebenen Gebiet befand, un- 1997 nach einem Brand im Jahr 1989 mittelbar nachdem der Bau fertiggestellt wieder in Betrieb genommenen Saatgut- wurde, brach er zusammen und ging unter abscheider besichtigen. Während des Spa- dem Namen „Ruine“ in die Geschichte ein. ziergangs auf dem Entdeckungsweg lernen Der später erbaute englische Park er- wir die charakteristische Flora und Fauna streckte sich zwischen der „Ruine“ und in diesem Ökosystem kennen. dem Teichkomplex. Sein Schöpfer war Kloeber. Der Park bestand aus zwei Tei- Leśna ścieżka edukacyjna len: dem „kleinen“ Teil, der sich hinter der im. J. Goebla Teestube befand, und dem „großen“ Teil, der den Bereich bis zum Teichkomplex cieżka została utworzona w 2006 roku abdeckte. Auf einem der zahlreichen hier Św Lasowicach Małych przez Nadle- erbauten Hügel wurde ein Weinberg ange- śnictwo Kluczbork. Przed wejściem na legt. Im englischen Park wurden mehrere leśną ścieżkę edukacyjną warto zwiedzić Gebäude errichtet, insbesondere das Haus wyłuszczarnię nasion, oddaną ponownie der Weinmühle, der schwedische Palast, do użytku w 1997 r., po pożarze w 1989. das Schloss am Weinberg, der Leucht- Podczas spaceru ścieżką edukacyjną po- turm, der Anlegeplatz, Gotteshäuser und znajemy florę i faunę charakterystyczną Denkmäler. w tym ekosystemie. In den Jahren 1760-1767 wurden drei neue Teiche angelegt, die von Anfang Schlosspark in Carlsruhe an viele Funktionen erfüllten. Sie waren (englisch, französisch) ein Ort der Unterhaltung und Erholung, sie wurden Touristen zur Verfügung gestellt, er Schlosspark in Carlsruhe verdankt die in Kajaks und Gondeln schwimmen Dseine Entstehung dem Herzog Carl konnten. In den Teichen wurden auch Friedrich Würtemberg aus Oels. In An- Karpfen gezüchtet. Die Teiche gaben der lehnung an die baden-württembergische lokalen Bevölkerung Arbeit. Stadt Karlsruhe entwarf er das ursprüng- Derzeit werden beide Parks weitge- liche Stadtbild der Stadt. Vom zentral ge- hend vernachlässigt. Ein Teil des Gebäudes legenen Schloss aus wurden 8 Straßen wurde zerstört oder geplündert. Bei einem radial umrissen, um die weitere Gebäude Spaziergang durch den Park lohnt es sich, gebaut wurden. Dieses System ist bis heu- den Gedenkstein, die Ruinen der Teestube, te in Carlsruhe erhalten geblieben. die Statue der Friedensgöttin (Statue einer

53 Spazierbuch • Spacerownik

Frau ohne Kopf und Hände), die Skulptur Na południowy wschód od pałacu des schlafenden Löwen und die Statue utworzony został w połowie XVIII w. ogród der römischen Göttin Minerva besonders francuski, zaś za nim w latach 1780–90 zu betrachten. Unter den Naturobjekten powstał park angielski. Na terenie ogro- im Park verdient die Weymouth-Kiefer du znajdowały się m.in. rabaty kwiatowe Beachtung, die mit etwa 200 Jahren die ozdobione rzeźbami, japoński parasol, älteste Weymouth in Polen ist. Die Wey- kręgielnia oraz basen, huśtawka, karuze- mouth-Kiefer hat einen Umfang von ca. la, plac do strzelania, labirynt i teatr. Za- 500 cm und ist ca. 20 m hoch. Seit 2001 kończeniem tego ogrodu francuskiego był ist sie ein Naturdenkmal. Eine natürliche salon herbaciany, który postawiony na Kuriosität im Park sind „verbundene Bäu- terenie otoczonym wodą, zaraz po zbudo- me“, die eine Kombination aus Rotbuche, waniu zawalił się i do historii przeszedł pod Sommerlinde und Hainbuche sind. nazwą „ruina”. Park angielski, wybudowany później, Park w Pokoju (angielski, francuski) rozpościerał się na terenie pomiędzy „ru- iną” a kompleksem stawów. Jego twórcą okój swoje powstanie zawdzięcza był Kloeber. Park składał się z dwóch czę- Pksięciu Carlowi Friedrichowi Würtem- ści: „małej”, położonej za salonem herba- bergowi z Oleśnicy. Wzorując się na mie- cianym, oraz z części „dużej”, obejmującej ście Karlsruhe w Badenii-Wirtembergii, teren aż za kompleks stawów. Na jednym stworzył oryginalny układ urbanistyczny z licznych usypanych tutaj pagórków zało- miejscowości. Od centralnie położonego żono winnicę. Na terenie parku angielskie- pałacu wytyczonych zostało promieniście go powstało szereg budowli, w szczegól- 8 dróg, wokół których powstawały dalsze ności: dom winogrodnika, pałac szwedzki, zabudowania. Układ ten zachował się zamek na Winnej Górze, latarnia, przystań, w Pokoju do dnia dzisiejszego. świątynie i pomniki. W latach 1760–1767

54 Natur • Przyroda

założono trzy nowe stawy, które od począt- gemischter Nadelwald, in dem Kiefern- ku pełniły wielorakie funkcje. Były miej- und Eichenbäume mit einer signifikanten scem rozrywki i rekreacji, udostępniano Beimischung von Espe und Silberbirke do- je wypoczywającym, którzy mogli pływać minieren. po nich kajakami i gondolami. Służyły do Der nördliche Teil des Schutzgebiets hodowli karpi oraz dawały zatrudnienie ist hauptsächlich von Dünen und dichten miejscowej ludności. Kiefernwäldern bedeckt. Im Schutzgebiet Obecnie oba parki są w znacznym wurden 7 Arten von Gefäßpflanzen gefun- stopniu zaniedbane. Część budowli zo- den, die unter Schutz stehen. Dazu gehö- stała zniszczona lub rozkradziona. Space- ren: der Sprossende Bärlapp, der Keulen- rując po parku, warto szczególnie zwrócić Bärlapp, der gewöhnliche Tüpfelfarn, der uwagę na pamiątkowy głaz narzutowy, Faulbaum, der Gewöhnliche Schneeball ruiny salonu herbacianego, pomnik bogi- und Maiglöckchen. ni pokoju (posąg kobiety bez głowy i rąk), rzeźbę śpiącego lwa i posąg rzymskiej Rezerwat Bażany bogini Minerwy. Z obiektów przyrodniczych w parku na uwagę zasługuje sosna ezerwat leży w bliskim sąsiedztwie wejmutka, która z wiekiem ok. 200 lat R(100 metrów) od wsi Bażany, w kom- jest najstarszym okazem wejmutki w Pol- pleksie leśnym stanowiącym fragment sce. Sosna wejmutka liczy ok. 500 cm Obszaru Chronionego Krajobrazu „Lasy w obwodzie i ma ok. 20 m wysokości. Stobrawsko-Turawskie”. Założony został Od 2001 roku jest pomnikiem przyrody. w 1969 r., a jego powierzchnia wynosi Ciekawostką przyrodniczą w parku są 21,79 ha. Celem utworzenia rezerwatu zrośnięte drzewa, stanowiące połączenie była ochrona naturalnego drzewostanu so- buku pospolitego, lipy szerokolistnej oraz snowego, położonego na wydmach, z ob- grabu pospolitego. fitym stanowiskiem jałowca. Obserwacje rezerwatu dowiodły, że drzewostan na tym Schutzgebiet „Basan” terenie jest pochodzenia półnaturalnego, gdyż roślinnością potencjalną są także lasy as Schutzgebiet „Basan“ befindet sich grądowe i bory mieszane. Rezerwat składa Din unmittelbarer Nähe (100 m) des się z dwóch części. W części południowej Dorfes Basan in einem Waldkomplex, der zum Landschaftsschutzgebiet „Stobraw- sko-Turawskie-Wälder“ gehört. Es wurde 1969 gegründet und hat eine Fläche von 21,79 ha. Das Ziel des Schutzgebiets war es, den natürlichen Kiefernbestand in den Dünen mit einem reichen Wacholderbestand zu schützen. Beobachtungen des Schutzge- biets haben ergeben, dass der Bestand in diesem Gebiet eines naturnahen Ursprungs ist, da die Hainbuchen- und Mischwälder eine potenzielle Pflanzenwelt darstellen. Das Reservat besteht aus zwei Teilen. Im südlichen Teil befindet sich ein frischer

55 Spazierbuch • Spacerownik

występuje bór mieszany świeży, w którym turgeschützte Arten befinden, welche im w drzewostanie współdominują sosna ganzen Land vom Aussterben bedroht i dąb szypułkowy, a znaczną domieszkę sind. Dazu gehören: die Alpen-Rasenbinse, stanowią osika i brzoza brodawkowata. Zeillers Flachbärlapp, die Schlamm-Segge Natomiast część północną rezerwatu zaj- und das Alpen-Laichkraut. Das Reservat mują głównie wydmy śródlądowe i zwarty „Kamieniec“ ist ebenso ein Gebiet, wel- bór sosnowy. Na terenie rezerwatu stwier- ches eine reiche Fauna besitzt. Es wurde dzono występowanie siedmiu gatunków das Vorkommen folgender Tierarten fest- roślin naczyniowych objętych ochroną. Na- gestellt, insbesondere der Zwergtaucher, leżą do nich: widłak jałowcowaty, widłak der Schwarzstorch, die Wasserralle, der goździsty, paprotka zwyczajna, kruszyna Schwarzspecht, die Turteltaube, der Euro- pospolita, kalina koralowa, konwalia ma- päische Biber. jowa. Rezerwat Kamieniec Reservat „Kamieniec” ezerwat Kamieniec utworzony został as Reservat „Kamieniec” wurde im Rw 2001 r. na terenie Obszaru Chronio- DJahre 2001 auf dem Gebiet der ge- nego Krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turaw- schützten Landschaft „Stober-Turawa Wäl- skie” oraz projektowanego Obszaru Natura der“ und des geplanten Gebietes Natura 2000 „Dolina Budkowiczanki”. Powierzch- 2000 „Budkowitzer Tal“ eingerichtet. Die nia rezerwatu wynosi 40,92 ha. Ochroną Schutzgebietsfläche beträgt 40,92 ha. objęte są zbiorowiska leśne, torfowiskowe Wald-, Torf- und Wassergemeinschaften i wodne. Wpływ na zróżnicowanie siedlisk sind unter Schutz gestellt. Der Einfluss auf przyrodniczych powoduje przepływająca die unterschiedlichen Biotope verursacht przez rezerwat rzeka Dobra, będąca dopły- der Fluss Dauber, der ein Nebenfluss des wem Budkowiczanki. Flora tego rezerwatu Budkowitzer Flusses ist. Die Flora des Re- jest wyjątkowo bogata i plasuje go wśród servats ist ausnahmsweise reich und lässt najbogatszych florystycznie w wojewódz- diese als eine der floristisch am reichsten twie opolskim. Na obszarze rezerwatu in der Woiwodschaft Oppeln erscheinen. stwierdzono występowanie aż 172 gatun- Auf dem Gebiet des Reservats hat man ków roślin naczyniowych, w tym gatunki das Vorkommen von 172 Gefäßpflanzen podlegające ochronie prawnej, krytycznie feststellen können, unter denen sich na- zagrożone w skali całego kraju. Należą do nich: wełnianeczek alpejski, widlicz Zeille- ra, turzyca bagienna, rdestnica alpejska. Rezerwat Kamieniec jest również obsza- rem bogatym w faunę. Stwierdzono tutaj występowanie w szczególności perkozka, bociana czarnego, wodnika, turkawki, dzięcioła czarnego, bobra europejskiego.

Reservat „Reinersdorf”

as Reservat „Reinersdorf“ wurde D1960 gegründet und liegt ca. 1,5 km nordwestlich des Dorfes Reinersdorf. Die

56 Natur • Przyroda

od wsi Komorzno. Powierzchnia rezerwatu wynosi 3,74 ha i obejmuje niewielką część kompleksu dawnej „Puszczy Komo- rzyńskiej”. Celem rezerwatu jest ochrona drzewostanu, w szczególności fragmentu buczyny niżowej. Drzewostan w rezerwacie ma bardzo zróżnicowaną strukturę wiekową (od 30 do 250 lat). Gatunkiem dominującym jest buk, którego niektóre okazy mają ok. 250 lat. Ponadto wystę- puje tu również: dąb bezszypułkowy, grab zwyczajny oraz sosna zwyczajna. Fauna rezerwatu jest typowa dla lasów miesza- nych i w rezerwacie można spotkać dzika, sarnę, myszołowa zwyczajnego, sójkę, Schutzgebietsfläche beträgt 3,74 ha und drozda śpiewaka, kowalika, ziębę, raniusz- umfasst einen kleinen Teil des Komplexes ka, dzięcioła dużego. des ehemaligen „Reinersdorfer Urwalds“. Ciekawostką jest etymologia nazwy Zweck des Schutzgebiets ist der Schutz wsi/rezerwatu Komorzno, gdyż wywodzi des Bestands, insbesondere des Teils des się od staropolskiego wyrazu komor (ko- Niederbuchenwaldes. Der Baumbestand mar), czyli miejsca obfitującego w komary. im Schutzgebiet weist eine sehr unter- schiedliche Altersstruktur auf (von 30 bis Reservat „Schönfeld” 250 Jahren). Die dominierende Art ist die Buche, von der einige ca. 250 Jah- as Reservat „Schönfeld” befindet sich re alt sind. Darüber hinaus gibt es auch: Din einer Entfernung von ungefähr 2 km die Traubeneiche, die Hainbuche und die Richtung Nordwesten von der Ortschaft Waldkiefer. Reinersdorf. Es wurde im Jahre 1969 ge- Die Fauna des Schutzgebietes ist ty- gründet. Die Fläche des Reservats beträgt pisch für Mischwälder und im Schutz- 19,84 ha und nimmt einen nicht allzu gro- gebiet können folgende Arten gefunden ßen Teil des damaligen „Reinersdorfer Ur- werden: ein Wildschwein, ein Reh, ein walds“ ein. Das Ziel des Reservats ist der Mäusebussard, ein Eichelhäher, ein Klei- Naturschutz des Mischwaldes zusammen ber, ein Buchfink, eine Schwanzmeise und mit Tannenbäumen, die an der nördlichen ein Buntspecht. Grenze Schlesiens vorzufinden ist. Die Eine interessante Tatsache ist die Edeltanne ist der am meisten vorkommen- Etymologie des Namens des Dorfes/des de Baum im Reservat, von dem einige Ex- Naturschutzgebietes „Komorzno“ (Reiners- emplare sogar 200 Jahre alt sind und eine dorf), da sich dieser vom alten polnischen Höhe von 60 m erreichen. Den Stand der Wort „komor / komar“ ableitet, einem Ort, Bäume bilden ebenso: die Traubeneiche, der reich an Mücken ist. die Rotbuche, die Hainbuche, die Hän- ge-Birke, die Waldkiefer, die Europäische Rezerwat Komorzno Lärche, die Gemeine Fichte. Im Reservat hat man das Vorkommen von 35 Gefäß- tworzony został w 1960 r. Położony pflanzenarten (darunter der unter -Natur Ujest ok. 1,5 km na północny zachód schutz stehende Gewöhnliche Schneeball). 57 Spazierbuch • Spacerownik

301 Arten von Gefäßpflanzen gefunden, darunter 16 geschützte, insbesondere: das Alpen-Hexenkraut, die Krebsschere, der Kammfarn, die Faden-Segge, der Zun- gen-Hahnenfuß, die Calla, das Schmal- blättrige Wollgras, das Sumpf-Blutauge, die Langblatt-Sternmiere. Unter der Fauna kann man folgende Arten hier sehen: die Teichralle, der Eisvo- gel, der Waldwasserläufer, die Turteltaube, den Grauspecht, den Biber und den Fisch- otter. Interessant ist, dass im Teich vor eini- Rezerwat Krzywiczyny gen Jahren ein Hecht gefangen wurde, der 111 cm groß und 12 kg schwer war! ezerwat leży w odległości ok. 2 km In Sausenberg herrscht ein spezifi- Rna południowy zachód od miejscowo- sches Mikroklima, das wahrscheinlich auf ści Komorzno. Został założony w 1969 r. das Auftreten eines großen Teichs und von Powierzchnia rezerwatu wynosi 19,84 Torfmooren zurückzuführen ist. Im Som- ha i obejmuje niewielką część kompleksu mer ist die Temperatur hier 2-3° C niedri- dawnej „Puszczy Komorzyńskiej”. Celem ger als in der Region, während im Winter rezerwatu jest ochrona fragmentu lasu das Gegenteil der Fall ist, es ist wärmer. mieszanego z domieszką jodły na krań- Die Menschen mit Atemproblemen fühlen cach jej północnego zasięgu na Śląsku. sich in Sausenberg sehr wohl. Drzewem dominującym w rezerwacie jest jodła, jej najstarsze okazy mają 200 lat Rezerwat Smolnik w Szumiradzie i mierzą ok. 60 m wysokości. Drzewostan rezerwatu tworzą także: dąb bezszypułko- tworzony w 1958 r., jego powierzchnia wy, buk zwyczajny, grab pospolity, brzoza Uwynosi łącznie 23 ha, z czego 12 ha brodawkowata, sosna zwyczajna, mod- przypada na znajdujący się na jego terenie rzew europejski, świerk pospolity. W re- staw. Rezerwat utworzono celem ochrony zerwacie stwierdzono występowanie także zbiornika wodnego ze stanowiskami roślin 35 gatunków roślin naczyniowych (w tym chronionych oraz fragmentu przylegające- całkowicie chronioną kalinę koralową). go lasu o charakterze naturalnym. Na jego obszarze stwierdzono 301 gatunków roślin Reservat „Smolnik“ in Sausenberg naczyniowych, w tym 16 chronionych, do których w szczególności należą: czartawa as Reservat „Smolnik“ wurde 1958 drobna, osoka aloesowata, nerecznica Dgegründet. Die Gesamtfläche des Re- grzebieniasta, turzyca nitkowata, jaskier servats beträgt 23 ha, von denen 12 ha wielki, czermień błotna, wełnianka wąsko- zum Teich gehören, der sich auf seinem listna, siedmiopalecznik błotny, gwiazdni- Territorium befindet. Das Schutzgebiet ca długolistna. Spośród fauny można tu wurde zum Schutz des Wasserreservoirs zobaczyć: kokoszkę wodną, zimorodka, mit geschützten Pflanzenstandorten und samotnika, turkawkę, dzięcioła zielono- einem Fragment des angrenzenden Natur- siwego, bobra i wydrę. Ciekawostką jest waldes angelegt. In seinem Gebiet wurden fakt, że w stawie złowiono kilka lat temu

58 Natur • Przyroda

szczupaka, który miał 111 cm i ważył 12 ihre schmerzenden Füße. Eine weitere kilogramów! Tradition war es auch das Wasser aus W Szumiradzie panuje specyficzny mi- dem See aufzunehmen, da sie dachten, kroklimat, spowodowany zapewne wystę- dass es spezielle Kräfte hat. Später ent- powaniem dużego stawu i torfowisk. La- stand am See ein Wirtshaus, an dem tem temperatura jest tutaj o 2–3°C niższa man einen Damm errichtete, damit die- niż w okolicy, zimą zaś odwrotnie – o tyle ser das Wasser staute. Eine Tradition des samo jest cieplej. Bardzo dobrze w Szu- 18. und 19. Jahrhunderts war an die- miradzie czują się osoby ze schorzeniami sem Ort das gemeinsame Vergnügen am dróg oddechowych. Sonntag und an Feiertagen. Nach dem Zweiten Weltkrieg geriet Sieben Quellen in Rosenberg dieser Ort in Vergessenheit und Verwüs- tung. Seit Jahrzehnten wurde dieser Ort er Legende nach ist die Entstehung der wieder dem öffentlichen Gebrauch zur Ver- D„Sieben Quellen” eng mit dem Ausbau fügung gestellt. Zu den „Sieben Quellen“ der St. Anna Kirche verbunden. Damals begeben sich gerne die Einwohner, Tou- wurde hier die Arbeit den Zimmermän- risten und Pilger. Am Seeufer wurden die nern durch Sümpfe und Moore erschwert. Kapellen der hl. Anna und des hl. Huberts Die Zimmermänner beteten jeden Tag zur und Überdachungen und Bänke errichtet. heiligen Anna um Hilfe. Eines Tages gin- 2006 wurde die Papsteiche gepflanzt. gen sieben von ihnen in den Wald Bäume Wenn man von der St. Anna Kirche zu den fällen, um die Kapelle bauen zu können. „Sieben Quellen“ wandert, lohnt es sich Plötzlich spritzte an jedem von ihnen eine auf die vielen malerisch gelegenen soge- Quelle empor. Als sie aus dem Wald zu- nannten „Bożymanki“ zu achten, die aus rückkehrten, stellte sich heraus, dass das dem 19. und 20. Jahrhundert stammen Gelände um die Kirche herum plötzlich tro- und Volksbilder der Passion Christi darstel- cken wurde, während sich das Wasser in len. In der Vergangenheit schützten diese einem nicht allzu großen See ansammelte, Kreuze vor dem lauernden Bösen und der nun den Namen „Sieben Quellen“ trug. wurden gewöhnlich an der Kreuzung von Zur Kultstätte „Sieben Quellen” im Straßen platziert. Wald begaben sich seit Jahrzehnten Pil- ger zur St. Anna Kirche. Erschöpfte Pilger Siedem Źródeł w Oleśnie stillten ihren Durst im See und wuschen edług legendy powstanie „Siedmiu WŹródeł” związane jest z rozbudową kościoła św. Anny. Wówczas prace przy kościele utrudniały cieślom występujące tutaj bagna i torfowiska. Cieśle codziennie usilnie modlili się do św. Anny o pomoc. Pewnego dnia siedmiu z nich poszło do lasu ściąć drzewa na budowę kaplic. Na- gle przed każdym z nich wytrysnęło źródło. Kiedy wrócili z lasu, okazało się, że teren wokół kościoła stał się nagle suchy, zaś woda zebrała się w niewielkim jeziorku, zwanym od tej pory „Siedem Źródeł”.

59 Spazierbuch • Spacerownik

Paläontologischer Standort Faustianka in der Nähe von Rudnik er paläontologische Standort in Faus- Dtianka ist einer der faszinierendsten Jura-Orte in Polen. Es kommen gerne For- scher und Amateure, die sich mit Fossilien aus ganz Europa auseinandersetzen. Die Besucher werden von der spezifischen geologischen Erscheinung des Gebiets angezogen. Es entstanden tonhaltige und sphäroidische Bodensätze, die ca. 170- 180 Millionen Jahren entstanden. In diesen Bodensätzen gibt es ein großes Vor- kommen des Ammoniumnitrats, das einen Umfang von mehreren Dutzend Zentime- tern aufweist, Belemnit, Muscheln und Schnecken verschiedener Größen, Formen Do leśnego uroczyska „Siedem Źródeł” und Muster. udawali się od wieków pielgrzymi przyby- wający do pątniczego kościoła św. Anny. Stanowisko paleontologiczne Utrudzeni pątnicy gasili w jeziorku pra- w Faustiance koło Rudnik gnienie, myli obolałe stopy. Tradycją było też zabieranie przez pielgrzymów wody tanowisko paleontologiczne w Fau- z jeziorka, gdyż wierzyli, że ma cudowną Sstiance jest jednym z najbardziej fascy- moc. Później przy jeziorku powstała karcz- nujących tego typu jurajskich miejsc w Pol- ma, przy której zbudowano także tamę sce. Przybywają tutaj chętnie naukowcy spiętrzającą wodę. Tradycją XVIII/XIX wie- i amatorzy skamieniałej fauny z całej ku była w tym miejscu wspólna zabawa Europy. Wszystkich przyciąga specyficzna w niedziele i święta. budowa geologiczna tego obszaru. Po- Po II wojnie światowej miejsce to ule- wstały tutaj kompleks osadów ilastych ze gło zapomnieniu i dewastacji. Kilkanaście sferosyderytami liczy sobie ok. 170–180 lat temu zostało przywrócone do użytku milionów lat. Występują w nich bardzo publicznego. Do „Siedmiu Źródeł” chętnie licznie amonity o średnicy kilkudziesięciu udają się mieszkańcy, turyści i pątnicy. Nad brzegiem jeziorka stanęły kapliczki św. Anny i św. Huberta oraz zadaszone wiaty i ławki. W 2006 roku posadzono tutaj również dąb papieski. Wędrując od ko- ścioła św. Anny do „Siedmiu Źródeł”, war- to zwrócić uwagę na liczne malowniczo usytuowane tzw. bożymanki, czyli pocho- dzące z XIX/XX w. ludowe przedstawienia Męki Pańskiej. Dawniej krzyże te chroniły przed czającym się wszędzie złem, a sta- wiano je najczęściej na skrzyżowaniu dróg.

60 Natur • Przyroda

centymetrów, belemnity oraz muszle małży i ślimaków różnych rozmiarów, kształtów i barwy.

Eine Quelle in Lugnian Dombrowka

ach mündlichen Überlieferungen hat Ndas Wasser aus der Quelle den kran- ken Bauern Szymon Soppa geheilt. Dies geschah im 18. Jahrhundert. Die nach- folgenden Fälle verschiedener Heilungen waren der Grund dafür, dass eine Kapelle zur Ehre der Mutter Gottes entstand. Die Ortsbewohner nannten jenen Ort „Staude“. od parkingu leśnego położonego 200 m na Eine interessante Tatsache ist, dass sich północ od ostatnich zabudowań Dąbrówki über 300 Jahre die Familie Soppa um die Łubniańskiej udać się pieszo drogą w kie- Kapelle kümmerte. Seit 1998 übernahm runku zachodnim. Studzionkę od parkingu die Gemeinde in Lugnian die Pflege über dzieli ok. 800 m. die Quelle. Dann hat man das Kapellenge- bäude renoviert, welche den Brunnen be- Eine Quelle in Leschna bei deckte und man pflegte die Umgebung von Rosenberg Staude. Um an diesen wunderschönen Ort zu gelangen, sollte man den Weg zu Fuß n der Nähe von Leschna bei Rosenberg vom Waldparkplatz Richtung Westen ein- Igibt es eine Quelle, die den Anfang des schlagen, welcher 200 m nördlich von den Flusses Budkowitzer Bach bildet. Das Auf- letzten Gebäuden der Lugnian Dombrowka treten der Quelle erweckt an diesem Ort ei- liegt. Staude liegt 800 m vom Parkplatz nen äußerst zauberhaften und gleichzeitig entfernt. überraschenden Eindruck, da das umlie- gende Gebiet von sandigen Dünen, auf de- Źródło w Dąbrówce Łubniańskiej nen sich Wälder erstrecken, bedeckt wird. Den Quellen werden sehr nahrhafte und edług przekazów ustnych woda gesundheitlich positive Eigenschaften zu- Wze źródła uzdrowiła schorowane- geschrieben. Das Wasser aus den Quellen go miejscowego rolnika Szymona Soppa. wurde am häufigsten von Menschen mit- Działo się to w XVIII w. Późniejsze przy- genommen, um damit Haare zu waschen. padki kolejnych cudownych uzdrowień Laut einer Sage befanden sich früher am sprawiły, że przy źródełku powstała dzięk- Fluss sogar sieben Mühlen. Deshalb wurde czynna kaplica poświęcona Matce Boskiej. dieser Ort von den Einwohnern auch „die Miejscowi zaczęli nazywać to miejsce sieben Quellen“ genannt. Bis zum Zweiten Studzionką. Przez blisko 300 lat kapliczką Weltkrieg hat man an diesem Ort sonntags opiekowała się rodzina Soppów. Od 1998 und an Feiertagen Feste organisiert. r. opiekę nad cudownym źródłem przejęła parafia w Łubnianach. Wówczas dokonano Źródło w okolicach Leśnej k. Olesna remontu budynku kaplicy kryjącej studnię oraz zadbano o otoczenie Studzionki. Aby okolicach Leśnej koło Olesna jest dotrzeć do tego ciekawego miejsca, należy Wźródło, które daje początek rzece 61 Spazierbuch • Spacerownik

Herzogtum Warschau und das Kongreßkö- nigreich. Die Prosna war über 100 Jahre lang die westliche Grenze Russlands zu den deutschen Staaten. In der Zwischen- kriegszeit (1918 - 1939) befand sich zu dieser Zeit die deutsch-polnische Grenze entlang des oberen Flussabschnitts.

Źródło Prosny

ródła Prosny znajdują się w lasach i na Budkowiczance. Występowanie w tym Źterenach bagiennych między Olesnem miejscu obfitego źródła jest zaskakujące, a Gorzowem Śląskim, w pobliżu wsi Wo- gdyż teren wokół pokrywają rozległe piasz- lęcin. Rzeka Prosna liczy 217 km długości czyste wydmy, porośnięte lasami. Źródłom i jest 16. rzeką pod względem długości tej rzeki przypisuje się zdrowotne właści- w Polsce. Jest lewym i największym do- wości. Wodę ze źródeł najczęściej zabie- pływem rzeki Warty. Z punktu widzenia rano ze sobą, aby myć nią włosy. Wedle przyrodniczego źródło Prosny jest cenne podania nad rzeką znajdowało się kiedyś z uwagi na występowanie w nim zespołu aż siedem młynów. Stąd też wśród miej- rukwi wodnej – bardzo rzadkiego w Polsce scowych miejsce to nazywano „siedmioma i zagrożonego wyginięciem, a także z uwa- źródłami”. Do czasów II wojny światowej gi na obecność drobnego słodkowodnego przy źródłach rzeki organizowano w nie- skorupiaka – kiełża zdrojowego. dziele i święta festyny. Warto pamiętać, że górny odcinek Prosny od zawsze stanowił granicę. Na po- Prosna-Quelle czątku oddzielał Śląsk od państwa polskiego, następnie przez ponad 600 lat stanowił ie Prosna-Quellen befinden sich in granicę Rzeczypospolitej, a po rozbiorach DWäldern und Mooren zwischen Ro- Polski – Księstwa Warszawskiego i Króle- senberg und Landsberg in der Nähe des stwa Kongresowego. Przez przeszło 100 Dorfes Wollentschin. Der Fluss Prosna ist lat rzeka Prosna była zachodnią granicą 217 km lang und der 16. längste Fluss in Rosji z państwami niemieckimi. W okresie Polen. Er ist der linke und größte Neben- międzywojennym (1918–1939) wzdłuż fluss der Warthe. Aus naturwissenschaft- górnego odcinka rzeki przebiegała ówcze- licher Sicht ist die Prosna-Quelle aufgrund sna granica polsko-niemiecka. des Auftretens des in Polen sehr seltenen und vom Aussterben bedrohten Brunnen- kressesyndroms und des Vorhandenseins eines kleinen Süßwasserkrebstierspros- ses wertvoll. Es sei daran erinnert, dass der obere Teil von Prosna seit jeher eine Grenze war. Anfangs trennte er Schlesien vom polnischen Staat, dann war dieser über 600 Jahre lang die Grenze des polnischen Staates und nach der Teilung Polens das

62 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

Aktiver Tourismus Turystyka aktywna

Stadniny koni / kluby jeździeckie Pferdeställe/Reitvereine

Reitzentrum Jakobus in Jakobsdorf as Reitzentrum Jakobus ist das erfolg- Dreichste Reitzentrum im nördlichen Teil klub jeździecki, jak i szkołę jeździecką. des Oppelner Schlesiens. In seinem An- Klub jeździecki Osadkowski powstał gebot gibt es sowohl einen Reitverein als w 2011 r. dzięki współpracy Pete- auch eine Reitschule. Der Reitverein wurde ra Morsztyna z firmą Osadkowski SA. 2011 dank der Zusammenarbeit zwischen W ośrodku znajdują się dwie nowocze- Peter Morsztyn oder dem Unternehmen sne stajnie. Pierwsza przeznaczona jest Osadowski S.A. gegründet. Das Reitzen- dla koni należących do klubu jeździec- trum hat zwei moderne Pferdeställe zu kiego, zaś druga, wygodna i przestronna, bieten. Der erste ist für die Pferde des Reit- czeka na konie gości podczas zawodów vereins gedacht, der zweite, bequem und i obozów treningowych. Atutem ośrodka geräumig, wartet auf die Pferde der Gäste jest fakt posiadania rozległego terenu, während der Wettkämpfe und Trainings- na którym mogą być ujeżdżane konie. lager. Für dieses Reitzentrum spricht ein Szkoła Jeździecka Jakubus posiada wła- weites Gelände, das sich bestens für das sną stajnię, w której stacjonuje 12 koni Ausreiten eignet. Die Reitschule Jakobus oraz 5 kuców. Szkoła oferuje profesjo- besitzt einen Pferdestall mit 12 Pferden nalne lekcje indywidualne, rajdy konne und fünf Ponys. Die Schule bietet profes- oraz przejażdżki bryczką i wozem. sionellen individuellen Unterricht, Reittur- Jakubus jest organizatorem oficjalnych za- niere und Kutschfahrten an. wodów jeździeckich o randze od regional- Das Reitzentrum ist Veranstalter von offi- nej do międzynarodowej. Zawody wpisane ziellen Reitwettbewerben auf nationaler są do kalendarza imprez jeździeckich Pol- und internationaler Ebene. Die Wettkämp- skiego Związku Jeździeckiego. fe sind im Event-Kalender des Polnischen Reitverbandes eingetragen. ) Jakubowice 36, 46-113 Wilków & +48 728 546 001 Ośrodek Jakubus w Jakubowicach +48 728 546 092 [email protected] o najprężniejszy ośrodek jeździecki www.jakubus.pl Tw północnej części Śląska Opolskie- www.facebook.com/hoteljakubus/ go. W swojej ofercie posiada zarówno

63 Spazierbuch • Spacerownik

potherapie-Kurse an. Darüber hinaus kann ein „Geburtstag im Stall“ oder eine Kutsch- fahrt organisiert werden.

Ośrodek Hipoterapii i Rekreacji Konnej „Godziemba” w Ligocie Zameckiej środek oferuje naukę jazdy konnej, Ospacery i wycieczki konne po terenach Borów Stobrawskich oraz zajęcia hipoterapii. W ośrodku można zorganizować także „urodziny w stajni” czy wziąć udział Reitschule „Korys” in Przygorzele w przejażdżce bryczką. ie Schule bietet Reitstunden, Spring- Dtraining, Reitcamps und eine Pension für Pferde und Ponys an. Es gibt ein ge- räumiges Sattelhaus, eine Trainingshalle für Freizeitreiten und Springtrainings sowie einen Reitplatz. Vorhanden sind Übernach- tungsmöglichkeiten.

Konna Jazda „Korys” w Przygorzelu środek posiada w swojej ofercie naukę Ojazdy konnej, treningi skokowe, obozy jeździeckie oraz pensjonat dla koni i kucy- ków. Do dyspozycji jest przestronna siod- ) Ligota Zamecka 49, Kluczbork larnia, hala treningowa do jazd rekreacyj- & +48 535 101 232 nych i treningów skokowych oraz plac do www.facebook.com/StajniaGodziemba/ jazdy. Ośrodek oferuje także miejsca noclegowe. Landtourismus „Podsiadłowo“ ) Przygorzele 7, Świerczów uf dem Bauernhof gibt es ein Reitzent- & +48 781 995 248 Arum, Reitunterricht, Spring- und Dres- kjkorys.wixsite.com/korys surtrainings, Reitcamps, Kutschenfahrten www.facebook.com/KorysPrzygorzele/ und eine Pension für Pferde. Vorhanden sind auch Übernachtungsmöglichkeiten. Zentrum für Hippotherapie und Freizeitreit „GODZIEMBA“ in Schloss- Gospodarstwo Agroturystyczne Ellguth „Podsiadłowo” as Zentrum bietet Reitstunden, Spa- gospodarstwie funkcjonuje ośrodek Dziergänge und Ausflüge in die -Umge Wjeździecki, który oferuje naukę jazdy bung von der Stoberer Heide sowie Hip- konnej, treningi skokowe i z ujeżdżeniem,

64 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

obozy konne, przejażdżki bryczką oraz Pferdestall in Wüttendorf pensjonat dla koni. Gospodarstwo oferuje także miejsca noclegowe. er Stall bietet Reitunterricht, Spazier- Dgänge und Ausflüge mit den Pferden an. ) Kucoby 33 (ul. Dębowa 33) 46-312 Bodzanowice Stajnia Dera w Bogdańczowicach & +48 606 935 663 +48 608 513 743 środek oferuje naukę jazdy konnej, [email protected] Ospacery i wycieczki konne. www.podsiadlowo.eu www.facebook.com/podsiadlowo/ ) Bogdańczowice 21, 46-233 Bąków & +48 661 100 140 „Bufallo Ranch” in Königlich agrosto.like.pl Dombrowka www.facebook.com/StajniaDera/ ufallo Ranch” bietet Reitunterricht, Pferdestall Panopticum BSpaziegänge und Ausflüge mit Pferden in Bresinke im Landschaftspark Stober an. Vorhanden sind auch 50 Übernachtungsmöglichkei- er Stall bietet Reitunterricht, Spazier- ten. Dgänge, Ausflüge mit den Pferden und eine Pension für Pferde an. Der Reitver- „Bufallo Ranch” w Dąbrówce Dolnej

ufallo Ranch” oferuje naukę jazdy Bkonnej, spacery i wycieczki konne po terenach Stobrawskiego Parku Kra- jobrazowego. Posiada 50 miejsc nocle- gowych.

) ul. Święcińska 49, Dąbrówka Dolna, 46-034 Pokój & +48 77 42 76 000 +48 604 568 671 [email protected] http://buffaloranch.com.pl ein PANOPTICUM wurde im Juli 2011 www.facebook.com/buffalo.ranch.7 gegründet und ist Mitglied des Oppelner Reitverbandes. Im Verein gibt es zwei Ab- teilungen: Sport und Freizeit.

Stajnia „Panopticum” w Brzezinkach środek oferuje naukę jazdy konnej, Ospacery i wycieczki konne oraz pensjonat dla koni. Klub Jeździecki „Panopticum” powstał w lipcu 2011 r. i jest członkiem

65 Spazierbuch • Spacerownik

Opolskiego Związku Jeździeckiego. W klu- bie działają sekcje sportowa i rekreacyjna. Ośrodki wypoczynkowe / zbiorniki wodne ) Brzezinka 8, 46-200 Kluczbork & +48 609 733 385 Freizeitzentren/ www.facebook.com/Stajnia-Panopti- cum-470059693031720/ Bademöglichkeiten

Gestüt – Bayer Ryszard Hallenbad „Oleska Laguna” in Gross Borek as Hallenbad „Oleska Laguna” ist das m Angebot stehen Reitunterricht, Spa- Dneueste Freizeit- und Sportobjekt im Iziergänge und Ausflüge mit den Pferden. nördlichen Teil der Woiwodschaft Oppeln. Dieses Hallenbad ist eines der größten die- Stadnina Koni Bayer Ryszard ser Art in der Woiwodschaft Oppeln. Das w Borkach Wielkich Angebot von „Oleska Laguna” umfasst: ein 25 x 12,5 m großes Sportbad, ein 10,25 feruje naukę jazdy konnej oraz spacery x 3 m großes Erlebnisbad, die größte in der Oi wycieczki konne. Region 106 m lange Tunnelrutsche mit Multimedia-Effekten, ein Planschbecken ) ul. Młyńska 17, 46-345 Borki Wielkie für Kinder, Jacuzzi und SPA. & +48 34 359 61 04 Kryta Pływalnia „Oleska Laguna” Gestüt – Pryszcz Kornella in Bzinitz ryta Pływalnia „Oleska Laguna” to Knajnowszy tego typu obiekt sportowo- m Angebot stehen Reitunterricht, Spa- -rekreacyjny w północnej części wojewódz- Iziergänge und Ausflüge mit den Pferden. twa opolskiego. Jest także jednym z naj- większych na Śląsku Opolskim. W swojej Stadnina Koni Pryszcz Kornella ofercie „Oleska Laguna” posiada: basen w Bzinicach Starych sportowy o wymiarach 25×12,5 m, basen rekreacyjny do nauki pływania o wy- feruje naukę jazdy konnej oraz spacery miarach 10,25×3 m, największą w re- Oi wycieczki konne. gionie, 106-metrową zjeżdżalnię tunelową z efektami multimedialnymi, brodzik dla ) ul. Długa 29, Bzinica Stara, dzieci, jacuzzi oraz strefę SPA. 42-775 Pludry & +48 34 353 74 38 Miejskie Centrum Sportu i Rekreacji w Oleśnie Sp. z o.o. ) Wachowska 10A, 46-300 Olesno & +48 34 359 68 15 [email protected] www.oleskalaguna.pl www.facebook.com/OleskaLaguna/

66 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

staurację czynną cały rok oraz cztery bary, pole do minigolfa (18 torów) oraz stanowiska dla wędkarzy.

) ul. Kolejowa 2, 46-300 Stare Olesno & +48 604 081 783 www.anpol.net.pl www.facebook.com/owANPOL/

Sport- und Freizeitzentrum w Bankau as Zentrum liegt in der Nachbarschaft Dvon Wäldern und Grünem am Stober, an der Landesstraße 11. Geöffnet von Mai bis September. Auf dem umzäunten Ge- Erholungszentrum ANPOL in Alt lände gibt es eine Beleuchtung und Über- Rosenberg wachung. Das Zentrum ist Mitglied des as Zentrum liegt in der Stoberer Heide Polnischen Camping- und Carawaningver- Dan der Hauptstraße Posen-Kattowitz. bandes. Mehrmals gewann es den Wett- Das Gelände ist umzäunt und liegt mitten bewerb „Mister Camping”. Die Lage des im Wald. Das Angebot umfasst: ein Frei- Zentrums verspricht viel Ruhe. bad und drei von Rettungsschwimmern Im Angebot stehen 52 Übernachtungs- bewachte Strände, 70 Campingplätze und möglichkeiten in gemauerten Ferienhäu- 50 Wohnwagenplätze mit sanitären Ein- sern für 3 oder 4 Personen, Zeltplätze für richtungen Stromversorgung), Wasseraus- 100 Personen, 29 Stellplätze für Wohn- rüstungsverleih, einen Kinderspielplatz, ein wagen mit Stromversorgung und TV-An- Beachvolleyballfeld, sechs Stellen für Grill schluss. Den Gästen stehen eine Küchen- und Lagerfeuer, ein ganzjährig geöffnetes box, Sanitäranlagen samt Waschbecken Restaurant und vier Bars, ein Minigolfplatz und Duschen mit Kalt- und Warmwasser mit 18 Bahnen und Angelplätzen. zur Verfügung. In der Nähe des Zentrums befindet sich eine ganzjährig geöffnete Bar. Ośrodek Wypoczynkowy ANPOL Im Rahmen des Freizeit- und Sportberei- w Starym Oleśnie ches sind im Angebot:

środek usytuowany jest w Borach Sto- • ein Schwimmbad: 50 m x 20 m groß Obrawskich przy trasie Poznań – Kato- und 140-190 cm tief wice. Cały teren jest ogrodzony i otacza • ein Planschbecken: 20 m x 10 m groß go dookoła las. Ośrodek oferuje kąpielisko • Spielfelder: für Volleyball, Beachvolley- i trzy plaże strzeżone przez ratowników, ball, Basketball; ein Tennis-Spielfeld pole namiotowe (70 miejsc) oraz carava- • ein Stausee auf dem Stober mit einer ning (50 miejsc, z pełnym zapleczem sa- Fläche von 3 ha mit Wassersportgerä- nitarnym i dostępem do prądu), wypoży- ten (Kajaks, Tretbooten) czalnie sprzętu wodnego, plac zabaw dla • ein Sportplatz für Kinder dzieci, boisko do plażowej piłki siatkowej, • ein Seilgarten 6 stanowisk do grillowania i na ogniska, re- • ein Paintball-Spielfeld

67 Spazierbuch • Spacerownik

• zalew wodny utworzony na rzece Stobrawa o pow. 3 ha ze sprzętem pływającym (kajaki, rowery wodne) • plac zabaw dla dzieci • park linowy • pole paintballowe

) 46-233 Bąków & +48 77 418 05 86 lub 77 418 6594 [email protected] www.osir.kluczbork.pl

Stausee in Kreuzburg Ośrodek Sportu i Rekreacji er Stausee wurde im Oktober 2012 w Bąkowie Deröffnet. Dieser entstand durch eine środek leży wśród lasów i terenów zie- Flutung eines 1,5 km langen Abschnitts Olonych nad rzeką Stobrawą, przy tra- des Stobers. Auf dem Stausee gibt es ein sie nr 11 Bytom – Kołobrzeg. Czynny jest von Bademeistern bewachtes Freibad, od maja do września. Teren ośrodka jest einen Verleih von Wassersportgeräten, ogrodzony, oświetlony i strzeżony. Ośrodek einen Spielplatz für Kinder und Plätze Turystyczno-Wypoczynkowy jest członkiem zum Grillen. Um den Stausee herum gibt Polskiej Federacji Campingu i Caravanin- es einen gepflasterten Spazierweg und gu. Wielokrotnie był laureatem konkursu einen Aussichtshügel. Am Stausee tum- „Mister Camping”. Usytuowanie ośrodka meln sich oft Angler. zapewnia spokój i ciszę. Ośrodek posiada 52 miejsca w stałej bazie Zbiornik Retencyjny w Kluczborku noclegowej w murowanych domkach 3- i 4-osobowych, pole namiotowe dla 100 biornik został otwarty w październiku osób oraz 29 stanowisk na przyczepy kem- Z2012 r. Powstał poprzez zalanie 1,5 pingowe z przyłączami energii elektrycznej km odcinka Stobrawy. Na zbiorniku znaj- i TV. Do dyspozycji gości jest kuchnia tury- styczna, sanitariaty z umywalkami i prysz- nicami z zimną i ciepłą wodą. Przy ośrodku znajduje się bar, prowadzący całoroczną działalność. Natomiast w ramach bazy rekreacyjno-sportowej na terenie ośrodka znajdują się:

• basen kąpielowy o wymiarach: 50×20 m i głębokości 140–190 m • brodzik o wymiarach: 20×10 m • boiska: do piłki siatkowej, siatkówki plażowej, koszykówki; kort do tenisa ziemnego

68 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

duje się strzeżone kąpielisko (czerwiec– sierpień), wypożyczalnia sprzętu wodnego, plac zabaw dla dzieci oraz stanowiska do grillowania. Wokół zbiornika znajduje się utwardzona ścieżka spacerowa oraz górka widokowa. Nad zbiornikiem często można spotkać wędkarzy.

Stausee in Michelsdorf

er Stausee entstand im Januar 2001 Dan der Weide. Es gibt auch einen Ver- leih von Wassersportgeräten. Hier herrschen besonders gute Bedingungen zum Windsurfen. Der Stausee erfreut sich unter den Anglern großer Beliebtheit. Kajaktouren ajaktouren erfreuen sich unter den KBewohnern des Oppelner Schlesiens immer größerer Beliebtheit. Für Kajak- touren entscheiden sich immer mehr Fa- milien mit Kindern. In den Kreisen Kreuzburg, Namslau und Rosenberg finden Kajaktouren auf den folgenden Flüssen statt: Stober, Budko- witzer Bach, Prosna, Lisswarthe.

Zu den interessantesten Kajakstrecken im Stobertal gehören: • Tour auf dem Abschnitt: Schumm – Zawisc (Länge der Kajaktour ca. 5 km; geschätzte Tourdauer – von 2 bis 3 Stunden; niedriger Schwierigkeitsgrad). Zbiornik Retencyjny w Michalicach Die Tour verläuft hauptsächlich durch biornik powstał w styczniu 2001 r. na den Waldabschnitt des Stobers, der sich Zrzece Widawie. Znajduje się tu wy- im besonders malerischen Landschafts- pożyczalnia sprzętu wodnego. Panują tu schutzpark Stober befindet. An diesem szczególnie dobre warunki do uprawiania Abschnitt ist der Fluss breit und stel- windsurfingu. Zbiornik jest bardzo chętnie lenweise ziemlich flach (bei niedrigem odwiedzany przez wędkarzy. Wasserstand muss das Kajak geschleppt werden). Während der Tour müssen natürliche Hindernisse wie umgestürzte Bäume überwunden werden. Aus diesem Grund muss der Kanu manchmal getragen werden. Weitere Attraktionen entlang der Tour sind: ein malerischer Teich im Landschaftsschutzpark Stobra-

69 Spazierbuch • Spacerownik

niedriger Schwierigkeitsgrad). Auf dieser Tour kann man eine wunderschöne Na- tur bewundern. Der Fluss verläuft durch Felder, Wiesen und Wälder. In der Nähe des Flusses kann man Rehe sehen und den Vogelgesang hören. In Friedrichsthal sollte man eine Pause für den Besuch des Regionalen Museumssaals - der ehemaligen Kreuzburger Hütte, die in den Jahren 1754-1755 entstand, einplanen. Für Ka- jakfahrer mit wenig Erfahrung besteht die Möglichkeit, die Tour bis zum Abschnitt Friedrichsthal - Murow zu verkürzen. Die Tour dauert schätzungsweise bis zu einer Stunde. wa und ein Lehr- und Naturpfad zum Thema sumpfige Wiesen (der Weg ver- Zu den interessantesten Kajaktouren im läuft durch Zuchtteich bei Szubiennik), Prosnatal gehört der Abschnitt Szyszków • Tour auf dem Abschnitt: Dammwiese – Krisanowitz (Länge der Kajaktour ca. 5 - Krogullno-Gründorf (Länge der Kajak- km; geschätzte Tourdauer – von 2 bis 3 tour ca. 5 km; geschätzte Tourdauer – Stunden; mittlerer Schwierigkeitsgrad). Die von 2 bis 3 Stunden; mittlerer Schwie- Tour ist sehr malerisch, weil sie hauptsäch- rigkeitsgrad). Diese Kajaktour gehört lich durch Felder und Wiesen verläuft. Bei im ganzen Stobertal zu den schönsten. der Tour konnten wir Biber, Rehe, Störche Auf dem gesamten Abschnitt ist der und Enten bewundern. Eine besondere Fluss breit (von 5 bis über 10 m) und Attraktion für die Tour-Teilnehmer stellen sehr malerisch, weil er hauptsächlich mehrere Staustufen nach Praschkau dar, durch einen Flickenteppich von Auwäl- welche den Eindruck erwecken, als würde dern, Hainbuchenwäldern und sauren man einen Gerbirgsfluss herunterpaddeln. Buchenwäldern verläuft und zusammen Auf der Tour von Szyszków nach Prasch- mit den nahe gelegenen Teichen einen kau gibt es an einigen Stellen natürliche Lebensraum für seltene Vögel und Fels- Hindernisse wie schrägstehende Bäume brocken schafft. Von Beginn der Tour an oder Äste, was die Liebhaber von Hinder- können Sie zahlreiche Fische im klaren nissen erfreuen wird. Wasser bewundern: den Steinbeißer, die Bachschmerle und den Europäischen Schlammpeitzger. Im Juli gewinnt der Spływy kajakowe Fluss dank der wunderschön blühenden Spływy kajakowe cieszą się coraz większą gelben Teichrose an Schönheit. Für diese popularnością wśród mieszkańców Śląska Tour sprechen natürliche Hindernisse. Opolskiego. Decyduje się na nie coraz wię- cej rodzin z dziećmi. Zu den interessantesten Kajaktouren im Na terenie powiatów: kluczborskiego, na- Tal des Budkowitzer Baches gehören die mysłowskiego i oleskiego spływy kajakowe Abschnitte: Alt Budkowitz - Friedrichsthal - są organizowane na następujących rze- Murow (Länge der Kajaktour ca. 8 km; ge- kach: Stobrawa, Budkowiczanka, Prosna schätzte Tourdauer – von 2 bis 4 Stunden; i Liswarta.

70 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

Do najciekawszych tras spływu w dolinie • spływ na odcinku Świercowskie – Kro- Stobrawy należą: gulna (długość trasy ok. 5 km, szacunkowy czas spływu – od 2 do 3 godz., • spływ na odcinku Szum – Zawiść (dłu- stopień trudności – średni). Trasa spły- gość trasy ok. 5 km, szacunkowy czas wu należy do najpiękniejszych w całej spływu – od 2 do 3 godz., stopień trudno- dolinie Stobrawy. Na całym odcinku ści – niski). Spływ przebiega głównie le- rzeka jest tu szeroka (od 5 do ponad śnym odcinkiem Stobrawy, znajdującym 10 metrów) i bardzo malownicza, gdyż się w granicach Stobrawskiego Parku przebiega głównie przez mozaikę lasów Krajobrazowego, który na trasie spływu łęgowych, grądów i kwaśnych buczyn, jest szczególnie malowniczy. Rzeka jest tworząc wraz z pobliskimi stawami osto- tu szeroka i czasami dość płytka (przy ni- ję rzadkich ptaków i głazów. Od począt- skim stanie wody czasem istnieje potrze- ku spływu możemy podziwiać w czystej ba pociągnięcia kajaka). Podczas spływu wodzie licznie występujące ryby: koza, mogą wystąpić naturalne przeszkody śliz i piskorz. W lipcu piękna rzece doda- w postaci powalonych drzew i wyni- je pięknie kwitnący grążel żółty. Zaletą tej kająca stąd konieczność przenoszenia trasy są też naturalne przeszkody. kanadyjki. Dodatkowymi atrakcjami na trasie spływu są także: malowniczy staw W dolinie rzeki Budkowiczanki do najcie- w Stobrawskim Parku Krajobrazowym kawszych tras należy spływ na odcinku oraz ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza Stare Budkowice – Zagwiździe – Murów poświęcona podmokłym łąkom (ścieżka (długość trasy ok. 8 km, szacunkowy czas przebiega przez stawy hodowlane przy spływu – od 2 do 4 godz., stopień trud- Szubienniku). ności – niski). Niewątpliwą atrakcją tego spływu są walory przyrodnicze. Rzeka przepływa przez pola, łąki i lasy. Często w okolicach rzeki zobaczymy sarny, usły- szymy śpiew ptaków. W Zagwiździu warto zrobić przerwę na zwiedzenie Regionalnej Sali Muzealnej – dawnej Huty Kluczbor- skiej w Zagwiździu (powstałej w latach 1754–1755). Dla początkujących kaja- karzy istnieje możliwość skrócenia trasy spływu do odcinka Zagwiździe – Murów. Szacunkowy czas spływu na tym odcinku wynosi do 1 godz. W dolinie rzeki Prosny do najciekawszych tras należy spływ na odcinku Szysz- ków – Krzyżanowice (długość trasy ok. 5 km, szacunkowy czas spływu – od 2 do 3 godz., stopień trudności – średni). Tra- sa spływu malownicza, gdyż przebiega głównie polami i łąkami. Podczas jej po- konywania napotkaliśmy na bobra, sarnę, bociany i kaczki. Dodatkową atrakcją dla uczestników spływu jest kilka niewielkich

71 Spazierbuch • Spacerownik

stopni wodnych za Praszką, które sprawia- ją wrażenie, jakby się płynęło górską rzeką. Na trasie z Szyszkowa do Praszki w kilku miejscach znajdują się naturalne przeszkody w postaci pochylonych drzew i gałęzi.

Usługi Kajakowe i Przewodnickie „Opol- ska Przygoda” & +48 607 080 795 +48 693 031 245 [email protected] www.stobrawa-kajaki.pl www.facebook.com/OpolskaPrzygoda/

Wypożyczalnia Kajaków ) ul. Jełowska 4, 46-030 Zagwiździe & + 48 515 935 992 http://kajaki.zagwizdzie.pl www.facebook.com/kajakizagwizdzie

Bodland – Bodland - Schmardt – Schön- Radwege wald – Lowkowitz. Ergänzend zu den Hauptradwegen in der estgelegte und ausgeschilderte Radwe- Gemeinde Kreuzburg gibt es „Hilfswege“, Fge sind in den Gemeinden Kreuzburg eine Art Verbindung zwischen zwei oben und Rosenberg anzutreffen. Der Verlauf der beschriebenen Wegen sind. Dazu gehören: Radwege wurde so festgelegt, dass man • Schwarzer Wanderweg mit einer Länge möglichst viele von den größten touristi- von 20,7 km. Er verläuft von Bodland schen Attraktionen der jeweiligen Gemein- über Kreuzburg, Nider Kunzendorf, Lud- de besuchen bzw. besichtigen kann. Die wigsdorf nach Bankau, Radwege verlaufen durch wenig befahrene • Grüner Wanderweg mit einer Länge von Lokalstraßen, Waldwege und Feldwege. 15,5 km. Er verläuft von Ober Schmardt, Kreuzburg, Campingplatz Bankau nach In der Gemeinde Kreuzburg wurden bis- Bankau, lang 2 Hauptradwege festgelegt und aus- • Blauer Wanderweg mit einer Länge von geschildert: 20,5 km. Er verläuft von Lowkowitz über Kreuzburg nach Klein Lassowitz. • „Gościnne Zagrody” - dieser rot markierte Radweg ist 31,9 km lang und verläuft Eine genaue Beschreibung der obigen Rad- durch: Kreuzburg, Bankau, Birkdorf, wege finden Sie unter: Ludwigsdorf, Matzdorf, Lowkowitz. www.kluczbork.eu/26,dla-turys- • „Entlang der Straße des alten Handwerks ty?tresc=217 und der Naturdenkmäler” – dieser gelb markierte Radweg ist 36,5 km lang und Innerhalb der Gemeinde Rosenberg wur- verläuft durch: Kreuzburg – Kuhnau – den bislang 3 Hauptradwege festgelegt Naturschutzgebiet Basan – Jagdschloss und ausgeschildert:

72 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

und Gehwege umgewandelt wurden, oder Verkehrsstraßen. Weiter durch eine Naturstraße zur Holzkirche in Wachow, durch eine asphaltierte Straße nach Leschna, danach durch einen Waldweg nach Oschietzko.

Eine genaue Beschreibung der obigen Rad- wege finden Sie unter: https://olesno.pl/7594/trasy-rowerowe. html

Die Vorschläge von Radwegen zu den Se- henswürdigkeiten und touristischen Attrak- tionen von Namslau und der Umgebung werden auf http://turystyka-namyslow. pl/ vorgestellt. Es sind jedoch keine aus- geschilderten Radwege, aber sie weisen den Weg zu sehenswerten Attraktionen. Insgesamt wurden 10 Radausflüge vorge- • Teil der Strecke Straße der Schrotholz- schlagen. kichen in der Woiwodschaft Oppeln. In Aktuell entstehen viele Radwege in den der Gemeinde Rosenberg fängt er erst im Kreisen Kreuzburg, Namslau und Rosen- Wald seitens der Gemeinde Kreuzburg berg aus dem Projekt „Umsetzung emis- zwischen Beresinka und Alt Kudoba. sionsarmer Strategien in der nördlichen Er verläuft durch Waldwege, vorbei am Subregion der Woiwodschaft Oppeln“, das Erholungszentrum ANPOL in Alt Rosen- von RPO der Woiwodschaft Oppeln finan- berg und am See Sieben Quellen bis zur ziert wird. Dieses Projekt sieht den Bau Kirche St. Anna. Der Radweg endet an von Radwegen mit einer Gesamtlänge von der Bahnstation in Rosenberg. 75,57 km, den Umbau von 1,25 km an • Teil der Strecke Staße der Heiligtümer. Radwegen und die Festlegung von Radwe- In der Gemeinde Rosenberg beginnt er gen mit einer Länge von 16,51 km vor. Im im Wald seitens der Gemeinde Gutten- Rahmen dieses Projektes sollen auch 10 tag nahe Tellsruh. Er verläuft durch eine Bike&Ride-Anlagen entstehen. Die Radwe- asphaltierte Straße bei der Kirche in ge wurden an den Zufahrtsstraßen zu den Wyssoka und der Holzkirche in Grötsch. größten Städten der Region geschaffen. Weiter durch die Bahnstation und die Kreuzburg, Namslau, Rosenburg. Zu den Straße Gorzowska bis zur Kirche St. interessantesten geplanten Radwegen ge- Anna. Weiter nach Boroschau vorbei am hört aus touristischer Sicht Folgendes: Teich Żurawiniec und an der Holzkirche • der Bau eines 20 km langen Radweges in die Gemeinde Radlau. entlang der ehemaligen Bahnstrecke • Der dritte Radweg soll die Gemeinden Praschkau-Rosenburg, Rosenberg und Zembowitz verbinden. • der Bau eines 5 km langen Radweges Der Radweg beginnt an der Bahnstation zwischen Praschkau und entlang der in Rosenberg, weiter zum Ring. Man ehemaligen Bahnstrecke Praschkau-Ro- nimmt Gehwege, die in getrennte Rad- senberg,

73 Spazierbuch • Spacerownik

• der Bau eines gemeinsamen Geh- und Radweges auf dem Abschnitt Kochels- dorf - Bischdorf – Polanowitz - Pitschen (einschließlich des Stausees Birkenfeld und der Ritterburt), • der Bau eines Geh- und Radweges ab der Straße Piłsudskiego über den Ring bis zur Straße Skłodowskiej, • der Bau eines getrennten Geh- und Rad- weges ab der Straße Katowicka in Kreuz- burg bis zum Parkplatz am Stausee in Ober Ellguth, • der Bau eines 2,9 km langen Radwe- ges von Konstadt über Jeroltschütz und Wundschütz, • der Bau eines Radweges und eines gemeinsamen Geh- und Radweges samt tym szlak o długości 36,5 km: Kluczbork dem Umbau der Straße in Jauchendorf. – Kuniów – Bażany Rezerwat – Zame- • der Bau eines Radweges und eines ge- czek – Bogacica – Smardy – Krzywizna meinsamen Geh- und Radweges samt – Łowkowice. dem Umbau der Straße Michelsdorf - Uzupełnieniem głównych szlaków rowe- Buchelsdorf. rowych w gminie Kluczbork są „trasy po- Die vollständige Umsetzung des ganzen mocnicze”, często będące łącznikiem po- Projektes ist für Juni 2019 vorgesehen. między dwiema wyżej opisanymi trasami. Należą do nich: • szlak czarny, o długości 20,7 km, od Trasy rowerowe Bogacicy przez Kluczbork, Kujakowice yznaczone i oznakowane trasy rowe- Dolne, Biadacz do Bąkowa Wrowe występują w gminie Kluczbork • szlak zielony, o długości 15,5 km, od wsi oraz w gminie Olesno. Trasy te poprowa- Smardy Górne, Kluczbork, Camping Bą- dzone są w ten sposób, by móc zobaczyć ków do Bąkowa i zwiedzić największe atrakcje turystyczne • szlak niebieski, o długości 20,5 km, od danej gminy. Przebiegają mało uczęszcza- Łowkowic przez Kluczbork do Lasowic nymi drogami lokalnymi, ścieżkami leśny- Małych. mi i drogami polnymi. Szczegółowy opis powyższych tras rowero- W gminie Kluczbork wyznaczono i oznako- wych znajduje się pod linkiem: wano dotychczas dwie główne trasy rowe- www.kluczbork.eu/26,dla-tury- rowe: sty?tresc=217 • „Gościnne Zagrody” – oznaczona na czerwono trasa o długości 31,9 km W gminie Olesno wyznaczono i oznakowa- przebiegająca przez: Kluczbork, Bąków, no dotychczas trzy główne trasy rowerowe: Brzezinkę, Biadacz, Maciejów, Łowko- • Fragment trasy Szlaku Drewnianych wice. Kościołów Województwa Opolskiego. • „Szlakiem Dawnego Rzemiosła i Pomni- Na terenie gminy Olesno rozpoczyna się ków Przyrody” – oznaczony kolorem żół- ona w lesie od strony gminy Kluczbork

74 Aktiver Tourismus • Turystyka aktywna

pomiędzy Brzezinką a Starą Chudobą. obszarze Subregionu Północnego Woje- Prowadzi drogami leśnymi obok ośrodka wództwa Opolskiego”, finansowego ze wypoczynkowego ANPOL w Starym Ole- środków RPO Województwa Opolskiego. śnie i jeziorka Siedem Źródeł do kościoła Realizacja tego projektu zakłada wybudo- św. Anny. Kończy się przy stacji kolejo- wanie dróg dla rowerów o łącznej długości wej w Oleśnie. 75,57 km, przebudowanie dróg dla rowe- • Fragment trasy Szlakiem Sanktuariów. rów o długości 1,25 km oraz wyznaczenie W granice gminy Olesno wchodzi w lesie ścieżek rowerowych o długości 16,51 od strony gminy Dobrodzień w okolicach km. W ramach projektu powstanie także Kolonii Łomnickiej. Prowadzi drogą as- 10 obiektów typu bike & ride. Trasy ro- faltową obok kościoła w Wysokiej oraz werowe zostaną utworzone przy drogach drewnianego kościoła w Grodzisku. Da- dojazdowych do głównych miast regionu: lej ulicami Olesna do stacji PKP i ulicą Kluczborka, Namysłowa i Olesna. Do naj- Gorzowską do kościoła św. Anny. Dalej ciekawszych z punktu widzenia turystycz- w kierunku Boroszowa przechodzi obok nego planowanych do wybudowania dróg stawu Żurawiniec i mijając drewnia- dla rowerów należy zaliczyć: ny kościół, wchodzi w granice gminy • budowa drogi rowerowej o długości 20 Radłów. km, po trasie byłej linii kolejowej Praszka • Trasa trzecia stanowi połączenie gmin – Olesno Olesno i Zębowice. Rozpoczyna się • budowa drogi rowerowej Praszka – Alek- przy stacji PKP w Oleśnie i prowadzi sandrów o długości 5 km, przebiegającej przez rynek, częściowo chodnikami za- po trasie dawnej kolejki wąskotorowej mienionymi w ciągi pieszo-rowerowe, relacji Wieluń – Praszka a częściowo jezdniami ulic. Dalej biegnie • budowa ścieżek pieszo-rowerowych na drogą gruntową do drewnianego kościoła odcinku Kochłowice – Biskupice – Pola- w Wachowie, drogą asfaltową do Leśnej, nowice – Byczyna (obejmujących gród po czym leśną do Osiecka w gminie Zę- rycerski i zalew Brzózki) bowice. • budowa ciągu pieszego oraz ścieżki rowerowej w Kluczborku od ul. Piłsud- Szczegółowy opis powyższych tras rowero- skiego przez Rynek do ul. Skłodowskiej- wych znajduje się pod linkiem: -Curie https://olesno.pl/7594/trasy-rowerowe. • budowa ciągu pieszo-rowerowego od ul. html Katowickiej w Kluczborku do parkingu przy zbiorniku retencyjnym w Ligocie Propozycje tras rowerowych po zabytkach Górnej i atrakcjach turystycznych Namysłowa • budowa 2,9-kilometrowej ścieżki ro- i okolic przedstawiono na stronie: http:// werowej od Wołczyna przez Gierałcice turystyka-namyslow.pl/. Nie są to jednak i Wąsice trasy oznakowane, ale wskazują na danej • budowa ścieżki rowerowej i ciągu pie- trasie miejsca warte zobaczenia. Łącznie szo-rowerowego wraz z przebudową dro- przedstawiono tam propozycje 10 wycie- gi w Józefkowie czek rowerowych. • budowa ścieżki rowerowej i ciągu pie- Aktualnie wiele ścieżek rowerowych po- szo-rowerowego wraz z przebudową dro- wstaje w powiatach kluczborskim, namy- gi na trasie Michalice – Bukowa Śląska. słowskim i oleskim w ramach projektu Planowane zakończenie realizacji całego „Realizacja strategii niskoemisyjnych na projektu to czerwiec 2019 r.

75 Spazierbuch • Spacerownik

Viele Angler sind auch in der Nähe lokaler Flüsse anzutreffen. Die beliebtesten Orte zum Angeln am Stober sind der Stausee und der Damm in der Nähe von Dambrau. Am Budkowitzer Bach angelt es sich am besten am Damm in Murow. Angler sind auch an befischten Abbauräumen, Teichen und Seen usw. zu sehen.

Wędkarstwo śród wędkarzy w północnej części Wwojewództwa opolskiego największą Angelfischerei popularnością cieszą następujące akweny: nter den Anglern erfreuen sich der Zbiornik w Michalicach Ugrößten Beliebtheit im nördlichen Teil der Woiwodschaft Oppeln die folgenden Zbiornik zarybiany. Występują w nim głów- Gewässer: nie karpie, węgorze, szczupaki, sandacze i sumy. Zalew jest szczególnie popularny Stausee in Michelsdorf wśród karpiarzy. W 2006 r. odbyły się tutaj dwie ważne imprezy: VIII Otwarte Mistrzo- Befischter Stausee. Darin kommen haupt- stwa Polski Karpiarzy oraz karpiowe Grand sächlich Karpfen, Aal, Hecht, Zander und Prix Polski. Wels vor. Der Stausee erfreut sich unter den Karpfenanglern großer Beliebtheit. Im Zbiornik Retencyjny Młyny Jahre 2006 wurden hier 2 wichtige Events ausgetragen: Die 7. offene Karpfenmeis- Zbiornik słynie z takich ryb jak okoń, ja- terschaft in Polen und Polnischer Karpfen zgarz, leszcz, płoć, szczupak, amur. Grand Prix. Zbiorniki Zieleniec Stausee Mlyny Zbiorniki te powstały na skutek wydobywa- Der Stausee ist berühmt für Fische wie nia gliny. Występują w nich głównie karpie, Barsch, Kampfläufer, Brachse, Rotauge, amury, sandacze, szczupaki i okonie. Nie Hecht und Amur. brakuje także innych gatunków ryb – płoci, karasi, linów, leszczy, sumów i jazi. Stauseen Gründorf Wędkarzy spotkamy także nad lokalny- Diese Stauseen entstanden aufgrund der mi rzekami. Na Stobrawie popularnymi Förderung von Ton. Hauptsächlich kom- miejscami do wędkowania są zbiornik men darin Karpfen, Amur, Zander, Hecht retencyjny i tama w okolicy Dąbrowy, na und Barsch vor. Andere Fischarten wie Budkowiczance – w Murowie przy tamie. Rotauge, Karausche, Schleie, Brachse, Można wędkować również na zarybionych Wels und Aland kommen seltener vor. wyrobiskach, stawach, jeziorkach itp.

76 Museen und Heimatmuseen • Muzea i izby regionalne

Museen und Heimatmuseen Muzea i izby regionalne

Johann-Dzierzon-Museum seums ist die sogenannte Oder-Klotzbeute in Kreuzburg - ein Stück eines Bienenbaumes, der wahr- as Johann-Dzierzon-Museum in Kreuz- scheinlich im 10. Jahrhundert auf dem Dburg feiert in diesem Jahr sein 60-jäh- Grund der Oder ausgegraben wurde und riges Bestehen. Seine Tätigkeit nahm es wahrscheinlich eines der ältesten Denkmä- im Jahre 1959 als eine Abteilung des Mu- ler der Bienenzucht in Polen und in Europa seums des Oppelner Schlesiens in Oppeln ist. Vor dem Museumsgebäude sind zeit- auf. Im Jahre 1962 wurde es in ein Hei- genössische figürliche Bienenstöcke -aus matmuseum umgewandelt. Der Sitz des gestellt, die in den 70er und 80er Jahren Johann-Dzierzon-Museums befindet sich des 20. Jahrhunderts von Volkskünstlern im ehemaligen herzoglichen Schloss. Die und Bildhauern angefertigt wurden. Auf Dauerausstellung unter dem Titel „Imkerei der anderen Seite des Museumsgebäudes einst und heute” zeigt die Geschichte der kann eine offene Ausstellung zur Imkerei Bienenzucht von der frühesten Zeit bis in aus dem Jahr 2006 besucht werden. Hier die Gegenwart. Dabei wird dem Wirken können wir die Entwicklung von Bienen- des Museumspatrons, dem Pfarrer Dzier- stöcken im Laufe der Zeit nachverfolgen, zon, eine besondere Aufmerksamkeit ge- von Klotzbeuten bis zu Magazinbeuten. schenkt. Das wertvollste Denkmal des Mu- Öffnungszeiten Dienstag – Freitag: 10.00 – 15.30 Uhr Sonntag: 10.00 – 13.30 Uhr Für Gruppen kann ein anderer Besich- tigungstermin vereinbart werden. Die Terminvereinbarung hat mindestens zwei Wochen im Voraus zu erfolgen.

Muzeum im. Jana Dzierżona w Kluczborku uzeum obchodzi w tym roku 60-lecie Mistnienia. Swoją działalność rozpoczę- ło bowiem w 1959 r. jako Oddział Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. W 1962 r. przekształcone zostało w muzeum regionalne. Siedziba Muzeum im. Jana Dzier- żona mieści się w budynku dawnego zamku księżego. Stała wystawa muzeum nosi nazwę „Pszczelarstwo dawne i nowe” i ukazuje dzieje hodowli pszczół od czasów najdawniejszych do współczesności, ze

77 Spazierbuch • Spacerownik

szczególnym uwzględnieniem działalno- ści i roli ks. Dzierżona, patrona muzeum. Najcenniejszym zabytkiem w muzeum jest tzw. barć odrzańska – fragment drzewa bartnego wydobytego z dna Odry, a dato- wanego na X wiek. Prawdopodobnie jest to jeden z najstarszych zabytków pszcze- larskich w Polsce i w Europie. Przed budynkiem muzeum znajduje się ekspozycja współczesnych uli figuralnych, które zo- stały wykonane przez artystów ludowych i rzeźbiarzy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Natomiast po drugiej stronie budynku muzeum można zwiedzić plenerową wystawę pszczelarską hingegen hat das Museum seinen Sitz in powstałą w 2006 roku. Zobaczymy tutaj einem historischen Wohnhaus aus dem rozwój uli na przestrzeni wieków, od pnio- 18. Jahrhundert in der Straße Jaronia 7. wych do skrzynkowych. Die museale Dauerausstellung ermöglicht einen breiten Einblick in die Geschichte der Muzeum czynne: Stadt Rosenberg. Darüber hinaus kann im wtorek – piątek 10.00–15.30 Museum eine Ausstellung des Forstamtes niedziela 10.00–13.30 Rosenberg zum Thema Jägerei und Forst- Dla grup zorganizowanych istnieje możli- wirtschaft besucht werden. Zu ihr zählen wość ustalenia innego terminu zwiedzania Beispiele von ausgestopften Tieren, Land- (uzgodnionego przynajmniej z dwutygo- karten, Zapfen, Sprossen, Sämlinge, eine dniowym wyprzedzeniem). interaktive Tafel „Geräusche von Tieren”, Exponate zur Arbeit eines Försters. Neben ) ul. Zamkowa 10, 46-200 Kluczbork Dauerausstellungen gibt es Wechselaus- & +48 77 418 27 07 stellungen. Im Museum gibt es auch eine [email protected] Touristinformation. http://www.muzeum.kluczbork.pl www.facebook.com/muzeumkluczbork/ Öffnungszeiten Montag, Donnerstag, Freitag: 9.00 – Jan-Nikodem-Jaroń- 14.00 Uhr Heimatmuseum in Rosenberg Dienstag: 9.00 – 15.00 Uhr Mittwoch: 9.00 – 17.00 Uhr ie feierliche Eröffnung des Museums an jedem zweiten Sonntag im Monat: Dfand am 12. Juni 1960 statt. Das 13.00 – 17.00 Uhr Museum wurde nach Jan Nikodem Jaroń, einem oberschlesischen Dichter Oleskie Muzeum Regionalne im. und Dramatiker, aber auch einem Ple- Jana Nikodema Jaronia w Oleśnie biszit-Aktivisten benannt. Der erste Sitz des Museums befand sich im überschu- roczyste otwarcie muzeum miało lischen Schulhort in der Straße Pieloka Umiejsce 12 czerwca 1960 r. Patro- 18. Seit 1982 befand sich das Museum nem został Jan Nikodem Jaroń – górno- im Rathausgebäude am Ring, seit 2004 śląski liryk i dramaturg, a także działacz

78 Museen und Heimatmuseen • Muzea i izby regionalne

plebiscytowy. Pierwszą lokalizacją mu- niki und Radlau. Zu der Sammlung des zeum był budynek dawnej świetlicy mię- Museums zählen gegenwärtig die folgen- dzyszkolnej przy ul. Pieloka 18. Od 1982 den Dauerausstellungen: „Prof. Dr. habil. r. muzeum mieściło się w budynku ratu- Konrad Jażdżewski”, „In der einstigen sza w Rynku, zaś od 2004 r. jest zlokali- Apotheke”, „Natur in der Umgebung von zowane w zabytkowej, XVIII-wiecznej ka- Praschkau”, „Urgeschichte von Prasch- mienicy przy ul. Jaronia 7. Stała wystawa kau”, „Praschkau in historischen Doku- w muzeum prezentuje kompleksowo dzie- menten”, „Praschkau während der Volks- je miasta Olesna. Ponadto prezentowana abstimmung und des 3. Schlesischen tu jest wystawa leśno-łowiecka przekaza- Aufstandes” und „Volkskunst in der Um- na przez Nadleśnictwo Olesno. Składają gebung von Praschkau”. Darüber hinaus się na nią okazy wypchanych zwierząt, werden Wechselausstellungen angeboten. mapy, szyszki, pędy i siewki drzew, ta- Die größte Attraktion des Museums ist blica interaktywna „Dźwięki zwierząt” oraz eksponaty związane z pracą leśnika. Uzupełnieniem wystaw stałych są wystawy czasowe. W muzeum mieści się także punkt informacji turystycznej.

Muzeum czynne: poniedziałek, czwartek, piątek 9.00–14.00 wtorek 9.00–15.00 środa 9.00–17.00 w każdą drugą niedzielę miesiąca 13.00–17.00

) ul. Jaronia 7, 46-300 Olesno die im Garten stehende Dampflokomotive & +48 34 358 24 38 Px48 samt dem Schlepptender und dem [email protected] Personenwagen vom Typ 1Aw. Interes- oleskiemuzeum.pl santerweise war diese Lokomotive bis www.facebook.com/Oles- Ende August 1987 auf der Strecke Prasch- kie-Muzeum-Regional- kau-Welun als Rosenberger Kreisbahn im ne-549435328480797/ Einsatz.

Regionalmuseum in Praschkau Öffnungszeiten Dienstag-Freitag 9.00 - 15.00 Uhr as Museum in Praschkau wurde am Mittwoch: 9.00 - 17.00 Uhr D8. Mai 1980 feierlich eröffnet. Ob- Samstag: 9.00 - 13.00 Uhr wohl das Museum mehrere Abteilungen Sonntag: 9.00 - 13.00 Uhr (nach vorheri- hat, stehen Geschichte und Ethnografie ger telefonischer Anmeldung) im Mittelpunkt. Die Einrichtung hat einen regionalen Charakter und ist auf die Er- Muzeum Regionalne w Praszce weiterung des Wissens über die Geschich- te und das Erbe der folgenden Gemeinden uzeum w Praszce zostało uroczy- ausgerichtet: Praschkau, Landsberg, Rud- Mście otwarte 8 maja 1980 r. Jest 79 Spazierbuch • Spacerownik

jednostką wielodziałową, z dominującą pozycją historii i etnografii. Placówka ma charakter regionalny, skupiona jest na poszerzaniu wiedzy o historii i dziedzic- twie materialnym gmin: Praszka, Gorzów Śląski, Rudniki i Radłów. Na zbiory muzeum składają się obecnie następujące ekspozycje stałe: „Prof. dr hab. Konrad Jażdżewski”, „W dawnej aptece”, „Przy- roda okolic Praszki”, „Pradzieje Praszki”, „Praszka w dokumencie historycznym”, „Praszka w plebiscycie i III powstaniu tager Sport- und Kulturzentrum betrieben śląskim” oraz „Kultura ludowa okolic wird, hat seinen Sitz in den Räumlichkei- Praszki”. Ponadto w muzeum organizo- ten der früheren Heimatstube. Die meisten wane są wystawy czasowe. Ausstellungsstücke beziehen sich auf die Dużą atrakcją jest znajdujący się w ogro- Holzbearbeitung, wie es sich für die Stadt dzie muzeum zabytkowy parowóz wąsko- der Tischler gehört. Ein Raum wurde sogar torowy Px48 wraz z tendrem i wagonem zu einer früheren Tischlerei umgestaltet. osobowym typu 1Aw. Lokomotywa ta do końca sierpnia 1987 roku kursowała na Öffnungszeiten: trasie Praszka – Wieluń w ramach Wieluń- Mittwoch 13.00 - 15.00 Uhr skiej Kolei Dojazdowej. Muzeum Regionalne Muzeum czynne: w Dobrodzieniu wtorek – piątek 9.00–15.00 środa 9.00–17.00 2004 r. członkowie Międzygmin- sobota 9.00–13.00 Wnego Towarzystwa Regionalnego niedziela 9.00–13.00 (po uprzednim Dobrodzień-Zębowice utworzyli w Dobro- telefonicznym zgłoszeniu) dzieniu Izbę Regionalną. 5 maja 2017 r. utworzono na bazie poprzedniej izby Mu- ) pl. Grunwaldzki 15, 46-320 Praszka zeum Regionalne. Obecnie muzeum pro- & +48 34 359 11 85 wadzone jest przez Dobrodzieński Ośrodek [email protected] Kultury i Sportu, a jego siedziba znajduje www.muzeum.praszka.pl się w pomieszczeniach dotychczaso- www.facebook.com/PraszkaMuzeum/ wej Izby Regionalnej. Jak przystało na miasto stolarzy, większość eksponatów jest związana z obróbką drewna. Także jedno Heimatmuseum in Guttentag z pomieszczeń zaadaptowano na dawną pracownię stolarską. m Jahre 2004 haben die Mitglieder des IInterkommunalen Regionalvereins Gut- Muzeum czynne: środa 13.00–15.00 tentag-Zembowitz die Heimatstube in Gut- tentag gegründet. Am 5. Mai 2017 wurde ) pl. Wolności 12, Dobrodzień auf der Grundlage der früheren Heimatstu- & +48 34 357 53 46 be das Regionalmuseum eröffnet. Das Mu- [email protected] seum, welches gegenwärtig vom Gutten-

80 Museen und Heimatmuseen • Muzea i izby regionalne

Museum - Schloss Matzdorf

ank der Höflichkeit des Besitzers erfuhr Ddas Schloss in Matzdorf in den Jahren 2006-2008 eine gründliche Restaurie- rung. In dessen Räumen befindet sich ein Inneneinrichtungsmuseum. Das Schloss in Matzdorf wurde auf Seite 12 des Spazier- buches behandelt. Im Museum kann eine interessante Ausstellung der Schachbret- ter, die aus aller Welt kommen, besucht werden. Die Schachbretter sind Eigentum des Besitzers. Kommunale Heimatstube GOKSiR Muzeum Pałac w Maciejowie in Rudniki Pałacu w Maciejowie dzięki uprzej- ie Heimatstube wurde 2009 eröffnet. Wmości jego właściciela, który w la- DIn einem als Dorfhütte gestalteten tach 2006–2008 przeprowadził grun- Raum werden Sammlungen alter Alltags- towną restaurację pałacu, znajduje się gegenstände, landwirtschaftlicher Ma- schinen und anderer historisch wertvoller Gegenstände präsentiert, welche die Ge- schichte der Region zeigen.

Gminna Izba Tradycji GOKSiR w Rudnikach zba Tradycji została otwarta w 2009 r. IW pomieszczeniu stylizowanym na wiejską chatę prezentowane są zbiory starych sprzętów codziennego użytku, maszyn rolniczych i innych historycznie cennych przedmiotów przedstawiających historię regionu. Muzeum Wnętrz. Pałac w Maciejowie został opisany na str. 12 Spacerownika. ) ul. Targowa 2, Rudniki W Muzeum Wnętrz można zobaczyć także & +48 34 359 50 68 ciekawą wystawę szachów pochodzących [email protected] z różnych zakątków świata, będących ko- lekcją właściciela. Stube - Schmiede und Bäckerei Zwiedzanie Muzeum Wnętrz jest in Kuhnau możliwe po wcześniejszym kontakcie telefonicznym: ie Initiative für die Entstehung der Stu- & +48 77 413 13 70 Dbe ergriff der Verein der Entwicklung www.maciejow.pl des Dorfes Kuhnau. Die Stube wurde in

81 Spazierbuch • Spacerownik

landwirtschaftlichen Räumen in der Nähe der örtlichen Schule eröffnet. In den Räu- men verwendet man die erhaltene Ausstat- tung der ehemaligen Schmiede und Bäcke- rei aus dem 19. Jahrhundert, die sich in Kuhnau befand. Seinen Platz fand hier ein neuer Backofen, der dem ursprünglichen nachempfunden war. In der Stube können organisierte Gruppen am Schnellkurs der Schmiedekunst teilnehmen und dabei den „Kuhnauer Hufeisen” schmieden. Im Kurs kommen der ursprüngliche Ofen aus Klin- kersteinen (aus der ehemaligen Schmiede verlegt) und Werkzeuge aus dem 19. Jahr- Heimatstube „Chałpka Starzików” hundert zum Einsatz. In der Bäckerei kann in Bodland sich jeder an der Zubereitung des „Kuh- ie Eröffnung der Heimatstube fand nauer Brotes” nach dem Rezept aus der Dim August 2017 statt. Der Verein der Vorkriegszeit versuchen. Entwicklung des Dorfes Bodland „Boga- talanta” ergriff dafür die Initiative. In der Izba – kuźnia i piekarnia Heimatstube können Möbel und Haus- w Kuniowie haltsgeräte vom Anfang des 20. Jahr- hunderts besichtigt werden. Alle Ausstel- nicjatorem powstania izby było Stowa- lungsstücke wurden von den Bewohnern Irzyszenie na rzecz Rozwoju Wsi Kuniów. von Bodland zur Verfügung gestellt. Da- Izba została uruchomiona w pomieszcze- durch konnte nachgestellt werden, wie niach gospodarskich w sąsiedztwie miej- eine Küche, ein Schlafzimmer und ein scowej szkoły. Wykorzystano zachowane Esszimmer Anfang des 20. Jahrhunderts wyposażenie dawnej, XIX-wiecznej kuźni ausgestattet waren. i piekarni z Kuniowa. Stanął tu również nowy, wzorowany na oryginalnym piec Izba Regionalna „Chałpka piekarniczy. Grupy zorganizowane mogą Starzików” w Bogacicy wziąć udział w błyskawicznym kursie kowalstwa powiązanym z wykuwaniem zba została otwarta w sierpniu 2017 r. „podkowy Kuniowa”, wykorzystując do IPomysłodawcą jest Stowarzyszenie Roz- tego celu oryginalny piec z cegły klinkie- woju Wsi Bogacica „Bogatalanta”. Izba jest rowej (przeniesiony z dawnej kuźni) i przy wyposażona w meble oraz sprzęt domowy użyciu XIX-wiecznych narzędzi. Piekarnia z początku XX wieku. Eksponaty na potrze- zaś oferuje możliwość własnoręcznego by izby zostały przekazane przez miesz- przygotowania „chleba kuniowskiego”, kańców Bogacicy. Dzięki temu odtworzono według przedwojennego przepisu. wyposażenie kuchni, sypialni i pokoju sto- łowego z początków XX w. ) Kuniów 74 & +48 77 41 80 584, +48 77 41 ) ul. Wolności 11, 46-243 Bogacica 84 741, +48 600 259 927 & +48 510 356 000 [email protected] [email protected] www.kuniow.pl bogatalanta.blogspot.com

82 Museen und Heimatmuseen • Muzea i izby regionalne

Heimatmuseum in Zembowitz Izba Regionalna w Zębowicach

as Museum wurde im Jahre 2006 er- twarcie izby miało miejsce w 2006 r. Döffnet. Die Gründung des Museums er- OPowstała dzięki zaangażowaniu folgte dank dem Engagement von Schülern uczniów i nauczycieli miejscowego gim- und Lehrern des örtlichen Gymnasiums. nazjum. Izba to centrum wiedzy o ziemi Das Museum bildet ein Wissenszentrum zębowickiej oraz górnośląskiej tradycji über das Zembowitzer Land sowie die i kulturze. Na ekspozycję składają się oberschlesische Tradition und Kultur. Zu wszelkie przedmioty kojarzone z regio- der Ausstellung zählen sämtliche Gegen- nem – monety, wydawnictwa, meble, stände, die mit der Region in Verbindung ubrania, przedmioty codziennego użytku. gebracht werden - Münzen, Publikationen, W 2010 r. izba powiększyła się o drugie Möbel, Kleidungsstücke und Gegenstän- pomieszczenie, przeznaczone na wysta- de des täglichen Bedarfs. Im Jahr 2010 wy czasowe. wurde im Museum ein zweiter Raum geschaffen, der für Wechselausstellungen Izba jest czynna w każdą środę (9.00– vorgesehen ist. 11.00) i każdą pierwszą niedzielę miesią- ca (14.00–16.00) oraz po wcześniejszym Das Museum ist jeden Mittwoch (9.00 - uzgodnieniu telefonicznym. Zwiedzanie 11.00 Uhr) und jeden ersten Sonntag im izby jest bezpłatne. Monat (14.00 - 16.00 Uhr) nach vorheriger telefonischer Vereinbarung geöffnet. ) ul. I. Murka 1, Zębowice Die Besichtigung ist kostenlos. & +48 77 421 62 89, 601516 559 [email protected] http://kultura-zebowice.pl/

83 Spazierbuch • Spacerownik

Gastronomische und Unterkunftsbasis Baza gastronomiczno-noclegowa

Hotels und Hoteldienstleistungen Restauracja Joanna Usługi Gastronomiczne i Hotelarskie Hotele i usługi hotelowe Joanna i Jerzy Frycowscy s.c. ) Ligota Górna 1, 46-200 Kluczbork Powiat kluczborski & tel.: +48 77 418 45 31 [email protected] Gmina Byczyna www.restauracjajoanna.eu

Restauracja Grodzka Restauracja Nad Stawem ) ul. Poznańska 2, 46-220 Byczyna ) Plac Targowy 1, 46-243 Bogacica & +48 77 417 92 30 & +48 77 414 86 67 [email protected] +48 693 953 613 www.feldman-restaurants.pl [email protected] http://nad.stawem.pl Gmina Kluczbork Villa Castello Hotel Sommer Residence Spa & Well- ) Rynek 19, 46-200 Kluczbork ness & +48 606 726 076 ) Kuniów 101A, 46-200 Kluczbork e-mail: [email protected] & +48 77 887 58 88 http://hcastello.pl/NEW/ [email protected] www.sommerresidence.pl Gmina Wołczyn

Hotel Spałka Hotelik – Noclegi Jerzy Stramowski ) ul. Waryńskiego 16, 46-200 Klucz- ) ul. Słowackiego 10, Wołczyn bork & 77 418 87 89, & tel.: +48 77 412 20 00 kom. 603982167 [email protected] www.hotelik-noclegi.pl www.hotelspalka.pl Villa Nova Dworek Ostoja ) ul. Dworcowa 18, Wołczyn ) ul. Witosa 35, Krzywizna 46-211 & +48 77 418 93 88 Kujakowice Górne & + 48 77 400 38 16, +48 664 995 485 www.dworek-ostoja.pl

Gościniec Staropolski ) ul. Gliwicka 78, 46-200 Bąków & +48 77 418 11 48 www.gosciniec-staropolski.pl

84 Spazierbuch • Spacerownik Gastronomische und Unterkunftsbasis • Baza gastronomiczno-noclegowa

Powiat namysłowski e-mail: [email protected] www.jakubus.pl Gmina Namysłów Powiat oleski Dworek Różany – Hotel & Restaurant ) ul. Oławska 36, 46-100 Namysłów Gmina Dobrodzień & +48 77 451 00 45 [email protected] Hotel Park dworekrozany.pl ) ul. Parkowa 5, 46-380 Dobrodzień & +48 357 54 17 Hotel Polonia +48 604 457 502 ) ul. Obrońców Pokoju 28 [email protected] 46-100 Namysłów www.parkhoteldobrodzien.pl & +48 77 410 39 89

www.hotel-polonia-namyslow.com.pl Hotel U Tomanów ) ul. Figla 20, Pietraszów Hotel Zorza 46-375 Pludry ul. Wały Jana III 2 ) & +48 34 353 75 54 46-100 Namysłów

& +48 77 410 18 54 Gmina Gorzów Śląski [email protected] http://centrumzorza.pl/hotel/pl/restau - racja Hotelik i Restauracja Pod Lipą ) ul. Wojska Polskiego 27 46-310 Gorzów Śląski Restauracja & Hotel Stylowa & ) ul. Braterska 3A, 46-100 Namysłów +48 34 35 94 502 & +48 77 410 34 81 +48 34 35 94 508 +48 793 989 951 [email protected] [email protected] http://www.restauracjapodlipa.pl www.stylowa-restauracja.pl Pałac Pawłowice Gmina Pokój ) Pawłowice 58 46-310 Gorzów Śląski Zajazd pod Borem & +48 34 341 14 66 ) ul. Namysłowska 28, 46-034 Pokój +48 513 770 661 & +48 77 469 30 94 [email protected] +48 501 262 517 www.palacpawlowice.pl [email protected] www.podborem.pl Staropolski Gościniec Spa & Wellness Gmina Wilków ) Zdziechowice 65 46-310 Gorzów Śląski Hotel Jakubus & +48 34 359 35 70 ) Jakubowice 36, 46-113 Wilków +48 606 915 088 & +48 728 546 001 [email protected] +48 77 419 56 53 http://staropolskigosciniec.pl 84 85 Spazierbuch • Spacerownik

Gmina Olesno Restauracja Grodzka ) ul. Poznańska 2, 46-220 Byczyna Hotel Alexandra & +48 77 417 92 30 ) ul. Wielkie Przedmieście 35 [email protected] 46-300 Olesno www.feldman-restaurants.pl & +48 34 350 52 10 fax +48 34 350 52 12 Gmina Kluczbork [email protected] Hotel Sommer Residence http://www.alexandra-hotel.net Spa & Wellness ) Kuniów 101A, 46-200 Kluczbork Hotel Olesno & +48 77 887 58 88 ) ul. Krzywa 1, 46-331 Olesno [email protected] & +48 34 359 77 73 www.sommerresidence.pl fax +48 34 359 77 75 [email protected] Hotel Spałka http://hotelolesno.pl/ ) ul. Waryńskiego 16 46-200 Kluczbork Na kamieniu & +48 77 412 20 00 ) ul. Oleska 1a, Borki Małe [email protected] 46-300 Olesno www.hotelspalka.pl +48 34 359-60-30 [email protected] Dworek OSTOJA http://www.alexandra-hotel.net ) ul. Witosa 35, Krzywizna 46-211 Kujakowice Górne & + 48 77 400 38 16 Restauracje, bary +48 664 995 485 Restaurants, Bars www.dworek-ostoja.pl

Powiat kluczborski Gościniec Staropolski ) ul. Gliwicka 78, 46-200 Bąków & Gmina Byczyna +48 77 418 11 48 www.gosciniec-staropolski.pl Hetmańska Restaurant & Pub Restauracja Pod Arkadami ) Rynek 1, 46-220 Byczyna ) Rynek 1, 46-200 Kluczbork & +48 77 413 46 84 & +48 77 418 78 79 [email protected] [email protected] http://hetmanska.feldman-restaurants. http://pod.arkadami.pl/ pl/ Restauracja Joanna Karczma Nowy Spichlerz Usługi Gastronomiczne i Hotelarskie ) ul. Wąska 5, 46-220 Byczyna Joanna i Jerzy Frycowscy s.c. & + 48 736 284 342 ) Ligota Górna 1, 46-200 Kluczbork www.perunica.pl/karczma-spichlerz/ & tel.: +48 77 418 45 31 86 Gastronomische und Unterkunftsbasis • Baza gastronomiczno-noclegowa

[email protected] Gmina Wołczyn www.restauracjajoanna.eu Pizzeria Artus Restauracja Nad Stawem ) ul. Opolska 2, 46-250 Wołczyn ) Plac Targowy 1, 46-243 Bogacica & +48 77 404 45 45 & +48 77 414 86 67 [email protected] +48 693 953 613 http://www.pizzawolczyn.com.pl/ [email protected] http://nad.stawem.pl Restauracja Pod Winogronami ) ul. Namysłowska 2 Restauracja Nowy Strych 46-250 Wołczyn & ) Rynek 12, 46-200 Kluczbork +48 77 418 87 09 & +48 77 418 08 04 https://www.facebook.com/ Restauracja-Pod-Winogrona- [email protected] mi--1650231151923384/ https://nowystrych.pl/ Powiat namysłowski Restauracja Ratuszowa ) ul. Zamkowa 2, 46-200 Kluczbork Gmina Namysłów & +48 77 418 10 86, +48 693 623 300 Dworek Różany – Hotel & Restaurant [email protected] ) ul. Oławska 36, 46-100 Namysłów http://ratuszowa-kluczbork.pl/ & +48 77 451 00 45 http://www.feldman-restaurants.pl [email protected] dworekrozany.pl Gmina Lasowice Wielkie Hotel Polonia Karczma Myśliwska ) ul. Obrońców Pokoju 28 ) Szumirad 9, 46-282 Szumirad 46-100 Namysłów & +48 77 413 94 14 & +48 77 410 39 89 https://www.facebook.com/karczma - www.hotel-polonia-namyslow.com.pl mysliwska Hotel Zorza Pod Dębem ) ul. Wały Jana III 2 ) Chudoba 178, 46-275 Chudoba 46-100 Namysłów & +48 691 402 005 & +48 77 410 18 54 +48 882 761 805 [email protected] [email protected] http://centrumzorza.pl/hotel/pl/restau- www.restauracjachudoba.pl racja

Stara Karczma Restauracja & Hotel STYLOWA ) Chocianowice 35 ) ul. Braterska 3A, 46-100 Namysłów 46-280 Chocianowice & +48 77 410 34 81 & +48 77 413 27 25 +48 793 989 951 https://www.facebook.com/Stara- [email protected] -Karczma-1235340189855843/ www.stylowa-restauracja.pl 87 Spazierbuch • Spacerownik

Restauracja Limba Restauracja Korona ) ul. Oławska 13, 46-100 Namysłów ) ul. Figla 20, 46-375 Pietraszów & +48 724 505 675 & +48 667 531 737 +48 788 772 772 https://restauracjakorona.business. [email protected] site/ http://limba-namyslow.pl/ Restauracja Mistella Plac Wolności 23 Gmina Pokój ) 46-380 Dobrodzień & + 48 34 353 72 35 Zajazd pod Borem [email protected] ) ul. Namysłowska 28, 46-034 Pokój http://restauracja-mistella.pl/ & +48 77 469 30 94 +48 501 262 517 Gmina Gorzów Śląski [email protected] www.podborem.pl Hotelik i Restauracja Pod Lipą ) ul. Wojska Polskiego 27 Gmina Świerczów 46-310 Gorzów Śląski & +48 34 35 94 502 Restauracja Świerczów fax +48 34 35 94 508 ) ul. Brzeska 13, 46-112 Świerczów [email protected] & +48 77 419 61 18 http://www.restauracjapodlipa.pl https://www.facebook.com/Restaura - Pałac Pawłowice cja-Świerczów-203707709642974/ ) Pawłowice 58 46-310 Gorzów Śląski Gmina Wilków & +48 34 341 14 66 +48 513 770 661 Hotel Jakubus [email protected] ) Jakubowice 36, 46-113 Wilków www.palacpawlowice.pl & +48 728 546 001 +48 77 419 56 53 Restauracja w Starej Kuźni [email protected] ) ul. Kluczborska 31 www.jakubus.pl 46-310 Gorzów Śląski & +48 604 405 997 Powiat oleski [email protected] http://wstarejkuzni.pl/ Gmina Dobrodzień Staropolski Gościniec Spa & Wellness Hotel PARK ) Zdziechowice 65 ) ul. Parkowa 5, 46-380 Dobrodzień 46-310 Gorzów Śląski & +48 357 54 17 & +48 34 359 35 70 +48 604 457 502 +48 606 915 088 [email protected] [email protected] www.parkhoteldobrodzien.pl http://staropolskigosciniec.pl 88 Gastronomische und Unterkunftsbasis • Baza gastronomiczno-noclegowa

Gmina Olesno Restauracja Wesoła ) ul. Kluczborska 41 Hotel Alexandra 46-300 Wojciechów ) ul. Wielkie Przedmieście 35 & +48 34 350 53 00 46-300 Olesno [email protected] & +48 34 350 52 10 restauracja-wesola.pl/index.php

fax +48 34 350 52 12 Gmina Praszka [email protected] http://www.alexandra-hotel.net Restauracja Kmicic ) ul. Piłsudskiego 33, 46-320 Praszka Hotel Olesno & tel.+48 34 359 11 14 ) ul. Krzywa 1, 46-331 Olesno [email protected] & +48 34 359 77 73 http://www.kmicic-restauracja.pl/ fax +48 34 359 77 75 [email protected] Werona Praszka http://hotelolesno.pl/ ) ul. Kaliska 72, 46-320 Praszka & +48 510 215 905 Karczma Wiejska Izba http://praszka.weronacatering.pl/ ) ul. Kluczborska 10 46-300 Stare Olesno Gmina Radłów & +48 888 101 007 Restauracja Studzienka +48 501 182 083 ) ul. Oleska 3, 46-331 Radłów [email protected] & +48 604 261 856 http://karczma-olesno.pl/ https://restauracjastudzienka.pl/

Na kamieniu Gościniec Sternalice ) ul. Oleska 1a, Borki Małe ) Sternalice 69, 46-333 Sternalice 46-300 Olesno & +48 601 976 069 & +48 34 359-60-30 [email protected] [email protected] http://gosciniecsternalice.pl/ http://www.alexandra-hotel.net Gmina Rudniki Restauracja Ratuszowa ) ul. Armii Krajowej 1, 46-300 Olesno Zajazd Chata Romana Mirowszczyzna 55, 46-325 Rudniki & +48 34 358 28 46 ) & +48 34 3595268, +48 608210555 https://www.ratuszowa-olesno.pl/ https://specster.nazwa.pl/_maxman/ chata/ Restauracja U Wąsińskich ) ul. Weselna 4 Zapiecek & Złota Kaczka 46-300 Świercze k/Olesna ) Mirowszczyzna 61a, 46-325 Rudniki & +48 34 358 40 82 & tel.+48 34 350 62 05 [email protected] [email protected] http://www.wasinscy.pl http://www.zlotakaczka.eu/ 89 Spazierbuch • Spacerownik

m Rahmen des Projektes „Oppelner Region Iohne Geheimnisse” wurden drei Wettbewerbe über die lokale Geschichte organisiert. Als ers- tes wurde der Kunstwettbewerb „Ich wohne in einem interessanten Ort” veranstaltet, an dem 298 Kinder teilgenommen haben. Der zweite war der Literaturwettbewerb „Wir enthüllen die Geheimnisse unserer Region. Wenig bekannte, vergessene oder unerzählte Geschichten”, der an die Erwachsenen gerichtet war. Die Teil- nehmer konnten ihre eigenen Werke in einer beliebigen literarischen Form präsentieren. Zu guter Letzt fand der Fotowettbewerb „Lokale Geschichte durch das Objektiv der Erinnerun- gen” für Jugendliche statt. Es wurde für jeden Wettbewerb eine Jury berufen, die die Gewinner bestimmte. Ihre Werke und Arbeiten können Sie in diesem „Spazierbuch” sehen. Wir gratulieren allen Gewinnern.

ramach projektu „Opolskie bez tajem- Wnic” zorganizowaliśmy trzy konkursy po- święcone tematyce historii lokalnej. Pierwszy z nich był konkursem plastycznym pt. „Miesz- kam w ciekawym miejscu”, w którym wzięło udział 298 dzieci. Kolejny był konkurs literacki dla dorosłych pt. „Odkrywamy tajemnice naszego regionu. Historie mało znane, zapomniane lub nieopowiedziane”. Uczestnicy mogli za- prezentować swoje dzieła w dowolnej formie literackiej. Ostatni konkurs skierowany był do młodzieży i był konkursem fotograficznym. Te- matem prac była „Historia lokalna w obiektywie wspomnień”. Spośród uczestników każdego konkursu trzy odrębne komisje wyłoniły laure- atów, których prace zostały zawarte w czyta- nym przez Państwa Spacerowniku. Serdecznie gratulujemy wszystkim zwycięzcom!

90 Wettbewerbe • Konkursy

Kunstwettbewerb „Ich wohne in einem interessanten Ort“ Konkurs plastyczny „Mieszkam w ciekawym miejscu”

I miejsce • KINGA WARZYC Sternalice 91 Spazierbuch • Spacerownik

II miejsce • ANNA GAŚ Pamiętam, że mieszkam w ciekawym miejscu

92 Wettbewerbe • Konkursy

III miejsce • MAGDALENA TOKARSKA Wspomnienie – Pamiątka z przeszłości

93 Spazierbuch • Spacerownik

Fotowettbewerb „Lokale Geschichte durch das Objektiv der Erinnerungen“ Konkurs fotograficzny „Historia lokalna w obiektywie wspomnień”

I miejsce • KAMIL KRÓLIKOWSKI Piec polny w Bobrowej 94 Spazierbuch • Spacerownik Wettbewerbe • Konkursy

II miejsce • PAULINA GABRYSCH Budynek w miejscowości Bażany

III miejsce • DOMINIKA GABRYSCH Kościół Świętej Trójcy w Bogacicy 94 95 Spazierbuch • Spacerownik

Literaturwettbewerb „Wir enthüllen die Geheimnisse unserer Region. Wenig bekannte, vergessene oder nicht erzählte Geschichten“ Konkurs literacki „Odkrywamy tajemnice naszego regionu. Historie mało znane, zapomniane lub nieopowiedziane”

I miejsce • MILENA ZATYLNA O śląskiej Marii i jej siostrze Wenus. Fabularyzowana opowieść z elementami fantazji Był spokojny niedzielny wieczór 17 sierpnia Roku Pańskiego 1664. Byczyna (z niemieckiego Pitschen) powoli kładła się do snu. Wygasły już ogniska wzdłuż fosy, tuż za murami miasta, przy których za dnia gawiedź bawiła się i pląsała do muzyki wędrownych grajków. Po ogniskach pozostał tylko białawy dym, pachnący rutą i rozmarynem, który teraz ścielił się nad dachami. Wartownicy szczelnie zamknęli bramy grodu przy trzech miejskich basztach, aby otworzyć je znów o świcie. Mieli nadzieję, że noc będzie spokojna. Nie spodziewali się ni zbrojnych najeźdźców, ni rabusiów, ni dzikich zwierząt. Wydawało im się, a właściwie mieli nadzieję, że po wielu burzliwych latach przyszedł wreszcie spokojny czas. Ale któż mógł to wiedzieć z całkowitą pewnością? Chyba tylko wielki Bóg! Jednak czy pomoże im w razie niebezpieczeństwa? Raczej w swojej srogości ześle kolejną karę na grzeszne miasto, tak jak to robił już tyle razy. Niszczył je pożogami, najazdami wojsk, zarazami, głodem. Tym razem powody też by znalazł. Zwolennicy kontrreformacji tylko czekają, aż któraś z egipskich plag, a najlepiej wszystkie naraz, spadną na byczynian i innych odszczepieńców, lutrów, którzy wyparli się katolickiej wiary, jedynej słusznej i prawdziwej. Niech ich jak najszybciej piekło pochłonie! – życzyli im. Dlatego na wszelki wypadek wartownicy czuwali sumiennie i wypatrywali zagrożenia. Zapalone pochodnie żarzyły się w mroku i dodawały otuchy wojom. Ale im noc stawała się gęstsza, a czerń na horyzoncie bardziej lepka i smolista, tym powieki stróżów były cięższe, zaś wola słabsza. W końcu dali się owładnąć słodkim majakom. Kiedy już całe miasteczko spało snem twardym, nawet psy ufnie drzemały w swych budach, Maria wreszcie mogła opuścić dom. Noc znała lepiej niż dzień, lubiła jej atmos- ferę, niejednoznaczność, tajemnicę i ciszę, a przede wszystkim blask nieboskłonu. Była kobietą filigranową, niewysoką, pełną uroku i szlachetności w wyglądzie. Liczyła 54 lata. Jej oczy, choć otoczone siecią drobnych zmarszczek, nadal lśniły niezwykłym blaskiem. Może dlatego, że odbijał się w nich Wszechświat? Mieszkała w niewielkiej kamienicy w sąsiedztwie wieży Polskiej. Bezszelestnie, energicznym krokiem przebiegła plątaniną kamienistych uliczek i znalazła się przy kościele Świętego Mikołaja. Na okalającym go cmentarzu, mimo ciemności, bez trudu odnalazła mogiłę swego męża. – Mój kochany, to już trzy lata, jak muszę żyć bez ciebie – mówiła szeptem, a jej palce z delikatnością gładziły litery na zimnej płycie piaskowca. Układały się w napis: „Elias von

96 Wettbewerbe • Konkursy

Loewen Leonibus. Odszedł do Pana 27 kwietnia 1661 roku”. – Śmierć nagle mi cię zabra- ła, wyrwała z objęć i tylko zagłębienia, gwałtem wyryte w kamieniu, są dowodem na to, że istniałeś. Nawet jeśli czas zatrze ranę w piaskowcu, moje serce nadal będzie rozdarte. Czy jest coś trwałego na Ziemi oprócz cierpienia i bólu? Czy może wszystko proch i pył? Kobieta usiadła i objęła nagrobną płytę jak kochanka. Po śmierci męża czuła się ogromnie samotna. W całej Byczynie, niemałym przecież mieście, bo liczącym ponad tysiąc mieszkańców, nie było nikogo, kto choć na chwilę, choć w małym stopniu mógłby zapełnić tę pustkę. Tak sądziła Maria. Tak chciała. Stworzyła świat z mgły, duchów, cie- ni, wspomnień, westchnień, gwiezdnego pyłu, przebrzmiałego dawno śmiechu, zaćmień Księżyca, nitek przeszłości, okruchów filozoficznego kamienia i babiego lata. Był dla niej prawdziwszy niż ten fizyczny, za oknem czy progiem domu. Nikogo do niego nie wpusz- czała, nawet trzech dorosłych już synów. – Hewel hawalim ha-kal hewel – rzekła za Koheletem po hebrajsku. – Marność nad marnościami i wszystko marność. Ten dziwny, a jednocześnie fascynujący język, brzmiący jak zaklęcie, niosący ze sobą zapach orientalnych przypraw, szorstkość pustynnego piasku i widok oliwnych gajów, przypomniał jej zdarzenie sprzed prawie 40 lat. W jej głowie snuł się taki obraz: Maria ma szesnaście lat. Znów jest w kamienicy „Pod Złotym Chłopkiem” na świdnickim rynku. To dom jej ojca, lekarza miejskiego, Heinricha Cunitza. Dziewczyna siedzi przy dębowym stole i czyta o starotestamentowych prorokach. Stara się nie podnosić wzroku znad Biblii, aby nie natknąć się na spojrzenie nauczyciela, spacerującego miarowo po pokoju. Peszy ją ten nieodgadniony mężczyzna, podoba jej się, ale Maria próbuje to ukryć. Jest przystojny, wykształcony, erudycją dorównuje jej ojcu, którego dziewczyna uważa za najmądrzejszego człowieka na świecie. Jednak ponownie się nie zakocha, tak postanowiła. Niedawno zo- stała wdową, po zaledwie trzech lata małżeństwa z prawnikiem Dawidem Gertsmannem. Zabrała go szalejąca na Śląsku zaraza. Maria nie chce już ulotnych miłosnych uniesień, po których i tak przychodzi ból. Zamierza poświęcić się nauce. Na nic się jednak zdało to postanowienie. Elias von Loewen, bo on był tym nauczy- cielem, zdobył serce uczennicy. Pod koniec 1629 roku stali się nie tylko małżonkami, ale najwierniejszymi przyjaciółmi, naukowymi partnerami, którzy prawie nigdy się nie rozsta- wali i którym nigdy nie brakowało tematów do rozmów. To w rodzinnym domu Maria poczuła, jak wielką potęgą jest ludzki umysł, a zdobywa- nie wiedzy stało się dla niej największą przygodą i rozrywką. Ojciec utrzymywał kontakty z najświatlejszymi naukowcami ówczesnej Europy. Intelektualne dysputy, opowieści o od- kryciach Kopernika i Galileusza, nowych lądach i filozoficznych ideach, przyszłości zapisa- nej w gwiazdach czy budowie ludzkiego ciała rozpalały umysł dziewczynki, zawładnęły jej wyobraźnią, choć niewiele z nich rozumiała. Aby stały się jej udziałem, musiała pokonać opór ojca. Choć był wybitnie wykształcony, jednak hołdował krzywdzącemu i staromod- nemu przekonaniu, że dla niewieściego mózgu i jego „duchów żywotnych” – czymkolwiek one były – nadmierna nauka nie jest wskazana. Może zakończyć się tragicznie, na przy- kład delirium. Z czasem stary pan Cunitz zmienił zdanie i sam docenił talent córki. Już jako pięciolatka Maria nauczyła się czytać i pisać po niemiecku. Następnie posiadła umiejętność władania łaciną, greką, hebrajskim, francuskim, polskim i włoskim. Pięknie malowała, śpiewała i grała na instrumentach. Uczyła się też jak być dobrą panią domu. Po ślubie Elias von Loewen, uznany matematyk, lekarz, astronom, nie tylko nie ha- mował intelektualnych ambicji, żony, ale, co więcej, stał się jej przewodnikiem. Takiego

97 Spazierbuch • Spacerownik

towarzysza życia nie mogła sobie nawet wymarzyć! Podczas gdy wielu naukowców nadal – za świętym Tomaszem z Akwinu – uważało kobietę za nieudanego mężczyznę, niektórzy nawet twierdzili, że niewiasta to nie człowiek, lecz monstrum, którego miejsce jest co najwyżej w kuchni, nie na salonach czy uniwersytetach, Elias dał Marii wolność, obdarzył szacunkiem i podziwem nie tylko dla jej wielkiej urody, ale przede wszystkim rozumu. Małżonkowie nie mieli łatwego życia, jednak na pewno było ono ciekawe. Uciekali przed wielką historią, a ta co chwilę ich dopadała. Nie zamierzali wyrzec się protestanty- zmu, tak jak rodzeństwo Marii, więc musieli opuścić Świdnicę. Zmusiły ich do tego wojna trzydziestoletnia i prześladowania religijne. Schronienie znaleźli w Byczynie, gdzie Elias dostał posadę fizyka miejskiego. Leczył ubogich, doglądał chorych w szpitalu, wytwarzał lecznicze mikstury. Dobrze im się powodziło, jednak dziejowe zawirowania znów ich dopa- dły, nawet na krańcach cesarstwa. W obawie o swoje życie uciekli na teren Rzeczpospoli- tej, gdzie schronienia w klasztorze cysterek w Ołoboku udzieliła im ksenia Zofia Łubieńska. Do domu w Byczynie wrócili dopiero po podpisaniu pokoju westfalskiego w 1648 roku, który zakończył krwawą, długą i wyniszczającą wojnę. Przez wiele lat tułali się niepewni swego losu. Ziemia stała się tak nieprzewidywal- nym miejscem do życia, że całą swą uwagę skupili na odległych planetach, gwiazdach, kometach. Szukali prawideł, jakie „Najwyższy Rządca i Sternik Ruchu”, jak mówiła Maria o Bogu, ustalił dla Wszechświata. A trzeba przyznać, że Jego pomysłowość w tej materii była nieskończona! Jak dotrzeć do sedna tych zasad, skoro każda z planet jest inna i każda rządzi się swoimi prawami? Kosmos fascynował Marię. Po raz pierwszy usłyszała o nim od ojca, który współpraco- wał z duńskim astronomem Tycho Brahem. Odwiedził nawet słynną siedzibę naukowca, czyli Uranienborg na wyspie Van. Te opowieści były dla małej cudowniejsze niż najpięk- niejsze bajki. Szczególną więź Maria czuła z Wenus. Gwiazda Zaranna była dla niej jak siostra, przy- jaciółka, najpewniejszy punkt odniesienia w chaosie życia. Białogłowa z niecierpliwością czekała chwili, kiedy na nocnym niebie będzie mogła ją odnaleźć. To nie był przypadek, są sobie przeznaczone – tak uważała Maria. Na świat przyszła przecież w 1610 roku, kiedy to Galileusz odkrył trzy fazy ruchu tej niezwykłej planety, czczonej już przez starożytnych. Babilończycy na przykład nazywali ją Isztar – od bogini ucieleśniającej kobiecość i miłość. Dziewczyna wierzyła, że Wenus wybrała właśnie ją, aby kontynuowała dzieło wielkiego uczonego i właśnie przed nią zechce odkryć swoje tajemnice. Nie myliła się. Miłość do Kosmosu podzielał też Elias, tym zdobył serce Cunitii, a później cierpliwie prowadził po ścieżkach astronomicznej wiedzy. – Pamiętasz, jak całymi nocami obserwowaliśmy niebo na dachu świdnickiego domu? – Maria po długim rozmyślaniu rzuciła pytanie w przestrzeń cmentarza i nie czekając na odpowiedź, kontynuowała: – Tak pięknie opowiadałeś o Drodze Mlecznej, mgławicach, elipsach, ruchach planet… Wszystko to wydawało się nam tak bliskie, zaledwie na wyciągnięcie ręki. Jak wielkimi marzycielami byliśmy wtedy. Czy wierzy- liśmy, że przyjaźniąc się z gwiazdami, unikniemy przemijania, w ziemskiej postaci będziemy wieczni jak Kosmos? Maria przez swoje zainteresowania budziła nieufność. Ludzie nie potrafili zrozumieć tej dziwnej kobiety, która nocami siedzi na dachu, a w dzień śpi. Może ma konszachty z diabłem? Dobrze, że minęły czasy stosów, na których płonęły czarownice, bo los uczonej mógłby się różnie potoczyć. Świdniccy rajcy miejscy skarcili ją tylko za nieobyczajne za-

98 Wettbewerbe • Konkursy

chowanie, co wówczas było poważnym oskarżeniem. Kobieta nie zamierzała zrezygnować z tego, co kochała najbardziej, a mąż ją w tym wspierał. Małżonkowie na dobre swoje badania rozwinęli w Byczynie i w Ołoboku. Wtedy Ma- ria dowiodła, że nocne obserwacje nie są tylko kaprysem, ale ciężką i ważną pracą. Jej efektem stała się książka „Urania propitia” („Urania łaskawa, czyli astronomia łatwa do przyswojenia”), którą Cunitia wydała w Oleśnicy w 1650 roku i dedykowała cesarzowi Ferdynandowi III. To było wielkie dzieło! Uczona m.in. dokończyła to, co zaczął Galileusz. Udowodnił on, że Wenus na pewno krąży wokół Słońca, a Maria jako pierwsza opracowała sposób liczenia faz jej ruchu. Ale zrobiła też dużo więcej. Opisała ruchy Saturna, Jowisza, Marsa, Merkurego i Księżyca. Bardzo dokładnie obliczyła i skorygowała trajektorie planet Układu Słonecznego. Zweryfikowała też obliczenia Johanna Keplera. Poprawiła kilka błę- dów, które wkradły się do obliczeń astronoma w jego słynnych tablicach oraz przedstawiła je w znacznie łatwiejszej postaci, tak że stały się nie tylko wiedzą dla wtajemniczonych, ale także adeptów „królowej nauk”, bo za taką uważała astronomię. Książka liczyła 144 strony i 286 tablic. Była napisana po łacinie i niemiecku. Wstępem opatrzył ją Elias, który wyłączne autorstwo oddawał swej małżonce. Dzieło, które trafiło do wielu ośrodków uniwersyteckich, przyniosło Marii europejską sławę i tytuł najwybitniejszej białogłowy na kontynencie. Jan Herbinius nazywał ją w liście „najszlachetniejszą, najbardziej uczoną kobietą, autorką przychylnego traktatu o Niebie”. Zaś „Najszlachetniejszą i Najuczeńszą Panią Cunitią” określił ją Jan Heweliusz, z którym korespondowała kilka lat i którego dzieł – wraz z mężem – była recenzentką. Natomiast francuski astronom Ismael Boulliau wyznał, że szczerze podziwia Marię za przenikliwość, niezwykłe przymioty umysłu i wytrwałość, dzięki którym jej imię na trwałe wyniesione zostało na szczyty Olimpu. Jednak zły los znów o sobie przypomniał. 25 maja 1656 roku w Byczynie wybuchł wielki pożar. Spłonęło wiele kamienic, w tym dom Marii i Eliasa, wraz z nim biblioteka, wyposażenie naukowe, lunety, korespondencja ze sławami nauki, a także wyniki ponad dwustu obserwacji astronomicznych. Może to Mars, planeta ognia i wojny, postanowił zniszczyć dzieło życia Cunitii z zazdrości o jej uwagę? Kolejnym ciosem była śmierć męża. Po tych dwu wydarzeniach zaprzestała wszelkiej naukowej działalności. Nocą w niedzielę 17 sierpnia Roku Pańskiego 1664 Maria wyszła z domu, aby poże- gnać się z Byczyną, w którą wrosła duszą i sercem, umysłem i ciałem. W ciemności prze- mierzyła miasto po raz ostatni. Z cmentarza poszła w dół ulicą sukiennic i rzemieślniczych warsztatów, pośpiesznie przebiegła przy wieży Niemieckiej, minęła ratusz i gospodę, gdzie parę lat wcześniej rozegrała się słynna na cały Śląsk wojna piwna, odcisnęła swoją dłoń na wilgotnej szybie budynku byczyńskiego gimnazjum. Czuła, że czeka ją długa podróż, że już niedługo będzie w innej rzeczywistości, rzeczywistości dusz. Nie bała się, miała tylko nadzieję, że po drodze do Planety Wieczności choć na chwilę zatrzyma się na Wenus, by złożyć pokłon swej niebiańskiej siostrze, i że tam, dokąd wędruje, szybko odnajdzie Eliasa. Maria Cunitia zmarła pięć dni później, w piątek 22 sierpnia, tuż przed świętem apo- stoła Bartłomieja, które było w mieście dniem wielkiego jarmarku. Została pochowana w Byczynie obok męża. Ich groby nie zachowały się do naszych czasów, podobnie jak cmentarz wokół kościoła. W tym roku mija 355. rocznica śmierci uczonej. O wielkiej astronomce przypomina tylko skromna tablica z nazwą jednej z bocznych uliczek miasta. W uznaniu dla zasług Cunitii Międzynarodowa Unia Astronomiczna nadała imię ślą- skiej badaczki jednemu z kraterów na Wenus.

99 Spazierbuch • Spacerownik

II miejsce • ELŻBIETA BURSY Moje spotkania z cygańskim taborem

Dawniej Romowie, czyli popularnie Cyganie, żyli w wozach, które były dla nich do- mami. Wspólnie wędrowali z miejsca na miejsce, budząc niejednokrotnie strach w miesz- kańcach wsi, które odwiedzali. W skład taboru wchodziło kilka rodzin, które rozbijały swoje obozy i koczowały na obrzeżach miast i wsi. Do Bogacicy dwa razy do roku przyjeżdżały cygańskie tabory – latem i jesienią. Zatrzy- mywały się w lesie na Krężlu. Jako dzieci z pewną niecierpliwością czekaliśmy na Cyganów. Były wakacje i nie było zbyt wiele atrakcji dla nas w tym czasie. Dlatego kiedy już zauważyliśmy kolumnę koloro- wych wozów, właziliśmy na płoty i z zapartym tchem obserwowaliśmy ich przejazd naszą ulicą (Konopnickiej). Dla dorosłych był to sygnał do wzmożonej ostrożności, a zwłaszcza pilnowania kur i innego drobiu. Cyganie stawali w lesie niedaleko państwa Weinert (obecnie Jurczyk) i przygotowy- wali miejsce do rozpalenia ogniska. Nad ogniskiem, na specjalnym stojaku wisiał garnek, w którym gotowano jedzenie. Było gwarno, bowiem cygańskie rodziny były liczne i miały sporo dzieci. Przed południem Cyganki ruszały do wsi na... łowy... Bardzo sprawnie potrafiły zwa- biać zbożem kury, którym po złapaniu szybko ukręcały głowy i chowały pod szerokimi, kolorowymi spódnicami. W talii obwiązane były specjalnym pasem, do którego przy- mocowane były haczyki. Na tych haczykach zawieszały upolowane kury i wszystko to, co zdążyły ukraść. Nigdy nie było widać, aby w rękach miały coś kradzionego. Potrafiły wzbudzać litość i wyżebrać kartofle, jajka, chleb i inne artykuły spożywcze, które chowały do płacht zarzucanych na plecy. Nigdy jednak nie okradły państwa Weinert, w pobliżu których koczowali. Cyganie nie pracowali, dlatego chodzenie Cyganek po domach „na żebry” było sposo- bem na zapewnienie rodzinom jedzenia. W czasie „zakupów” Cyganek ich mężowie nie robili nic, wylegiwali się na słoneczku i pilnowali taboru. Wozy cygańskie były pięknie malowane w kolorowe wzory. Wewnątrz wyściełane były piętrzącymi się po sufit czyściutkimi pierzynami i poduszkami. Na podłogach wozu leżały dywany. Życie rodzinne kwitło przed każdym wozem, a konie ciągnące wozy zawsze od- poczywały zadbane i najedzone w cieniu drzew. Pobyt na obozowisku przy wsiach był dla Cyganów okazją do podkucia koni czy wy- remontowania wozu u miejscowego kowala. Ponieważ mój ojciec był kowalem, często miałam okazję obserwować i słuchać opowieści Cyganów, którzy długie godziny spędzali w naszej kuźni. Mówili o trudach podróżowania taborem i ciężkim życiu wędrowników. Miejscowe dzieci z ukrycia przysłuchiwały się tym opowieściom. Były bardzo ciekawe Cyganów, ale jednocześnie się ich bały, bo były straszone przez dorosłych, że zostaną ukradzione (zwłaszcza te z ciemnymi włosami). To jednak nie przeszkadzało bardziej od- ważnym we wspólnych zabawach, oczywiście pod okiem starszego rodzeństwa. Wieczorami Cyganie zapalali ogniska, a miejscowi mieszkańcy przychodzili posłuchać rzewnych cygańskich pieśni. Cyganki tańczyły boso przy dźwiękach gitary i akordeonu. U nich po raz pierwszy jadłam makaron z serem...

100 Wettbewerbe • Konkursy

Po 10–14 dniach, zwykle wczesnym rankiem Cyganie zwijali obóz i opuszczali Krężel. Wiedzieliśmy, że za kilka miesięcy znowu do nas przyjadą i już z niecierpliwością na nich czekaliśmy. Ale pewnego roku latem Cyganie nie przyjechali... w 1964 roku władze polskie wydały Cyganom zakaz koczowniczego trybu życia w taborach i już tylko w moich wspomnieniach pozostały kolorowe wozy, opowieści, zabawy z cygańskimi dziećmi i smak niektórych potraw, które kojarzyć mi się będą zawsze z cygańskim taborem...

III miejsce • ANNA WYRWICH Ks. Jan Wesoły – proboszcz przełomu w Bogacicy

Ks. Jan Wesoły (Johann Wesolly) Data i miejsce urodzenia: 19.04.1899 Raszowa w powiecie kozielskim Święcenia kapłańskie: 30.01.1927 Breslau/Wrocław z rąk kardynała A. Bertrama Proboszcz w Bogacicy (pierwotnie Bodland): 19.12.1934–25.04.1969 Data śmierci: 25.04.1969, miejsce pochówku: cmentarz w Bogacicy

Bogacica, 25.04.1969 Uroczystość św. Marka

Dzisiej umarli nasz Farorz! Ponad rok leczył się w klinikach we Wrocławiu. Białaczka niestety była silniejsza. A miał tyle nadziei, że wyzdrowieje! Snuł plany: Jak wyzdrowiejam, to trzeba te salki zrobić... Bo to tak nie idzie, zeby byle gdzie buła katecheza. Pogrzeb utkwił mi w pamięci... Siedem lat miałam. Otwarta trumna na środku kościoła, a w niej ks. proboszcz Jan Wesoły (Johann Wesolly). Eksportacja, a potem pogrzeb. Tłumy ludzi, bardzo dużo księży! Ksiądz Wesoły- to byli Farorz! Bo do księdza mówiło się w trzeciej osobie liczby mnogiej: Oni, a nawet ze śląska: Łòni. Łòni przidom, łòni pedzieli... Przypuszczam, że wynikało to z tłumaczenia z języka niemieckiego formy grzecznościowej „Sie”. Ale też ksiądz miał autorytet, w ważnych sprawach radzono, jak na przykład przed frontem: Czy momy flichtować (Czy mamy uciekać). Ksiądz Jan Wesoły był w opinii parafian „solidną firmą”: bardzo wymagający, zarówno w stosunku do parafian doro- słych, jak i dzieci na katechezie. Postawny, kulturalny, mogło się wydawać czasem, że jest oschły, ale taka to była szkoła! Ksiądz – ten przedwojenny – musiał wzbudzać respekt i „uczyć porządku” tego dosłownego i tego moralnego. Ksiądz Jan Wesoły przygotowywał się do kapłaństwa we Wrocławiu (wtedy Breslau), gdzie biblistyka, teologia dogmatyczna i teologia moralna stały na wysokim poziomie. I proboszcz wcielał w życie to, czego się nauczył i co wyznawał. Były zasady, których się nie łamało, albo ponosiło się konsekwencje tego. Ministranci i przy ołtarzu oberwali od księdza, gdy coś było nie tak. Na farę też się szło z drżeniem... Bo złożyć ofiarę za mszę św. trzeba było na plebanii. Ksiądz dr Herbert Simon, pochodzący z Bogacicy,

101 Spazierbuch • Spacerownik

bywał na farze praktycznie od dziecka, znał Farorza, którego obserwował, od którego się uczył, któremu wiele zawdzięcza i którego bardzo cenił. Oczywisty jest fakt, że inaczej postrzegał go jako mały chłopak, ministrant, inaczej jako kleryk i kapłan. Przyznaje, że przy bliższym poznaniu księdza proboszcza okazywało się, że jest to bardzo ciepły i życzliwy człowiek, który przejmował się losem swoich parafian. Zbie- rając ofiary na cele parafialne, troszczył się o ofiarodawców. Ks. Herbert przypomina sobie sytuację, gdy ks. Wesoły, przyjmując ofiarę za odprawioną mszę, pytał parafian: A starczy wom? Jak nie – to dejcie połowa. A wydatków i długoletnich zabiegów związanych z renowacją bogacickiej świą- tyni było ogromnie dużo. To ks. Jan Wesoły zadbał w drugiej połowie lat pięćdzie- siątych o przyozdobienie całego kościoła bogatą sztukaterią, powstały łuki, gzymsy, dodano figury, m.in. scenę figuralną przedstawiającą św. papieża Piusa X i św. Toma- sza z Akwinu adorującego Najświętszy Sakrament oraz scenę na łuku oddzielającym starą część kościoła od nowej z napisem w języku łacińskim: I powtórnie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych, ukazującą paruzję Chrystusa, a także freski proroków Starego Testamentu zwiastujących Mesjasza. Wcześniejsza rozbudowa kościoła o transept z kopułą i prezbiterium (rozpoczęta w 1905 roku) była bardzo kosztowna, więc w kościele konsekrowanym w 1912 roku niektóre elementy były tylko malowane na brązowo. Dziś nie wyobrażamy sobie naszego kościoła – perły architektonicznej Opolszczyzny, zaliczanego do III grupy zabytków – bez tej bogatej sztukaterii. Za czasów księdza Wesołego wstawiono nowe okna z witrażami, zamontowano nowe dzwony. Ksiądz Wesoły sprowadził wiele egzotycznych krzewów na cmentarz, m.in. kasztanowiec jadalny, krzaki żywopłotu, dziś szczątkowe, także zostały zasadzone w tamtym czasie i cieszyły oko parafian i gości. Aż trudno uwierzyć, że w latach przedwojennych i wojennych (1938–1942) wybudowano w naszej parafii kościół filialny w Bazanach. Musiała być wielka determi- nacja i zaangażowanie mieszkańców, by mimo wielu trudnych okoliczności spowodo- wanych wojną powstał kościół Chrystusa Króla Wszechświata w Bazanach, którego tytuł jest autorstwa ks. Wesołego, który pragnął przez to podkreślić, że jedynym wodzem dla ludzi wierzących jest Jezus Chrystus. I przy budowie tego kościoła, jak i renowacji parafialnego można było zauważyć, że ks. Wesoły stawiał na wysoką wartość artystyczną w obiektach sakralnych, nie znosił tandety. Wiele jest opowieści również na ten temat. Wierni parafianie cenili zaangażowanie proboszcza i łożyli, ile mogli, na te cele, nawet młodzież miała w tym swój udział, składając ofiarę kolędową na rzecz renowacji świątyni. Oczywisty był fakt, że parafianie bardzo angażowali się w budowie i w różnych pracach gospodarczych w parafii. Dla parafian Bogacicy ważne było, żeby ksiądz był przede wszystkim- duszpa sterzem, wskazującym drogę postępowania i prowadzącym do Boga. W czasach obecności ks. Wesołego w Bogacicy liturgię sprawowano, tak jak w całym Kościele, w języku łacińskim. Żeby Pismo św. było zrozumiałe, przed mszą św. czytano lekcję (czytanie) i ewangelię w języku, którym posługiwali się parafianie, czyli wcześniej po niemiecku, a później po polsku. Ks. Wesoły bardzo solidnie przygotowywał się do wyjaśniania zgromadzonym Słowa Bożego, korzystając przy tym z Pisma św. w ory- ginale, często przekładał z języka greckiego. Znał też dobrze łacinę i język hebrajski. Liturgia sprawowana była przepięknie. Ks. Simonowi utkwiła w pamięci najbardziej uroczysta prefacja na święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc śpiewana przez ks. Jana

102 Wettbewerbe • Konkursy

wysokim tenorem. Bogacki proboszcz był bowiem wykształconym muzykiem, pięknie śpiewającym, potrafiącym także grać na flecie, skrzypcach i organach. Dbał o chór i orkiestrę parafialną, wyposażoną przez parafię w instrumenty muzyczne. 25.04.2019 mija 50. rocznica śmierci proboszcza Jana Wesołego, który nie- spełna 35 lat kształtował życie parafialne, społeczne i kulturalne naszych przodków, kapłana, którego z pewnością należy zachować w pamięci i podstawową wiedzę o nim przekazać nowym mieszkańcom i młodemu pokoleniu.

Źródła: • „Bogacica, dzieje parafii”, ks. Henryk Gerlic, Wyd. św. Krzyża, Opole 1997 • Opowieści ks. dr. Herberta Simona, wspomnienia parafian

103 Spazierbuch • Spacerownik

Wydanie „Spacerownika” zrealizowano w ramach zadania: Opolskie bez tajemnic – Cykl spotkań, konkursów i wycieczek poświęconych historii, tradycji i kulturze regionu

Marszałek Województwa Opolskiego Andrzej Buła

Zadanie sfinansowano w ramach Marszałkowskiego Budżetu Obywatelskiego Województwa Opolskiego

Sozial-Kulturelle Gesellschaft der Deutschen im Oppelner Schlesien Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim

Wydawca: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim ul. M. Konopnickiej 6 tel./fax +48 77 40 21 070 [email protected] www.skgd.pl

Autor: Krzysztof Adamski Tłumaczenie na niemiecki: Thomas Schekalla Korekta polska: Krzysztof Szymczyk Korekta niemiecka: Claudia Brymm Fotografie:Adam Brzuszek Projekt, skład i produkcja: studio context, www.context.pl Koordynacja: Marek Kurpiela

Rok wydania: 2019 Nakład: 1000 egzemplarzy