NEPERLAND NEPERLAND PE VINGER OP DE ZERE PLEK De vinger op de zere plek De vinger op de zere plek Solidariteit met Zuidelijk Afrika 1961-1996 Jos van Beurden en Chris Huinder Met een voorwoord van Nelson Mandela Babylon - De Geus © 1996 Jos van Beurden en Chris Huinder / Babylon-De Geus No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from thc publisher. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Uitgeverij Babylon-De Geus, Rapenburg 33, io1 iv Amsterdam, telefoon 02o 6225773. Omslag: Studio Tint, Den Haag Illustratie omslag: Opland Eindredactie: Mireille Vroege Drukwerk: Haasbeek bv Niet alle rechthebbenden van illustraties konden worden achterhaald. Degenen die menen aanspraak te kunnen maken op een vergoeding kunnen contact opnemen niet de uitgever. Deze uitgave kwam mede tot stand met financiële steun van Reaal-verzekering en het Prins Bernard Fonds. ISBN 90 6222 312 5 NU;li 641/654 Inhoud Voorwoord van Nelson Mandela 7 Dankwoord 9 Inleiding IO Belangrijk beschavingswerk. Van Algerije naar Portugees Afrika 196o-i962 13 Zak met aardappels. Deserteurs uit een NAVO-land 1963-1970 29 Caissières barsten in tranen uit. De boycot van koffie uit Angola 1970-1973 49 Via Moçambique naar Den Haag. De wending naar het midden 1971-1976 67 De mythe van de multinationalbedwinger. De oliecampagne 1977-1990 85 De politiek van het wisselgeld. Cultuur- en sportboycot 1982-1983 107 Het best bewaarde geheim. Fondswerving en coöperantenprogramma 1975-1996 121 Vrienden, ja, kameraden, dat nooit! Samenwerking niet andere groepen 1971-1996 141 Meneer Mandela wacht op antwoord. De omslag I99O-I996 I59 Noten 175 Bronnen 195 Personenregister 203 Voorwoord Het Komitee Zuidelijk Afrika heeft vijfendertig jaar lang zij aan zij gestaan met het volk van Zuid-Afrika in onze lange mars op weg naar vrijheid. Het heeft in aanzienlijke mate deel uitgemaakt van de internationale krachten die een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ondersteunen van de strijd tegen racisme en kolonialisme in onze regio. Anti-apartheidsbewegingen in Westerse landen hebben vaak het hoofd moeten bieden aan hun eigen regering die al dan niet openlijk steun verleende aan de onderdrukkende regimes. Het Komitee Zuidelijk Afrika is deze uitdaging samen met andere Nederlandse groeperingen aangegaan en heeft een bijdrage geleverd aan het ontwikkelen van de internationale consensus die zich later aangaande apartheid, een misdaad tegen de mensheid, gevormd heeft. Gedurende de vijfendertig jaar van zijn bestaan heeft het Komitee Zuidelijk Afrika er in belangrijke mate voor gezorgd dat het bewustzijn van het Nederlandse en het Europese publiek voor de ontwikkelingen in ons land aangescherpt werd. We herinneren ons met name de materiële steun voor het net onafhankelijke Angola in 1975-1976, toen Zuidafrikaanse troepen het land binnenvielen. We herinneren ons ook de campagne ter ondersteuning van vrije verkiezingen in Zimbabwe in 198o, in Namibië in 199o en ten slotte in Zuid- Afrika in 1994. We zullen ons het Komitee Zuidelijk Afrika ook herinneren vanwege zijn geweldige praktische inspanningen om materiële steun voor het ANc bijeen te krijgen. Het feit dat de Nederlandse regering bereid was om enige steun via het Komitee Zuidelijk Afrika aan het ANc en de swAPo te leveren, geeft wel aan hoeveel vertrouwen het comité de laatste jaren gewonnen heeft. Ik vertrouw erop dat het Komitee Zuidelijk Afrika zijn jarenlange ervaring nu zal aanwenden om ons te helpen bij het bouwen aan vrede en veiligheid en het leggen van de basis voor wederopbouw en ontwikkeling. Nelson Mandela Dankwoord Veel mensen hebben ons bij het schrijven van dit boek geholpen. Sietse Bosgra, Bert Freriks en Joost Hartog van het Komitee Zuidelijk Afrika hebben alle hoofdstukken verschillende keren kritisch gelezen. Hun commentaar is van grote waarde geweest. Ook andere (oud-)medewerkers van het comité zijn wij dank verschuldigd voor de vele uren die zij op ons verzoek hebben gestopt in het opduiken van archiefstukken en tekst en uitleg geven over hun organisatie. Ook (oud-)medewerkers van andere Zuidelijk-Afrikagroepen zijn wij erkentelijk voor hun hulp die ons in staat stelde het werk van het comité in een juist perspectief te plaatsen. Wij danken bovendien alle andere genterviewden, met name de mensen uit het bedrijfsleven en anderen die in het verleden geen prettige relatie met het comité hadden. Dat enkele medewerkers van Kairos, de voormalige AABN en de Eduardo Mondlane Stichting belangeloos veel archiefstukken ter beschikking stelden, heeft ons zeer geholpen. We bedanken ook onze eigen buitenwacht, met name Louise Boelens en Saskia van Eenbergen, die vanuit hun eigen ervaringen als schrijfsters én als partners veel steun hebben gegeven. Wij danken president Nelson Mandela van Zuid-Afrika voor zijn bereidwilligheid een voorwoord te schrijven. Inleiding Het is woensdagmorgen. In de Damstraat laat je op de tweede brug de Amsterdamse rosse buurt links liggen en sla je bij coffeeshop Extase rechtsaf. Op nummer 173, het vierde huis na de Waalse Kerk, ligt het kantoor. Om half negen arriveert de eerste medewerker. Na het openen van de twee zware sloten op de groene voordeur loopt hij naar de receptiekamer om te kijken of er gisteren na sluitingstijd nog een fax of E-mail is binnengekomen. Alleen iets van de Europese Commissie over projecten in ZuidAfrika. In zijn kamer op de bel-etage gaat hij aan de slag. Vanaf negen uur druppelen de meeste andere betaalde medewerkers binnen, gevolgd door enkele vrijwilligers die op kantoor helpen. Om kwart over negen komt de postbode langs. De stapel van vijftien centimeter valt mee. Iedereen zit op zijn plek. Het in 1961 opgerichte Angola Comité, dat sinds 1976 Komitee Zuidelijk Afrika heet, is een van Nederlands meest succesvolle actiegroepen. Het comité was een onmisbare steun voor bevrijdingsbewegingen in Portugees Afrika en later Zuidelijk Afrika en voorzag hen vaak, buiten alle publiciteit om, van onschatbare ondersteuning, ook paramilitair. Begonnen als een links-radicaal groepje heeft het in de loop van 35 jaar contacten opgebouwd met vrijwel alle maatschappelijke groeperingen in Nederland. Het speelde een rol bij het doorbreken van het Koude- Oorlogsdenken in de jaren zestig. In de jaren zeventig en tachtig dwong het bedrijven als Albert Heijn, Douwe Egberts en Shell hun relaties met de Portugese koloniën in Afrika of Zuid-Afrika te herzien. Het zette parlementsleden en regeringen tot een andere politieke koers aan. Menig minister van Buitenlandse Zaken, van Joseph Luns in de jaren zestig tot Hans van den Broek begin jaren negentig, kon niet om de invloed van het comité heen. Tijdens de 35 jaar van zijn bestaan wist het zich aan te passen aan de veranderende maatschappelijke situatie en tijdgeest. En, ondanks het soms grote aantal vrijwilligers en betaalde medewerkers, is het, in vergelijking met de giganten die het tegemoet is getreden, een kleine club gebleven. De vinger op de zere plek is een kritische terugblik op de periode van 1961 tot 1996. Het comité werkt nu aan een samengaan met twee andere organisaties, het uit de Anti-Apartheids Beweging Nederland voortgekomen Instituut voor Zuidelijk Afrika en de Eduardo Mondlane Stichting. Op i januari 1997 moet de fusie plaatsvinden. Dan zal het Komitee Zuidelijk Afrika niet meer bestaan. Dit boek is gebaseerd op archiefonderzoek en gesprekken met meer dan veertig personen. Uit de overweldigende hoeveelheid materiaal, dat door het comité zelf is geproduceerd of over zijn meningen en acties is geschreven, hebben we een selectie gemaakt. Wij hebben het werk van het comité ook voorgehouden aan buitenstaanders: mensen aan de top bij Albert Heijn en Shell, parlementsleden, vooraanstaande leden van het African National Congress. We hebben gedeeltelijk inzage gekregen in de archieven van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BvD) en de Amsterdamse politie. Kranten en tijdschriften zijn door ons nageplozen om te zien hoe persorganen het werk van het comité beoordeelden. We hebben aan leden van andere Zuidelijk-Afrikagroepen gevraagd wat hen onderscheidde van het comité en wat hun kritiek was. Dat alles levert hopelijk een boeiende inkijk in de wederwaardigheden van wellicht de belangrijkste en meest effectieve Derde- Wereldactiegroep van Nederland. Er staan geen noten in de tekst. Achterin is een notenapparaat opgenomen, waarbij aan de hand van een kernwoord een bron wordt vermeld. Ondanks de inbreng van velen zijn wij als auteurs als enigen volledig verantwoordelijk voor de inhoud van dit boek. i maart 1996 Jos van Beurden Chris Huinder Belangrijk beschavingswerk Van Algerije naar Portugees Afrika 196o-i962 'Van buiten af leek onze keuze voor het Angolese verzet heel stevig, maar na een jaar werken hadden we nog nooit een zwarte Angolees ontmoet of een brief van het Angolese verzet ontvangen. We maakten ons meer druk om het foute buitenlandse beleid van Nederland dan dat we ons verbonden voelden met de vrijheidsstrijd in Angola. De Nederlandse steun aan de Portugese koloniale onderdrukking in Angola was even onaanvaardbaar als die aan de Franse in Algerije.' In de zomer van 1961 demonstreren enkele mensen voor het Gerechtshof op de Prinsengracht in Amsterdam. Binnen staan de Nederlander Sal Santen en de Griek Michel Raptis terecht op verdenking van betrokkenheid bij de oprichting van een wapenfabriek in Marokko en het drukken van valse persoonsbewijzen en Franse francs ten behoeve van het Algerijnse Bevrijdingsfront (FLN). Hoewel de twee deel uitmaken van een trotskistische partij zijn er onder de demonstranten ook partijloze mensen. Op sandwichborden klagen zij Frankrijk aan, dat als NAVO- land ongestraft in het Noordafrikaanse land terreur uitoefent. Onder de demonstranten bevindt zich een jong stel: Sietse Bosgra en To van Albada. De eerste, in 1935 in Groningen geboren in een behoudend milieu, is natuurkundige en werkt aan zijn proefschrift. Vanaf zijn studententijd is hij lid van de sociaal-democratische studentenvereniging Politeia.