Periodiek Voor De Cultuurhistorie Van Smallingerland

Home , Houtigehage

Smelnes erfskip Periodiek voor de cultuurhistorie van Smallingerland

Nr 25 - juni 2011

Baptistenkerkje Bethel

Thijs Rinsema - ‘Ik doe waar ik zin in heb’

Monuminten

Ietje Kooistra

De Slinger

Wenje oan de Feart

Miep Klaver 100 jaar

Bouburg te Zuiderdrachten

Modernisering Monumentenwet

De Bakbrogge Van de voorzitter Colofon Inhoud Van de redactie Smelnes erfskip is een uitgave van Smelne’s Erfskip. Het Baptistenkerkje Bethel Onze stichting zet zich in voor behoud en ont- Erik Korthof wikkeling van cultuurhistorische waarden in de 4-6 gemeente Smallingerland. Smelnes erfskip verschijnt drie keer per jaar. Thijs Rinsema – Bestuur Smelne’s Erfskip ‘Ik doe waar ik zin in heb’ Het was in april 2008 dat de redactie van dat Hans van der Veen – voorzitter Thijs J. Rinsema Op het voorblad van deze editie prijkt het nummer 25. Drie uitgaven moment besloot haar taak neer te leggen. Zij Het Noord 30, 9207 AE Drachten 7-9 per jaargang, nu al weer gedurende acht jaren, brengt ons op dit fraaie 0512 - 51 63 72 had ervoor zorg gedragen dat vijftien nummers aantal. En steeds is er weer hetzelfde enthousiasme en bijzondere in- van het magazine waren verschenen; nummers Tiny Derks – vice-voorzitter Monuminten zet van iedereen die bij het magazine betrokken is. met interessante artikelen, met grote toewijding Reidingweg 72, 9203 KR Drachten Wobbe Atsma geschreven en keurig verzorgd. 0512 - 54 00 01 10-11 Boeiend is het om telkens weer nieuwe auteurs aan te treffen. Deze Het was dan ook moeilijk genoeg om met een keer kwam Erik Korthof (donateur Smelne’s Erfskip) ons verrassen met nieuwe redactie een vergelijkbaar niveau te Bauke Roorda – penningmeester ‘Een voortreffelijk opvoeder is een een verhaal over het voormalige Bethelkerkje aan de Vogelzang. Zijn behalen. Ik wil vanaf deze plaats de mensen Sydwende 23, 9204 KA Drachten die deze klus hebben opgepakt enorm bedanken voor het werk dat 0512 - 51 23 31 begenadigd kunstenaar’ vader had veel materiaal bewaard en door de jaren heen nogal wat zij hebben verzet. Het magazine dat u nu in uw bezit heeft, draagt Nelleke Bakker foto’s gemaakt waarmee hij dit verhaal kon schrijven. nummer vijfentwintig en dat betekent dat we alweer tien nummers Jaap van der Wal – secretaris 12-15 verder zijn; nummers met steeds opnieuw gevarieerde onderwerpen, Kompagnonswei 40, 9221 SX Rottevalle Voor ingewijden is de afkorting MoMo de laatste jaren al een ingebur- uitgaven met een prachtige lay-out en bijzonder mooie foto’s. Mensen, 0512 - 34 10 58 De Slinger gerd begrip. Het betekent Modernisering Monumenten-zorg (of -wet). hartelijk dank hiervoor! Jaap van der Wal E-mail : [email protected] Wie dit in de media gevolgd heeft weet dat de zorg voor ons culturele Website : www.smelneserfskip.nl 16-17 erfgoed ook wel zorgen met zich mee kan brengen. Wat mogen we trouwens genieten van al die activiteiten die in onze Hoe blijven we samen met de plaatselijke beleidsmakers alert? Onze gemeente plaats vinden en die op welke wijze dan ook de verbinding Redactie Wenje oan de Feart voorzitter Hans van der Veen gaat hier nader op in. leggen tussen het verleden en de situatie van vandaag-de-dag. Jan K. van Til, Bearend Veltman, Jochum Dijkstra Ik denk aan de recente donateuravond met een volle Zuiderkerkzaal; Bart Friso 18-20 En dan verdient de Drachtster Ietje Kooistra het om eens in de schijn- Roel Oostra wist op een voortreffelijke manier de verbinding te leggen tussen de podiumkunsten van weleer en de tijd waarin we nu leven; Redactieadres werpers gezet te worden. Nelleke Bakker van de RU Groningen be- de beamervoorstellingen van Jan van Zinderen, de lezingen in de Jan K. van Til – eindredacteur Miep Klaver 100 jaar schrijft haar werkzaam leven en de bijzondere betekenis van haar werk Beleefbibliotheek over ‘Drachten en Rome’. Maar ik denk ook heel Eikesingel 13, 9203 NW Drachten Chris Konings en publicaties ruim honderd jaar geleden. nadrukkelijk aan de exposities in het Wâldhúske in Houtigehage waar 0512 - 37 17 11 20-21 E-mail : [email protected] werk van Jan Planting werd geëxposeerd en waar heel recentelijk nog Bouburg was de Drachtster state op de plek waar nu De Karmel staat. de ‘tegeltjesdag’ is georganiseerd. Ik denk aan de inspanningen van Vormgeving en opmaak Bouburg te Zuiderdrachten De naam van de Overstesingel in Drachten en de Overstebank in de de Historyske Kommisje Drachtster Kompenije die een zeer interessante Jaap van der Wal, Rottevalle Geert van der Veer Grote Kerk zijn ontleend aan de stichter van deze state. Geert van der tentoonstelling van oudheden verzorgde. Ik denk aan het project 22-25 Veer brengt de Bouburg weer tot leven. Wiken dat zelfs een landelijke prijs in de wacht sleepte. Druk Telenga drukkerij, Franeker Modernisering Monumentenwet En Auke de Boer heeft op It West in Oudega de kavel ‘grasland’ aange- En nu zitten we midden in de voorbereidingen en uitvoering van het Hans van der Veen wezen waar de naam Bakbrogge aan ontleend is. ‘Rinsemajaar’. Alle aandacht is dit jaar gericht op de broers Thijs en Evert, Donateurs 26-27 twee Drachtsters die lang niet bij iedere Smallingerlander bekend zijn Het donateurschap heeft betrekking op een Kortom, deze en andere nijsgjirrige verhalen zijn weer alleszins het le- maar die internationale faam hebben. ‘Tel uw zegeningen…’ volledig kalenderjaar. Voor donateurs is het blad gratis en zij krijgen het thuisbezorgd. De Bakbrogge zen waard. Het bestuur had geruime tijd geleden het College van B&W uitgenodigd Auke de Boer Minimumbijdrage € 10,--. Voor donateurs met 28 Bearend Veltman, Bart Friso en Jan van Til (eindredacteur) om een rondrit te maken langs een aantal cultuurhistorische plekken postbezorging van dit blad is dit € 15,--. binnen de gemeente Smallingerland. 15 april jl. hebben we dit plan tot Rabobank: rekening 305104985 ten name van uitvoer kunnen brengen en is de bijna complete ploeg van bestuurders Penningmeester Smelne’s Erfskip te Drachten Korte berichten geattendeerd op al het moois dat bewaard is. 29-30 Losse nummers Laten we genieten van al deze initiatieven, maar laten we daarnaast € 3,95 onze missie niet uit het oog verliezen: we moeten wakker blijven, oog hebben voor de nieuwste ontwikkelingen en reageren op initiatieven Reacties op de inhoud van het blad waarbij door bepaalde personen en instanties vergeten wordt dat E-mail : [email protected] ‘vooruitgang’ niet gelijk is aan kortzichtigheid. Omslag Coördinator bezorging Fietsbrug De Slinger, zie pagina 15 (rechts Bauke Roorda : 0512 - 51 23 31 onderaan) en 16-17 (foto Jaap van der Wal) Hans van der Veen E-mail : [email protected] DEADLINE volgende nummer: Kopij 2011 augustus 27

2 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 3 Tekst Erik Korthof Foto’s W.R. Korthof (archieffoto’s) en Jan K. van Til (2011) Het Baptistenkerkje Bethel

Sjoerd Veltman bouwde in 1921 het kerkje aan gelzang werden daarna door een bouwcommissie de Vogelzang, volgens overlevering van eerder krachtig ter hand genomen. Er werd van alles on- Het Baptistenkerkje Bethel gebruikt bouwmateriaal. In 1923 werd de baptis- dernomen om geld bij elkaar te krijgen: oud papier tengemeente van Drachten zelfstandig, kreeg Ko- inzamelen, bazaars in het kerkgebouw, verkoop ninklijke goedkeuring en trad toe tot de Unie van van producten als pepermunt en zeeppoeder en De geschiedenis van de baptisten in Drachten gaat terug tot 1899, toen S.W. Veltman Baptisten Gemeenten in Nederland. Het kerkge- het rondbrengen van de Drachtster Gezinsbode. (1877-1952) en zijn vrouw begonnen met hun evangelisatiearbeid. bouwtje bood onderdak aan de zondagse diensten, Het werden met ieders inzet actieve jaren. Het zondagschool, verenigingen, bazaars, kerstfeesten oude interieur werd in de jaren zestig met hulp van en was de basis voor sociale activiteiten als voedsel- vrijwilligers nog wel een keer opgeknapt en wat en kledingvoorziening. vergroot, maar het ontbreken van een fatsoenlijke Sjoerd Veltman was daarbij een overtuigd drank- keuken, vergaderruimte, garderobe en toiletten bestrijder en bleef tot 1948 de gemeente leiden als (slechts een húske achter de kerk…) werd toch wel lerend ouderling. steeds nijpender.

Sjoerd Veltman was sinds 1911 in Drachten actief lisatiewerk van Veltman. Ook ene (T.P.?) Sevensma Wrijving en afsplitsing Stormachtige ontwikkelingen met een busbedrijf, dat van een eenmansonderne- te Amsterdam, die sympathiseerde met de ge- In dat jaar nam de evangelist I. Tammeling een In 1961 verruilde ds. Hofhuis deze gemeente voor ming in de loop der jaren uitgroeide tot een bedrijf meente-in-wording, sprak meermalen de bijeen- beroep aan naar de gemeente in Drachten. Er ont- die van Workum-Makkum en na een vacante perio- met busdiensten in heel Oost-Friesland en zijn basis komsten toe. stonden wrijvingen en een aantal leden, waaron- de aanvaardde ds. J. Ketelaar uit Hoogezand in 1962 had aan de Westersingel op de hoek met de Stati- der Veltman, onttrok zich aan de gemeente. De ge- een beroep uit Drachten. Zijn komst bracht storm- onsweg. In 1948 werd het busbedrijf overgenomen 1921: eigen kerkje – 1923: zelfstandige gemeente meente kon toen niet meer over het kerkgebouw achtige ontwikkelingen met zich mee. door de NTM. Sjoerd’s zoon Hendrik was chauffeur Aanvankelijk kwam men bij elkaar in ruimten en za- beschikken, dat nog steeds eigendom was van de De evangelisatietalenten van ds. Ketelaar trokken bij zijn vader en ging later mee over naar de NTM len van herbergen, een enkele keer in de Phoenix, uitgetreden Sjoerd Veltman. In 1950 is het Kruisle- vele nieuwe luisteraars naar de Vogelzang, dat waar hij tot 1970 in dienst bleef. later vonden meer huisbijeenkomsten plaats om ger, een aan het Leger des Heils verwante groepe- spoedig uit zijn voegen barstte, en op een gege- Sjoerd’s vader was Wiggele Veltman, die de basis kosten te besparen. ring, haar arbeid vanuit Bethel begonnen, maar na- ven moment werden de diensten verplaatst naar legde van de galanteriewinkel De Kleine Beurs in de In 1914 kon het gebouw van de inmiddels opgehe- dat Sjoerd Veltman in 1952 overleed, is in dat zelfde de Philips-kantine. De bouwplannen namen vaste Noorderbuurt. De winkel is later voortgezet door ven afdeling van het Leger des Heils op de hoek van jaar het kerkgebouw aan de Vogelzang aangekocht vorm aan en in 1965 kon met de bouw van een diens zoon Fokke en weer later door diens schoon- de Zuiderbuurt met de Pier Panderstraat gehuurd door de Unie Bouw Stichting (van de Unie van Bap- nieuw multifunctioneel kerkgebouw met aangren- zoon Klaas van der Schaaf. worden voor de diensten op zondag en voor de we- tisten Gemeenten) en kon de gemeente van Drach- zende pastorie aan de Brouwerssingel worden be- kelijkse samenkomsten. Dit gebouwtje werd later ten er weer over beschikken. Daarvoor was enige gonnen. Op 14 oktober 1966 werd het kerkgebouw Van heilssoldaat naar baptist de vestiging van de Openbare Bibliotheek. tijd gekerkt in de Vermaning van de Doopsgezinde met veel feestelijkheid en dankbaarheid in gebruik De heilssoldaat Sjoerd Velt- Gemeente aan de Zuiderbuurt. In die periode ont- genomen en het was eigenlijk al weer te klein op man bezocht op uitnodiging stond al het plan om een nieuw en moderner kerk- dat moment. van zijn vriend Jelmer de gebouw te bouwen, met een pastorie erbij. Vries die in Duitsland in een De voorganger I. Tammeling vertrok in hetzelfde Het kerkgebouwtje aan de Vogelzang werd afge- baptistengemeente was ge- jaar naar Foxhol en met ds. F.G.J. Hofhuis, voorheen dankt, het had zijn dienst bewezen. De grote potka- doopt, eens een bijeenkomst te Alkmaar, kreeg men spoedig weer een nieuwe chel midden in de zaal hoefde ‘s winters niet meer van de baptistengemeente te predikant. op zaterdag opgestookt te worden en het vullen en Haulerwijk en werd toen ge- provisorisch opwarmen van het doopbassin onder wonnen voor de beginselen De gemeente groeide gestaag mee met de groei het podium was verleden tijd. De als consistorie en van het baptisme. van Drachten en de plannen voor een nieuw ge- vergaderzaal dienstdoende slecht te verwarmen Vanaf 1899 belegde Sjoerd meentecentrum ter vervanging van de toch wel tochtige en gehorige ruimte achter het podium Veltman toen zelf bijeenkom- gebrekkige en bouwvallige huisvesting aan de Vo- hoefde die functie niet meer te vervullen. sten in Drachten onder aus- piciën van de gemeente in Haulerwijk. Ds. G. de Wilde, enige tijd baptistenpredikant te Sneek, verleende aanvankelijk zijn medewerking en ds. K. Kui- pers, van 1911 tot 1918 baptistenpredikant in Haulerwijk, ging later ook regelmatig voor in deze bijeenkomsten en ondersteunde het evange- Het in 1921 gebouwde Baptistenkerkje aan de Vogelzang te Drachten is rond 1970 gesloopt Mede dankzij onder meer bazars en ‘krantenwijken’ konden de potkachel en het húske in 1966 tot het verleden gaan behoren

4 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 5 Het Baptistenkerkje Bethel Tekst en foto’s Thijs J. Rinsema

Bij doopdiensten was het steeds passen en meten samenkomsten en diensten in gebouw Irene (ach- geweest, want de ruimte diende dan ook nog als ter de pastorie hoek Lange West/Stationsweg) en verkleedruimte. het voormalige (later witte) kerkje van de Christe- lijke Gereformeerde Gemeente aan het Oosteinde Het oude gebouw is nog wel enige tijd in gebruik uiteindelijk haar thuis vond aan de Zuidkade in de Thijs Rinsema – geweest als oefenruimte voor een muziekvereni- voormalige kerk van de Gereformeerde Gemeente. ging, maar met de sanering van het omliggende gebied en de aanleg van een vernieuwde Vogel- zang volgde onverbiddelijk de sloop. Het enige wat ‘ik doe waar ik zin in heb’ restte was de gevelsteen met opschrift Bethel (Huis Gods) dat een plaats kreeg in het nieuwe kerkgebouw aan de Brouwerssingel.

Thijs Rinsema koos op kunstgebied zijn eigen weg, Collages ongeacht wat anderen daar van vonden. ‘De een Zo kwam Kurt – al dan niet vergezeld van zijn vrouw zegt dit en de ander dat. Ik oordeel per slot van re- en zoon – op gezette tijden terug in Drachten. En kening zelf en doe waar ik zin in heb.’ Ooit maakte met hem zijn in Hannover gemaakte collages en hij zowaar kunst van afval, samen met de Duitse collagedoosjes. Ook Thijs toonde interesse en de Kurt Schwitters die vanaf 1923 regelmatig Drachten vonk sprong over. Beiden gingen aan de slag, om bezocht. Schwitters werd vooral beroemd met zijn ook in Drachten ‘plaksels’ te maken. Het begon met Baptistengemeente Elim – Zuidkade 30 te Drachten collages en klankgedichten. verzamelen van materiaal. Samen fietsten Kurt en Thijs naar de bossen bij Beetsterzwaag, regelmatig De baptistengemeente Bethel is uit de Unie van Kurt Schwitters in Drachten vergezeld van anderen. Daar werd gezocht naar Baptisten Gemeenten gestapt en uiteindelijk, on- Op 13 april 1923 reist Kurt Schwitters met de trein papiertjes, treinkaartjes, zakjes, lege sigaretten- en Vanaf 1968 opgesplitst in Bethel en Elim der de bezielende leiding van ds. O. Bottenbley, genaar Heerenveen en vervolgens met de stoomtram sigarendoosjes et cetera. Evenzeer genoten zij van Helaas ging de geschiedenis van het gebouw aan groeid tot een megakerk met als basis het gebouw naar Drachten. Om 15.00 uur arriveert hij bij het de natuur. Evert deed verslag van zo’n tocht. de Brouwerssingel niet over rozen. Ds. Ketelaar aan de Bolder. tramstation, opgewacht door Thijs Rinsema. Zijn veroorzaakte met zijn Blauwe Revolutie een pijn- Het gebouw aan de Brouwerssingel is zelf ook twee koffers liet Kurt staan, dat kwam later wel. Lo- lijke scheiding der geesten in de inmiddels flink niet ongeschonden door de tijd gekomen. Tijdens pend ging het naar de Zuidkade, eten bij de familie gegroeide gemeente en in 1968 trad een groep le- een storm is het zwaar beschadigd geraakt, maar Rinsema – ‘bôle mit tsiis’ – en dan de koffers halen. den uit de gemeente, na een referendum waarin de daarna vernieuwd weer herrezen. Inmiddels geeft Evert (jongere broer van Thijs) schreef Theo van meerderheid zich achter de voorganger stelde. Zij het onderdak aan de Evangelische Open Thuis Ge- Doesburg over het vervolg: ‘[…] In het kritiekje zul stichtten de baptistengemeente Elim, die na huis- meente. je lezen, dat hij zijn koffers per kruiwagen haalde. Mijn bedoeling was, dat de knecht van v der Meu- len, (tabakskerver onze buurman) ze voor hem zou halen. Doch daar was geen lieve-moederen aan, hij, Kurt, wou ze zelf halen’. Maar Kurt zou verdwalen en belandde met z’n koffers bij architect de Boer.

Een opmerkelijk begin, maar ook het vervolg mocht er zijn. Allereerst was er ’s avonds zijn fameuze dada-optreden in de Phoenix in Drachten. Het werd een wonderbaarlijke happening; die twee meter lange, kaarsrecht op het podium staande, Kurt Sch- witters met zijn fenomenale stembereik. Hij veroorzaakte afwisselend complete verwarring en dave- rende lachsalvo’s bij zijn publiek. Tot grote hilariteit ‘We zijn ook een middag in het bosch geweest. Kurt van zijn toeschouwers sprak hij hen zelfs in het Fries wou de bospaden in. Maar daar maakte hij, na de toe. Het bezoek aan Drachten viel bij Schwitters bij- Boer en ik veel verteld te hebben zoo’n lawaai. Hij zonder in de smaak. Na terugkomst in Hannover brak met zijn groote schoenen de dorre takken van schreef hij dan ook: ‘Wir denken noch gern an alles in de boomen en slingerde ze in het meer. De Boer en Drachten, es war verschrikkelig moy dort.’ ik besloten toen maar om weg te gaan. ‘t Werd meer

Vrije Baptistengemeente Bethel aan de Bolder te Drachten 6 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 7 Thijs Rinsema - ‘ik doe waar ik zin in heb’ Thijs Rinsema - ‘ik doe waar ik zin in heb’

kaam, mar it rút omheech skode en sa de keamer yn- We zaagden het fineer tegelijk, zodat de vormen tisch werk verkocht, maar de doosjes vormen daar- stapte. Wy gongen ek wol te rinnen yn Beetstersweach. in elkaar pasten. Een heel karwij hoor! ’t Speet ons op een uitzondering. Op zich wel begrijpelijk, want Faak prate ús heit dan hiel serieus met Schwitters. Mar wel dat we er nooit meer iets van hoorden. Rinsema het waren niet slechts objecten om ergens voor de it koe samar wêze dat er ynienen hiel hurd fuortdraaf- streek met de eer en wij hadden toch eigenlijk het sier neer te zetten. Ze konden daadwerkelijk wor- de. Dan klom hy yn in beam en imitearde in fûgel. Die ‘echte’ werk gedaan!’ den gebruikt, om iets in op te bergen. Tja en soms iene kear in ûle of in ekster, de oare kear in skries of in vervelen dingen wel eens en doen mensen ze weg! ljip. Foral om dy imitaasje fan de skries en de ljip moas- Een notitie van Thijs’ vriend, B.J. Cramer von ten wy faak lûd laitsje. Wy moasten him dan opsykje Baumgarten, benadrukt daarentegen Naar de rommelmarkt en sizze hokker fûgel hy imiteard hie. Dát wie foar ús wél de bijdrage van Hasper. Bij een boerenfamilie in Beet- dada, net dada yn Drachten dus, mar dada yn Beet- ‘Hasper maakte de sterzwaag werden twee sterswaech.’ doosjes naar opga- doosjes teruggevonden, ven van Thijs, Thijs tijdens de oorlog verkre- De ‘buit’ van de papierzoekers ging mee naar huize bewerkte de doosjes gen in ruil voor eten. Ten Rinsema aan de Zuidkade. Bij thuiskomst gooide en Hasper maakte tijde van de ‘ontdekking’ Kurt de inhoud van zijn boodschappentas, op het ze dan af.’ Ook Evert zagen ze er niet uit. De hagelwitte sprei van het bed in de logeerkamer. deed verslag van de eigenaren gebruikten ze Nelly Rinsema vond dat helemaal niet leuk! Vervol- kistjes: ‘Thijs maakt als rommeldoosjes, voor- gens werden de papiertjes gesorteerd, om er colla- tegenwoordig kistjes, al om lucifers in op te ges van te maken. Mevrouw Planting vertelde daar- die zeer in den smaak bergen. Toen een kunst- over: ‘Het knippen van de stukjes papier en maken vallen: hij politoert handelaar bij de familie van de collages was een groepsactiviteit. Thijs en ze, ze worden glad. Th en antiek kwam taxeren, zag hij de Kurt werkten ik hebben het wel in de gaten, ze doosjes en waarschuwde er voorzich- dan tijd. Hij was vond ik of het van het bosch kwam gezamenlijk aan vinden ze mooi van wege de gladdigheid.’ tig mee te zijn. Ze waren kostbaar, zei hij. Maar of niet, zoo opgewonden. Net een groote jongen. hun collages. Evert vond dat mogelijk te weinig kunstzinnig en mevrouw deed het luchthartig af met een: ‘ach wat’ Deed al de vogels na en het gebulk van de koeien. Druk mondeling opperde de doosjes: ‘Dus minder glad [te maken, en vertelde en passant een aantal exemplaren mee- Ik vond het toch prachtig, die reactie (vernietiging) verkeer, overleg TR] en het ontwerp meer laten uitkomen.’ gegeven te hebben voor een rommelmarkt van de op de poezie.’ om de goede Gereformeerde kerk. Navraag bij de organisatie le- verdeling te krij- Thijs maakte zijn doosjes in alle soorten en maten. verde weinig op. De doosjes waren niet verkocht en Dirk Rinsema, de zoon van Thijs, kon zich die be- gen. Er werden Bijzonder zijn de sigarettendoosjes, soms voorzien waarschijnlijk weggegooid, samen met het overige zoekjes van Kurt Schwitters aan zijn ouders nog over en weer van een geheime sluiting. De grotere vierkante afval. Gelukkig trok de vrouw des huizes hier lering goed herinneren. stukjes papier doosjes werden gebruikt om allerlei dingen in te uit en borg de twee overgebleven doosjes goed op, geleend, advie- bewaren. Zowel de doosjes als de collages gingen in een antieke kast in de kamer! ‘[…] it heucht my noch wol dat as Kurt Schwitters zen gegeven en in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog als zoge- wer ris by ús útfanhûze, hy noait troch de doar deryn knipsels werden naamde ‘Merzplaksels’ over de toonbank, ook die Na een paar jaar was voor Thijs de lol er weer af aan collages van van Thijs. Al met al heeft Thijs weinig avant-gardis- en stopte hij met zijn vrolijke plaksels en handige anderen toege- doosjes. Strooptochten door de bossen maakten voegd.’ plaats voor zoektochten naar mooie bloemen. Ten slotte was zijn motto niet voor niets: ‘Ik doe waar ik Collagedoosjes zin in heb’. Behalve inspirator voor de collages was Schwitters dat ook voor de collagedoosjes, die Thijs Rinsema Verantwoording bronnen – Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), maakte. Beider doosjes lijken dan ook veel op el- archief Theo van Doesburg, Den Haag. Brieven Evert Rin- kaar. Meubelmaker Hasper vertelde over zijn aan- sema aan Theo van Doesburg. deel in de totstandkoming van de doosjes: ‘H. van – H.R. Heite, Dada in Drachten. Speciaal nummer van Trot- Eeken had een winkel in de Noorderbuurt en een waer, 9/10 1971. – Schippers, K. Holland Dada (Querido Uitgevers BV, Am- meubelmakerij in de Westerstraat. Evert Visser was sterdam 2000). meesterknecht bij hem en ik [R. Hasper, TR] werkte – Thom Mercuur. Sykje nei ‘De schoenmaker’. In: De Mo- daar rond 1921 als leerling in de meubelmakerij anne, februari 2004. – Interview Wouter van der Horst, Schoonoord oktober en weet nog dat Rinsema bij ons in de werkplaats 2005. kwam. We maakten eigenlijk voor hem de ‘kistjes’. – W. van der Horst, Drachten heeft veel meer Stijl. It Blee- Meest kubussen maar ook wel andere formaten. kerhûs, Drachten, maart 1983. – Archief Myrna Schuil, Ureterp. Notitie B.J. Cramer von Die doosjes werden door Thijs beplakt met ge- Baumgarten oktober 1975. kleurd papier. Daarna werd dat door ons vervangen – Museum Smallingerland, Smallingerland verzameld, door fineer in de kleuren die Thijs had aangegeven. Drachten verzamelt (Drachten 2007).

8 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 9 Tekst en foto Wobbe Atsma Monuminten

Learkeklompen der sa mei fuort. It lûd ketste as in kleasterklok troch Monuminten Klompen binne der yn soarten, it type dêr’t it hjir it museum. Ik skrok en waard kjel fan it leven dat oer giet, is net de wooden shoe dy’t yn Hollân en my op ’e nij werombrocht nei âlde tiden. Krapoan fierder oer de grinzen like ferneamd is as tulpen. sa’n fyftich jier tebek, doe’t hynder en wein noch Nee, we ha it hjir oer Fryske learkeklompen. Sawat net hielendal fan de smelle klinkertdiken ferdreaun alle manlju en net folle minder froulju yn ’e Wâlden wienen en yn in bedaarde telgong har wei gean hienen wol in pear. In protte moasten it der miskien koenen. Ik seach ús heit mei de leie losjes yn ’e hân sneins ek noch mei dwaan. Hout genôch mei al op de bok fan de wein sitten. Ien skonk op it tiksel, dy beamwâlen, dat it tilde yn de omkriten op de oare út en troch heal mei de klomp wat ûnder it fan klompmakkers. Oan it ferlet fan de boere en silehout om ekstra stjoer oan de âlde brune te jaan. arbeidersskoech waard sa maklik foldien. It byld waard dizich, wylst ik foaroer de klompen Yn de krisisjierren fan de foarige ieu waard yn nochris meunstere. Ta myn fernuvering seach ik dat Houtigehage sels in spesjale fakskoalle oprjochte ien snute heal fersliten wie en de oare noch aardich om de wurkleazen it klompmeitsjen te learen. geef. In lichte huver gong my oer de lea. Wie ik nei Dat wichtige feit hat de kanon fan de gemeente al dy jierren yn de klompen fan ús heit stapt? Ik Klompen yn it museum? Ik tocht, dat kin allinnich by Klompen Smellingerlân sels helle, dat wat soe it histoarysk leaude it hast, want wa soe net wolle dat soks koe? Scherjon yn Noardburgum. Moai mis dus! Museum Ik ha der eartiids sels op rûn, mar se binne út ’e tiid. besjoen aardich wêze as dizze museumklompen Al wie it mar foar in pear tellen. Drachten yn Smellingerlân hat se ek. Opdjippe út Nuver eins, want it multifunksjonele houten fuotark dêr har oarsprong hienen. Wat kin in minske nuver mei de holle op ’e rin reitsje it depot stie dêr lêstendeis, tusken in soadsje oar draacht koel yn ’e simmer en waarm yn ’e winter. tocht ik doe, en ik strûpte de klompen hastich út. replik guod, in healsliten pear op de saneamde En sûnder te fiterjen hast se likehurd oan as út. Korpus delikt Fan ien ding wie ik wol wis, se hienen fan in boer catwalk te pronk. Allinnich hurdrinne is wat lêstich, lykas it wâdzjen In geve klomp, kappe en fike út waaibeamshout, is west en net fan in boarger. Ik rûkte noch even oan Binne dy âlde dingen sa bysûnder, tinke je dan? Dat troch wiete snie wylst de kwalster oan ’e soalen ek nuver guod. Je kinne maklik in oar de kop der de learkes en plante de klompen wer op de sokkel. soe bêst kinne, mar dat witte se dus net. Mei help klibbet. Mar wat in wille doe! Skande, dat soks mei stikken slaan. Der binne yn de Wâlden grif noch Net in ferkeard plak! At se dan net langer brûkt fan it publyk woenen se krekt útfine fan wa’t dy foargoed foarby is. Inkeld hearre je noch wolris in wol sterke ferhalen, dêr’t de klomp as korpus delikt wurde om te gean, dan fertsjinje se it om bewarre klompen west ha, yn de hope dat it ferhaal fan de echte autochtoan rinnen. Fan it mankelike lûd dat in haadrol yn spilet. Sa’n moardwapen soe gâns wat te bliuwen en heare se seker yn it museum te stean. eardere besitter wat nijsgjirrichs opsmite sil. oer de strjitte klosket libbet it ferline hielendal op. folk nei it museum lûke kinne. Wat dat oanbelanget As in monumint foar de ûnbekende klomprinner, is it ek tige nijsgjirrich en kom te witten wêr’t dizze sadat it kloskjende lûd op de dyk noch mannich houten objekten op de catwalk weikomme. generaasje neigalmjen bliuwt.

Fan wa? Neitins Want fan wa ha se west? Wêr ha se by de doar stien Hawar, sels al binne klompen ikoanen fan in en hoe binne se lang om let op it bêdsbuordsje ferfleine tiid, yn it wapen fan Smellingerlân hoege telâne kaam. Dêr spilet it hjir om. Myn earste se om my net te stean. Mar lit ús besykje om de wie: fan Peije Rasp de muzikant! Mar dy stiet mei neitins oan dit unike ferline heech te hâlden en kapklompen op ’e foto, seach ik ergens oars yn freegje safolle mooglik keunstners út de gemeente it museum, dus dy falt ôf. Dan fan de romrofte om dizze klompen yn in behindich keunstwurk Drachtster Bernardus Fabricius, alias Bearn Lap? Dat nei eigen ynsjoch stal te jaan, as in oade oan de wie in skuonmakker ha ik my fertelle litten. Lykas gewoane minsken dy’t op de heide, op it lân, yn Thijs Rinsema en syn broer, dy mannen komme de bou, oan de fearten en wiken, op de diken en dus ek net yn ’e beneaming. Jan Hut, Durk Tabak, skoalpleinen op klompen troch it libben gongen. Pake Sytse en Durk Snoad; se ha allegear grif op Lit fotografen de lêste manlju en froulju dy’t noch klompen rûn, mar sille om ferskillende redenen net geregeld op klompen rinne ferivigje. Lit dichters de eigeners west ha. Doe joech ik Jopie Huisman yn de pinne krûpe, lit trûbadoers de klomp noch in kâns, tsjin better witten yn fansels. Jopie besjonge. En lit de jildsjitters de beurs lûke om yn it wie gjin wâldman, al hie er dizze keunstwurkjes mei museumwenninkje It Wâldhúske by Houtigehage in alle leafde graach op it doek fêstlein. Se hienen der lytse tentoanstelling yn te rjochtsjen mei al it moais tige geskikt foar west. dat makke wurdt. Dat moast ús al dat froegere wrotten en wramen op klompen eins dochs wol Passe wurdich wêze, of net? Binne it wol manlju’s klompen, frege ik my ynienen ôf? Dat hoecht natuerlik net, al soenen je it oan ’e maat te sjen wol sizze. Mjitte is witte, dat sadwaande bin ik der even ynstapt. Dat gong wûnderskoan: Klompen mei in fraachteken op de Catwalk-útstalling (fan 11 septimber oant 21 novimber 2010) yn it museum fan Smellingerlân bewiis genôch dus. Se pasten my as in âld jas, ik rûn

10 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 11 Tekst Nelleke Bakker ‘Een voortreffelijk opvoeder is een begenadigd kunstenaar’

Vanaf 1888 was ze korte tijd adjunct-directrice van nemen. Haar pleidooi voor onderwijsverbetering deze school, een taak die ze volgens de inspectie en zorg om het meisje waren uitdrukkingen van ‘Een voortreffelijk opvoeder is voortreffelijk vervulde. een groeiend engagement. Ze maakte zich kwaad Per 1 april 1889 benoemde de gemeente Gronin- over het feit dat meisjes thuis werden ‘opgevoed’ gen haar tot hoofd van de meisjesleerschool, die tot huissloofjes en na school geen tijd voor ont- een begenadigd kunstenaar’ was verbonden aan de Kweekschool voor Onder- spanning kregen, terwijl de jongens mochten ‘hol- wijzeressen. Met de benoeming verwierf zij de ver- len en vliegen’. Meisjes werden door hun ouders antwoordelijkheid voor de praktisch-didactische naar handwerklessen in zogenoemde ‘naai- en brei- vorming van de Groningse meisjes-kwekelingen. winkels’ gestuurd, waardoor ze thuis niet tot last Niet voor niets staat deze uitspraak van Ietje Kooistra op haar gedenksteen. De Had Kooistra zich als lerares al onderscheiden door waren en ook nog ‘knap in de handwerken’ konden bekwaamheid en toewijding, in haar nieuwe func- worden. Kooistra vond dit onbillijk en pedagogisch in Drachten geboren pedagoge kreeg landelijke bekendheid als deskundige tie ontwikkelde ze zich bovendien tot iemand die onverantwoord. De extra lessen gingen immers ten op haar gebied, altijd op zoek naar wegen om het onderwijs – en vooral dat daadwerkelijk leiding wist te geven en de belangen koste van het schoolwerk, dat zij voor de toekomst van haar school uitstekend wist te behartigen. Haar van het meisje veel belangrijker vond. aan meisjes – te verbeteren. Ook reden genoeg om in haar geboorteplaats jaarlijkse rapportages aan de gemeentelijke Com- een straat naar haar te vernoemen: de Ietje Kooistrastraat, in de wijk De Singels. missie van Toezicht op het Lager Onderwijs onder- Deze betrokkenheid bij het kind, zoals zij zelf was scheidden zich door helderheid en goed beargu- geweest (een onbemiddeld meisje), moet Kooistra menteerde pedagogische stellingnamen. in 1894 hebben bewogen mee te werken aan de oprichting van de vereniging De Vrouwenbond in Kooistra pleitte bij herhaling vóór goed gymnastiek Groningen. Deze vereniging stelde zich ten doel de onderwijs, ook voor meisjes, tégen de gangbare ge- belangen van de vrouw in alle opzichten te behar- woonte de onderlinge competitie tussen leerlingen tigen en de vrouwenzaak bij het publiek onder de aan te moedigen, tégen het geven van cijfers, vóór aandacht te brengen. Concreet heeft zij onder meer de aanschouwelijke ‘directe’ methode voor Frans geijverd voor de oprichting van een kookschool. Onbemiddeld maar zeer begaafd heid opgemerkt door dominee B.W. Colenbrander, en vóór democratische verhoudingen tussen hoofd Ietje werd op 8 januari 1861 geboren te Drachten. een aanhanger van de moderne theologie, die in en leerkrachten. Landelijk heeft zij zich gemanifesteerd door van Zij was de dochter van Folkert Kooistra, schipper, en 1868 in Drachten was beroepen. Door zijn toedoen 1896 tot 1906 samen met de Vereeniging tot Verbe- Ymkjen Pieters Keuning. Haar vader stierf in 1869. kon het onbemiddelde meisje de school blijven be- Meer kansen voor meisjes tering van den Maatschappelijken en den Rechts- Hij liet het gezin in zodanige behoeftige omstan- zoeken en in 1874 meedoen aan het examen voor Het meisjesonderwijs ging Kooistra zeer ter harte. toestand der Vrouw en de onderwijzeressenver- digheden achter dat de diaconie van de Nederland- een rijksbeurs voor de oudste volledige dagoplei- Ze was van mening dat meisjes meer kansen moes- eniging Thugatêr het feministische blad Belang en se hervormde gemeente moest bijspringen. ding voor onderwijzeressen te Arnhem. Ze slaagde ten krijgen om aan voortgezet onderwijs deel te Recht uit te geven. Als schoolkind al was Ietje om haar grote begaafd- met glans en behaalde vervolgens binnen vijf jaar de gewone en de hoofd- akte. De directeur van die opleiding, de pedagoog M. Leopold, noemde haar later een van zijn meest begaafde leerlingen. Na het behalen van het diploma werkte ze als onderwijzeres achtereenvol- gens in Arnhem, Breda en aan de leerschool van de Rijks- kweekschool te Middelburg.

Opleidster van meisjes-kwekelingen In de avonduren studeerde Ietje voor de wiskunde-akte. Die inspanning werd in 1883 beloond met een benoeming als lerares wiskunde en handwerken aan de Gemeentelijke Kweekschool voor Onderwij- Ietje Kooistra (1861-1923) zeressen in Groningen. Leerlingen van de Rijkskweekschool voor Onderwijzeressen in Apeldoorn voor hun school op een opname uit 1909

12 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 13 ‘Een voortreffelijk opvoeder is een begenadigd kunstenaar’ ‘Een voortreffelijk opvoeder is een begenadigd kunstenaar’

Zedelijke opvoeding Het succes van Zedelijke opvoeding, haar voorbeel- Onze groote kinderen Diep betreurd Een veel groter publiek bereikte Kooistra met haar dige reputatie als lerares en hoofd van de leerschool Als een van de eersten in Nederland sneed ze het Ietje Kooistra stierf op 25 augustus 1923, 62 jaar handleiding voor onderwijzers en ouders, Zedelijke en haar betrokkenheid bij het meisjesonderwijs thema van de puberteit aan, een onderwerp waar- oud. Zij werd diep betreurd door oud-collegae en opvoeding (Groningen 1894). Zoals in andere pe- maakten Kooistra in 1896 tot de ideale directrice over in het buitenland al veel was gepubliceerd. -leerlingen. Binnen de vrouwenbeweging was zij dagogische literatuur uit die tijd draaide het hier van de nieuwe Rijkskweekschool voor Onderwij- Studie hiervan en haar jarenlange ervaring met een buitenbeentje omdat haar aandacht niet uit- om de morele vorming. Het boek werd zeer goed zeressen in Apeldoorn. Via een strakke organisatie, opgroeiende meisjes resulteerden in de alom ge- ging naar de vrouw maar naar de vrouw in wording. ontvangen in de pers. Men loofde de optimistische veel aandacht voor de karaktervorming van het prezen dubbeluitgave Onze groote kinderen (Deel I: Zij was haar tijd in veel opzichten vooruit. maar reële kijk op het kind en de oproep aan op- opgroeiende meisje – de leerlingen waren tussen Hun wezen en ons doel, Amsterdam 1918, 1920, deel voeders het kind toch vooral liefde, vertrouwen en 14 en 19 jaar – en het creëren van een ‘vrouwelijke’ II: Streven naar ons doel, Amsterdam 1919, 1921). Op Gezien de enorme populariteit van haar werk kan respect te schenken, zonder toezicht en leiding te pedagogische sfeer slaagde ze er in korte tijd in de basis van Gerard Heymans’ psychologie ontwierp zij worden beschouwd als de invloedrijkste Neder- laten varen. Dat waren de beginselen van de inter- school tot een succes te maken, met een uitstraling ze hierin een eigen theorie over ontwikkeling en landse pedagoog van omstreeks 1900. Met haar le- nationale, maar vooral in Duitsland tot ontwikke- door het hele land. De eindexamenresulaten waren vorming van jongeren. ven lijkt zij te hebben willen aantonen waartoe een ling gekomen, pedagogische reformbeweging. altijd uitstekend. vrouw intellectueel en professioneel allemaal in Zedelijke opvoeding werd een echte bestseller, die Jaarlijks geschiedde de recrutering van nieuwe leer- Nieuw was dat zij het meisje als uitgangspunt nam. staat was, wanneer ze niet in beslag werd genomen in 1919 de negende druk beleefde. Het gold als een lingen via een toelatingsexamen en een gesprek. Haar opvoedingsoptimisme kwam nu tot uitdruk- door huwelijk en moederschap. standaardwerk, dat in pedagogische kring eenvou- De 22 meest intelligente en gemotiveerde meisjes king in de ten opzichte van vigerende inzichten af- dig bekend werd verondersteld. Beter dan andere werden uitgekozen uit ongeveer tienmaal zoveel wijkende opvatting dat de geslachtsidentiteit mede Verantwoording De auteur van dit artikel – Dr. Nelleke Bakker – is als univer- auteurs wist Kooistra zich te verplaatsen in gewone kandidaten. De gelukkigen ontvingen allen een door interactie met leeftijdgenoten tot stand komt. sitair hoofddocente Historische Pedagogiek verbonden aan opvoeders. Zonder sentimenteel te worden sprak rijksbeurs en ze werden ondergebracht in interna- Dit idee bracht haar onder meer tot kritiek op de de Rijksuniversiteit Groningen ze hen aan op hun gevoel. Onder hervormden was ten onder leiding van een ‘mevrouw’. Die dames in Nederland dominerende coëducatieve school- het niet ongewoon het aan jonggehuwden cadeau werden, net als de leerkrachten, streng geselec- praktijk en tot een pleidooi voor meer vrouwelijke De afbeeldingen bij dit artikel zijn beschikbaar gesteld door CODA (Cultuur Onder Dak Apeldoorn) te Apeldoorn te doen. Trouw aan haar feminisme wijdde Kooistra teerd. Daarbij lette Kooistra vooral op het karakter leerkrachten in het voortgezet onderwijs, opdat een apart hoofdstuk aan de opvoeding van het en de manier van omgaan met leerlingen. Zelf ver- meisjes zich met hen zouden kunnen identificeren. meisje. Hier formuleerde zij het ideaal van de an- zorgde ze de lessen in de pedagogiek. Daar prentte drogyne mens: ‘Wie zijn kind wil opvoeden tot een ze de meisjes respect in voor hun hoge ‘roeping’. deugdzaam mensch, moet het trachten te vormen tot een harmonisch geheel van vrouwelijk gevoel Opvolging in 1914 De Slinger op de middenpagina’s en mannelijke kracht’. De Apeldoornse kweekschoolgemeenschap droeg haar directrice op handen. In 1914 zag Kooistra zich Het is niet ondenkbaar dat u zich afvraagt wat De Directrice van een topopleiding echter door ziekte gedwongen haar functie neer te Slinger in Smelnes erfskip doet. De fietsbrug is im- Kooistra vond het belangrijk dat een meisje krach- leggen. Haar collega en huisgenote Joukje Lieftinck mers pas in 2006 gebouwd en kan dus toch nog geen tig werd naar lichaam en geest, dat laatste door stu- werd de nieuwe directrice. Korte tijd gaf Kooistra cultureel erfgoed zijn? Inderdaad, misschien nu nog die. De mogelijkheid van huwelijk en moederschap nog pedagogieklessen aan de landbouwhuishoud- niet, maar over dertig of veertig jaar? Dat was pre- in de toekomst mocht haar individuele ontplooiing school in Den Hulst, maar haar gezondheid ging cies de vraag die we als samenstellers van het boek niet belemmeren. snel achteruit. De laatste jaren moest ze gebruik Smallingerland in beeld aan een aantal ‘prominen- maken van een invali- ten’ hebben gesteld. U herinnert zich dit wellicht uit denwagentje. Intellec- het vorige magazine (februari 2011, pagina 30). tueel evenwel waren de Een van die prominenten heeft De Slinger voorgedra- jaren na 1914 de vrucht- gen als mogelijk toekomstig erfgoed. En dus komt de baarste. Hoe minder brug in het boek dat medio november 2011 uitkomt, ze op school was, hoe samen met nog tien keuzes van toekomstig erfgoed, meer ze schreef. In 1913 alle monumenten, een selectie van kunstwerken, alle en 1916 verschenen dorpen, landschappen en parken. Een tsjok boek bundels voordrachten. wordt het, 336 pagina’s, met heel veel beeldmateriaal Ook publiceerde ze nu – waaronder diverse luchtfoto’s – en natuurlijk uit- vaker in het reform-pe- gevoerd in full color. Als voorproefje presenteren we dagogische tijdschrift De Slinger alvast in deze editie van Smelnes erfskip. van Jan Ligtart, School en Leven. Ze bleef haar Aan het spiegelbeeld op de foto is fraai te zien waar- oude thema’s trouw, aan de brug zijn naam te danken heeft: al slingerend maar legde meer na- over de Zuiderhogeweg verbindt hij de Overstesingel druk op het belang van met de Eikesingel. gezag in de opvoeding. Jan K. van Til en Jaap van der Wal (foto) Rijkskweekschool voor Onderwijzeressen aan de Molleruslaan in Apeldoorn Gedenksteen in Apeldoorn

14 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 15 16 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 17 Tekst Jochum Dijkstra Byldmateriaal Archyf Smelne’s Erfskip en Museum Wenje oan de Feart

Onvolwaardigen. Se makken wol deeglik spul want de Wenje oan de Feart karre wurdt hjoed de dei - mei omtinken – noch brûkt troch de tredde generaasje!

De winkelman Klaas Zandstra (1870-1954) hat mei syn gesin op trije plakken oan de Tram Noardkaai fan Drachten wenne. Dat wie yn de earste helte fan de tweintichste ieu. Syn Drachten lei de earste helte fan dochter Janke (1906-1994) hat oer it libben fan har heit in plakboek makke. Dêryn komme de tweintichste ieu oan it spoar. aardige dingen nei foaren oer de Drachtster Kompanjonsfeart en it libben fan doe. Dit Dat fan de tram. Foar in soad minsken wie dat in útkomst. artikel slút oan op dat yn it foarige nûmer ‘Fan kowehoeder oant sakeman’ (siden 7-9). Oars soenen je te foet of mei de boat moatte om ergens te kommen. De bern fan winkelman Zandstra makken gebrûk De draai ferbynt de beide wâlen fan de tram as se nei pake en beppe yn Lippenhuzen gongen. Ynstappe, Drachten út, soe Folkertsje net ûntgean. De klomp sweve oer it Olterterp en De Sweach foarby, de bosken troch, it Feart en slûs Om it leed te ferjitten kaam de jeneverflesse gauris skûtsje, mar de skipper die krekt as seach er dy net, Ald Djip oer, noch eefkes en dan derút. Dy spilen yn dy jierren in wichtige rol. De feart op tafel. Likegoed is de jonge, Sybren Staphorsius, hy foer rêstich troch. De skipper ferhipte it om syn kamen in soad skippen troch, meast skûtsjes en útgroeid ta in bekende Drachtster, hy waard letter trochfeart te beteljen. Wat woenen dy jonges wol. Trambaan preamen, laden mei turf. Foar de jonges fan de doarpsomropper. Syn attribút om de oandacht te Mar dy rôpen: ‘In sint, in sint, in sint!” De skipper De trambaan is oanlein yn 1884. In protte arbei- buert brocht de feart fertier. By’t hjerst as de lading lûken wie de koperen belle. Sa krige er de namme boomde troch, as wie er dôf. Dat wie oars mei syn ders krigen wat te dwaan. De reels leinen yn earste út turf, woartels of ierdappels bestie, koest myn ‘ring, ting, ting’. hûntsje op it dek, it bistke kefte en die. Dat kaam ynstânsje neist de wei, letter efter de beammen (dêr’t broer en syn freon dêr altyd treffe. Dy buorjonge faaks fan de rein stientsjes dy’t oer it skip stode. no it fytspaad is). Net elkenien wie direkt ynnommen kaam út in dearinnend steechje. Syn âlders wennen Skip mei turf Dit liet de skipper net oer him hinne komme. Hy mei de izeren lûkbealch. Dit rymke waard wol heard: mei seis bern yn in ienkeamerwenning. De heit Op in dei kaam der in skipper oanfarren, rjochting beäntwurde it fjoer fan it bekûgeljen fan de jonges ‘En dat hynder (lokomotyf), stom en blyn, kriget neat fertsjinne de kost mei wurkjen yn it braakhok. It de Tsjerkedraai. De skipper rôp: “Ahoi, ahoi, ahoi”, mei projektielen dy’t er oan board hie, turven dus. oars, as wetter yn’. flaaks krige dêr ferskate behannelingen. It stode as om de oandacht fan Folkertsje te lûken. Dat âlde Te gjirrich om in sint te jaan en wol foar in stoer oan Oer de dyk lei in beam. Wa’t der troch woe, moast tol yn de woastyn. De goate dy’t troch de steech rûn, minskje paste op it brechje. Se moast draaie as der turf op de wâl smite. De beide maten ha de branje betelje. Dat wienen boeren mei fee en keaplju, oare wie it boartersplak foar de bern. En hy wie tagelyk in boat troch woe. As beleaning krige se in sint, in opsocht en nei âlde Folkertsje brocht. Se hie efkes reizgers seachst net folle. Fuotgongers stapten lâns de ôffier nei de skytsleat efter de huzen. Dêr hingen oanfolling op it earmejild dêr’t se it fierder mei dwaan sliept, och wat wie se bliid mei dit brune guod. Hjir de kant en hoegden net ta de beurs. Yn 1947 hie de de trije poepdoazen fan de wenninkjes ek boppe. moast. Oars kaam se meastal gau oandrafkjen, koe se wol in wike de stove mei waarmje. bus it foargoed wûn. mar hjoed net. De freonen, Evert en Grouwen en finen Dêr wie in tolhek. Yn it tolhúske wenne Haaie Minke Folkert, wisten wol By de slûs waard wol faker mei stiennen smieten. Ek Willemsma. As der in reizger ynstappe woe, gong hoe’t je soks by de stokken behearden ta it striidmateriaal. Dat wie as draai oanpakten. de bern fan de kristlike en iepenbiere skoalle elkoar En al wer skalde de moeten. Op’e Bopperein stie de skoalle fan master stim fan de skipper, Kroeze en op de Noardkaai de iepenbiere skoalle. mar no lûder: “Ahoi, Yn dy tiid wie dat wetter en fjoer. Der waard faak ahoi, ahoi”. It âlde skolden en soks koe útdraaie op in fjochterij. De wyfke ferskynde striid tusken grou en fyn waard útfochten op de net. It skip wie al wâl, by de slûs. tichteby, de jonges, beret, draaiden it Boartsje brechje fan siden. It boartsjen wie doe hiel oars. Bygelyks, de bern En Folkert pakte sparren nutedoppen. In heale dop waard opset en de angelstok mei it mei knikkerts skeaten se der op. bekende klompje Boartersgoud wie der net folle, mar Zandstra om it brêgejild te hie wol wat te keap, lykas de karre op de foto. De barren. Dy iene sint karre is makke by ADO en dat stiet foar Arbeid Door Troch de slûs yn it sintrum fan Drachten (1919) Dizze karre is makke by ADO – Arbeid Door Onvolwaardigen

18 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 19 Wenje oan de Feart Tekst en beeldmateriaal Chris Konings

Minke mei de flearmûslantearne de baan op. It reade locht wie Oud-atlete Mien Klaver 100 jaar foar de masinist it teken te stopjen.

De wein dêr’t de passazjiers sieten wie lang en smel. Oan beide kanten yn de lingte wie in bank. Yn it midden Tollien Schuurman (1913-1994) van UDI-Drachten Dat Drachten een rol heeft gespeeld in de Neder- stie in duveltsje, in en Mien Klaver (1911-heden) van ADA-Amsterdam landse Olympische geschiedenis mag bekend zijn. kacheltsje om de zijn in atletiekkringen bekend als topsprintsters uit We hebben drie atletiekdeelnemers op drie ver- kâlde klanten wat de jaren dertig van de vorige eeuw. Als eerbetoon schillende Spelen gehad. Maar vóór die tijd speelde waarmte te jaan. aan de Rottevalster Tollien Schuurman is de Dracht- Drachten ook al mee. In de plakboeken van Mien ster atletiekbaan van Impala aan de Sportlaan naar Klaver vonden we onderstaande foto van de start haar vernoemd. van een selectiewedstrijd voor de Spelen van 1928 Doe’t de tram noch troch Drachten ried in Amsterdam. Het bereiken van de 100-jarige leeftijd van Mien De Feart brocht wolfeart en fertier Klaver (kleurenfoto rechtsboven) op 26 februari jl. It is dúdlik, de feart spile yn it libben fan elke was voor mij reden om haar in Wassenaar te gaan Drachtster, wis yn dat fan in bern, in grutte bezoeken en herinneringen aan haar sportjeugd op rol. De tram dindere tsientallen jierren oer de te halen. Ze is nog steeds een bijzondere vrouw en haadbrêge. De ynwenners fûnen fertier oan de buitengewoon fit. Ze zou nog zo voor een sprint in wâlen, de jonges as se toarst hienen skepten it een startblok kunnen gaan zitten. Tijdens het inter- kostbere focht mei de hân op en de memmen view dat ik maakte kwamen de plakboeken op tafel hellen amers wetter foar skjinmeitsjen en en daarmee ook leuke, verrassende foto’s. keukengebrûk. It wie krekt as it gedicht op it kariljon seit: ‘ta wolfeart wol it wetter ús drage’. Allereerst de onderste foto, in 1932 gemaakt op De feart wie in tried fan it ferline nei de takomst. de oude Groninger sintelbaan. Geheel rechts met mutsje onze Tollien Schuurman. Ze was toen net wereldrecordhoudster op de 100 meter geworden It stalt, wêr’t de húsfrouwen en tsjinstfammen de wask útspielden met 11,9 sec. Geheel links op de foto, met de linker De plaats van handeling is het VVV-terrein in Drach- arm voor het gezicht de nu 100 jarige Mien Schop- ten naast de drafbaan. Op de achtergrond herken- man-Klaver, die tweede werd in 13,5 sec. nen we links de ambachtsschool en meer naar Deze wedstrijd was een trialmeet tussen de clubs rechts de torenspits van de Zuiderkerk, beide aan UDI Drachten, ADA Amsterdam en Brunhilde Gro- de Burgemeester Wuiteweg. Mien Duchateau en ningen. Annie Mallon, juist gestart, hebben beiden deelge- nomen aan de Olympische Spelen van 1928 want ze haalden de limiet op deze Drachtster baan, dit ondanks het bijzonder hoge gras. De gemeentelijke schaapskudde was kennelijk even op vakantie evenals de lijnentrekker, daarom werden witte dra- den op stokjes gezet.

Tollien Schuurman overleed in 1994. Hun leven lang zijn Tollien en Mien heel goed bevriend gebleven.

Bijzonderheden – Chris Konings is erelid van AV Impala Drachten en onder meer Archivaris van de Atletiekunie – Venster 22 van de Canon van Smallingerland is gewijd aan de in Rottevalle opgegroeide Tollien Schuurman De Noardkaai mei de earste winkel fan Zandstra hielendal lofts

20 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 21 Tekst Geert van der Veer Bouburg te Zuiderdrachten

kapitaal bijeengebracht. Om onenigheid over de Oefenplaats plaats van de bouw (noord- of zuidzijde van de Wanneer op 15 augustus 1769 ’s morgens om drie Bouburg te Zuiderdrachten vaart) te voorkomen is in herberg De drie Pijlaars uur de molen De Duiven Matte van Luitjen Theunis gedobbeld: de zuiderlingen hebben gewonnen, de aan de Zuidkade afbrandt wordt er het jaar daarop noorderlingen hebben als compensatie de pastorie door de gemeente een brandspuit gekocht in Am- gekregen. Als dank voor zijn vele bemoeienissen bij sterdam. Bij een fictieve brand op Bouburg wordt 1738-1826 de bouw van de kerk wordt Cornelis een bank en deze brandspuit in gebruik genomen. nog zes grafsteden in de kerk geschonken. Overlijden Cornelis Pachtersoproer Cornelis overlijdt in maart 1783 en zijn vrouw Catha- Bij het zogenaamde pachtersoproer van 1748 komt rina Jetskia blijft met de ongetrouwde zoon Hector het volk in opstand tegen de pachtinners vanwege Livius achter op Bouburg. De andere kinderen zijn de hoge belastingen. Op 28 mei is het ook in Drach- getrouwd of overleden. In het Jaar 1738 werd Dragten versierd met een Slot Cornelis trouwt op 17 mei 1733 te Buitenpost met ten zover. Berend Fabricius schrijft in zijn kroniek: ‘Er of Heerenhuis aan de Zuider-lijkweg, hetwelk aldaar Catharina Jetskia van Bouricius, geboren te Leeu- moet een comité gevormd worden en daartoe was Weduwe Catharina Jetskia overlijdt op 26 maart gesticht werd door den Heer Cornelis van Haersma, warden op 9 augustus 1711, dochter van Jacobus een samenkomst in de kerk nodig. Iedereen kwam 1798. De goederen in Smallingerland van de ouders Kolonel Commandant van een Rejiment Infanterie (*). van Bouricius en Wiskje van Scheltinga. op, behalve dan de bewoner van Boermastate, de en grootouders van moederszijde worden nog in Dit Slot, dat met zijne singels, door hooge beuken en In 1717 wordt Cornelis al op veertienjarige leeftijd Kolonel Commandant Cornelis van Haersma. Deze datzelfde jaar op 6 juli tussen de erfgenamen ver- eiken belommerd, langen tijd voor Dragtens ingeze- aangesteld als kapitein van een compagnie te voet, werd daarop gehaald door een groote schare volks’. deeld. Dit zijn op dat moment Hector Livius, zijn zus tenen aangename wandeldreven opleverde, werd, tot nadat kapitein Jacobus Rocqueval is overleden. Van Haersma was reeds onderweg en ontmoette Titia (weduwe van Daniël Cornelis van Altena) en ons leedwezen, in 1826 afgebroken. Deze benoeming wordt op 30 juli 1720 bekrachtigd het geleide bij het oude kerkhof: ‘zeer deftig werd zoon Jetze van hun overleden zus Wiskje en Aulus (*) Het jaargetal der stichting stond in den gevel van met de eed voor het college van Gedeputeerde hij ingehaald! Van Haersma dankte voor het geleide van Sminia. het gebouw. Staten van Friesland. Daarna krijgt hij nog diverse en zeide: Gaat nu met elkaar naar het huis van den Zus Titia en Jetze van Sminia Auluszoon betalen rangen in het leger: vaak kreeg men bij tijdelijke af- brouwer en drinkt met plezier, waarbij hij toezeg- Hector Livius ieder hun derde deel, samen elfdui- Dit werd in 1840 geschreven door notaris Jan Ge wezigheid van een hogere officier een hogere rang ging deed van een halve ton bier’. zend zeshonderd en zesenzestig caroligulden. linde van Blom in zijn boekje De opkomst van den toebedeeld. vlek Dragten in de provincie Friesland. Het had be- Na zijn militaire loopbaan wordt hij na het vrijwillig trekking op Bouburg, ook bekend onder de naam aftreden van zijn broer Hans Hendrik van Haersma Boermastate. In dit artikel gaat het over de eige- in 1744 benoemd tot secretaris van de Rekenkamer naars en bewoners van die state. van Friesland, zie afbeelding linksonder van charter 6259 uit het archief Van Sminia (Tresoar). Cornelis van Haersma De opdrachtgever voor de bouw is Cornelis van Kinderen Haersma, geboren te Leeuwarden op 19 februari Als militair staat hij onder commando van verschil- 1703, zoon van mr. Hector Livius van Haersma en lende legercommandanten in diverse garnizoenen. Titia van Bosman. Hij komt uit een gezin van acht Zwolle is de laatste standplaats vóór zijn huwelijk. kinderen. ‘s Zomers verblijven zij op Haersmastate De eerste drie kinderen, Aurelia Jetskia (1734), Wisk- te Jelsum, waarvan zijn vader eigenaar is, ‘s winters je (1735) en Catharina Johanna (1736) worden ge- in de stad Leeuwarden. doopt te Buitenpost. In Drachten worden nog twee kinderen geboren, Hector Livius (1738) en Titia (1739).

De nieuwe kerk Op 25 april 1743 legt de vijfjarige zoon Hector Livius van Haersma de eerste steen van de nieuwe kerk aan de Zuid- kade. Hij doet dit met hulp van kerk- voogd Machiel Radinga, die daarbij ‘zijn kinderhand stuurde’. Vader Cor- nelis heeft evenals grietman Livius van Haersma een bedrag van vijfhonderd gulden gedoneerd voor de bouw van deze kerk. Ook de burgerij heeft mid- dels een deurcollecte het benodigde Aquarel van Boermastate, gevonden in 1975 op de zolder van Huize Voormeer te Heerenveen (met dank aan Rudolf Wielinga)

22 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 23 Bouburg te Zuiderdrachten Bouburg te Zuiderdrachten Open Monumentendag 2011

Nieuwe eigenaren Erfenissen Einde van Bouburg Hector Livius blijft op Bouburg wonen. Een week la- Na het overlijden van Catharina Jetskia van Bou- Na het overlijden van Eritia Titia van Sminia in april ter, op 12 juli, maakt hij een olografisch testament. ricius wordt er in juli 1799 door secretaris Reiding 1826 te Leeuwarden wordt er in september een in- Hierin benoemt hij zijn zus Titia tot algemeen en een rekening van ontvang en uitgaaf opgemaakt ventaris van haar huis te Leeuwarden opgemaakt. universeel erfgenaam van al zijn goederen. Bij voor- van de boedel. Hierin wordt ook een aantal namen Hierin onder anderen een post ‘inschulden’: ‘We- overlijden van haar vererft alles op haar zoon Hen- genoemd van personen die op Bouburg hebben gens afbraak van de Buitenplaats te Drachten pu- dricus Wiardus van Altena. Dit testament wordt op gewerkt en nog loon moeten ontvangen. Er wordt bliek verkocht door de notaris Van der Veen aldaar. Bouburg voorgelezen en ondertekend in bijzijn van onder anderen een bedrag van honderd gulden Zuiver de somma van twee duizend drie honderd advocaat Sytze Reiding en een aantal inwoners van uitgekeerd aan de vrouw van Marcus Jochimus zeven en tachtig Guldens zestien twee derde cents.’ Zuiderdrachten, onder wie huisknecht Jan Luitzens. voor het waken bij mevrouw Van Haersma. Verder De weduwe van Henricus Wiardus van Altena, Ma- Jetze van Sminia Auluszoon is in 1798 de adminis- een bedrag aan Johannes Harmens voor vijftien da- ria Catharina Thörig, verkoopt tot in 1852 nog hout- tratie van zijn goederen ontzegd vanwege gebrek gen arbeiden in de tuin en aan Wopke Wytzes voor gewas in Drachten. aan verstandelijke vermogens (krankzinnig noemt geleverd vlees. Volgens een aantekening van de heer H. Zwart uit men het in enige geschriften). Hij wordt bij de ver- Op 25 april 1814 wordt door huisschilder J. H. Nico- Opeinde is er bij de aanleg van een weg in 1975 een deling van goederen vertegenwoordigd door Jetze lay te Leeuwarden ‘het verven en glasmaeken aan- diepe ronde put ontdekt op de plaats waar Bou- Nieuw gebruik – oud gebouw van Sminia Hobbeszoon. besteed van het slot Bouburg in de Zuider-Dragten’. burg vroeger heeft gestaan – ter hoogte van het Op 27 september 1824 overlijdt Jetze van Smina Karmelklooster, onderaan op een foto uit 1951. Dat is het thema van de Open monumentendag Twee dagen later, op 14 juli 1798, overlijdt Hector Li- Auleszoon te Leeuwarden. Hij is in 1784 met zijn 2011. Ook voor Smallingerland is dat een interes- vius op Bouburg. Daarna volgt in mei 1799 een ver- nicht Eritia Titia van Sminia getrouwd zonder hu- sant onderwerp. Vandaar dat wij – museum, biblio- dere scheiding van goederen, waaronder ook die welijksvoorwaarden. Hij heeft ook geen testament theek, Protestantse gemeente Drachten, gemeente van de grootouders van moederszijde, Johannes nagelaten en zo moet alles volgens de wet worden en Smelne’s Erfskip – op zaterdagmiddag 10 sep- Crack van Bouricius en Catharina van Scheltinga. verdeeld tussen zijn vrouw en zijn eerder genoem- tember 2011 een aantrekkelijk programma heb- De verdeling betreft een groot aantal boerderijen de volle neef Henricus Wiardus van Altena. ben opgesteld. Hierin staat een korte wandeling en landerijen verspreid over Friesland. Bij de eerste verdeling is ook een post met ‘scha- door het centrum van Drachten centraal. Die voert Uiteindelijk wordt Jetze van Sminia Auluszoon ei- delijke’ inbreng van Jetze van Sminia Auluszoon, langs achttien monumentale panden die geheel of genaar van Bouburg, die getaxeerd wordt op een daarin staat onder anderen ‘onkosten van buiten- gedeeltelijk een andere dan de oorspronkelijke be- bedrag van veertienduizend negenhonderd en gewone vertimmering en verbetering van de Bui- stemming hebben gekregen. tweeëntachtig gulden. Hierna wonen waarschijnlijk tenplaats Bouburg te Dragten voor een bedrag van huurders op Bouburg, tot het uiteindelijk in 1825 te veertien honderd drie en twintig gulden’. Maar dat is niet alles. In vier van die panden valt wat koop wordt aangeboden. Uiteindelijk zijn er bij deze verdeling meer schulden te beleven. In de Grote en de Doopsgezinde kerk In boedelpapieren van latere erfgenamen komen dan inkomsten. De weduwe Eritia Titia van Sminia Op de kadastrale kaart van 1832 (www.hisgis.nl) staat de ‘herleven’ ds. Hillenius respectievelijk Menno Si- wij nog meer te weten over Bouburg. zal Henricus Wiardus van Altena vrijwaren van deze locatie van Bouburg met het toegangspad vanaf de Hogeweg mons, omlijst door muziek. In de voormalige schip- nog duidelijk aangegeven. Het gebouw was toen al zes jaar schulden en hem het bedrag doen toekomen waar eerder afgebroken. perswoning – nu café Pietje Bell – komt de tijd van Beschrijving Bouburg hij bij deze verdeling recht op heeft. De verdeling de skûtsjes tot leven door verhalen van een rasver- Gelukkig is er een aquarel (zwaar beschadigd) van van de vaste goederen zal later worden gedaan. Op de luchtfoto van het Karmelklooster uit 1951 zijn twee teller en in de bovenzaal van het Smelnehûs – eens Bouburg bewaard gebleven die in 1975 bij restau- Na het overlijden van Jetze van Sminia Auluszoon rechthoekige, door bomen omzoomde locaties te herken- gemeentehuis – wordt een kleine expositie inge- nen. Samen corresponderen ze min of meer met de locatie ratie van het nog bestaande huis Voormeer te Hee- wordt Bouburg te koop aangeboden via een ad- van Bouburg op de Hisgiskaart van 119 jaar daarvoor. De richt over grietenij- en gemeentehuizen, grietman- renveen gevonden is (zie vorige pagina). Dit zuidelijke rechthoek is de locatie van het ommuurde Kar- nen en burgemeesters. huis is eigendom geweest van de familie (Van) melklooster, de noordelijke kavel wordt momenteel onder Bezoekers van deze dag kunnen zelf hun program- andere begrensd door de Eikesingel, de Sparrelaan en de Heloma, die een omvangrijk familiearchief Burgemeester Wuiteweg. Daarmee is het kaarsrechte tracé ma samenstellen en dat rond 16.30 uur afsluiten in heeft nagelaten. Hieruit komen de meeste ge- van het toegangspad van de Hogeweg naar Bouburg ook nu het museum. Daar wacht dan nog een kort verhaal gevens voor dit artikel. nog goed aan te wijzen. over de herbestemming van de twee Drachtster kloosters én het welverdiende hapje en drankje. De huidige bewoner van Voormeer heeft een relatie tussen Voormeer en Bouburg gevon- Natuurlijk heeft de middag ook een begin, om den, waaruit zou blijken dat aannemer van de bouw vertentie in de Leeuwarder Courant van augustus 13.00 uur in de Bibliotheek. Zelfs officieel, want na zeer waarschijnlijk Popke Theunis de Jong uit Gor- 1825. een presentatie over herbestemming van gebou- redijk is geweest. Er komt geen koper voor het huis en zo wordt Bou- wen zal de wethouder van cultuur de Open Monu- Bouburg heeft volgens de speciekohieren in 1748 burg uiteindelijk op 29 november voor afbraak ver- mentendag openen. zes schoorstenen waarover belasting moet worden kocht. In november worden nog 20 percelen met in Het gedetailleerde programma wordt eind augus- betaald. Er wonen dan acht personen, met acht totaal 366 bomen verkocht. Daarmee komt er ook tus via flyers – beschikbaar bij de genoemde part- koeien, twee rieren, vier paarden en er zijn zestien een einde aan het wandelplezier in deze omgeving ners – en publicaties in de regionale bladen bekend bezaaide landen. voor de Drachtsters. gemaakt. U bent nu alvast van harte uitgenodigd!

24 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 25 Tekst Hans van der Veen Modernisering Monumentenwet

Volgens de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) De waarde van cultureel erfgoed blijft het zicht op mooie monumenten gewaar- Blijft de vraag hoe je als gemeente nu om gaat met borgd. Ingrepen in de structuur van het pand zoals cultureel erfgoed. Die vraag wordt voor gemeenten MODERNISERING het doorbreken van muren en de onvermijdelijke steeds belangrijker, zeker nu cultuurhistorie een dakkapel blijven vergunningsplichtig. Dat geldt vast onderdeel wordt van alle bestemmingsplan- eveneens voor gebouwen uit het zicht aan de ach- nen. Uiteraard zal hierbij de vraag een rol spelen terzijde van Rijks- of Gemeentelijke monumenten. waarom erfgoed zo belangrijk is. Jammer genoeg MONUMENTENWET Volgens de Federatie Welstand (FW) verhinderen moeten, zelfs in 2011, nog bepaalde mensen wor- de nieuwe regels gemeenten om een soepel, slag- den overtuigd van dit veronderstelde belang. vaardig en gebiedsgericht monumentenbeleid te Wanneer gesteld wordt dat een mens zijn identi- Vijftig jaar geleden werd de eerste Monumentenwet ingevoerd. In 1988 werd voeren. teit ontleent aan zijn erfgoed en dat mensen zich die wet gemoderniseerd. Anno 2011 voldoet de wet opnieuw niet meer op alle ‘De eigenaar van een monument moet geholpen verbonden voelen met een plek omdat er verhalen punten aan de eisen van de tijd. Reden voor een tweede modernisering, inmid- worden zijn gebouw van binnen en van buiten ver- aan zijn verbonden, dan kom ik toch zo nu en dan antwoord en met zo min mogelijk regels te onder- de opmerking tegen: ‘Ik ben een wereldburger en dels bekend onder de afkorting van de titel van dit artikel: MoMo. houden en te gebruiken. De eigenaar moet nu zelf houd niet van al dat nostalgische gedoe’. Tja, de maar uitzoeken wanneer hij of zij het monument in een heeft een rijker gevoelsleven dan de ander. gevaar brengt, de overheid geeft niet thuis. Maar in- Misschien doet het volgende argument het dan dien er per ongeluk monumentale onderdelen wor- beter: ‘Erfgoed is een belangrijke inspiratiebron den beschadigd of vernietigd, dan is er wel sprake voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen en kan bij- van wetsovertreding, met alle gevolgen van dien. dragen aan ruimtelijke kwaliteit’. Of deze: ‘Erfgoed Deregulering: dit modewoord wordt steeds vaker voorschriften, dit keer bij monumenten. Het wordt Dit is niet alleen onbehoorlijk naar de eigenaar en verhoogt de vastgoedwaarde, weegt mee in de lo- uitgesproken en het levert soms heftige discus- mogelijk om zonder vergunning interne verbou- de samenleving, het is bovendien in strijd met de catiekeuze van bedrijven en particulieren en heeft sies op. Afhankelijk van de groep mensen waarin wingen te verrichten, een dakkapel te plaatsen of Monumentenwet, die nu juist de verantwoordelijk- een aantrekkelijke werking op toeristen’. je verkeert, wordt er zeer verschillend gedacht een erfscheiding in de achtertuin neer te zetten van heid voor monumenten bij de gemeente neerlegt’. Steeds vaker worden overheidsinvesteringen be- over ‘regels in het omgaan met elkaar’. We zijn ons een rijks- of gemeentelijk monument. Staatssecretaris Zijlstra ziet heil in nieuwe normen oordeeld met behulp van een maatschappelijke allemaal bewust van het feit dat we in dit mooie voor renovatiebedrijven. De monumenteigenaar kosten-batenanalyse. Tot nu toe staan voor cultuur- maar kleine landje met wel erg veel mensen op Ook het onderhoud aan monumenten wordt voort- met verbouwplannen toetst die bij de aannemer historie alleen de kosten op de balans. Hierdoor een kluitje leven. We hebben dan ook regels, ja erg aan vergunningsvrij, zoals het reinigen van gevels die hij inhuurt. ontstaat het beeld dat cultuurhistorie alleen maar veel regels bedacht om dit ‘met elkaar leven’ zo or- en het schilderen in dezelfde kleur. Verder wordt geld kost en niets oplevert. Recente onderzoeken delijk mogelijk te laten verlopen. Of we ons daar het mogelijk om in beschermde stads- en dorpsge- tonen aan dat niets minder waar is. De economi- wel altijd aan houden is een ander verhaal maar de zichten vergunningsvrije bouwwerken te realiseren sche waarde van cultuurbehoud laat zich uitdruk- regels hebben een functie. zoals serres, bijgebouwen en dakkapellen. Zand- ken in woongenotwaarde en een recreatieve bele- Nu is het vaak zo dat wij die regels wensen die ons stralen van eeuwenoude gevels, antiek glas vervan- vingswaarde. belang dienen. Helaas bestaan er tegenstrijdige gen door dubbel glas of het plaatsen van zonnepa- belangen. Wat de een als positief ervaart heeft nelen op een monumentaal dak: het moet allemaal De rol en inzet van de gemeente voor een ander een betuttelend karakter. De roep mogelijk worden zonder de bedilzucht van ambte- Het is nu aan onze gemeentelijke bestuurders en om ‘minder regels’ op elk terrein van de samenle- lijke monumentenmensen. volksvertegenwoordigers hoe omgegaan wordt ving, is dan ook al jaren hoorbaar. Het is aan de eigenaar om te beoordelen of zijn met de nieuwe Monumentenwet. Een lakse hou- Al vanaf 2008 is de monumentenzorg onderwerp verbouwingsplan past binnen de regels voor be- ding kan juist nu leiden tot een onherstelbare scha- van discussie en onderzoek. In 2009 zijn twee grote scherming van de waarde van het beschermde mo- de aan gemeentelijke en rijksmonumenten. Men bijeenkomsten gehouden met een dertigtal partij- nument. kan vrezen dat eigenaren straks onbeperkt aanpas- en uit het ‘monumentenveld’ en uiteindelijk werd singen kunnen verrichten, zonder dat de gemeente een compromis bereikt. Bezwaren daar eerst een oordeel over kan vellen. Vaak weten Ondanks het gegeven dat deze besluitvorming eigenaren niet dat ze met hun aanpassingen juist MoMo mee gebaseerd was op veel overleg met ‘het veld’ een bijzonder element van het pand verwijderen. Staatssecretaris Zijlstra van Cultuur gaf aan dat hebben zo’n dertig grote monumentengemeenten Het zou dan ook wenselijk zijn dat ons gemeente- jaarlijks tussen de 2500 en 3000 vergunningen heftig gereageerd. Zij zijn niet zozeer tegen dere- bestuur zich serieus gaat beraden op de nu ont- worden afgegeven voor verbouw van monumen- gulering en het vermijden van onnodige en tijdro- stane situatie. Zij mag Smelne’s Erfskip blijven zien ten. Tegelijkertijd maken 8500 eigenaren gebruik vende procedures maar ze vrezen dat het contact als een partner in de gedachtewisseling en geza- van de ‘fiscale aftrek onderhoud monumenten’. tussen de monumenteigenaar en de ambtenaar menlijk moet het mogelijk zijn tot een verantwoord Kennelijk worden er dus jaarlijks 6000 ingrepen verloren gaat. Volgens deze gemeenten zitten mo- beleid te komen dat leidt tot een behoud van ons ‘gedoogd’ door de gemeenten… numenteigenaren vaak met de handen in het haar erfgoed en onze ruimte. Begin december 2010 is het kabinet akkoord ge- als het gaat om het onderhoud van hun pand. Ze De Zuiderkerk in Drachten is vorig jaar, nog onder de oude gaan met het afschaffen van een aantal bouw- ontberen de kennis. Monumentenwet, stijlvol gerestaureerd. De nu gemoderni- seerde wet zal ook, op meer eigentijdse wijze, goede kaders moeten bieden om tot verantwoorde restauraties te komen.

26 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 27 Tekst Auke de Boer Korte berichten De Bakbrogge

Excursie met College van B&W veertigtal topografische kaarten – van Op 15 april 2011 heeft het College, op uit- heel oud (tweede eeuw) tot kersvers nodiging van en samen met het bestuur, (2009) – werd de lezer meegenomen een uitgebreide rondrit gemaakt langs door de historie van onze gemeente. Sa kamen de Aldegeasters oan de bynamme ‘Bakbrog- panden en landschapselementen met 1991 2011 Niet alleen een heel andere invalshoek, gen’ en ús krante oan syn namme ‘DE BAKBROGGE’ een historische waarde in de gemeente maar ook een fraaie manier om de vaak Smallingerland. Zo is er, naast verschil- melne’s rfskip prachtige kaarten toegankelijk te maken lende panden en buurten in Drachten, S E voor een breed publiek. Op it West, fiif stikken lân westlik fan Marten Drint, Rottevalle en Opeinde, ook aandacht be- wêr’t Aldegea begjint, steed aan enkele skûtsjes. De derde uitgave heeft als doel dat de dêr is it plak wêr’t min fan seit Ook hebben we tijdens deze ruim twee 20 Jaar! ‘trilogie’ die daarmee ontstaat, niet al- dat it stik lân de ‘roggenebakken’ leit. uur durende excursie uitgebreid kunnen In het vorige nummer van ons blad heb- leen een min of meer compleet beeld spreken over de verschillende projecten ben we al aandacht besteed aan ons geeft van onze geschiedenis, maar ook It leit njonken Beppe-finne, die op stapel staan. Een zeer geslaagde twintig-jarig jubileum. Hieronder vindt u hoe het (in de publieke ruimte) zichtbare dêrmei kin dit ferhaaltsje begjinne. ochtend! de geactualiseerde versie van die infor- erfgoed ontstond en bewaard bleef. Ge- De eigner dy’t dit lân besiet matie. bouwd, aangelegd en behouden door hie dêrfan in bulte fertriet. Skiednisdei Opsterlân op 7 mei 2011 de generaties voor ons. Op die manier It lân stie fol galjes en snilen en mear ûngemakken. Op verzoek van de organisatie heeft het Bij een jubileum hoort ook een terugblik. ontstaat een overzichtswerk van wat wij Dêrtroch hie de man fuort gjin winst te pakken. bestuur tijdens deze door de Historische We hebben Loes de Vries gevraagd om in als huidige generatie – op onze beurt – Commisie Opsterland en de Historische de historie van onze stichting te duiken waardevol vinden om vast te leggen, te De hege lêsten joegen skea Vereniging Bakkeveen georganiseerde een daarover een artikel te schrijven. Dit bewaren en door te geven aan de gene- en perfoast gjin brea. dag verteld hoe Smelne’s Erfskip georga- zullen we in het oktobernummer publi- raties na ons. In keaper sykje niseerd is en wat zij zoal doet. ceren. dat soe dy eigner wol wat lykje. Veel aandacht hebben wij daarbij be- In Smallingerland in beeld komen volgens Mar in keaper foar in stik lân fol ûngemakken steed aan de vele vrijwilligers en de In november willen we het jubileumjaar de huidige opzet deze vier hoofdonder- indrukwekkende lijst van activiteiten afsluiten met een bijzonder evenement. werpen aan bod: hawwe jo samar net te pakken. waaraan door hen gewerkt wordt. Ook Omdat we nog volop bezig zijn met de I Van de veertien dorpen wordt Oan’t de bakker kaam, dy’t doe in útstel die, het steeds verder groeiende aantal do- ideevorming daarover kunnen we nog kort de ontstaansgeschiedenis beschre- wêr’t de eigner wol earen nei hie: nateurs en de activiteiten die voor hen niet vertellen wat dat gaat worden. Wel ven en van elk dorp laten we een lucht- In tiidlang alle wiken in fjirde part brea dat wie it bod. worden georganiseerd kwamen aan de zeker is – onvoorziene omstandigheden foto maken, die prominent wordt afge- No dat like ús boer wol wat. orde. voorbehouden – dat dan een boek zal drukt. Syn betingst wie: ‘in searje bakken der by, De aanwezigen waren zeer onder de in- verschijnen met de titel Smallingerland druk, met name ook van ons magazine in beeld. II Smallingerland kent vier land- sadat ik alle dagen myn bakbrogge krij’. en de geproduceerde boeken en spra- schapstypen (Friesland heeft er in totaal Hjirmei kinne jim dan no witte ken met lof over deze gang van zaken In 2010 publiceerden we twee boeken. negen). Ook van die vier worden typische dat wy fan dy tiid ôf ‘Aldegeaster bakbroggen’ hjitte. bij Smelne’s Erfskip. Tijdens het vragen- In de Canon van Smallingerland ging het voorbeelden vanuit de lucht gefotogra- Nei de safolste eigner fan it stik lân, rondje aan het eind, toen nog gevraagd om 31 vensters die (uit)zicht boden op feerd. Uiteraard wordt ook het ontstaan krige Ime it yn’e hân. werd naar de mogelijke gevolgen van belangwekkende episoden, gebeurte- ervan toegelicht. Bovendien worden ook een eventuele gemeentelijke herin- nissen en personen uit de geschiedenis luchtfoto’s gemaakt van diverse bijzon- It lân leit der no kreas by deling voor ons en de organiserende van onze streek. dere plekken in ons landschap. en faak rint der no in keppel kij. verenigingen, hebben wij een verder- Daarbij moet bijvoorbeeld gedacht wor- gaande samenwerking niet uitgesloten. Op een heel andere manier werd die den aan het wijkenstelsel bij Drachtster- Auke de Boer by it ûntbleatsjen fan ‘DE BAKBROGGE’ Integendeel. geschiedenis geboekstaafd in Smallin- compagnie, De Leijen bij Rottevalle en op 19 juny 1990. gerland op de kaart. Aan de hand van een de Jan Durkspolder bij Oudega. De Bakbrogge stiet by de haven fan Aldegea. (Twi)bak is Excursie Themapark De Spitkeet Frysk foar beschuit. (Foto Jaap van der Wal; de eftergrûn- Het leek ons als bestuur een goed idee foto fan it stik lân út it gedicht is makke troch Jan K. van Til) om weer eens een excursie te organise- ren, dit keer op Alde Maaie naar De Spit- keet. Helaas is het idee niet aangeslagen. Er waren heel weinig aanmeldingen, zodat we de excursie moesten schrappen. gerland i llin n be Wellicht had ‘iedereen’ het themapark al a el

m d eens bezocht. S

S m

Hoe dan ook, we zullen ons beraden hoe l

a e

l e

b i

we in de toekomst met meer succes dit n n g i

e r d l n soort initiatieven kunnen nemen. Voor a suggesties houden we ons – zoals altijd – aanbevolen!

28 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 29 Korte berichten Vervolg

III In de dorpen zelf worden alle Met al deze onderwerpen en met de vele Smelneserfskipbon rijks- en gemeentelijke monumenten in foto’s die we naast de teksten op willen In nummer 23 hebben wij de Smelne’s beeld gebracht en beschreven. Dat ge- nemen op groot formaat, wordt het een Erfskipbon geïntroduceerd. We brengen u beurt ook voor een selectie van kunst- ‘dik’ boek: het zal 336 pagina’s tellen, dat nog even in herinnering. werken en herdenkingsmonumenten. met het formaat van Smallingerland op De bon geeft u de mogelijkheid iemand Daarnaast worden belangrijke parken de kaart. voor een jaar het donateurschap van opgenomen. Uiteraard wordt het een full color uitgave. onze stichting cadeau te doen, met daarbij een gepersonaliseerde bon. Aan het boek wordt een los blad toege- We houden u op de hoogte van de voort- Op pagina 28 van nummer 23 (oktober voegd, met een groot formaat. Hierop gang van dit project! 2010) kunt u er alles over lezen. komen alle beschreven monumenten in chronologische volgorde te staan. Op die manier is de ontwikkeling van de gebouwde omgeving aan de hand van wat bon we nog hebben aan gebouwd erfgoed SmelneSerfSkip mooi te volgen.

IV De hierboven vermelde drie Voor: Van: punten omvatten erfgoed dat we van- 2 daag de dag als zodanig benoemd hebben. Maar hoe zit het met ons toekom- Lolkje Lolkema 0 Pake Johannes stig erfgoed? Wat wordt, van wat we nu bouwen en aanleggen, over een aantal Dit jaar krijg je het donateurschap cadeau. Tegen het 1 decennia gezien en ervaren als erfgoed? einde van het jaar zal Smelne’s Erfskip je vragen of Deze ruimte is voor een persoonlijke boodschap. Dit je op eigen kosten donateur wilt blijven. Zo ja, dan kan een felicitatie zijn of iets anders. Die vraag hebben we aan elf ‘publieke krijg jij (en de gever) een leuk cadeautje. 1 figuren’ voorgelegd. De antwoorden en foto’s van de genoemde gebouwen en Goed Voor één jaar donateurschap Van smelne’s erfskip kunstwerken komen in het boek terecht.

Jo sykje in timmerman mei gefoel foar histoarje? Ien foar ûnopfallende reparaasjes en duorsum ûnderhald oan jo karakteristyke pân? Ien dy’t moderne ferbetteringen oanbringt mei behâld fan de oarspronklike útstrieling? As betûft en diplomeard restauraasjetimmerman bin ik jo graach ta tsjinst. Miskien kinne wy tegearre in stientsje bydrage oan it behâld fan it kulturele erfguod yn ús gemeente. Mear witte? Sjoch op de webside of meitsje in ôfspraak.

Johannes Jenze Luhoff 06 422 187 02 Mûneein SK 145 [email protected] 9203 ZX Drachten www.joh.luhoff.nl

30 Smelnes erfskip - juni 2011 Smelnes erfskip - juni 2011 31 32 Smelnes erfskip - juni 2011