2003-04: Kenmerkende Cultuurhistorische Waarde in Zijpe
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KENMERKENDE CULTUURHISTORISCHE WAARDEN IN ZIJPE: sporen van de bewoningsgeschiedenis. L.F. (Frank) van Loo Inleiding Het Vlie was de smalle geul die liep tussen het Alme- De provincie Noord-Holland heeft begin 2002 het re (de kleine voorloper van de Zuiderzee) en de laatste deel van de Cultuurhistorische Waardenkaart Noordzee. gerealiseerd. Het betreft de Kop van Noord-Holland Toen kwam de aanval van de zee. In het oosten sloe- (de gemeenten Anna Paulowna, Den Helder, Wie- gen diverse stormvloeden veel veengebied weg en ringen, Wieringermeer en Zijpe) en Texel. Een goed ontstond de Zuiderzee. In het westen werd de dui- initiatief, bedoeld om bij allerlei keuzes die er in de nenreeks op drie plaatsen doorbroken en de Zijpe, toekomst onder meer op het vlak van de ruimtelijke het Heers- en het Marsdiep drongen diep het achter- ordening gemaakt zullen moeten worden verant- land binnen. Daardoor (en door ontginningen) ver- woord om te gaan met de cultuurhistorische waar- anderde het tevoren zo enorme veengebied min of den. meer in een waddengebied. De enige toen bewoon- In een fraai uitgevoerd boekwerk* staan de hoofdlij- bare delen waren behalve Petten de duineilanden nen en de elementen van (inter)nationale en meer re- Callantsoog, Huisduinen en Eierland alsmede de ei- gionale betekenis. Op een bij het boek horende CD- landen Texel en Wieringen (die een stevige kern van Rom zijn die waarden in de Kop en op Texel weerge- zand en kleileem hadden). Wellicht woonden er ook geven op deelkaarten archeologie, historische ge- hier en daar mensen op terpjes. Toen, in de Late ografie en historische bouwkunde. Voorts omvat die Middeleeuwen, was Holland hier op zijn smalst en CD de catalogus van de ‘objecten’. Daarbij worden natst. onderscheiden objecten ‘van waarde’, van ‘hoge Zo vanaf 1200 werd de tegenaanval ingezet. Er wer- waarde’ en van ‘zeer hoge waarde’. De bouwkunde- den dijken en dammen aangelegd, zij het nog vrij pri- opgave is echter niet compleet; alleen de provinciale mitief en kwetsbaar. De Westfriese Omringdijk werd monumenten zijn aangegeven. Bijvoorbeeld de rijks- omstreeks 1250 gesloten, de Schoorlsche Zeedijk was monumenten ontbreken nog. er waarschijnlijk al wat eerder. In dit artikel geef ik, aan de hand van genoemd boek, eerst het algemene beeld van de ontwikkeling van de Kop plus enkele kanjers op cultuurhistorisch gebied. Voorts een kort overzicht van vooral die za- ken, die de provincie in Zijpe zelf, op lokaal niveau dus, als van zeer hoge waarde omschrijft. Ook geef ik een indruk van de hoge waarden. CULTUURHISTORISCHE WAARDEN, wat zijn dat eigenlijk? Volgens de provincie gaat het om “tastbare zaken, die we in onze dagelijkse omgeving, in stad en landelijk gebied aantreffen. Eigenlijk zou- den we misschien beter van cultuurlandschappelijke aspecten kunnen spreken. Die laten iets zien van de bewonings- en ontginningsgeschiedenis en dragen bij aan het bijzondere van een gebied, dorp of stads- deel”. Het gaat dus om alle elementen en structuren die een beeld geven van de bewoningsgeschiedenis, die nu nog aanwezig zijn en die in de toekomst een rol kunnen spelen in de ontwikkeling van het stede- lijke en landelijke gebied, aldus de provincie. * A. Haartsen en C. ten Oever-van Dijk, De cultuur- historie van de Kop van Noord-Holland en Texel, Haarlem februari 2002. De Kop: grensgebied tussen land en water De Kop van Noord-Holland is altijd grensgebied tussen land en water geweest. Een grens die geregeld verschoof: nu eens ten gunste van de zee, dan weer was het land aan de winnende hand. Zo’n duizend jaar geleden waren de Noordkop en Texel onderdeel van een groot veengebied, dat zich uitstrekte tot Friesland. Er bovenuit staken slechts de heuvels van Texel en Wieringen, als hoge, droge zandige eilanden. Holland op zijn smalst omstreeks 1300. Bron: Bosatlas 1995, Wolters-Noord- hoff Atlas Productions, Groningen. 6. Sporen Veel elementen van dat leven van toen (en daarna) op de grens van land en water zijn nu nog te zien. Zoals de vele zaken die met de waterbeheersing te maken hebben: dijken, molens, vaarten, sluizen en gemalen. Veel land in de Kop is boerenland, in diverse schake- ringen. Zoals “de prachtige Groote Sloot in de Zijpe- polder, geflankeerd door monumentale stolpboerde- rijen”, aldus gedeputeerde Enno Neef in zijn Voor- woord. Soms zijn de vroege sporen door latere ontwikkelin- gen vrijwel geheel uitgewist, soms liggen ze onder de grond. Er zijn ook voorbeelden van sporen die niet meteen te begrijpen zijn. Zoals de walvisbotten bij een boerderij (Groenland) aan de Korte Belkmerweg tussen Oudesluis en ’t Zand. Wat doen die botten daar zo midden in het land? “Pas als we weten dat de Zijpe- en Hazepolder vroeger aan zee lag (in het noorden bij Oudesluis, de Anna Paulownapolder is pas van 1847) en een deel van de bevolking in de 17e eeuw zijn brood verdiende met de walvisvaart, wordt De Hondsbossche en Pettemer Zeewering. de betekenis van de merkwaardig gebogen dampalen duidelijk”. Nadat de zeearm vanaf de 15e eeuw geleidelijk ver- zandde, zijn er verschillende pogingen gedaan om een dijk aan te leggen tussen de duinen bij Camper- duin en die van Callantsoog. Steeds moest de dijk verder landinwaarts worden gelegd; ruim 200 jaar ge- leden kreeg de Hondsbossche en Pettemer Zeewe- ring zijn huidige plaats”. [zie voor meer informatie de special van de Zijper Historie Bladen 2002 afl. 1] Van regionale (zeg provinciale) betekenis In de Kop van Noord-Holland zijn de volgende ele- menten van regionale betekenis: •het maritieme aspect; • het Noordhollands kanaal; • het ‘eiland’ Wieringen; • de Zijpe en Hazepolder; • de grote polders in het noorden van de Kop. Aan het begin van de inrit naar de boerderij ‘Groenland’ aan de Korte Belk- merweg bij ’t Zand herinneren twee eeuwenoude walviskaakbenen aan de tijd dat de vroegere eigenaar naar noordelijke wateren voer. Ook hier ‘scoort’ Zijpe, twee keer zelfs: het kanaal en de bedijking/polder zelf. Het Groot Noordhollandsch Kanaal loopt dwars “Deze cultuurhistorische elementen zijn vaak bepa- door Zijpe; het werd aangelegd van 1819 tot 1824 om lend voor de identiteit, de herkenbaarheid en de be- een veilige verbinding tussen Amsterdam en de levingswaarde van een gebied. Het is daarom be- Noordzee/Den Helder te vormen. langrijk er zorgvuldig mee om te gaan in de toe- [voor meer informatie zie het uitgebreide artikel van komst bij de planvorming en de afweging van ruim- Jan T. Bremer in de Zijper Historie Bladen 8e jrg. nr. telijke ontwikkeling”, aldus de provincie. 4, p. 5-19] Elementen van nationale of zelfs internationale betekenis In de Kop en op Texel zijn een aantal van die elemen- ten, zoals de Hondsbossche en Pettemer Zeewering (en de Hooge Berg op Texel, de vestingwerken in Den Helder, de Zuiderzeewerken en de Wieringer- meer). “Na de Afsluitdijk is de Hondsbossche en Pettemer Zeewering de meest bekende zeedijk van Nederland. De ‘Hondsbossche’ ligt op de plaats waar vroeger de Zijpe, een brede zeearm, het land binnenkwam en zich uitstrekte tot aan de Westfriese Omringdijk. Detail van de kaart van pag. 8 met daarop een “Profil van het Groot Kanaal” alsmede afbeeldingen van Z.M. Fregat Bellona en Christina Bernardina. 7. Gedeelte van een kaart van Noord-Holland met daarop ingetekend het Noordhollands Kanaal zoals het o.a. door de Zijpe is aangelegd; 1825. De Zijpe en Hazepolder: “Er zijn (vanaf 1551/52) zuidoosten van Oudesluis, meestal Romeins) en de- verschillende pogingen gedaan om het kweldergebied len van de dorpskernen van Schagerbrug, St. Maar- van de Zijpe te bedijken nadat de monding van de tensbrug, Burgerbrug, Callantsoog, Petten en Oude- zeeboezem was afgesloten (door de Hondsbossche). sluis. Voorts het ommuurde kerk(hof)terrein in Pet- Steeds ging er iets mis: de dijken bezweken bij ten. stormvloeden of oorlogshandelingen maakten het werk onmogelijk. Maar in 1597 werd de Zijpe defini- Zeer hoge waarde: sporen van bewoning van tief bedijkt en kon voor de landbouw worden inge- ca. 1000 na Chr. bezuiden Oudesluis richt. In de lengterichting van de polder werden af- Ten zuiden van Oudesluis, aan de westzijde van de wateringskanalen en wegen (groot woord voor schel- Groote Sloot in de polder PK, is de enige Zijper lo- penpaden, LFvL) aangelegd. Loodrecht hierop kwa- katie van archeologischee zeer hoge waarde [monu- men wegen die de verbinding tussen het ‘oude land’ mentnr. 14B –002 (1766)]. Het betreft sporen van be- van West-Friesland en het duingebied in het westen woning uit de Late Middeleeuwen (1000-1500 na vormden. Op de kruispunten van de (water- en Chr.). “Op een diepte variërend van 1.00 tot 1.20 me- land)wegen vinden we de dorpen, langs de wegen en ter bevindt zich hier over een oppervlak van globaal vaarten staan de markante stolpboerderijen”, aldus 1 ha een cultuurlaag met een dikte van 30-40 cm en het boekje. rustend op veen. Deze laag bestaat uit donker ge- mengd materiaal van zand, veen en klei met plaatse- Dan de cultuurhistorische waarden in Zijpe: lijk nogal wat cardiumschelpen. Ook is houtskool in de boor aangetroffen. Welke activiteiten (hier) pre- ARCHEOLOGIE cies hebben plaatsgevonden is nog niet geheel en al Het betreft bodemsporen en vondsten uit vroegere duidelijk. Aangenomen mag worden dat deze laag tijden, van de prehistorie tot het meer recente verle- goed geconserveerde overblijfselen, onder meer in de den. Die geven een beeld van de bewoningsgeschie- vorm van grondsporen en voorwerpen, bevat, die een denis. In Zijpe zijn 23 lokaties aangewezen: één van bijdrage leveren aan de bewoningsgeschiedenis van zeer hoge waarde, zestien van hoge waarde en zes het gebied. van waarde. Die laatste zes zijn sporen van bewoning Het feit dat de(ze) vindplaats aan de oever van een langs de Westfriese Omringdijk uit de Romeinse Tijd met zand opgevulde kreek ligt (deze is als gevolg van (0-450 na Chr.) of de Middeleeuwen (450-1500 na reliëfinversie duidelijk zichtbaar als een langgerekte Chr.).