System Transportu Publicznego W Izraelu

Home , Afikim (company), Carmelit, Dan Bus Company, Illit, Kavim, Metronit

Ulica Allenby w Tel Awiwie

System transportu publicznego w Izraelu

Tekst KAROLINA LUBIENIECKA-KOCOŃ, zdjęcia ADAM SZYDŁOWSKI

Izrael jest specyﬁ cznym państwem: mieszka w nim 8 049 3141 ludzi na powierzchni 20 770 kilometrów kwadratowych2. Jest to jedyne na świecie państwo żydowskie, tj. stworzone specjalnie dla wyznawców judaizmu, chociaż do niedawna najwięcej Żydów mieszkało w USA, a nie w Izraelu3.

zrael powszechnie kojarzony jest z miejscami województwa śląskiego ogniskuje się wokół aglomera- świętymi trzech wielkich religii monoteistycz- cji katowickiej. Trzeba także zauważyć, że wojewódz- Inych – islamu, chrześcijaństwa i judaizmu. Po- two śląskie powoli przestaje być kojarzone z przemy- dobnie do świadomości społeczeństw zachodnich słem wydobywczym węgla kamiennego, a staje się przebija się fakt, że Izrael jest państwem ultranowo- ważnym centrum polskiego high-techu. czesnych technologii. Silicon Wadi4 to nazwa obsza- Z drugiej strony istotne są różnice. System komuni- ru koncentracji fi rm high tech, położony w okolicach kacji publicznej Izraela kształtował się w czasie wojen największego miasta Izraela – Tel Awiwu, a także wo- i jest silnie zabezpieczany przed atakami terrorystycz- kół miast Ra’anana, Petah Tikwa, Herzliya, Netanya, nymi, które w Polsce na razie są zagrożeniem mar- Rechowot, sąsiedniego Rishon Le Zion. Wszystkie ginalnym. Tel Awiw jest stolicą dystryktu w Izraelu te uwarunkowania wymagają nowoczesnego trans- (odpowiednika województwa), a więc podział admi- portu publicznego, który zresztą korzysta z nowo- nistracyjny jest inny niż podział województwa ślą- czesnych technologii oferowanych przez otoczenie. skiego. De facto brak jest w Izraelu transportu rzecz- Dla czytelnika mieszkającego w województwie ślą- nego (marginalnego w Polsce). Mały jest też udział skim interesujące są pewne podobieństwa pomiędzy transportu tramwajowego. jak oni to robią? tym regionem a państwem Izrael, którego centrum Izrael, w przeciwieństwie do Polski, nie ma wła- administracyjno-gospodarcze skupione jest wokół snych kilku producentów autobusów, jedynie fi rma aglomeracji Tel Awiwu, tak jak centrum gospodarcze Merkavim produkuje takie pojazdy, w tym autobu- 57

Streszczenie Summary Izrael uznawany jest za jedno z bardziej innowacyjnych państw na Public Transport System In Israel

świecie. Z jednej strony jest to ziemia święta wszystkich trzech Israel is known as one of the most innovative countries in the Word. /2016 wielkich religii monoteistycznych, z drugiej – jest to państwo start- On the one hand, it is the holy ground for three great monotheistic upów, świetnych uniwersytetów i potężnej armii. Państwo, które żyje religions, and on the other hand it is a country of start-ups, well w stanie permanentnej wojny, ale i państwo, które stwarza swoim known universities and strong army. The country which in the state obywatelom dogodne warunki życia i rozwoju. Takie państwo potrze- of constant war and where at the same time oﬀ ers its citizens com- buje sprawnego transportu publicznego. O izraelskim transporcie fortable conditions for life and development. Such country requires publicznym traktuje poniższy tekst. public transport to meet its needs and the hereby article is to pre- sent its approach.

Słowa kluczowe: autobus, tramwaj, kolej, Rav Kav Keywords: Bus, tram, railway, Rav Kav komunikacja publiczna nr 4 komunikacja sy specjalne (na przykład więzienne)5, zwykle mo- dernizowane są zagraniczne konstrukcje. Z drugiej strony rozwijane są informatyczne systemy wspoma- gające transport publiczny, takie jak karta Rav Kav. Wszystko to sprawia, że system transportu publicznego w Izraelu wart jest uwagi.

Karta Rav Kav Na wstępie omówienia takich systemów transporto- wych w Izraelu, jak tramwaje czy autobusy, należy krótko opisać narzędzie integrujące te systemy, po- zwalające wykorzystywać te same bilety u różnych przewoźników przy minimum komplikacji rozlicze- niowych. Takim systemem jest wspomniana już karta Rav Kav. Działa ona podobnie jak karta ŚKUP – można na niej kodować różnego rodzaju bilety. Rav Kav dostępna jest w wersji spersonalizowanej, ano- nimowej i semianonimowej (gdzie dane osobowe są zapisywane jedynie na karcie, a nie na serwerach zewnętrznych)6. Karta Rav Kav nie nadaje się do płacenia za usłu- gi inne niż transportowe, ale z drugiej strony można nią płacić za usługi tzw. Moniyyot Sherut, czyli tak- sówek zbiorowych7. Egged odpowiada za 55 procent izraels kiego trans- Autobusy i tramwaje w Izraelu portu publicznego, zatrudnia ok. 6000 pracowni- Jednym z najnowszych środków transportu miej- ków i operuje fl otą 2800 autobusów, część z nich jest skiego w Izraelu są jerozolimskie tramwaje. System opancerzona. Dziennie przewozi około miliona pasa- tramwajowy w tym mieście obsługiwany jest jedy- żerów16. Rola Eggedu zmniejsza się wskutek zmniej- nie przez 23 maszyny Citadis-302 produkcji francu- szania dotacji rządowych, które zostaną ograniczone skiej fi rmy Alstom. Każdy z nich ma 112 miejsc sie- do wspierania przejazdów studentów, żołnierzy i za- dzących. Operatorem tramwajów są między innymi opatrzenia wojskowego17. spółki Harel (narodowy ubezpieczyciel w Izraelu), Co ciekawe, od 1990 do 2011 roku w ramach Israel Infrastructure Fund Alstom (20 proc.) i Veolia Eggedu funkcjonowały Mehadrin bus lines (hebr. Transport. W użyciu są bilety jednorazowe i karta ʷʥ ʮʤʣʸʩʯ), czyli linie autobusowe przeznaczone dla Rav Kav. Cena biletów wynosi od 5,9 szekli za je- ultraortodokyjnych Żydów, oferujące między in- den przejazd do 94,4 szekli za bilet 20-przejazdowy. nymi podziały przestrzeni autobusu ze względu Należy dodać, że cena jednego szekla to ok. 1 zł8. na płeć. Działalność ta została zawieszona ze wzglę- Pensja minimalna w Izraelu wynosi ok. 4000 szekli9. du na orzeczenie sądu izraelskiego, mówiące o prak- Początkowo linia tramwajowa liczyła 23 przystan- tykowaniu dyskryminacji płciowej przez te linie au- ki, a jej długość to prawie 14 kilometrów. Obecnie tobusowe18. przedłużono ją do 22,5 km10. Egged organizuje także przejazdy turystyczne po- System tramwajowy tworzony jest też w Tel Awi- przez swoją spółkę córkę, Egged Tours19. Ceny bi- wie. Pierwsze prace nad tzw. czerwoną linią rozpo- letów Eggedu są zależne od trasy. Każda trasa ozna- częto w 2011 roku11, chociaż pierwsze plany datują czona jest kodem, któremu przyporządkowana jest się na rok 189212. Duża część czerwonej linii będzie cena od 5 do 70 szekli20. Podobnie jak w przypadku ukryta pod ziemią: jak pisze operator, 10 stacji tram- tramwajów, można używać karty Rav Kav. Inną spół- waju będzie podziemnych13. Otwarcie czerwonej li- ką córką Eggedu jest Egged Ta’avura (hebr. ʠʢʓ ʣʓ ʲʔʘ ʡ˒ʏ ʸ ʤʕ ) jak oni to robią? nii planowane jest na 2021 rok14. prowadząca transport między innymi w Ashdod, Ne- Jak pisze serwis Informtram: „Wykonanie projek- tanii, Mevaseret Zion i Ma’ale Adumim. tu ma nastąpić do roku 2030. Konsorcjum, w skład Następną spółką autobusową, jaką warto szerzej 58 którego wchodzi Afrika Israil Lwa Lewajewa, spół- opisać w kontekście izraelskiego systemu transpor- dzielnia Eged, niemiecka fi rma Siemens, chińskie tu publicznego, jest działająca w obrębie aglomeracji przedsiębiorstwo SSESS i portugalska fi rma Soares Tel Awiw Dan Bus Company (hebr. ʣʯ ʧʡʸʤ ʬʺʧʡʥʸʤ

/2016 da Costa, powinno (…) zainwestować w ten projekt ʶʩʡʥʸʩʺ). Oferuje ona przede wszystkim przejazdy 2,5 mld szekli. (…) Od państwa izraelskiego otrzyma międzymiastowe. subsydium w wysokości 7,5 mld szekli”15. Dan jest kolejną spółdzielnią. Firma została stwo- Największą fi rmą autobusową w Izraelu jest spół- rzona w 1945 roku z dwu fi rm – Galei HaMaavir dzielnia Egged (hebr. ʠʓʢʓʣ, Zjednoczenie). Egged po- i Ihud Regev. Dan operuje 1200 busami i zatrudnia wstał w 1933 roku; jest to największa fi rma trans- 2400 pracowników. W 2009 roku 23,5 proc. izra- portu pasażerskiego. Egged działa także w Holandii elskich pasażerów podróżowało autobusami Dan21.

komunikacja publiczna nr 4 komunikacja i w Polsce jako Mobilis. Spółka córka – Dan BaDarom to operator auto- Pomysł zbudowania kolei w Palestynie poddał w 1839 roku sir Moses Montefi ore. Jednak pomysł musiał czekać na realizację 51 lat. W 1890 roku rozpoczęto budowę pierwszej linii kolejowej z Jaff y do Jerozolimy24. W pra- cach projektowych brał udział polski inżynier i podróż- nik Paweł Strzelecki25. W przeciwieństwie do wielu prywatnych operatorów transportu autobusowego, Izraeli Raiways są przedsiębiorstwem państwowym. Dziś koleje izraelskie mają 63 stacje i 9 linii kolejowych. Tabor kolejowy to około 200 lokomotyw oraz kilkadziesiąt elektrycznych i spalinowych zespo- łów trakcyjnych, a także kilkaset wagonów. Co cie- Jerozolima – ulica Shlomo Ha-Melekh kawe, w użyciu są jeszcze lokomotywy zdobyte przez 26 Po prawej wojsko izraelskie w czasie wojny sześciodniowej . Skrzyżowanie ulic Allenby i King George w Tel Awiwie Pasażerowie przewożeni są w jedno- lub dwupiętro- wych wagonach, przewóz rowerów – zarówno zwy- busowy skupiający działalność na południowych kłych, jak i elektrycznych czy trójkołowych – możli- krańcach pustyni Negev22. Ceny biletów wahają się wy jest w określonych godzinach27. od 5,9 do 12,5 szekli. W tej fi rmie także obowiązu- Interesująca wydaje się reforma planów taryfowych je karta Rav Kav. kolei izraelskich28. Stworzono trzy obszary przejazdów Na uwagę zasługuje także Illit Transport Ltd. – ope- wokół terenów metropolitalnych Haify, Tel Awiwu rator autobusowy kierujący swoją ofertę dla ultraor- i Jerozolimy. Każdy obszar podzielony jest na trzy todoksyjnych Żydów. Obecnie fi rma ta została sca- strefy. Od przekraczania tych stref zależna jest cena lona z następnym opisanym operatorem Kavim, ale przejazdów. Ceny te wahają się od 16 szekli za bilet autobusy nadal kursują pod logiem Illit. dzienny do 495 za bilet miesięczny w obszarach Tel Kavim to operator autobusowy obsługujący mię- Awiwu i Haify (obejmujący trzy strefy)29. dzy innymi miasta Aufula i Beit Shean. Operator ten W wagonach pasażerskich nie ma podziału na klasy, dysponuje fl otą około 300 autobusów23. Akceptowa- dostępne fi lmy pozwalają stwierdzić, że standard po- na jest karta Rav Kav. ciągów międzymiastowych podobny jest do polskich Konkurentem Kavim jest Superbus. Firma Intercity (pomiędzy I a II klasą)30. Dzięki karcie Rav ta użytkuje 140 autobusów i zatrudnia około 200 Kav możliwe jest kontynuowanie podróży autobu- pracowników. Superbus jest efektem prywatyzacji sem lub tramwajem bez zmiany biletu31. i demonopolizacji branży transportowej w Izraelu. Plany na przyszłość to modernizacja linii kolejo- Operuje w takich miejscowościach jak Afula, Mig- wych, między innymi budowa szybkiego połączenia dal Haemek, Beit Shean, Yokneam Illit, Kiryat Ti- pomiędzy Jerozolimą a Tel Awiwem32. Planuje się von, Daliyat al-Karmel. Także Superbus akceptuje także budowę szybkiej kolei do Eilatu. Proponowane jak oni to robią? kartę Rav Kav. są połączenia do Afuli i Tyberiady33. Ponadto planuje Inne fi rmy transportu autobusowego to między się połączenia kolejowe do Strefy Gazy34. innymi Afi kim (hebr. ʠʴʩʷʩʭ; Drogi), Metrodan Be- Izraelskie linie kolejowe odnotowały w 2015 roku ersheba Ltd, Metropoline Metronit. Projektowane 70 milionów dolarów zysku przy 9-procentowym 59 są także nocne linie autobusowe. wzroście przewozów pasażerskich35. Koleje Izrael- skie są również właścicielem jedynego w Izraelu mu- 36

Kolej w Izraelu zeum kolei . /2016 W Izraelu mamy do czynienia z jednym operatorem Niezwykle ciekawym środkiem transportu w Izra- kolejowym, odpowiedzialnym za przewozy zarówno elu jest Carmelit w Haifi e. Zbudowana w 1959 roku, regionalne (de facto w obrębie jednego miasta lub jest z jednej strony usytuowana całkowicie pod zie- aglomeracji), jak i międzymiastowe i towarowe. Ten mią, a więc jest metrem, a z drugiej strony nie jest przewoźnik to Israel Railways (hebr. ʸʫʡʺ ʩʹʸʠʬ, Ra- typowym zbiorem elektrycznych zespołów trakcyj- kévet Yisraél). Sieć torowa ma standardowy rozstaw nych, jest to kolej linowo-terenowa. Fakt, że ma je-

1435 milimetrów. dynie 6 stacji, na dystansie 1,8 km, łączących śród- publiczna nr 4 komunikacja mieście Haify z Górą Karmel, czyni ją najkrótszym metrem na świecie37. Wspomniane stacje to: Gan HaEm, Bnei Zion, Massada, HaNevi’im, Solel Bone i Kikar Pariz38. Operatorem Carmelitu jest Ha Carmelit Haifa ltd., a właścicielem miasto Haifa. Kolej kursuje wahadło- wo pomiędzy godziną 6.00 a 24.00. Ceny biletów File:BombardierDDIsrarail.jpg wahają się od 6,60 szekli za pojedynczy bilet do 307

szekli za łączony bilet miesięczny Egged Carmelit. https://commons.wikimedia.org/wiki/ Carmelit jest atrakcją turystyczną, a nie pełnopraw- nym elementem transportu publicznego, w przeci- wieństwie do kolejki linowej na górę Karmel. Kolejka ta ma długość 4,4 kilometra, a jej krań- cowe stacje to z jednej strony dworzec autobusowy, a z drugiej Uniwersytet Haifi jski i Technion, co sprawia, że jest wykorzystywana przez studentów. Ope- ratorem jest miasto Haifa. Ceny biletów wahają się od 15 szekli w jedną stronę drogi. Oprócz kolejki linowej w Haifi e jest także kolejka linowa na górę Massada i w kibucu Rosh HaNikra, ale ma ona tylko znaczenie turystyczne. Izrael dysponuje ponadto 12 portami lotniczymi, z czego Sde Dov obsługuje połączenia krajowe do Ejla- tu i Rosz Piny. Połączenia z tych portów obsługują pry- watne linie lotnicze, dlatego trudno je włączyć do systemu transportu publicznego. Powyższe wyliczenie nie będzie jednak pełnym obrazem transportu publicznego nie jest transgraniczny. Z czterech sąsiadów Izraela, w Izraelu, jeżeli nie omówi się opisywanych zjawisk. dwóch jest w stanie permanentnej wojny z państwem żydowskim, a dwóch utrzymuje chłodne, choć poko- Podsumowanie jowe stosunki. Z powodów politycznych niemożliwe Transport publiczny ma w Izraelu duże znaczenie; jest więc przedłużanie linii kolejowych czy autobuso- przy dobrej sieci dróg lokalnych i ekspresowych dy- wych za granicę, tak jak w Cieszynie czy Zgorzelcu. namicznie rozwija się transport autobusowy i kolejo- Trudno mówić o promach morskich na Cypr, obsłu- wy. Znacznie mniejsze niż w województwie śląskim giwanych przez prywatnych operatorów, jako o czę- znaczenie ma transport tramwajowy, a Carmelit i ko- ści transportu publicznego. Mała sieć rzek wyklucza lejki linowe oraz krajowe porty lotnicze są raczej cie- de facto transport rzeczny w tym państwie. kawostkami niż pełnoprawnymi uczestnikami ryn- Patrząc na Izrael jak na państwo o wysokim stop- ku transportowego. Transport publiczny w Izraelu, niu innowacyjności, jego transport publiczny wydaje w odróżnieniu od transportu publicznego w Polsce, się niezwykle konserwatywny i zachowawczy. Próż- no w Izraelu szukać maglev (kolej magnetyczna) czy koncepcji hyperloop. Linie kolejowe są standardo- SPROSTOWANIE we, koleje wysokich prędkości są dopiero planowane. Operatorzy autobusów oferują nowoczesny tabor, ale W numerze 3 kwartalnika „Komunikacja publiczna” (wrze- brakuje autobusów napędzanych gazem ziemnym czy sień-listopad 2016) w artykule „Inwestycyjne plany Tram- energią słoneczną. Projekty klasycznego metra zostały wajów Śląskich” (s. 60-61) znalazła się nieprawdziwa in- zarzucone. Izrael ma za to Carmelit – najkrótsze me- formacja, jakoby Tramwaje Śląskie tro na świecie. Z drugiej strony, izraelski system trans- Modernizacja 100 kilometrów torów, budowa trzech nowych linii i zakup 40 pojazdów S.A. miały wybudować nową linię tramwa- portu publicznego nie proponuje znaczących różnic

jak oni to robią? Inwestycyjne plany Tramwajów Śląskich jową z sosnowieckiego Zagórza, wzdłuż Tekst i zdjęcie PATRYK TUZGIER standardów podróżowania, czego doświadczyć można Tramwaje Śląskie to dobry przykład spółki, – W I etapie chcemy realizować te zadania, któ- re nie wymagają uzyskania decyzji środowiskowych która dzięki pieniądzom z Unii Europejskiej i/lub które są już zaawansowane pod względem przy- przeprowadziła w ostatnich latach spore inwestycje. gotowania – na przykład posiadamy dokumentację ulicy Braci Mieroszewskich, do Dąbro- Zakup nowych tramwajów i zmodernizowane projektową, bądź jest ona w opracowaniu, posiada- torowiska to jedne z najważniejszych zmian, jakie my dokumenty niezbędne do rozpoczęcia realizacji w Polsce. W rezultacie można powiedzieć, że izraelski – wyjaśnia rzecznik. zaszły w aglomeracji katowickiej. To jednak nie Wśród tych zadań znajdują się między innymi: wszystko. Przed spółką kolejna fala inwestycji. • budowa pierwszej części nowej linii tramwajowej w So- snowcu – od pętli w Zagórzu do placu Papieskiego, wy Górniczej. ch skala będzie ogromna, ponieważ w najbliższych • modernizacja torowiska od centrum Bytomia latach Tramwaje Śląskie zamierzają zmodernizo- do zajezdni Bytom Stroszek, I wać prawie jedną trzecią swoich torowisk, co rów- • modernizacja torowisk na terenie Dąbrowy Gór- system transportu publicznego jest optymalny – nie nież będzie się wiązać z wieloma utrudnieniami. niczej (w tym linia do Huty Katowice), – Nasze plany inwestycyjne zakładają moderniza- • modernizacja torowiska w ulicy 3 Maja w Chorzowie. Spółka tramwajowa rozważała możli- 60 cję blisko 100 km torowisk w 10 miastach i budowę Etap ten obejmuje większość zadań, które zosta- trzech nowych linii tramwajowych – wyjaśnia Andrzej ły ujęte w projekcie, jednak ze względu na ich skalę, Zowada, rzecznik prasowy spółki Tramwaje Śląskie. trudno wymienić wszystkie. Nowe torowiska powstaną w Dąbrowie Górniczej, W drugim etapie znalazły się zadania, które wyma- za drogi, ale też nie tani, nie innowacyjny za wszelką Sosnowcu i Katowicach. Pierwsza inwestycja obejmuje gają uzyskania decyzji środowiskowych oraz te, które budowę nowego torowiska od istniejącej pętli tramwa- są już w początkowej fazie przygotowania do realiza- wość budowy takiej linii, jednak osta- jowej Sosnowiec Zagórze, wokół osiedla Pekin, do uli- cji. Wśród tych zadań są między innymi: cy Braci Mieroszewskich i wzdłuż tej arterii do Dą- • budowa nowej linii tramwajowej na południu Ka- browy Górniczej, gdzie torowisko zostanie włączone towic oraz drugi etap budowy linii w Sosnowcu do istniejącej infrastruktury na ulicy Królowej Jadwigi. i Dąbrowie Górniczej, cenę, ale też nie przestarzały. Dwie kolejne inwestycje zostaną przeprowadzo- • modernizacja torowisk na terenie Świętochłowic ne na terenie Katowic. Pierwsza z nich zakłada bu- (w Chropaczowie i Lipinach), tecznie nie znalazła się ona w zakresie dowę nowej linii wzdłuż ulicy Grundmanna, która • modernizacja torowiska linii nr 26 w ciągu ulicy połączy torowiska w ulicach Gliwickiej i Chorzow- Wojska Polskiego w Sosnowcu. skiej. Drugi projekt obejmuje budowę torów od ist- niejącej pętli Brynów przez Ochojec do osiedla Od- Nowe tramwaje rodzenia, zakończonych pętlą Kostuchna w okolicy Inwestycje infrastrukturalne to jedno. Kolejnym skrzyżowania ulicy Bażantów z ulicą Armii Krajowej. aspektem inwestycyjnym jest kupno nowych tram- nowego projektu inwestycyjnego, który Tramwaje Śląskie zakładają, że projekt inwestycyj- wajów. Tramwaje Śląskie przygotowują się do zakupu ny pn. „Zintegrowany projekt modernizacji i rozwoju około 40 nowych wagonów. Obecnie spółka pracuje infrastruktury tramwajowej w Aglomeracji Śląsko-Za- nad przygotowaniem kompletnej dokumentacji apli- jak oni to robią? głębiowskiej wraz z zakupem taboru tramwajowego” kacyjnej, która jest niezbędna do ubiegania się o do- /2016 realizowany będzie dwuetapowo. Obecnie trwają pra- fi nansowanie projektu ze środków Unii Europejskiej będzie realizowany w kolejnych latach. ce nad docelowym rozdziałem zadań. w perspektywie fi nansowej do 2020 roku. 60 Streszczenie Summary Autor przywołuje przykład spółki Tramwaje Śląskie jako ﬁ rmy do- Investment Plans Of Silesian Trams brze wykorzystującej fundusze unijne. Dotychczasowa moderniza- The author refers to the example of Silesian Trams as a company well

/2016 cja infrastruktury i zakup nowego taboru to jedna z najważniejszych utilising the European Union funds. The hitherto modernisation of the zmian, jakie zaszły w ostatnich latach w aglomeracji katowickiej. infrastructure and purchases of new rolling stock make one of most Przed tramwajową spółką kolejna fala inwestycji. Artykuł opisuje jej important changes that occurred in recent years in the Katowice con- W zamian za to przewidziane do realiza- plany rozwojowe. Odnowione zostanie blisko 100 km torowisk w 10 urbation. The tram company faces another wave of investments. The miastach, wybudowane będą trzy nowe linie, przebudowywane są paper describes their development plans. Nearly 100 km of tracks will stare wagony i zakupione zostanie 40 nowych. be renewed in 10 cities, three new lines will be constructed, old cars are being reconstructed and 40 new will be purchased.

Słowa kluczowe: Unia Europejska, Tramwaje Śląskie, Keywords: European Union, Silesian Trams, infrastructure modernizacja infrastruktury modernisation komunikacja publiczna nr 3 komunikacja cji jest zadanie przebudowy torowiska tramwajowego wraz z siecią trakcyjną w Sosnowcu w ciągu ulic Andersa i 1 Maja (od ulicy 11 Li- stopada do ronda im. Gierka). Andrzej Zowada Karolina Lubieniecka-Kocoń | Inżynier transportu, anglistka, pracownik Rzecznik spółki Tramwaje Śląskie SA Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach komunikacja publiczna nr 4 komunikacja 30 https://www.youtube.com/watch?v=QBsV1HD3fR4 / [dostęp 11.09.16]. 31 http://www.rail.co.il/EN/Documents/booklet-a5_eng_2.pdf / [dostęp 11.09.16]. 32 http://www.globes.co.il/en/article-israel-railways-to-build-modiin-

fot. Jacek Madeja Jacek fot. jerusalem-rail-link-1001138000/[dostęp 11.09.16]. 33 http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4831863,00.html/ [dostęp 11.09.16]. 34 http://forward.com/news/2866/palestinians-israelis-to-seek-additional- american// [dostęp 11.09.16]. 35 http://www.railjournal.com/index.php/fi nancial/israel-reports-9-passenger-increase.html?channel=000/[dostęp 11.09.16]. 36 http://www.rail.co.il/EN/Fun/Museum/Pages/about.aspx/ [dostęp 11.09.16]. 37 http://www.carmelithaifa.com/ [dostęp 11.09.16] 38 Ibidem.

Literatura 1. Dashefsky A., Sheskin I.M., American Jewish Year, Sprin- ger Doderdecht 2012. 2. Cotterell P., A Tramway Project in Jaff a, „HaRakevet” 6, 11-12. 3. Cotterell P., Th e Railways of Palestine and Israel, Tourret Publishing, Abingdon 1984. 4. Ettinger Y., Israeli bus company advocates segregated seats despite court ruling, „Haaretz” 19/2011. 5. Grunewald K., Th e origins of the Jaff a-Jerusalem Railway, [w:] Wirtschaft und Technik: Studien zur Geschichte Wis- senschaft, 1969, pp. 255-265. 6. Hazelcorn S., Special: Which Bus Company Provides Ac- ceptable Service Ynet. 10-05-29. 7. Hodorov I., Th e Revolution is Already Here. „Yedioth Ah- Jerozolima - Yafo str. ronoth”, 8/2008, p. 34.

Webgrafi a: 1 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ 1. http://biznes.onet.pl/waluty/profi le/fi xing-nbp/n-sze- is.html (dostęp 09.01.16). kel-izrael,822,0,80,profi le-waluta-nbp.html. 2 Ibidem. 2. http://danbadarom.co.il/. 3 Dashefsky A., Sheskin I.M., American Jewish Year, „Springer Doder- decht” 2012. 3. http://forward.com/news/2866/palestinians-israelis-to- 4 http://www.ft.com/cms/s/[dostęp 09.09.16]. seek-additional-american/. 5 http://www.merkavim.co.il/en/projects /[dostęp 09.09.16]. 4. http://infotram.pl/tel-awiw-szybki-tramwaj-czy-me- 6 http://www.egged.co.il/Article-786-Rav-Kav-Card.aspx#3/[dostęp tro-_more_22854.html#. 09.09.16]. 7 http://www.news1.co.il/Archive/001-D-219757-00.html?tag=13-16-34/ 5. http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnoryn- [dostęp 09.09.16]. kowe/izrael-to-nie-raj-na-ziemi/. 8 http://biznes.onet.pl/waluty/profi le/fi xing-nbp/n-szekel-izrael,822,0,80, 6. http://www.carmelithaifa.co.il/. profi le-waluta-nbp.html /[dostęp 09.09.16]. 9 http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnorynkowe/izrael-to- 7. https://www.cia.gov/library/publications/the-world- -nie-raj-na-ziemi/ /[dostęp 11.09.16]. -factbook/geos/is.html. 10 http://www.citypass.co.il/english/default.aspx /[dostęp 11.09.16]. 8. http://www.ft.com/cms/s/. 11 http://www.globes.co.il/en/article-1000684515 /[dostęp 11.09.16]. 9. http://www.egged.co.il/. 12 Cotterell P., A Tramway Project in Jaff a. „HaRakevet” (6): 11–12. 13 http://www.nta.co.il/en/content/projects-currently-underway/ [dostęp 10. http://www.egged.co.il/Article-786-Rav-Kav-Card.aspx#3. 11.09.16]. 11. http://www.egged.co.il/Article-817-Egged-Tours.aspx. 14 Ibidem. 12. http://www.egged.co.il/Article-1593-Fares-and-Codes. 15 http://infotram.pl/tel-awiw-szybki-tramwaj-czy-metro-_more_22854. html#/[dostęp 13.09.16]. aspx#1. 16 http://www.egged.co.il//[dostęp 11.09.16]. 13. http://www.globes.co.il/en/article-1000684515. 17 http://www.haaretz.com/print-edition/business/fresh-future-for-eg- 14. http://www.globes.co.il/en/article-israel-railways-to- ged-1.177059 /[dostęp 11.09.16]. build-modiin-jerusalem-rail-link-1001138000. 18 Ettinger Y., Israeli bus company advocates segregated seats despite court ruling „Haaretz” 19/2011. 15. http://www.haaretz.com/print-edition/business/fresh- jak oni to robią? 19 http://www.egged.co.il/Article-817-Egged-Tours.aspx /[dostęp -future-for-egged-1.177059. 11.09.16]. 16. http://www.merkavim.co.il/en/projects. 20 http://www.egged.co.il/Article-1593-Fares-and-Codes.aspx#1 /[dostęp 17. http://www.news1.co.il/Archive/001-D-219757-00. 11.09.16]. 61 21 Hazelcorn S., Special: Which Bus Company Provides Acceptable Service html?tag=13-16-34. Ynet. [dostęp 10-05-29]. 18. http://www.nta.co.il/en/content/projects-currently-un- 22 http://danbadarom.co.il/ /[dostęp 11.09.16] derway. 23 Hodorov I., Th e Revolution is Already Here. „Yedioth Ahronoth” 8/2008, p. 34. 19. http://www.rail.co.il/EN/Documents/booklet-a5_ /2016 24 Cotterell P., Th e Railways of Palestine and Israel, Tourret Publishing, eng_2.pdf. Abingdon 1984. 20. http://www.rail.co.il/EN/Fun/Museum/Pages/about.aspx. 25 Grunewald K., Th e origins of the Jaff a-Jerusalem Railway Wirtschaft und Technik: Studien zur Geschichte Wissenschaft, 1969 pp. 255–265. 21. http://www.rail.co.il/EN/Homepage/Pages/bicycle.aspx. 26 Cotterell, op. cit. 22. http://www.railjournal.com/index.php/fi nancial/israel- 27 http://www.rail.co.il/EN/Homepage/Pages/bicycle.aspx/ [dostęp -reports-9-passenger-increase.html?channel=000. 11.09.16]. 23. http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L- 28 http://www.rail.co.il/EN/Documents/booklet-a5_eng_2.pdf/ [dostęp 11.09.16]. 483 1863,00.html. 29 Ibidem.

24. https://www.youtube.com/watch?v=QBsV1HD3fR4. publiczna nr 4 komunikacja