Ulica Allenby w Tel Awiwie System transportu publicznego w Izraelu Tekst KAROLINA LUBIENIECKA-KOCOŃ, zdjęcia ADAM SZYDŁOWSKI Izrael jest specyfi cznym państwem: mieszka w nim 8 049 3141 ludzi na powierzchni 20 770 kilometrów kwadratowych2. Jest to jedyne na świecie państwo żydowskie, tj. stworzone specjalnie dla wyznawców judaizmu, chociaż do niedawna najwięcej Żydów mieszkało w USA, a nie w Izraelu3. zrael powszechnie kojarzony jest z miejscami województwa śląskiego ogniskuje się wokół aglomera- świętymi trzech wielkich religii monoteistycz- cji katowickiej. Trzeba także zauważyć, że wojewódz- Inych – islamu, chrześcijaństwa i judaizmu. Po- two śląskie powoli przestaje być kojarzone z przemy- dobnie do świadomości społeczeństw zachodnich słem wydobywczym węgla kamiennego, a staje się przebija się fakt, że Izrael jest państwem ultranowo- ważnym centrum polskiego high-techu. czesnych technologii. Silicon Wadi4 to nazwa obsza- Z drugiej strony istotne są różnice. System komuni- ru koncentracji fi rm high tech, położony w okolicach kacji publicznej Izraela kształtował się w czasie wojen największego miasta Izraela – Tel Awiwu, a także wo- i jest silnie zabezpieczany przed atakami terrorystycz- kół miast Ra’anana, Petah Tikwa, Herzliya, Netanya, nymi, które w Polsce na razie są zagrożeniem mar- Rechowot, sąsiedniego Rishon Le Zion. Wszystkie ginalnym. Tel Awiw jest stolicą dystryktu w Izraelu te uwarunkowania wymagają nowoczesnego trans- (odpowiednika województwa), a więc podział admi- portu publicznego, który zresztą korzysta z nowo- nistracyjny jest inny niż podział województwa ślą- czesnych technologii oferowanych przez otoczenie. skiego. De facto brak jest w Izraelu transportu rzecz- Dla czytelnika mieszkającego w województwie ślą- nego (marginalnego w Polsce). Mały jest też udział skim interesujące są pewne podobieństwa pomiędzy transportu tramwajowego. jak oni to robią? tym regionem a państwem Izrael, którego centrum Izrael, w przeciwieństwie do Polski, nie ma wła- administracyjno-gospodarcze skupione jest wokół snych kilku producentów autobusów, jedynie fi rma aglomeracji Tel Awiwu, tak jak centrum gospodarcze Merkavim produkuje takie pojazdy, w tym autobu- 57 Streszczenie Summary Izrael uznawany jest za jedno z bardziej innowacyjnych państw na Public Transport System In Israel świecie. Z jednej strony jest to ziemia święta wszystkich trzech Israel is known as one of the most innovative countries in the Word. /2016 wielkich religii monoteistycznych, z drugiej – jest to państwo start- On the one hand, it is the holy ground for three great monotheistic upów, świetnych uniwersytetów i potężnej armii. Państwo, które żyje religions, and on the other hand it is a country of start-ups, well w stanie permanentnej wojny, ale i państwo, które stwarza swoim known universities and strong army. The country which in the state obywatelom dogodne warunki życia i rozwoju. Takie państwo potrze- of constant war and where at the same time off ers its citizens com- buje sprawnego transportu publicznego. O izraelskim transporcie fortable conditions for life and development. Such country requires publicznym traktuje poniższy tekst. public transport to meet its needs and the hereby article is to pre- sent its approach. Słowa kluczowe: autobus, tramwaj, kolej, Rav Kav Keywords: Bus, tram, railway, Rav Kav komunikacja publiczna nr 4 komunikacja sy specjalne (na przykład więzienne)5, zwykle mo- dernizowane są zagraniczne konstrukcje. Z drugiej strony rozwijane są informatyczne systemy wspoma- gające transport publiczny, takie jak karta Rav Kav. Wszystko to sprawia, że system transportu publicz- nego w Izraelu wart jest uwagi. Karta Rav Kav Na wstępie omówienia takich systemów transporto- wych w Izraelu, jak tramwaje czy autobusy, należy krótko opisać narzędzie integrujące te systemy, po- zwalające wykorzystywać te same bilety u różnych przewoźników przy minimum komplikacji rozlicze- niowych. Takim systemem jest wspomniana już kar- ta Rav Kav. Działa ona podobnie jak karta ŚKUP – można na niej kodować różnego rodzaju bilety. Rav Kav dostępna jest w wersji spersonalizowanej, ano- nimowej i semianonimowej (gdzie dane osobowe są zapisywane jedynie na karcie, a nie na serwerach zewnętrznych)6. Karta Rav Kav nie nadaje się do płacenia za usłu- gi inne niż transportowe, ale z drugiej strony można nią płacić za usługi tzw. Moniyyot Sherut, czyli tak- sówek zbiorowych7. Egged odpowiada za 55 procent izraels kiego trans- Autobusy i tramwaje w Izraelu portu publicznego, zatrudnia ok. 6000 pracowni- Jednym z najnowszych środków transportu miej- ków i operuje fl otą 2800 autobusów, część z nich jest skiego w Izraelu są jerozolimskie tramwaje. System opancerzona. Dziennie przewozi około miliona pasa- tramwajowy w tym mieście obsługiwany jest jedy- żerów16. Rola Eggedu zmniejsza się wskutek zmniej- nie przez 23 maszyny Citadis-302 produkcji francu- szania dotacji rządowych, które zostaną ograniczone skiej fi rmy Alstom. Każdy z nich ma 112 miejsc sie- do wspierania przejazdów studentów, żołnierzy i za- dzących. Operatorem tramwajów są między innymi opatrzenia wojskowego17. spółki Harel (narodowy ubezpieczyciel w Izraelu), Co ciekawe, od 1990 do 2011 roku w ramach Israel Infrastructure Fund Alstom (20 proc.) i Veolia Eggedu funkcjonowały Mehadrin bus lines (hebr. Transport. W użyciu są bilety jednorazowe i karta ʷʥ ʮʤʣʸʩʯ), czyli linie autobusowe przeznaczone dla Rav Kav. Cena biletów wynosi od 5,9 szekli za je- ultraortodokyjnych Żydów, oferujące między in- den przejazd do 94,4 szekli za bilet 20-przejazdowy. nymi podziały przestrzeni autobusu ze względu Należy dodać, że cena jednego szekla to ok. 1 zł8. na płeć. Działalność ta została zawieszona ze wzglę- Pensja minimalna w Izraelu wynosi ok. 4000 szekli9. du na orzeczenie sądu izraelskiego, mówiące o prak- Początkowo linia tramwajowa liczyła 23 przystan- tykowaniu dyskryminacji płciowej przez te linie au- ki, a jej długość to prawie 14 kilometrów. Obecnie tobusowe18. przedłużono ją do 22,5 km10. Egged organizuje także przejazdy turystyczne po- System tramwajowy tworzony jest też w Tel Awi- przez swoją spółkę córkę, Egged Tours19. Ceny bi- wie. Pierwsze prace nad tzw. czerwoną linią rozpo- letów Eggedu są zależne od trasy. Każda trasa ozna- częto w 2011 roku11, chociaż pierwsze plany datują czona jest kodem, któremu przyporządkowana jest się na rok 189212. Duża część czerwonej linii będzie cena od 5 do 70 szekli20. Podobnie jak w przypadku ukryta pod ziemią: jak pisze operator, 10 stacji tram- tramwajów, można używać karty Rav Kav. Inną spół- waju będzie podziemnych13. Otwarcie czerwonej li- ką córką Eggedu jest Egged Ta’avura (hebr. ʠʢʓ ʣʓ ʲʔʘ ʡ˒ʏ ʸ ʤʕ ) jak oni to robią? nii planowane jest na 2021 rok14. prowadząca transport między innymi w Ashdod, Ne- Jak pisze serwis Informtram: „Wykonanie projek- tanii, Mevaseret Zion i Ma’ale Adumim. tu ma nastąpić do roku 2030. Konsorcjum, w skład Następną spółką autobusową, jaką warto szerzej 58 którego wchodzi Afrika Israil Lwa Lewajewa, spół- opisać w kontekście izraelskiego systemu transpor- dzielnia Eged, niemiecka fi rma Siemens, chińskie tu publicznego, jest działająca w obrębie aglomeracji przedsiębiorstwo SSESS i portugalska fi rma Soares Tel Awiw Dan Bus Company (hebr. ʣʯ ʧʡʸʤ ʬʺʧʡʥʸʤ /2016 da Costa, powinno (…) zainwestować w ten projekt ʶʩʡʥʸʩʺ). Oferuje ona przede wszystkim przejazdy 2,5 mld szekli. (…) Od państwa izraelskiego otrzyma międzymiastowe. subsydium w wysokości 7,5 mld szekli”15. Dan jest kolejną spółdzielnią. Firma została stwo- Największą fi rmą autobusową w Izraelu jest spół- rzona w 1945 roku z dwu fi rm – Galei HaMaavir dzielnia Egged (hebr. ʠʓʢʓʣ, Zjednoczenie). Egged po- i Ihud Regev. Dan operuje 1200 busami i zatrudnia wstał w 1933 roku; jest to największa fi rma trans- 2400 pracowników. W 2009 roku 23,5 proc. izra- portu pasażerskiego. Egged działa także w Holandii elskich pasażerów podróżowało autobusami Dan21. komunikacja publiczna nr 4 komunikacja i w Polsce jako Mobilis. Spółka córka – Dan BaDarom to operator auto- Pomysł zbudowania kolei w Palestynie poddał w 1839 roku sir Moses Montefi ore. Jednak pomysł musiał czekać na realizację 51 lat. W 1890 roku rozpoczęto budowę pierwszej linii kolejowej z Jaff y do Jerozolimy24. W pra- cach projektowych brał udział polski inżynier i podróż- nik Paweł Strzelecki25. W przeciwieństwie do wielu pry- watnych operatorów transportu autobusowego, Izraeli Raiways są przedsiębiorstwem państwowym. Dziś koleje izraelskie mają 63 stacje i 9 linii ko- lejowych. Tabor kolejowy to około 200 lokomotyw oraz kilkadziesiąt elektrycznych i spalinowych zespo- łów trakcyjnych, a także kilkaset wagonów. Co cie- Jerozolima – ulica Shlomo Ha-Melekh kawe, w użyciu są jeszcze lokomotywy zdobyte przez 26 Po prawej wojsko izraelskie w czasie wojny sześciodniowej . Skrzyżowanie ulic Allenby i King George w Tel Awiwie Pasażerowie przewożeni są w jedno- lub dwupiętro- wych wagonach, przewóz rowerów – zarówno zwy- busowy skupiający działalność na południowych kłych, jak i elektrycznych czy trójkołowych – możli- krańcach pustyni Negev22. Ceny biletów wahają się wy jest w określonych godzinach27. od 5,9 do 12,5 szekli. W tej fi rmie także obowiązu- Interesująca wydaje się reforma planów taryfowych je karta Rav Kav. kolei izraelskich28. Stworzono trzy obszary przejazdów Na uwagę zasługuje także Illit Transport Ltd. – ope- wokół terenów metropolitalnych Haify, Tel Awiwu rator autobusowy kierujący swoją ofertę dla ultraor- i Jerozolimy. Każdy obszar podzielony jest na trzy todoksyjnych Żydów. Obecnie fi rma ta została sca- strefy.