PDF Hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Radboud Repository PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/27432 Please be advised that this information was generated on 2017-12-05 and may be subject to change. VOOR KERK EN MENSENWERELD De priesteropleiding van de minderbroeders-franciscanen in Nederland 1853-1967 © G.J. van Dam, Nijmegen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto- matiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 j74, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Omslagontwerp: Drukkerij Brakkenstein, Nijmegen Foto: Jos Donkers, Brielle Lay-out: Bureau Infobever, Nijmegen Print: Druk & Vorm, Nijmegen ISBN-10: 90-9020370-2 ISBN-13: 978-90-9020370-6 De Jurriaanse Stichting te Rotterdam, het Nuyensfonds en de Stichting Sormani Fonds te Nijmegen verleenden financiële steun voor deze uitgave. VOOR KERK EN MENSENWERELD De priesteropleiding van de minderbroeders-franciscanen in Nederland 1853 – 1967 een wetenschappelijke proeve op het gebied der Theologie Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Radboud Universiteit Nijmegen op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. C.W.P.M. Blom, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op dinsdag 9 mei 2006, des namiddags om 3.30 uur precies door Gerardus Jacobus van Dam geboren op 6 mei 1932 te Rotterdam Promotor: Prof. dr. P.J.A. Nissen Manuscriptcommissie: Prof. dr. J. Art, Universiteit Gent Prof. dr. P.H.J.M. Camps Prof. dr. C.J. Waaijman Voor Dymph en voor Mirjam, onze dochter in herinnering aan onze Birgit en Joris Voorwoord Voor dit boek is vanaf 1997 onderzoek gedaan én gedacht onder begeleiding van prof. dr. Jan Roes, hoogleraar Geschiedenis van het Nederlands Katholicisme van de Katholieke Universiteit Nijmegen, tevens directeur van het Katholiek Documentatiecentrum aldaar. Enkele ex-lectores en andere minderbroeders-franciscanen, onder wie studiegenoten van het college te Megen, van het filosoficum te Venray en van het theologicum te Wijchen- Alverna, mocht ik spreken. Aan hen veel dank voor hun bijdragen aan een ‘kerkgeschiede- nis van onderaf’: die van een paar duizend Nederlandse minderbroeders. Ook enkele minderbroeders-kapucijnen, -conventuelen en andere personen waren gastvrij en behulp- zaam. Tot grote ontsteltenis van zeer vele vrienden overleed Jan Roes onverwacht in mei 2003. Aan deze studie heb ik verder gewerkt, steeds denkend aan zijn warme, inspirerende én kritische persoonlijkheid. Dank zij de medewerking van de decanen van de faculteit der letteren en die van theologie van de Radboud Universiteit Nijmegen én van het bestuur van de Nederlandse provincie der Minderbroeders Franciscanen te Utrecht is deze publica- tie alsnog gereed gekomen. De motivatie voor dit onderzoek is gelegen in de eigen, korte ervaring met de scholen en studiekloosters van de franciscanen. Ik wilde geen gedenkboek over de institutionele geschiedenis met anekdotes opgesierd samenstellen. Onmiddellijk kwamen tientallen anderen dan de auteur zelf in beeld, via de literatuur zelfs honderden. Een ordesprovincie is een netwerk van personen, een gemeenschap van mensen. De omgang met en de herinnering aan vele broeders speelden steeds een rol bij het voorbereiden van de tekst. Bij sommigen was er begrijpelijke tegenzin om over het verleden te praten. De tol van de geschiedenis was betaald, vooral rond de jaren zeventig. Wie hen nog mag ontmoeten, van hun gesprekken mag horen, boeken en artikelen kan lezen, beseft de afstand die vanaf de jaren 1950/1960 in bijna vijftig jaar is gegroeid. De titel Voor Kerk en mensenwereld benadrukt, dat de minderbroeders, veelal in de Kerk geboren en gevormd, vooral buiten de kerken en kapellen de mensenwereld gediend hebben. Dit ietwat vreemde woord duidt op de samenleving van mensen, tot ver buiten de Nederlandse grenzen. Voor de broeders die een leven lang aan de orde, de Kerk en het werk aan mensen wereldwijd hebben gewijd past een restrictie. Voor de vele buitenstaan- ders bevat mijn tekst wellicht iets nieuws, voor hen moet het een paar bladzijden zijn van een geschiedenis waarvan de broeders zelf écht weet hebben. Benadrukt is, dat alle theorie, alle onderwijs en studie secundair is: zij is reflectie op wat bestaat, wat geleefd wordt en gedaan. Voor menige jonge minderbroeder in opleiding waren zij bijkomstig: hij wachtte op het moment aan het werk te kunnen gaan. Primair van betekenis is het leven dat deze VIII VOOR KERK EN MENSENWERELD broeders, priesters en leken, geleid hebben en het werk dat zij ergens ter wereld verricht hebben. Een reeks levensverhalen is gewenst als aanvulling van deze geschiedenis. De pedagoog (mijn oorspronkelijke scholing) is bij uitstek iemand die luisteren moet naar anderen: filosofen, psychologen, sociologen, historici, biologen en zelfs soms even theologen. Hij moet zich daarbij wel kwetsbaar weten: hij kan zich onmogelijk grondig en breed verdiepen in hun werelden van denken en taal. Een kerkhistoricus sprak van ‘een verlammend bewustzijn van de ingewikkeldheid van het verleden’. En hij vertaalde eruditie met enige zelfspot als ‘een net woord voor de geestestoestand van iemand die veel weet maar er geen wijs uit raakt’. Deze verklaring is verre van etymologisch, maar ook deze ontruwing is voor mij voelbaar geweest. Ger van Dam, Nijmegen, zomer 2004 Inhoudsopgave Inleiding 1 Thema 2 Orden en congregaties 2 De organisatie van de geschiedschrijving 4 Status quaestionis 5 Het Nederlands katholicisme 6 Uit de franciscaanse geschiedenis 8 Klerikalisering en studie 9 Over welke groep gaat het? 12 Werkzaamheden 13 Aantallen studenten en docenten 15 Onderzoek van opleiding én vorming 16 Vraagstelling 19 Didactisch model 20 Pedagogische momenten 22 Bronnen en literatuur 24 De werkwijzen van deze studie 25 Structuur 26 1 Herstel van het franciscaanse ordesleven in Nederland 1853-ca 1890 29 Nederland 29 De R.-K. Kerk 31 De minderbroedersprovincie 35 Voorgeschiedenis 35 De stichting van de nieuwe provincies 38 Het provinciebestuur 41 Ledenbestand en herkomst 42 Kerken 45 Kloosters 46 Werkzaamheden en leven 50 De opleiding van broeders-priester 52 Onderwijsbeleid 52 Vooropleiding 53 Noviciaat en studiekloosters 55 Lectoren 58 Het niveau van het onderwijs 61 De Leuvense kwestie 62 Samenvatting 64 X VOOR KERK EN MENSENWERELD 2 Een oude orde in een moderne tijd ca 1890-ca 1925 67 Nederland 67 De R.-K. Kerk 69 De ordesprovincie 71 Van Recollecten naar Franciscanen 71 De ministers-provinciaal 72 Beleid inzake de studies 74 Van de Oude naar de Nieuwe Provincie 75 Het aantal leden 76 Herkomst van leden 1890-1900 76 Kloosters, kerken en rectoraten 77 Hogere Burgerscholen 79 Werkzaamheden – nieuwe uitdagingen 80 De ambtsopleiding 81 Vooropleiding 81 Noviciaat 83 Studiekloosters 84 Kloosterlijke dagorde en lesrooster 86 Lectoren en hun scholing 86 Studieprogramma’s 87 Naar het leerplan van 1924 89 Handboeken, instrumenten, bibliotheken 92 Samenvatting 95 3 Consolidatie en bloei ca 1925-1967 97 Nederland 97 De katholieken 99 De R.-K. Kerk 104 De ordesprovincie 106 De ministers-provinciaal 106 Ledental 107 Aantallen van intredes en uittredes 109 Apostolaat voor roepingen 110 Kerken en kloosters 111 Bibliotheken 113 Werkzaamheden 114 Statistische gegevens 114 Scholen 115 De missies 119 Preken en spreken 119 In het mijngebied 120 De Derde Orde en sociaal werk 122 INHOUDSOPGAVE XI Aalmoezeniers 124 Apostolaat 124 R.-K. organisaties 126 Wetenschappers en kunstenaars 126 Tijdschriften 130 Het K.A.S.K.I. 130 Culturele happenings 131 De ambtsopleiding 132 Voorschriften betreffende de opleiding 132 Rekrutering, herkomst en afkomst van de fraters 133 Vooropleiding: Megen, Venray, Sittard en Katwijk 137 Noviciaten en magisters 141 Dagorde 142 Studiekloosters 144 De oorlogsjaren 146 Lectoren: scholing en functies 147 Zelfwerkzame fraters 149 Toetsing, geen evaluatie – wel beoordeling 153 Pastoraal-klinische training 153 Samenvatting 154 4 Studieprogramma’s 155 Constituties en Statuten: de Studiis 155 Overzicht van de studieprogramma’s 156 Inleiding 156 Programmaonderdelen 157 Beschrijving en analyse 161 A Filosofie 161 Onderscheiding 161 Algemene filosofie 163 Geschiedenis der wijsbegeerte 165 Ethica 167 Antropologie 168 Psychologie en pedagogiek 169 Sociologie 170 Verscheidenheid 171 B Theologie 172 Fundamentele theologie 173 Dogmatiek 176 Moraaltheologie 179 Bijbelstudie 181 Spiritualiteit 183 XII VOOR KERK EN MENSENWERELD C Geschiedenis 183 Docenten en geschiedschrijvers 183 Patrologie en godsdienstgeschiedenis 186 Franciscaanse geschiedenis 187 Franciscaanse spiritualiteit 188 D Overige vakken 189 Kerkelijk recht 189 Liturgiek 191 De pastoraalcursus