Zeszyty Naukowe AON nr 3(100) 2015 ISSN 2299-6753

Związki Rosji z Kr ymem

dr Stanisław Maksimiec Akademia Obrony Narodowej

Streszczenie Rosyjskie gwarancje integralności terytorialnej Ukrainy (w tym przynależności Krymu do Ukrainy), w zamian za rezygnację przez nią z broni nuklearnej, zagwarantowane w podpisanym w grudniu 1994 r. w Budapeszcie przez Rosję, USA, Wielką Brytanię i Ukrainę tzw. Memorandum Budapeszteńskim okazały się nic nie znaczącym świstkiem papie- ru. Rosja nigdy nie pogodziła się z utratą Krymu, przyznanego w 1954 r. przez ówczesnego przywódcę ZSRR Nikitę Chruszczowa Ukrainie. W czasach istnienia Związku Radzieckiego nie miało to większego znaczenia. Po jego rozpa- dzie Rosja postawiła sobie za cel jego odzyskanie. Sposobność nadarzyła się w 2014 r. Prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin wykorzystał chaos wewnętrzny na Ukrainie do aneksji Krymu, rękoma jego rosyjskich mieszkańców. Jako usprawiedliwienie aneksji podano konieczność obrony własnych obywateli, nieważne czy uzasadnioną, czy nie. Została bez skrupułów wykorzystana przez Putina. Chociaż demokratyczny świat potępił aneksję, nie zrobiło to na Rosji większego wrażenia. Po rozpadzie ZSRR Rosja mozolnie próbuje odbudować imperium, traktując Wspólnotę Niepodległych Państw jako wyłączny obszar swoich wpływów. Wykorzystuje każdą nadającą się sposobność, aby roz- szerzyć swoje wpływy lub powiększyć terytorium. Krym stał się z jednym z etapów realizacji tej polityki. Dla Rosji posiadanie Krymu, słonecznej perły Morza Czarnego, jest bezcenne przede wszystkim ze wzglę- dów militarnych, oprócz tego istotną rolę odgrywają aspekty polityczne i walory turystyczne. Dzięki strategicz- nemu położeniu Półwyspu Krymskiego nad Morzem Czarnym, a przede wszystkim bazie Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu Rosja może sprawować kontrolę nad jego akwenem, zachować wpływy polityczne w regionie, oddziaływać na państwa leżące w jego basenie i szachować należącą do NATO Turcję. Flota Czarnomorska jest środkiem zapewnienia bezpieczeństwa militarnego Rosji na południu. Krym z Rosją najsilniej wiązały i dalej wiążą dwa elementy: baza Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu i Rosjanie zamieszkujący półwysep. Większość mieszkańców Krymu stanowią Rosjanie: ponad 58% ludności. W dalszej kolejności są Ukraińcy (24%) i Tatarzy krymscy (12%). Rosjanie zdecydowanie przeważają w Sewastopo- lu, stanowiąc 71,6% ludności, a Ukraińcy 22,4%. Prezydent Putin, mówiąc o sprawiedliwości historycznej związanej z odzyskiwaniem dawnych terenów rosyj- skich, nawiązuje do retoryki zbierania ziem ruskich przez dawnych władców moskiewskich. Jednak Krym nigdy nie był częścią Rusi. Z kolei Ministerstwo Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej posunęło się dalej w fałszowaniu historii, nazywając Krym odwieczną częścią Rosji, chociaż został do niej przyłączony w 1783 r. Przed aneksją do- konaną przez carycę Katarzynę 231 lat temu Półwysep Krymski nie miał z Rosją nic wspólnego. Od 1443 r. był czę- ścią samodzielnego chanatu krymskiego, który następnie został uzależniony od Turcji. Przez kilka wieków chanat rywalizował z państwem moskiewskim o przejęcie terytoriów po Wielkiej Ordzie. Ostatecznie uległ w tej walce, ale stanowił duże zagrożenie dla państwa rosyjskiego. Car Rosji Piotr Wielki próbował bezskutecznie zdobyć dostęp do Morza Czarnego. Ostatecznie zrealizowała to caryca Katarzyna II, zdobywając i przyłączając Krym do Rosji. Poddany rosyjskiej kolonizacji i rusyfikacji, z czasem zatracił swój unikatowy tatarski charakter. Dużą rolę na rzecz posiadania Krymu przez Rosję odegrały także jego walory turystyczne. Najpierw okazał się rajem turystycznym dla dworu carskiego, arystokracji, później komunistycznej wierchuszki, a następnie społeczeń- stwa Związku Radzieckiego. Stał się synonimem luksusowych wakacji – pod palmami, w pełnym słońcu, na kamieni- stej wprawdzie plaży u stóp wysokich gór, wciskających się w błękitne, ciepłe wody. Podstawową gałęzią gospodarki Krymu jest turystyka. Nie tylko typowa turystyka wypoczynkowo-rekreacyjna, ale także zdrowotna (liczne sanatoria i uzdrowiska). Prezydent Putin ma nadzieję, że wkrótce półwysep będzie przyciągał rzesze turystów z całego świata. Słowa kluczowe: Krym, Rosja, Ukraina, aneksja, Imperium Rosyjskie, chanat krymski, Tatarzy krymscy, Turcja, Imperium Ottomańskie

55 STANISŁAW MAKSIMIEC Rosyjska aneksja Krymu w marcu 2014 r., do- jest środkiem zapewnienia bezpieczeństwa mili- konana z pogwałceniem prawa międzynarodowe- tarnego Rosji na południu. go, wywołała międzynarodowy kryzys na Ukra- Mimo obowiązującej do 2042 r. umowy inie. Demokratyczny świat potępił aneksję, lecz na o dzierżawie portu w Sewastopolu, Putin coraz Rosji nie zrobiło to większego wrażenia. Po roz- bardziej zaczął się obawiać, że dojście do władzy padzie ZSRR Rosja mozolnie próbuje odbudować na Ukrainie sił proeuropejskich może sytuację imperium, traktując Wspólnotę Niepodległych skomplikować. Realna wizja wyprowadzki okrę- Państw jako wyłączny obszar swoich wpływów. tów Floty Czarnomorskiej z portu w Sewastopolu Wykorzystuje każdą nadającą się sposobność, aby zmusiłaby Moskwę do szukania lokalizacji dla no- rozszerzyć swoje wpływy lub powiększyć tery- wej bazy. Problem w tym, że rosyjski kawałek wy- torium. Prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir brzeża Morza Czarnego jest tak ukształtowany, iż Putin wykorzystał chaos wewnętrzny na Ukrainie budowa portu wojennego z odpowiednio głęboki- do aneksji Krymu, rękoma jego rosyjskich miesz- mi torami wodnymi jest praktycznie niemożliwa. kańców. Jedyne dogodne miejsce – port w Noworosyjsku Respektowanie przez Rosję integralności te- – wykorzystują już koncerny naftowe jako termi- rytorialnej Ukrainy (w tym przynależności Krymu nal dla tankowców. Krymska zatoka, nad którą do Ukrainy) gwarantowało podpisane w grudniu leży Sewastopol, jest bardzo dogodnym kotwico- 1994 r. w Budapeszcie przez Rosję, USA, Wiel- wiskiem, na dodatek strategicznie umieszczonym ką Brytanię i Ukrainę porozumienie zwane Me- w centrum Morza Czarnego. morandum Budapeszteńskim. Ukraina w zamian Półwysep Krymski – niewielki, w sumie li- za pozbycie się broni nuklearnej otrzymała mię- czący 26 661 km2, pustynny i górzysty skrawek dzynarodowe gwarancje bezpieczeństwa i zacho- lądu dzięki wąskiemu pasowi południowego wy- wania integralności swojego terytorium. Szkopuł brzeża okazał się rajem turystycznym dla dworu w tym, że to nie obowiązujący traktat, tylko dekla- carskiego, arystokracji, później komunistycznej racja. Rosja wykorzystała furtkę prawną w postaci wierchuszki, a następnie społeczeństwa Związku zapisu: Strony zobowiązują się do powstrzymania Radzieckiego. Stał się synonimem luksusowych groźby lub użycia siły przeciw integralności tery- wakacji – pod palmami, w pełnym słońcu, na pla- torialnej lub politycznej niepodległości Ukrainy ży, kamienistej wprawdzie, u stóp wysokich gór, (...) poza przypadkiem samoobrony i innymi zgod- wciskających się w błękitne, ciepłe wody. nymi z Kartą Narodów Zjednoczonych. To wła- Jedną z podstawowych gałęzi gospodarki śnie kwestia samoobrony, a w tym przypadku ko- Krymu jest turystyka. Nie tylko typowa turystyka nieczności obrony własnych obywateli, nieważne wypoczynkowo-rekreacyjna, ale także zdrowotna czy uzasadniona, czy nie, została bez skrupułów (liczne sanatoria i uzdrowiska). Południowa część wykorzystana przez Putina. Krymu, obejmująca Góry Krymskie i wybrzeże Po rozpadzie ZSRR Rosja nigdy nie pogodziła czarnomorskie, ma duże walory turystyczne i w jej się z utratą Krymu, zalaną słońcem perłą Morza gospodarce turystyka ma duże znaczenie. Znaj- Czarnego, bezcenną strategicznie. Chodziło przede duje się tam dużo malowniczych miejscowości, wszystkim o aspekty militarne, polityczne i walo- warowni, ruin starożytnych budowli, klasztorów, ry turystyczne. Dzięki strategicznemu położeniu meczetów tatarskich, pięknych ogrodów i gajów Półwyspu Krymskiego nad Morzem Czarnym, oliwnych, natomiast w części północnej Krymu a przede wszystkim bazie Floty Czarnomorskiej się ich prawie nie spotyka. Klimat łagodny umoż- w Sewastopolu, Rosja może sprawować kontrolę liwia rozwój roślinności o charakterze podzwrot- nad jego akwenem, zachować wpływy polityczne nikowym. Doliny, poprzecinane strumieniami w regionie, oddziaływać na państwa leżące w jego i zatokami, są żyzne i urodzajne. basenie i trzymać w szachu należące do NATO: Do najpopularniejszych atrakcji zalicza się Turcję, Bułgarię i Rumunię. Flota Czarnomorska czarnomorskie plaże na południowym brzegu pół- wyspu, Góry Krymskie z kilkoma udostępnionymi  Pkt 2 Memorandum Budapesztańskiego, https://www. jaskiniami i licznymi atrakcjami krajobrazowymi msz.gov.pl/en/p/wiedenobwe_at_s_en/news/memorandum_ oraz zabytki Gór Krymskich. Do tych ostatnich on_security_assurances_in_connection_with_ukraine_s_ac- cession_to_the_treaty_on_the_npt?printMode=true [dostęp: należą średniowieczne tzw. skalne miasta, skal- 30.06.2015]. ne klasztory Inkermanu, twierdza Siujreńska, za- 56 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM bytki tatarskie, zwłaszcza Bachczysaraj i zabytki w 1854 r. i w czasie II wojny światowej, a także wybrzeża południowego, w tym bizantyjskie (np. główna baza Floty Czarnomorskiej w ciągu ponad Chersonez Taurydzki) i genueńskie (np. fortyfi- 200 lat. Dla rosyjskich wojskowych pobyt w Sewa- kacje Sudaku) miasta i twierdze oraz Sewastopol, stopolu to nie pobyt „u kogoś” a „u siebie”. Ponad mający duże znaczenie jako miasto-symbol wojny 20 tys. mieszkańców Sewastopola jest związanych krymskiej i walk o Krym w czasie II wojny świa- bezpośrednio lub pośrednio z Flotą Czarnomorską. towej. Na Półwyspie Kerczeńskim atrakcją tury- Od wielu lat odgrywała ona destabilizującą rolę na styczną są m.in. wulkany błotne. półwyspie. W znacznej mierze odpowiada ona za Prezydent Putin, mówiąc o sprawiedliwości hi- prorosyjskie nastroje na Krymie, wspierając od lat storycznej związanej z odzyskaniem dawnych te- działalność prorosyjskich organizacji. Korzystają renów rosyjskich, nawiązuje do retoryki zbierania one ze wsparcia lokalowego, medialnego, finan- ziem ruskich, głoszonej przez dawnych władców sowego, a także logistycznego i informacyjnego. moskiewskich. Jednak Krym nigdy nie był częścią W Sewastopolu działa 12 prorosyjskich organi- Rusi. Z kolei Ministerstwo Spraw Zagranicznych zacji, z tego 5 uznaje się za bardzo aktywne: Ro- Federacji Rosyjskiej posunęło się dalej w fałszo- syjska Wspólnota Krymu, Rosyjska Wspólnota waniu historii, nazywając Krym odwieczną czę- Sewastopola, Rosyjski Wybór, Rosyjski Sojusz ścią Rosji, chociaż został przyłączony do Rosji Młodzieżowy i partia Rosyjski Blok. w 1783 r. Przed aneksją dokonaną przez carycę Historia Półwyspu Krymskiego sięga czasów Katarzynę Półwysep Krymski nie miał z Rosją nic starożytnych, a jego losy wiążą się z Tatarami, Tur- wspólnego. cją, Rosją i Ukrainą. Pierwszymi mieszkańcami W okresie przynależności Krymu do Ukrainy Krymu byli Taurowie, od których Krym nazywano głównie dwa jego elementy nierozerwalnie były także Taurydą. Po nich pojawili się Kimeryjczy- związane z Rosją: baza Floty Czarnomorskiej cy, których z kolei w VII w. p.n.e. wyparli irańscy w Sewastopolu i Rosjanie zamieszkujący półwy- Scytowie. Ich państwo przetrwało do II w. p.n.e. sep. Większość mieszkańców Krymu stanowią W VII–VI w. p.n.e. na terenie Krymu pojawili się Rosjanie, ponad 58% ludności. W dalszej kolejno- greccy koloniści, którzy założyli tam kolonie, któ- ści są Ukraińcy (24%) i Tatarzy krymscy (12%). re wkrótce zostały przekształcone w miasta-pań- Rosjanie zdecydowanie przeważają w Sewastopo- stwa (polis), m.in. Chersonez Taurydzki (obecnie lu, stanowiąc 71,6% ludności, a Ukraińcy 22,4%. w granicach miasta Sewastopol), Kaffa (obecnie Obecnie półwysep zamieszkuje ponad 125 narodo- Teodozja) oraz Pantikapajon (obecnie Kercz), wości. Najbardziej rozpowszechnionym językiem będący najstarszą i największą kolonią na Kry- na Krymie jest język rosyjski – 79,1% ludności mie. Na półwyspie ukształtowały się dwa głów- zadeklarowało go jako język ojczysty, język ukra- ne ośrodki kolonizacji greckiej: na wschodzie, na iński wskazało 9,6% (2,5 razy mniej niż odsetek Półwyspie Kerczeńskim – Bospor Kimeryjski, na- ludności ukraińskiej, gdyż większość Ukraińców tomiast na zachodzie – Chersonez Taurydzki. Wo- posługuje się rosyjskim), a język krymskotatarski bec zagrożenia najazdami ludów koczowniczych, – 9,6% ludności. Około 30% Rosjan mieszkają- w połowie V w. p.n.e. koloniści greccy utworzyli cych na Krymie urodziło się w Federacji Rosyj- w we wschodniej części półwyspu Królestwo Bo- skiej. W większości są to emeryci, którzy służyli sporańskie, które było federacją greckich koloni we Flocie Czarnomorskiej, bądź armii i zostali na Półwyspie Kerczeńskim. Rozwijało się bardzo tam w związku z dobrymi warunkami życia. szybko dzięki eksportowi zboża i ryb do Grecji Dla Rosji utrzymanie się w Sewastopolu miało oraz prowadzenia ożywionej wymiany handlowej ogromne znaczenie. Po pierwsze – emocjonalne. ze Scytami. Pokojowe stosunki Greków z plemio- Sewastopol to wielkie karty rosyjskiej historii – nami scytyjskimi doprowadziły w III–II w. p.n.e. heroiczna obrona miasta w czasie wojny krymskiej do utworzenia w stepowej części Krymu wspól- nego państwa, które zostało podbite przez króla  Krym, http://www.booknow.pl/krym-miejsca-ktorych- nie-zobaczysz.html [dostęp: 29.06.2015]. Pontu, Mitrydatesa (państwo leżące w północno-  Krym. Historia i współczesne czasy, http://gdzierzy- magdziekrym.beepworld.pl/ [dostęp: 30.06.2015].  Flota Czarnomorska i Krym w kontekście bezpie-  Krym rozdarty – historia znana, historia zapomniana, czeństwa Ukrainy, http://www.ebezpieczni.pl/flota-czarno- http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/1080629,Krym-roz- morska-krym-kontekscie-bezpieczenstwa-ukrainy/ [dostęp: darty-historia-znana-historia-zapomniana [dostęp: 30.06.2015]. 30.06.2015]. 57 STANISŁAW MAKSIMIEC wschodniej Azji Mniejszej, w nadmorskiej części W 1223 r. w bitwie nad rzeką Kałką zjedno- Kapadocji). W II połowie I w. p.n.e. Królestwo czone siły rusko-połowieckie zostały rozbite przez Bosporańskie zostało uzależnione od Rzymu. Pod wojska mongolskie. Bezpośrednim następstwem rzymskim panowaniem Krym przeżywał okres najazdu Mongołów na Europę było powstanie Zło- rozkwitu. Najazdy Gotów w III w. n.e., a przede tej Ordy, w skład której około 1240 r. wszedł Krym. wszystkim Hunów w IV w. doprowadziły do upad- Pod koniec XIII w. kupcy genueńscy uzyskali od ku kolonii rzymskich oraz do wyparcia z północ- chana Złotej Ordy pozwolenie na założenie fakto- nej części półwyspu Taurów i Scytów. Najazdom rii handlowej w Kaffie. Z kolei Wenecjanie zało- oparły się Chersonez i Bospor. żyli Sugdeję (obecnie Sudak), a u ujścia Donu do W VI w. Krym stał się obiektem ekspansji Morza Azowskiego kolonię Tana (Azow), leżącą Bizancjum, które zajęło Królestwo Bosporańskie na jedwabnym szlaku z Chin. Rywalizacja Genui (Bospor), a także cały południowy Krym między z Wenecją o kolonie czarnomorskie zakończyła się Bosporem a Chersonezem, wypierając Hunów zwycięstwem Genui, która zawładnęła miastami z Krymu na stepy. Bizantyjczycy wznieśli sze- greckimi na wybrzeżu krymskim: Chersonezem, reg twierdz nadbrzeżnych w południowym Kry- Sugdeją, Cembalą (obecnie Bałakława), Austinem mie oraz rozwinęli rzemiosło. Wytwarzano tam (Ałusza) i Bosporem. Genueńczycy silnie je ufor- znaczne ilości wyrobów z żelaza, ceramiki, skór, tyfikowali. drewna, tkanin i kamieni szlachetnych sprowadza- W wyniku rozpadu Złotej Ordy w latach nych z Bizancjum, Egiptu i Syrii. W VI w. miasta 1428–1430 powstał chanat krymski, podległy Or- greckie na Krymie przyjęły religię chrześcijańską. dzie Kipczackiej. Po jej rozbiciu przez Tamerlana Pod koniec VII w. Krym zajęli Chazarowie, któ- w 1443 r. feudałowie tatarscy na Krymie utworzy- rzy cechowali się tolerancją religijną. Wyznawa- li samodzielny chanat, z chanem Hadżi Girejem. li oficjalnie karaimizm jednak nie przeszkadzali Upadek Konstantynopola w 1453 r. odciął genu- Grekom w kultywowaniu wiary chrześcijańskiej. eńskie miasta handlowe od metropolii. W 1475 r. W wyniku kryzysu ekonomicznego i sporów we- na Krym dotarły oddziały tureckie i opanowały wnętrznych w Chazarii pod koniec IX w. oraz na- szereg nadmorskich miast wraz z Kaffą. Do nie- jazdów Węgrów, Pieczyngów i Słowian państwo woli dostał się chan krymski Mengli I Girej, a cha- to rozpadło się. Krym ponownie dostał się pod nat krymski uznał zwierzchnictwo tureckie. Od panowanie Bizancjum i stał się ośrodkiem handlu tego czasu w Kaffie rezydował turecki urzędnik niewolnikami. W południowo-zachodniej części sprawujący nadzór nad chanami, którzy stali się półwyspu zbudowano monastyry i tzw. skalne wasalami sułtanów tureckich. Chan został zobo- miasta. wiązany do udziału w prowadzonych przez Turcję Od IX w. rozpoczęły się ruskie najazdy na wojnach. Południowa część Krymu została bez- Krym. W X w. w sąsiedztwie Krymu powstało sil- pośrednio wcielona do państwa tureckiego. Impe- ne państwo, Ruś Kijowska. Przez ponad 300 lat rium Osmańskie dążyło do przekształcenia Morza Krym był strefą wpływów ruskich, bizantyjskich Czarnego w swój wewnętrzny akwen10. Chanat oraz stepowych Połowców. Jedna z wersji chrztu odegrał ważną rolę w Europie Środkowo-Wschod- Rusi głosi, że na Krymie, w Chersonezie Taurydz- niej, dokonując częstych najazdów na ziemie mo- kim, władca Rusi Włodzimierz I Wielki przyjął skiewskie, później rosyjskie i polsko-litewskie. w 988 r. chrzest i pojął za żonę księżniczkę Annę, Początkowo głównym celem chanatu krym- siostrę cesarza bizantyjskiego Bazylego II Bułga- skiego była walka z Wielką Ordą, która rościła robójcy. sobie prawa do zwierzchnictwa nad nim. Sojusz- nikiem chanatu w tej walce został książę moskiew- ski Iwan III, który ostatecznie w 1480 r. uwolnił  D. Wierzchoś, Krym. Od Scytów do Rosjan, [w:] się od zależności tatarskiej (Wielkiej Ordy). Na- Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomu- nistycznych, K. Janicki (red.), Instytut Wydawniczy ERICA,  Ibidem, s. 366. Kraków–Warszawa 2009, ISBN 978-83-89700-80-3, s. 365. 10 W. Morawski, S. Szawłowska, Wojny rosyjsko-turec-  Karaimizm – religia monoteistyczna, wywodząca się od kie od XVII do XX wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa judaizmu, zawiera wiele wątków wspólnych islamowi i chrze- 2006, ISBN 978-83-7436-084-5, s. 13; L. Podhorodecki, ścijaństwu. Przyjęły ją oprócz Żydów niektóre ludy tureckie, Chanat Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy, których potomkowie zamieszkują w Rosji i na Ukrainie. Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2012, ISBN 978-83-11-  D. Wierzchoś, op. cit., s. 365. 12262-8, s. 25–27. 58 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM stępstwem tego sojuszu były wyprawy przeciwko nych walk o tron w chanacie, które próbowała wy- państwu polsko-litewskiemu, które w tym czasie korzystać Moskwa i podporządkować sobie cha- popierało chana Wielkiej Ordy11. Aż do 1506 r. wy- nat kazański. prawy ordy krymskiej niemal corocznie pustoszy- Rywalizacja z Moskwą o ziemie dawnej Złotej ły ziemie ukraińskie, wchodzące w skład Rzeczy- Ordy doprowadziła do odnowienia porozumienia pospolitej. W 1502 r. w bitwie nad Worsklą chanat chanatu z Polską i Litwą. W 1532 r. został zawarty krymski odniósł decydujące zwycięstwo nad Wiel- antymoskiewski układ sojuszniczy pomiędzy Pol- ką Ordą, która rozpadła się na szereg mniejszych ską i Litwą, Krymem i Imperium Ottomańskim. chanatów: kazański, astrachański, kazachski i kil- W kolejnych wyprawach w 1533, 1535 i 1536 r. ka innych12. Po tym sukcesie chanat krymski zmie- orda krymska najechała i spustoszyła południowe nił politykę na zdecydowanie antymoskiewską. Do rubieże państwa moskiewskiego, odciągając siły zerwania sojuszu przyczyniły się klęski ponoszone moskiewskie z frontu litewskiego, co przyczyni- przez Tatarów w trakcie najazdów na Polskę oraz ło się do zwycięstw wojsk polsko-litewskich na sprzeczności między Krymem i Moskwą w spra- Siewierszczyźnie. Kolejna wyprawa krymska na wie spadku po Wielkiej Ordzie, co nieuchronnie Moskwę w 1541 r. została powstrzymana przez doprowadziło do konfliktu zbrojnego i najazdów Rosjan nad Oką15. W następnych latach terenem tatarskich na państwo moskiewskie. W celu uda- konfliktu moskiewsko-krymskiego stał się chanat remnienia najazdów tatarskich z Krymu Rosjanie kazański, ostatecznie uzależniony od Krymu. zorganizowali stałą linię obronną od Ochtirki nad Władcy moskiewscy począwszy od księcia Worsklą do Ostrogoska nad Donem. Ponadto na Iwana III rozpoczęli proces zbierania ziem ru- wzór kozactwa zaporoskiego w Rzeczypospolitej skich, który położył podwaliny pod przyszłą potę- zorganizowali podobną formację nad Donem13. gę Rosji. Doprowadziło to do konfrontacji zbrojnej W 1511 r. chanat rozpoczął działania zbrojne najpierw z Litwą, a później z państwem polsko-li- przeciwko księstwu moskiewskiemu – wielkie tewskim. Z drugiej strony władcy moskiewscy po- wyprawy corocznie pustoszyły ziemie południo- cząwszy od Iwana IV Groźnego rozpoczęli w XVI wej Rusi. W 1521 r. został podpisany sojusz pol- w. walkę o dziedzictwo mongolskie i zdobycie do- sko-krymski. Chan Mehmed Girej uderzył także na stępu do mórz południowych (Morze Kaspijskie, sojusznika Moskwy – chanat kazański, rozbił jego Azowskie i Czarne). To doprowadziło do trwałego wojska i zajął Kazań. W 1522 r. wojska krymskie, konfliktu z chanatem krymskim i Turcją. posiłkowane przez oddziały litewskie, pokonały W latach 40. XVI w. państwo moskiewskie pod armię moskiewską i stanęły pod Moskwą. Miasto rządami cara Iwana IV Groźnego, który przyjął nie zostało zdobyte, gdyż chan, wobec zagrożenia tytuł cara Wszechrusi, skonsolidowane i wzmoc- ze strony innego sprzymierzeńca Moskwy – chana- nione wewnętrznie rozpoczęło walkę o ziemie tu astrachańskiego, po wzięciu okupu wycofał się tatarskie. Car Iwan Groźny dwukrotnie, w 1545 na Krym14. W następnym roku armia krymska wy- i 1550 r., podejmował wyprawy przeciw chanato- prawiła się na Astrachań, pokonała armię chanatu wi kazańskiemu, zajmując ziemie na zachodnim i zdobyła jego stolicę. W ten sposób chan krymski brzegu Wołgi. W odwecie na wyprawę przeciwko Mehmed Girej stał się zwierzchnikiem wszystkich Moskwie wyruszyły wszystkie podległe Krymowi chanatów tatarskich. Wkrótce, zapewne w wyniku ordy, wzmocnione oddziałami janczarów z Kaffy intryg moskiewskich, został zamordowany. Nowy i artylerią. Oddziały krymskie nie zdobyły Tuły, chan Safy Girej podjął w 1525 i 1527 r. wyprawy poniosły porażkę w walce z wojskami moskiew- przeciwko państwu moskiewskiemu, które zakoń- skimi i zostały zmuszone do odwrotu. Car Iwan czyły się porażką. Doprowadziło to do wewnętrz- IV postanowił podporządkować sobie państwa ta- tarskie nad Wołgą. W 1552 r. wojska moskiewskie 11 L. Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Państwowe obległy i zdobyły Kazań, a w 1554 r. zajęły Astra- Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, ISBN 83-01- chań, który został w 1556 r. włączony do państwa 03731-8, s. 168. 12 L. Podhorodecki, op. cit., s. 46. rosyjskiego. W latach 1557–1559 kolejne wypra- 13 M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, przekład wy moskiewskie (z udziałem Kozaków dońskich) E. Melach i T. Kaczmarek, Wydawnictwo Książka i Wiedza, zniszczyły osiedla tatarskie przy ujściu Dniepru16. Warszawa 2002, ISBN 83-05-13223-4, s. 178. 14 L. Podhorodecki, op. cit., s. 119; L. Bazylow, op. cit., 15 L. Podhorodecki, op. cit., s. 129. s. 187–188. 16 Ibidem, s. 136–138; L. Bazylow, op. cit., s. 189. 59 STANISŁAW MAKSIMIEC Car Iwan IV Groźny nie zdecydował się na podbój stępnych latach (1573, 1574, 1576, 1581, 1584) Krymu ze względu na wybuch wojny o Inflanty były już zwykłymi najazdami łupieżczymi i poza z Polską i Litwą oraz obawami przed konfliktem zniszczeniem wielu miejscowości i wzięciem ty- z Imperium Ottomańskim. Zagrożony przez Mo- sięcy ludzi w jasyr nie przyniosły Tatarom żad- skwę chanat krymski w odnowił w 1560 r. sojusz nych korzyści militarnych i politycznych. z państwem polsko-litewskim i uderzył na pań- W 1591 r. chan Gazi Girej poprowadził kolejną stwo carów. Iwan Groźny w wyniku podbojów wielką wyprawę tatarską na Moskwę. Po począt- przekształcił małe terytorialnie Wielkie Księstwo kowych sukcesach Tatarzy zostali powstrzymani Moskiewskie w potężne carstwo rosyjskie. przez wojska rosyjskie, dowodzone przez cara Bo- Państwo moskiewskie, mimo zaangażowania rysa Godunowa i zmuszeni do odwrotu. O poraż- w wojnie o Inflanty, przygotowało się do obrony. ce, po raz kolejny, zadecydowała przewaga wojsk Rozbudowano silne linie obronne, składające się rosyjskich w broni palnej. W wyniku niepowo- z wielu ufortyfikowanych miejscowości oraz za- dzeń militarnych chanat zawarł z Moskwą w 1593 sieków i polowych umocnień. Tzw. wielka linia r. traktat pokojowy, zobowiązując się do zaniecha- obronna liczyła kilka pasów umocnień na długości nia napadów w zamian za regularną wypłatę tzw. około 800 km i przecinała szlaki wypraw krym- upominków, czyli haraczu18. skich na Moskwę i Tułę. Była poważnym osiągnię- Po śmierci cara Iwana IV Groźnego Rosja, ciem ówczesnej sztuki inżynieryjnej, lecz wobec pogrążona na początku XVII w. w głębokim kry- toczonych przez Moskwę wojen z państwem pol- zysie wewnętrznym, tzw. wielkiej smucie, prze- sko-litewskim zabrakło wojska do jej obsadzenia. stała być na jakiś czas zagrożeniem dla chanatu. Wyprawy ordy krymskiej w latach 1564–1565 nie W 1609 r. chanat dokonał dużej wyprawy na zie- zdołały przełamać rosyjskiej obrony. W 1569 r. do mie rosyjskie. Tatarzy przeszli Okę i zagonami konfliktu przystąpiła Turcja, planując powiększyć sięgnęli aż po Moskwę. Rosyjski system obrony swoje terytorium o ziemie nadwołżańskie. Silna południowych kresów, tak dobrze funkcjonujący armia turecko-tatarska dotarła do Astrachania, w poprzednich dziesięcioleciach, znajdował się który wytrzymał oblężenie do nadejścia zimy, co wówczas w kompletnym rozkładzie. Tatarzy byli zmusiło najeźdźców do wycofania się. W wyniku więc zupełnie bezkarni i wrócili na Krym, prowa- niepowodzenia Turcja zdecydowała się na zawar- dząc tłumy jasyru19. Wyprawy na Rosję, o różnej cie pokoju z Iwanem Groźnym, który nie objął cha- sile i zasięgu, były powtarzane wielokrotnie w na- natu krymskiego. W 1570 r. duża wyprawa tatar- stępnych latach, doprowadzając do wyludnienia ska dotarła pod Riazań, a w następnym roku chan i zniszczenia całych południowych obszarów pań- na czele 40-tysięcznej armii ruszył na Moskwę. stwa carów. Ich zaprzestanie nastąpiło dopiero Odniósł kilka zwycięstw nad wojskami rosyjski- w 1617 r. po zawarciu układu pokojowego z carem mi i dotarł pod stolicę. Tatarzy spalili miasto, lecz Michałem Romanowem. Pokój z Rosją został wy- nie zdobyli Kremla. Splądrowali ogromne połacie muszony przez narastający praktycznie od 1608 r. kraju i wycofali się, a chan krymski Dewlet Girej konflikt z Polską oraz wezwanie sułtana tureckie- zyskał przydomek Taht Algan (zdobywca stolicy). go do wyprawy przeciwko Persji w 1616 r.20 Sukcesy krymskie stanowiły wielkie zagrożenie Zaangażowanie wojsk chanatu krymskiego, dla rosyjskiego panowania nad ziemiami nadwoł- wspierających Turcję w wojnie z Persją, w latach żańskimi, realne wydawało się odzyskanie Kaza- 1623–1639 wykorzystali Kozacy dońscy i w 1637 nia i Astrachania przez chanat krymski. Wyprawa r. zdobyli potężną twierdzę turecką położoną przy krymska na Rosję w 1572 r. miała być rozstrzyga- ujściu Donu – Azow. Odzyskanie twierdzy stało się jąca. Obie strony przygotowały się do konfliktu. po zakończeniu kampanii perskiej najważniejszym Po początkowych sukcesach tatarskich nad rzeką celem zarówno Turcji, jak i chanatu krymskiego. Oką, wojska rosyjskie w 4-dniowej (28 lipca – Do wojny z Rosją w 1641 r. zmobilizowano potęż- 4 sierpnia) bitwie zmusiły wojska krymskie do od- ne siły – sam chanat wystawił około 40 tys. wojow- wrotu17. To niepowodzenie chanatu zadecydowało ników, wspieranych przez wojska tureckie i flotę. ostatecznie o fiasku planów odzyskania Kazania Czteromiesięczne oblężenie Azowa nie przyniosło i Astrachania. Wyprawy tatarskie na Rosję w na- 18 L. Podhorodecki, op. cit., s. 162–163. 17 L. Podhorodecki, op. cit., s. 148–155; M. Heller, op. 19 Ibidem, s. 174. cit., s. 170. 20 Ibidem, s. 178. 60 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM sukcesu. Mimo wielu szturmów i ostrzału ciężkiej Oczaków24. W następnym roku wojska rosyjskie artylerii, Kozacy obronili twierdzę. Opuścili for- zostały odparte spod Krymu, a na mocy traktatu tecę dopiero w 1642 r. po decyzji Moskiewskiego pokojowego z Turcją w 1739 r. Rosja zrezygno- Soboru Ziemskiego, który nie zdecydował się na wała z przejęcia kontroli nad chanatem krymskim podjęcie wojny z Turcją21. W 1687 i 1689 r. w ra- i zgodziła się na zdemilitaryzowanie Azowa oraz mach Świętej Ligi przeciwko Turcji Rosja podjęła Taganrogu nad Morzem Azowskim25. dwie, zakończone niepowodzeniem, wyprawy na Sposobność do zajęcia Krymu przez Rosję Krym. W trakcie wojny z Turcją w 1696 r. wojska nadarzyła się w 1768 r. po wybuchu kolejnej woj- rosyjskie zdobyły Azow22. Wojny te doprowadziły ny z Turcją. Działania ofensywne przeciwko Tur- do znacznego osłabienia chanatu krymskiego. Car cji prowadził w Mołdawii i Wołoszczyźnie korpus Rosji Piotr I Wielki przestał płacić okup za Rosjan rosyjski dowodzony przez gen. Aleksandra Goli- pojmanych w niewolę przez Tatarów. cyna, natomiast rozlokowany na południu Ukrainy Na początku XVIII w. chanat krymski pogrą- korpus pod dowództwem gen. Piotra Rumiancewa żył się w walkach wewnętrznych o władzę. Gospo- osłaniał południową granicę Rosji od strony po- darka była bardzo prymitywna, a armia zacofana. siadłości tureckich. W styczniu 1769 r. doszło do Główną jej siłę stanowiła konnica, która w kon- ostatniego w dziejach Rosji najazdu tatarskiego. frontacji z piechotą uzbrojoną w broń palną i ar- Dywersyjna wyprawa wojsk krymskich przerwała tylerią nie miała większych szans. Jedynym opar- kordon wojsk rosyjskich, spustoszyła tereny przy- ciem dla chanów krymskich była Turcja, ta jednak graniczne, zagarnęła ponad 2 tys. jasyru i wyco- słabła i było kwestią czasu, kiedy ziemie chanatu fała się na Krym. Wobec nieudolności Golicyna padną łupem potężnych sąsiadów, przede wszyst- w Mołdawii jego miejsce zajął Rumiancew, a do- kim Rosji. U schyłku XVIII w. chanat pogrążył się wódcą wojsk rosyjskich na Ukrainie caryca Kata- w zamęcie politycznym. Ostatnim sukcesem armii rzyna II mianowała gen. Piotra Panina. Rosjanie tatarskiej było zwycięstwo chana Dewleta, któ- ponownie zajęli Azow i Taganrog i przystąpili do ry udzielił pomocy wojskowej Turkom w wojnie budowy okrętów wojennych, które z Morza Azow- z wojskami cara Rosji Piotra Wielkiego w bitwie skiego miały blokować wybrzeża krymskie i zwal- nad Prutem w 1711 r.23 Od tej pory chanat już tyl- czać flotę turecką na Morzu Czarnym. Sukcesy te ko bronił się przed atakami Rosjan. W następstwie zwróciły uwagę carycy na Półwysep Krymski. przegranej kampanii Rosja zwróciła Turcji Azow. Podjęła decyzję o oderwaniu chanatu krymskiego Caryca Katarzyna II postawiła sobie za cel od zależności tureckiej oraz podboju półwyspu26. wywalczenie dostępu do Morza Czarnego, co do- W 1771 r. wojska rosyjskie przystąpiły do osta- prowadziło do wojny z Turcją. Pierwszym etapem tecznego ataku na Krym i po raz trzeci weszły na miał być podbój Krymu. W 1736 r. w trakcie woj- półwysep. W czerwcu książę Wasilij Dołgoruki ny z Turcją Rosjanie po raz pierwszy wdarli się zaatakował i zdobył twierdzę Or-Kapu (Perekop), na Krym, korzystając z nieobecności głównych sił chroniącą północną granicę Krymu. Wojska rosyj- tatarskich. Zdobyli go i spustoszyli oraz zniszczy- skie uderzyły ze wszystkich stron, zdobyły stolicę li stolicę chanów Bakczysaraj, ale w następstwie chanatu Bakczysaraj i wkrótce wyparły z Krymu chorób i zagrożenia tureckiego opuścili półwysep. oddziały tureckie. Książę Dołgoruki otrzymał W tym samym roku ponownie zdobyli Azow. W na- w nagrodę przydomek „Krymskij”27. W lipcu stępnym roku wojska rosyjska ponownie wkro- czyły na Krym i pokonały Tatarów. Równocześnie 24 Oczaków – założony na półwyspie na prawym brze- Rosjanie zdobyli strategiczną twierdzę turecką gu Dniepru, u ujścia do Morza Czarnego, w VII–VI w. p.n.e. jako grecka kolonia Alektor. W końcu XIV w. wzniesiono na jego miejscu twierdzę Daszew. Zdobyty i odbudowany przez Tatarów krymskich w 1492 r. został przekazany Turcji. Po 21 Ibidem, s. 215–216; L. Bazylow, op. cit., s. 243; rozbudowie jako turecka twierdza Aczi Kale strzegł północ- M. Heller, op. cit., s. 244. nych granic Imperium Ottomańskiego, będąc bazą wojskową 22 L. Podhorodecki, op. cit., s. 308–309; H. Troyat, Piotr nad Morzem Czarnym. Wielki. Geniusz i szaleństwo, przekład B. Przybyłowska, 25 L. Podhorodecki, op. cit., s. 328; W. Morawski, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2005, ISBN 978-83-241- S. Szawłowska, op. cit., s. 58–59. 3289-8, s. 61–64; W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., 26 W.A. Serczyk, Katarzyna II, Wydawnictwo Puls, s. 24–25. Londyn 1995, ISBN 978-18-591-7029-8, s. 203. 23 H. Troyat, op. cit., s. 128–129; L. Bazylow, op. cit., 27 L. Podhorodecki, op. cit., s. 338; W. Morawski, s. 303; M. Heller, op. cit., s. 333. S. Szawłowska, op. cit., s. 70. 61 STANISŁAW MAKSIMIEC 1774 r. zawarto w Kuczuk-Kainardżi rosyjsko- to budowę portu handlowego w Chersoniu oraz -turecki traktat pokojowy. Rosja zdobyła dostęp umocnień wokół miasta30. do Morza Czarnego, utrzymała Azow, przyznany W 1787 r. Turcja, próbując odzyskać Krym, jej jeszcze w 1739 r., lecz do tego czasu nieodbu- wypowiedziała wojnę Rosji, spodziewając się dowany. Oprócz tego: Kercz, Jenikale i Kinburn wsparcia ze strony Anglii. Wojna zakończyła się (na lewym brzegu Dniepru naprzeciw Oczako- klęską Turcji. Desant turecki Rosjanie rozbili pod wa) oraz prawo do utrzymywania floty handlowej Kinburnem nad Dnieprem. Na Krymie operowała na Morzu Czarnym. Rosja wymusiła na Turcji Armia Jekaterynosławska pod dowództwem księ- obietnicę niemieszania się w wewnętrzne sprawy cia Grigorija Potiomkina. W 1788 r. wojska carskie chanatu krymskiego, który został uniezależniony zdobyły strategiczną twierdzę Oczaków. Po serii od Turcji, a chan przyjął zwierzchnictwo Rosji. klęsk w Mołdawii i nad Dunajem Turcja popro- W praktyce chanat został poddany wpływom ro- siła o pokój. W styczniu 1792 r. podpisano pokój syjskim na mocy podpisanego w 1772 r. sojuszu w Jassach, kończący wojnę. Pokonana Turcja defi- z Rosją. Terytorium chanatu powiększono o turec- nitywnie uznała przyłączenie Krymu do Rosji31. ką prowincję Kaffy, zajmującą południową część Po włączeniu do państwa rosyjskiego Pół- półwyspu z wyłączeniem zajętych przez Rosję wysep Krymski zaczął odgrywać znaczącą rolę kilku strategicznych twierdz tureckich28. Trwałym w handlu zamorskim. W szybkim tempie był za- rezultatem wojny było uzyskanie przez Rosję do- gospodarowywany przez kupców rosyjskich i wła- stępu do Morza Czarnego. ścicieli ziemskich. Rozpoczęto proces zacierania Nie jest jasne, dlaczego Katarzyna II nie zde- śladów tatarskiej przeszłości półwyspu oraz także cydowała się wtedy na aneksję, tylko stworzyła au- jego zasiedlanie chłopami rosyjskimi. Stolicę Kry- tonomiczne, ale zależne od Rosji państwo. Nowy mu przeniesiono do Akmeczetu i przemianowano chan Szahin Girej próbował wprowadzić reformy. na Symferopol. Powstające miasta portowe na Ograniczył rolę arystokracji, przeprowadził nowy Półwyspie Krymskim wkrótce stały się rosyjski- podział administracyjny. Wywołało to falę pro- mi oknami na świat. Stały się także znaczącymi testów i wybuch powstania przeciwko chanowi punktami przeładunkowymi dla rosyjskich towa- w 1776 r., które zostało stłumione z pomocą wojsk rów z całego Imperium32. Rozkazem carycy Kata- rosyjskich. Gdy arystokracja tatarska zwróciła się rzyny II w 1783 r. Flotę Azowską i Flotę Dniepru o pomoc do Turcji, Katarzyna II w 1783 r. posta- przemianowano we Flotę Czarnomorską i przeba- nowiła ostatecznie rozwiązać problem krymski zowano do Zatoki Achtiarskiej, gdzie postanowio- i wcielić półwysep do Rosji. 8 kwietnia podpisała no zbudować największą jej bazę – Sewastopol. manifest o włączeniu Krymu do Imperium Rosyj- W rozkazie tym caryca nakazała księciu Potiom- skiego. Obiecała, że będzie traktowała Tatarów kinowi budowę w tym miejscu wielkiej twierdzy. tak samo jak innych poddanych. Na początku rze- Do dziś pamięta się w Rosji to, co powiedział czywiście nie było represji. Elita tatarska została zarządca Krymu, książę Potiomkin: Kto włada zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską. Chan Sewastopolem, włada Morzem Czarnym33. Port zrezygnował z urzędu29. Jeszcze przed aneksją, został założony przez rosyjskiego kontradmirała w 1778 r., caryca wezwała wszystkich chrześcijan Thomasa Mackenzie w 1783 r. jako baza mary- zamieszkujących Krym do przesiedlenia się na te- narki wojennej i ważny port handlowy. Pierwotna, reny południowych guberni rosyjskich. Operację tatarska nazwa miasta Achtiar została zmieniona przesiedlenia przeprowadził gen. Aleksander Su- na Sewastopol. W Oczakowie zbudowano port worow. Przy pomocy wojska, często brutalnymi morski34. metodami, przesiedlono około 30 tys. osób, przede Oficjalne przyłączenie Krymu do terytorium wszystkim rzemieślników, chłopów i kupców. Rosji nastąpiło w kwietniu 1784 r. Na Krymie U ujścia Dniepru do Morza Czarnego rozpoczę- 30 W.A. Serczyk, op. cit., s. 244; L. Podhorodecki, op. cit., s. 359. 31 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., s. 82–90. 32 W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, wyd. 2, Zakład 28 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., s. 72–73; Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009, ISBN 83-04- W.A. Serczyk, op. cit., s. 216, L. Bazylow, op. cit., s. 343–345. 00443-7, s. 156–158. 29 W.A. Serczyk, op. cit., s. 246; L. Podhorodecki, op. 33 Cyt. za: M. Heller, op. cit., s. 457. cit., s. 362. 34 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., s. 74–75. 62 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM utworzono gubernię taurydzką, która oprócz pół- czyć o zaludnieniu pustych stepów. Zdobycie wyspu obejmowała trzy powiaty południowej przez Rosję Krymu i dostępu do Morza Czarnego, Ukrainy. Natychmiast po ogłoszeniu aneksji przy- miało być pierwszym etapem na drodze ekspansji stąpiono do kolonizacji na wielką skalę, połączo- na Bałkany, Kaukaz, a nawet na Stambuł. Dlate- nej z militaryzacją półwyspu. Równocześnie przy- go fundusze popłynęły głównie do Sewastopola, stąpiono do akcji przesiedlania ludności. W chwili gdzie rozbudowywano bazę Floty Czarnomorskiej. zajęcia Krymu przez Rosjan mieszkało tam około Zagospodarowaniem Krymu zajmował się główny 300 tys. ludności. Byli to głównie Tatarzy (78%) projektodawca jego włączenia do Rosji, książę i społeczności tatarskojęzyczne (Karaimi, Krym- Potiomkin, który za zasługi otrzymał tytuł „Najja- czacy). Mniejszości chrześcijańskie – Ormianie śniejszego Księcia Taurydzkiego” 36. Kolonizacja i Grecy zamieszkiwały miasta i monastyry. Ro- rosyjska szła opornie. Weterani i zdemobilizowani sjanie całkowicie zmienili skład etniczny. Grupą rosyjscy żołnierze nie chcieli się tam osiedlać, bo dominującą na Krymie mieli być chrześcijanie, warunki życia na półwyspie były surowe. ale tylko Rosjanie. Innym chrześcijanom nakaza- W połowie XIX w. Sewastopol znalazł się no przenieść się do Azowa i Kubania. Z terenów w centrum polityki europejskiej. W 1853 r. po górskich wysiedlono całą chrześcijańską ludność wkroczeniu wojsk rosyjskich do księstw naddu- – Greków (do Mariupola), znaczną część Ormian najskich: Wołoszczyzny i Mołdawii Turcja wypo- (do Rostowa nad Donem) oraz inne ludy, w tym wiedziała Rosji wojnę. Wojska tureckie zaatako- prawdopodobnie także potomków Gotów. Naj- wały rosyjskie terytoria na Kaukazie, skąd zostały gorszy był los ludności tatarskiej. W latach 1774– jednak wyparte, a flota turecka zniszczona w bi- 1796 wypędzono ją z 687 wsi, z których następnie twie morskiej pod Synopą w południowej części 315 zostało całkowicie zniszczonych. Około 80 Morza Czarnego. Zwycięstwa rosyjskie spowo- tys. Tatarów wyemigrowało do Turcji. Pod koniec dowały udzielenie pomocy militarnej Turcji przez XVIII w. liczba ludności Krymu nie wynosiła wię- Anglię i Francję i przystąpienie do wojny z Rosją. cej niż 60 tys. osób (dla porównania: sama Kaffa We wrześniu 1854 r. 60 tys. żołnierzy brytyjskich, liczyła w czasach rozkwitu przeszło 80 tys.). Wła- francuskich i tureckich wylądowało na Półwyspie dze rosyjskie starały się, aby napływ kolonistów Krymskim. Dołączyły do nich później także woj- z Rosji był jak najszybszy, dlatego też osadników ska Sardynii. Sprzymierzeni zajęli Krym (oprócz zwalniano z podatków i hojnie obdarowywano Sewastopola) po zwycięskich bitwach z wojska- ziemią. Ludności greckiej i ormiańskiej, wcześniej mi rosyjskimi pod Almą, Bałakławą, Inkermanem osiedlonej w Rosji, zabroniono powrotu na Krym, i Eupatorią. Najcięższe walki trwały o główną ale przesiedleńcom z Turcji z czasem przywró- bazę Floty Czarnomorskiej – miasto i twierdzę cono ziemie na Krymie (Grekom w Bałakławie). Sewastopol. Oblężenie, połączone z ciężkimi Napływ ludności z Rosji na Krym nasilił się po bombardowaniami, trwało przez 11 miesięcy, za- wojnie rosyjsko-tureckiej w latach 1787–179135. kończone zajęciem twierdzy we wrześniu 1855 r.37 Uroczystym potwierdzeniem przyłączenia no- Wojna ostatecznie zakończona została 30 marca wych ziem do Rosji stała się triumfalna wizy- 1856 r. traktatem pokojowym w Paryżu. Upoka- ta carycy Katarzyny II na Krymie. Na tę ogromną rzający dla Rosji był zwłaszcza zakaz posiadania imprezę propagandową, opracowaną przez księ- floty wojennej i budowy twierdz nad Morzem cia Potiomkina, przygotowywaną przez trzy lata Czarnym, które ogłoszone zostało jako neutralne, (1784–1786), wydatkowano 15 mln rubli. W 1787 r., czyli otwarte dla wszystkich flot38. Postanowienia w trakcie podróży Katarzyna II spotkała się w Ka- traktatu paryskiego miały decydujące znaczenie niowie nad Dnieprem z królem Polski Stanisła- dla Krymu. Rosja, nie mogąc prowadzić polityki wem Augustem Poniatowskim, a w Chersoniu militarystycznej w basenie Morza Czarnego, za- z cesarzem austriackim, Józefem II. Aby dostoj- częła finansować inwestycje cywilne. Budowa- nym gościom zaprezentować rosyjskie osiągnięcia no drogi, porty handlowe (Eupatoria, Teodozja, zbudowano nawet makiety wiosek (wsie potiom- kinowskie), które oglądane z daleka miały świad- 36 L. Podhorodecki, op. cit., s. 365; W.A. Serczyk, Katarzyna…, op. cit., s. 246. 35 J. Sadocha, Tatarzy krymscy – zarys historii narodu, 37 L. Bazylow, op. cit., t. 2, s. 229–234. http://www.psz.pl/117-polityka/jaroslaw-sadlocha-tatarzy- 38 Szerzej zob. W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., krymscy-zarys-historii-narodu [dostęp: 02.07.2015]. s. 138–149. 63 STANISŁAW MAKSIMIEC Kercz), pojawiły się pierwsze zakłady przemysło- 1530 meczetów i wiele ośrodków sufickich. Pano- we. Dopiero po konferencji londyńskiej na temat wanie rosyjskie doprowadziło do tego, iż w 1917 r. Morza Czarnego w 1871 r. Rosja przystąpiła do pozostało 729 meczetów, a muzułmanie stali się odbudowy Floty Czarnomorskiej. religijną mniejszością na Krymie40. W drugiej połowie XIX w. Tatarzy opuszcza- W trakcie I wojny światowej wrzenie, któ- li Krym, bojąc się, że spotka ich los podobny do re doprowadziło do upadku caratu w Rosji, nie wysiedlanych od połowy stulecia kaukaskich mu- ominęło również Krymu. Na konflikty polityczne zułmanów. W latach 1860–1861 wyemigrowała między nacjonalistami, kadetami, eserowcami, znaczna liczba Tatarów, około 80 tys. Po tej fali bolszewikami i mienszewikami nakładały się tam emigracji Tatarzy, którzy zostali i których liczbę dążenia emancypacyjne Tatarów. Duży wpływ na szacuje się na około 100 tys. ludzi, stanowili już przebieg wydarzeń na Krymie miała też sytuacja mniejszość39. Zamieszkiwali głównie południowe na Ukrainie. Coraz silniejsze ruchy niepodległo- wybrzeże i tereny górskie Krymu. Cały półwysep ściowe w Kijowie i w innych ośrodkach spowo- stał się rosyjski, z rosyjskim językiem, kulturą dowały, że pojawiła się kwestia przynależności i rosnącą liczbą słowiańskich chłopów na pro- Krymu po upadku caratu. Istotną rolę w sytuacji wincji. Głównym czynnikiem rozwoju kraju stała na Krymie po rewolucji lutowej odegrało tatarskie się kolej, której budowa wpłynęła efektywnie na odrodzenie narodowe. Dążenia niepodległościowe rozwój głównej dziś gałęzi gospodarki na Krymie Tatarów krymskich pojawiły się po 1880 r. Nawią- – turystyki. Początkowo przyjeżdżali tam wyłącz- zywały do formułowanych w Turcji programów nie arystokraci, z carem na czele, a za nim ściągała pantureckich i panislamskich. Ośrodkami tajnej rzesza oficerów i dworaków, przede wszystkim do działalności były szkoły ludowe. W lutym 1917 r. Jałty i okolic. Po uruchomieniu kolei zaczęli przy- grupy związane ze szkołami ludowymi wysunęły bywać także bogaci Rosjanie. Dużą popularnością żądania autonomii kulturalnej, które po osłabnięciu cieszyła się wówczas Ałuszta. Rozwijały się także w Rosji pozycji Rządu Tymczasowego przekształ- kurorty w Eupatorii i Teodozji. Na wielką skalę cono w program pełnej niepodległości. W 1917 r. ruch turystyczny rozwinął się po 1891 r., kiedy 41,2% mieszkańców półwyspu stanowili Rosjanie to pierwsze towarzystwo turystyczne w dziejach (Wielkorusini). Rosji – Krymski Klub Górski w Odessie, otworzy- Po wybuchu rewolucji lutowej związki Krymu ło schroniska w Sewastopolu i w Jałcie. W XIX z Rosją zostały zerwane. Za milczące przyzwole- stuleciu na Krym napłynęła ludność ukraińska, nie budowy niezależnego państwa na Krymie Ta- choć dominującym żywiołem etnicznym byli tarzy uznali ogłoszenie przez Rząd Tymczasowy tam jeszcze Tatarzy. W początkach XX w. Krym 20 marca (2 kwietnia) 1917 r. deklaracji o równo- był już popularnym regionem wypoczynkowym. ści wszystkich obywateli Rosji41. Po upadku Rzą- Półwysep Krymski przeszedł do historii także za du Tymczasowego w Rosji w Bakczysaraju zebrał sprawą rewolucji 1905 r., podczas której w Sewa- się Kurułtaj (parlament tatarski). Po wyrażeniu stopolu wybuchł bunt marynarzy na pancerniku przez władze Ukraińskiej Republiki Ludowej zgo- „Potiomkin”, o czym opowiada film w reżyserii dy na odrębność Krymu 26 listopada 1917 r. ogło- Siergieja Eisensteina. W latach 1902–1903 nasili- szono jego niepodległość i utworzono Republikę ły się wyjazdy ludności tatarskiej do Turcji, głów- Krymską. W grudniu 1917 r. Kurułtaj uchwalił nie z przyczyn ekonomicznych (odsetek gospo- konstytucję republiki42. W styczniu 1918 r. darstw tatarskich nieposiadających własnej ziemi na Krym wkroczyli bolszewicy, którzy w bitwie sięgnął 64%). Do Turcji wyjechało około 13 tys. pod Almą pokonali wojska tatarskie. Sewastopol osób narodowości tatarskiej. W tej sytuacji władze rosyjskie zabroniły dalszych wyjazdów, aby za- 40 J. Sadocha, Tatarzy krymscy – zarys historii narodu, pobiec masowej ucieczce Tatarów. Administracja http://www.psz.pl/117-polityka/jaroslaw-sadlocha-tatarzy- rosyjska dyskryminowała Tatarów i ograniczała krymscy-zarys-historii-narodu [dostęp: 02.07.2015]. 41 S. Chazbijewicz, Tatarzy krymscy – Tatarzy polsko- wolność religijną: do 1783 r. na Krymie działało litewscy, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2014, ISBN 978-83-231-3329-2, s. 44–45. 39 D. Wierzchoś, op. cit., s. 366. Por. Historia Tatarów 42 D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel. Działalność krymskich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikowska-po- polityczna i wojskowa w latach rewolucji i wojny domowej deportacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-sowieckim- w Rosji, Wydawnictwo AVALON, Kraków 2008, ISBN 978- kurortem [dostęp: 02.07.2015]. 83-60448-45-8, s. 36–40. 64 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM stał się ośrodkiem władzy radzieckiej na Krymie. gen. Wrangla, odbył się zjazd Tatarów i na Kry- Po zawarciu pokoju brzeskiego, 22 marca 1918 r., mie organizowano oświatę tatarską. Wrangel jako bolszewicy proklamowali Taurydzką Socjali- pierwszy odstąpił od idei „jednej i niepodzielnej styczną Republikę Radziecką. Przetrwała niecały Rosji”, której zaciekle bronili Aleksander Kołczak miesiąc, gdyż na początku kwietnia wylądował i Anton Denikin48. W lipcu 1920 r., wykorzystu- na półwyspie desant niemiecki. Wkrótce oddzia- jąc maksymalne zaangażowanie Armii Czerwonej ły niemieckie zajęły Krym i rozpoczęły jego oku- w wojnie polsko-bolszewickiej, wojska białogwar- pację. Niemcy nie uznali Republiki Taurydzkiej dyjskie Wrangla wyruszyły z Krymu i zajęły Za- i w czerwcu powołali rząd Krymu, kierowany głębie Donieckie. Desantami próbowały opanować przez gen. Matwieja Sulejmana Sulkiewicza43. Kubań. Jednak we wrześniu jego ofensywa została W październiku 1918 r. armia niemiecka opu- zatrzymana. Pod naporem bolszewików Wrangel ściła Krym. W czasie krótkotrwałych rządów na wycofał się na Krym, którego bronił do listopada Ukrainie hetmana Pawła Skoropadskiego półwy- 1920 r. Jego oddziały uległy przeważającym si- sep został przyłączony do państwa ukraińskiego, łom Armii Czerwonej. Wranglowi wraz z częścią ale zachował autonomię. W listopadzie 1918 r. na wojska udało się ewakuować do Konstantynopola. Krymie wylądowały oddziały alianckie: francu- 16 listopada 1920 r. bolszewicy zajęli cały Krym49. skie, brytyjskie i greckie, które opanowały m.in. Rok później bolszewicy uregulowali sta- Sewastopol44. Na Krym wkroczyły także oddzia- tus Krymu. 18 października 1921 r. utworzono ły Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina, któ- Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę ry korzystał z poparcia państw Ententy i otrzy- Radziecką, wchodzącą w skład Rosyjskiej Fede- mał znaczną pomoc materialną. Denikin zakazał racyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. działalności wszystkich partii tatarskich45. Pod Z chwilą wkroczenia Armii Czerwonej na Krymie koniec października 1918 r., na zjeździe radnych zapanował głód. Wstrzymanie dostaw produktów miast i ziemstw, powołano tatarski rząd krajowy żywnościowych stanowiło jedną z form represji na czele z Salomonem Krymem, zwany drugim wobec ludności. Do połowy 1923 r. zmarło z głodu rządem krymskim, mający poparcie gen. Deniki- około 100 tys. osób, a 50 tys. opuściło półwysep, na. Rząd upadł po kolejnym ataku bolszewików, szukając pożywienia (21% mieszkańców Krymu). w kwietniu 1919 r., którzy proklamowali Krymską Klęska ta dotknęła wszystkie grupy etniczne. Lata Socjalistyczną Republikę Radziecką46. W kwiet- 1923–1928 to epoka tzw. korienizacji polegającej niu wojska Ententy zostały ewakuowane z portów na ograniczonym respektowaniu odrębności naro- krymskich W czerwcu Półwysep Krymski został dowych i wiązania partii komunistycznej z miejsco- ponownie zajęty przez walczące z bolszewikami wymi grupami etnicznymi. Kultury narodów były wojska gen. Denikina47. wówczas tolerowane. Początkowo władze radziec- Główną rolę w ostatnim epizodzie białej Rosji kie nie przeszkadzały nawet w działalności du- odegrał baron gen. Piotr Wrangel. Jego rząd jako chownych. Otwarto ponownie szkoły ludowe, mu- jedyny przeprowadził na obszarach pod swoją zea, biblioteki i teatry. 25-procentowa mniejszość kontrolą reformę rolną, oddającą chłopom zie- tatarska (około 218 tys. ludzi) została uznana za mię (na Krymie i w tzw. Taurydzie Północnej). rdzenny naród przez władze sowieckie. W związku Do maja 1920 r. Krym był zarządzany jak rosyj- z tym wsparto rozwój kultury tatarskiej50. ska gubernia. W maju 1920 r., w trakcie rządów Zmiana polityki władz radzieckich wobec Krymu nastąpiła pod koniec 1928 r. Dyktator so- 43 S. Chazbijewicz, Awdet, czyli Powrót: walka politycz- wiecki Józef Stalin porzucił wówczas korieniza- na Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie światowej, Wydawnictwo cję na rzecz rusyfikacji i sowietyzacji. W latach Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001, ISBN 83-7299-097-2, s. 52–53. 48 D. Wierzchoś, Generał…, op. cit., s. 99–103. 44 M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917– 49 Szerzej zob.: Ibidem, s. 180–217; R. Pipes, Rosja bol- 1991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków szewików, przekład W. Jeżewski, Wydawnictwo MAGNUM, 1994, ISBN 83-01-11464-9, s. 49; T.A. Olszański, Historia Warszawa 2005, ISBN 83-89656-15-9, s. 142–143, M. Smoleń, Ukrainy XX w., Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa op. cit., s. 51. 1994, ISBN 83-85218-50-5, s. 52. 50 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 378–379; Historia 45 S. Chazbijewicz, Awdet…, op. cit., s. 54. Tatarów krymskich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikow- 46 D. Wierzchoś, Generał…, op. cit., s. 117. ska-po-deportacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-so- 47 T.A. Olszański, op. cit., s. 58. wieckim-kurortem [dostęp: 02.07.2015]. 65 STANISŁAW MAKSIMIEC 1928–1929 przeprowadzono kolektywizację, tatarskich, a 15 tys. mieszkańców półwyspu wy- w ramach której wyniszczono bogatych chłopów, wieziono do obozów do Austrii i Niemiec55. Na a ubogich zapędzono do kołchozów. W konse- tej podstawie organizacje tatarskie domagają się kwencji zabrakło produktów żywnościowych i kraj do dziś od Niemiec pokrycia kosztów repatriacji został dotknięty klęską głodu w latach 1931–1933, i odbudowy, uważając Niemców za współwinnych w wyniku którego zmarło około 20% mieszkań- późniejszych deportacji. ców Krymu, tj. 150 tys. ludzi. Jednak Wielki Głód, W myśl planów niemieckich Krym zasiedlony który nawiedził Ukrainę, ominął Krym. Komuni- miał być przez Niemców i nosić nazwę Gothen- ści zaczęli prześladować wszystkich tych, którzy land (Kraj Gotów). Hitler określił półwysep jako mogliby zagrażać totalitarnemu ustrojowi. Celem niemiecki Gibraltar na Morzu Czarnym. W 1943 r. ataków stały się społeczności mające stare trady- Niemcy rozpoczęli na Krymie akcję kolonizacyj- cje państwowe i warstwy inteligencji (Tatarzy, Or- ną, sprowadzając Niemców z Besarabii i Siedmio- mianie, Grecy, Niemcy) oraz grupy etnokonfesyj- grodu, lecz wobec postępów Armii Czerwonej, ne, czyli takie, w których poczucie przynależności wkrótce ją przerwano56. Na Krymie znalazło się do narodu jest trwale związane z wyznaniem (Ka- wielu, podobnie zresztą jak w całym ZSRR, którzy raimi, Żydzi). W latach 1928–1939 aresztowano czynnie poparli Hitlera, nie tyle z sympatii dla fa- i zesłano do łagrów około 40 tys. osób51. Zakazano szystów, ile z nienawiści do komunistów. Niemcy swobodnego nauczania i publikowania w języku przystąpili do rekrutowania jednostek tatarskich. tatarskim. W 1929 r. zakazano używania alfabe- Do końca wojny zgłosiło się około 15–20 tys. tu arabskiego i zastąpiono go łacińskim. Z kolei ochotników, których zorganizowano w bataliony w 1938 r. alfabet łaciński zastąpiono cyrylicą52. samoobrony terytorialnej. O wiele więcej, bo od W 1926 r. Krym zamieszkiwało 42% Rosjan, 25% 20 do 80 tys. Tatarów walczyło w szeregach Armii Tatarów i 11% Ukraińców53. Mimo prześladowań Czerwonej. Aktywną rolę w popieraniu Niemców liczba Tatarów krymskich wzrosła ze 179 tys., we- odegrał Tatarski Komitet Narodowy kierowany dług spisu w 1926 r., do 219 tys. – według spisu przez Dżamila Abdureszidowa. Zorganizowano w 1939 r. Tatarzy stanowili wówczas tylko 19,4% też SS Waffen-Gruppe Krim, wchodzące w skład ludności54. 1. Wschodniomuzułmańskiego Regimentu Dywi- Względnie stabilny rozwój Krymu przerwa- zji SS Neu-Turkistan, który walczył m.in. z po- ła druga wojna światowa. Oddziały Wehrmachtu wstańcami warszawskimi57. Zniszczenia spowo- wraz z oddziałami rumuńskimi dotarły na Krym dowane działaniami wojennymi i rabunkową we wrześniu 1941 r., tocząc zacięte walki z Armią gospodarką Niemców zachwiały ekosystemem Czerwoną. Represje sowieckie spowodowały, że Krymu i spowodowały, że wiele rejonów półwy- w 1941 r. wielu mieszkańców Krymu traktowało spu znalazło się na skraju klęski ekologicznej. To wkraczające wojska niemieckie jako wyzwolicieli. przyczyniło się do ruiny krymskiego rolnictwa58. Część sił radzieckich ewakuowała się na Półwysep Po przejęciu inicjatywy na froncie przez Armię Kerczeński, a stamtąd na Tamań. Część natomiast Czerwoną Sowieci podjęli próbę odbicia Krymu. wycofała się do Sewastopola. W listopadzie 1941 r. W kwietniu 1944 r. wojska radzieckie wdarły się Niemcy zajęli cały Półwysep Krymski oprócz na Półwysep Krymski od strony Perekopu i przez Sewastopola, który zdobyto dopiero na początku Cieśninę Kerczeńską i opanowały go, z wyjątkiem czerwca 1942 r., po trwającym 250 dni oblęże- Sewastopola, który zdobyto 12 maja. Po wypar- niu. Niemcom nie udało się zniszczyć wszystkich ciu wojsk niemieckich na Krymie rozpoczęły się oddziałów radzieckich na Krymie. Część ukry- krwawe represje wymierzone przeciw rzeczywi- ła się w górach i przeszła do działań partyzanc- stym i rzekomym współpracownikom okupantów, kich. Walczyli w nich także Tatarzy. W odwecie głównie przeciw Tatarom. Władze radzieckie pod za działalność partyzancką Niemcy spalili 128 wsi pretekstem, że w czasie okupacji ludność autochto-

51 S. Ciesielski, Masowe deportacje ludności z ZSRR, 55 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 382. http://www.sciesielski.republika.pl/sov-dep/krym1.html [do- 56 A. Chojnowski, Ukraina, Wydawnictwo TRIO, stęp: 02.07.2015]. Warszawa 1997, ISBN 83-85660-51-8, s. 177. 52 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 380–381. 57 A. Leszczyński, op. cit., s. 9. 53 T.A. Olszański, op. cit., s. 24. 58 T. Bohun, Chruszczow i Krym. Hojny dar, odkupie- 54 Ibidem; A. Leszczyński, Zemsta na Tatarach krym- nie win, czy gospodarcza kalkulacja?, „Mówią Wieki” 2014, skich, „Ale Historia”, 26 maja 2014, nr 21 (123), s. 8. nr 4, s. 89. 66 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM niczna kolaborowała z Niemcami, zadecydowały W okresie powojennym dzieje Krymu nie od- o wysiedleniu wszystkich Tatarów krymskich do biegały od losów reszty ziem ZSRR. Tylko dwa republik Azji Środkowej, głównie do Uzbekista- wydarzenia z tej epoki zapisały się w historii Pół- nu. Główną akcję deportacyjną przeprowadzi- wyspu Krymskiego. Pierwsze, to upowszechnienie ło NKWD w dniach 18–20 maja 1944 r. W cza- się Krymu jako regionu turystycznego i stworze- sie akcji, według danych NKWD, wywieziono nie infrastruktury w wielu przypadkach znacznie 194 tys. Tatarów krymskich, z czego 82% stano- lepszej niż w pozostałych częściach Związku Ra- wiły kobiety i dzieci59. dzieckiego. Tylko Soczi i Batumi mogły w ZSRR Deportacja Tatarów nie zakończyła operacji rywalizować z Jałtą, Ałupką, Artekiem. Swoje „oczyszczania” Krymu z „elementu antyradziec- dacze na Krymie posiadali najważniejsi dygnita- kiego”. W dniach 27–28 czerwca wysiedlono rze komunistyczni: Józef Stalin, Leonid Breżniew, zamieszkujących półwysep Greków, Bułgarów, Michaił Gorbaczow (w Forosie), generałowie, sze- Ormian, a także Niemców, Turków i Irańczyków fostwo KGB. Zwłaszcza Jałta stała się ulubionym w łącznej liczbie około 40 tys. osób. Większość kurortem radzieckich aparatczyków. To tam wy- przesiedlono do północnych obwodów Rosyjskiej poczywali przywódcy komunistyczni krajów blo- FSRR, pozostałych do Kazachstanu i Uzbekista- ku wschodniego: Edward Gierek, Erich Honecker, nu60. Gustaw Husak. Tysiące obywateli ZSRR jeździły Opuszczone przez Tatarów miejscowości za- tam w ramach nagród partyjnych czy związko- siedliły tysiące chłopów z radzieckiej Ukrainy wych albo na leczenie sanatoryjne. Drugim waż- i północnych rejonów Rosji. Moskwa prowadziła nym wydarzeniem była budowa Kanału Północno- akcję osadniczą pod hasłem „będzie jak w raju”, krymskiego, dzięki któremu powierzchnia upraw jednak zakończyła się ona fiaskiem. Przybysze, rolniczych zwiększyła się aż dziesięciokrotnie. którzy zajmowali dawne gospodarstwa tatarskie, W 1954 r. Krym, dotąd wchodzący w skład nie dawali sobie rady z zaadaptowaniem specy- Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki ficznych i w dużym stopniu zniszczonych gospo- Radzieckiej, został przekazany radzieckiej Ukra- darstw czy z uprawą roślin i hodowli zwierząt inie. Pomysłodawcą tej zmiany był Nikita Chrusz- w odmiennych warunkach klimatyczno-geogra- czow, pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii ficznych. Problemem był niedostatek wody. Ze Związku Radzieckiego. Akt ten nie miał wówczas względu na niską kulturę rolną przybyszów mar- większego znaczenia poza podporządkowaniem niały zaniedbane sady i winnice61. instancji partyjnych na Krymie Komitetowi Cen- W lutym 1945 r. w krymskiej Jałcie, w trak- tralnemu Komunistycznej Partii Ukrainy63. cie konferencji Wielkiej Trójki ustanowiono tzw. Najbardziej rozpowszechnione jest wyjaśnie- ład jałtański i dokonano podziału Europy na prze- nie, że był to prezent z okazji 300. rocznicy Rady ciąg 45 lat. W czerwcu 1945 r. władze sowieckie Perejasławskiej, podczas której hetman Bohdan zlikwidowały Krymską ASRR i utworzyły w jej Chmielnicki zawarł z carem Aleksym Michaj- miejsce Obwód Krymski, czyli zwykłą prowincję, łowiczem ugodę poddającą Ukrainę Rosji. Pre- niemającą autonomii kulturalnej, będącą częścią zent Chruszczowa miał podkreślić wielowieko- Rosyjskiej FSRR. Oczyszczone etnicznie teryto- wą przyjaźń między bratnimi narodami. Jednak rium poddano intensywnej rusyfikacji. Zmieniono w dokumentach dotyczących przekazania Krymu nazwy wielu miejscowości na Krymie. Przy do- Ukrainie nie ma o tym mowy. Trudno zakładać, borze nazw przyjęto trzy kryteria: sowietyzację, że chciano kamuflować akt przyjaźni między re- upamiętnienie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej oraz publikami radzieckimi64. tak zwany klucz topograficzny62. Część historyków jest zdania, że Krym miał być osobistym darem Chruszczowa dla Ukrainy. 59 J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Wydawnictwo Znak, Być może pierwszy sekretarz KC KPZR miał wy- Kraków 2001, ISBN 83-240-0086-0, s. 151; S. Chazbijewicz, rzuty sumienia i chciał odkupić w ten sposób swo- Tatarzy krymscy…, op. cit., s. 109; Historia Tatarów krym- skich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikowska-po-depor- je ciężkie winy wobec Ukraińców, z lat 30. i 40. tacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-sowieckim-kuror- XX wieku, kiedy najpierw jako sekretarz miej- tem [dostęp: 02.07.2015]. skiej organizacji partyjnej w Moskwie, a następnie 60 Ibidem. 61 T. Bohun, op. cit., s. 89. 63 W.A. Serczyk, Historia Ukrainy…, op. cit., s. 362. 62 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 384. 64 T. Bohun, op. cit., s. 88. 67 STANISŁAW MAKSIMIEC sekretarz Komunistycznej Partii (bolszewików) z południowej Ukrainy, poprawiono także zaopa- Ukrainy, aktywnie uczestniczył w stalinowskich trzenie w wodę – w 1956 r. oddano do użytku hy- represjach. Być może chciał też w ten sposób droelektrownię w Nowej Kachowce (w dolnym zdobyć poparcie ukraińskich elit partyjnych dla biegu Dniepru), a w latach 1961–1963 wybudo- umocnienia swojej władzy po śmierci Stalina. Są wano Kanał Północnokrymski. Wskaźniki pro- to jednakże spekulacje, niepoparte dokumentami. dukcyjne niektórych gałęzi gospodarki Krymu Najbardziej wiarygodna wydaje się jednak wersja wyraźnie zwiększyły się już w 1955 r.: wydoby- o intencjach gospodarczych Chruszczowa. Po za- cie rudy żelaza wzrosło o 36%, produkcja energii poznaniu się z rzeczywistą sytuacją rolnictwa na elektrycznej o 57%, a wina aż o 104%67. W 1959 r. Krymie zdał on sobie sprawę, że RSFRR nie da- na Krymie mieszkało 71,4% Rosjan i 22,3% Ukra- wała sobie rady z zagospodarowaniem „kwitnące- ińców68. go” niegdyś półwyspu. Prawdopodobnie wówczas Kryzys ZSRR umożliwił Tatarom repatriację. pierwszy sekretarz zdecydował się na „ukraiński Po rozpoczęciu w ZSRR pieriestrojki przez Micha- eksperyment”. iła Gorbaczowa, w 1989 r. Rada Najwyższa ZSRR Chruszczow już we wrześniu 1953 r. udał się wydała dekret zezwalający Tatarom krymskim na Krym, aby na miejscu zapoznać się z sytuacją. na powrót w rodzinne strony po 45 latach zesła- Po powrocie do Kijowa stwierdził, że potrzebni nia. W 1990 r. przybyła na Krym pierwsza grupa tam są ludzie, przywykli do ciepłego i suchego kli- 90 tys. repatriantów z Uzbekistanu. Do lata 1991 r. matu, tacy, którzy kochają sady i kukurydzę, a nie liczba ta wzrosła do 150 tys. Po raz pierwszy od ziemniaki65. W grudniu 1953 r. wstępnie zapoznał 74 lat zebrał się Kurułtaj, przyjmując deklarację członków Prezydium KC KPZR z koncepcją prze- z żądaniem przywrócenia wszelkich praw, jakie kazania Krymu Ukraińskiej SRR, nie napotyka- Tatarzy mieli przed wygnaniem. Wywołało to jąc sprzeciwu. 25 stycznia 1954 r. Prezydium KC niepokój wśród miejscowych Rosjan, z których KPZR oficjalnie przyjęło przedstawiony projekt wielu zajęło domy i ziemie należące dawniej do cesji Krymu. 5 lutego decyzję tę zatwierdziło Tatarów. Zdominowane przez nich władze wyzna- Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, mimo braku czyły repatriantom osiem stref osiedlenia, gdzie wymaganego kworum (w posiedzeniu uczestni- miały powstać nowe domy i gospodarstwa. Tereny czyło 13 z 27 członków), a 26 kwietnia Rada Naj- te były bardzo niedogodne pod względem klima- wyższa ZSRR. Proces przekazania Krymu odbył tycznym, jakości gleb i zaopatrzenia w wodę. Po- się z rażącym naruszeniem ustaw zasadniczych nadto na obszarach tych mieszkało niegdyś tylko ZSRR, RFSRR i USRR oraz procesu legislacyj- 15% ogółu Tatarów, a teraz miało tam zamieszkać nego. Zgodnie z Konstytucją RFSRR Prezydium co najmniej 60%69. Tatarzy rozwiązania te uznali Rady Najwyższej nie miało takich uprawnień. za niezadowalające. Taką decyzję mogła podjąć tylko Rada Najwyż- W obliczu rozpadu ZSRR Rosjanie zamieszku- sza ZSRR pod warunkiem wyrażenia zgody przez jący Krym zaczęli domagać się powrotu półwyspu Rady Najwyższe RFSRR i USRR. Jednak prawo do Rosji. W tej sytuacji władze ukraińskie zgo- w ZSRR było prawem tylko z nazwy, o wszystkim dziły się w sierpniu 1991 r. na autonomię Krymu decydowały najwyższe władze partyjne. Z jurys- i przekształcenie Obwodu Krymskiego w Krymską dykcji ukraińskiej wyłączono Sewastopol wraz Republikę Autonomiczną Ukrainy z wyłączeniem ze znajdującą się w nim bazą Floty Czarnomor- miasta Sewastopola, który pozostał bezpośrednio skiej ZSRR. Pozostał jednostką administracyjną w granicach Ukrainy70. o specjalnym statusie, podporządkowaną organom Po rozpadzie ZSRR, 5 maja 1992 r., Rosjanie cywilno-wojskowym RFSRR66. W trakcie istnie- zamieszkujący półwysep proklamowali powstanie nia ZSRR, przynależność Krymu do RFSRR czy Republiki Krymu, a Rada Najwyższa Rosji anulo- USRR nie miała większego znaczenia. wała decyzję Chruszczowa z 1954 r. o przekazaniu Decyzja Chruszczowa pozytywnie wpłynęła Ukrainie Krymu. Wywołało to protesty ze strony na rozwój Krymu. W następnych latach sytuacja rolnictwa zaczęła się wyraźnie poprawiać. Na 67 Ibidem. 68 półwysep napłynęły tysiące nowych osadników T.A. Olszański, op. cit., s. 210. 69 Historia Krymu, http://www.eastway.pl/historia+kry- 65 Cyt. za: Ibidem, s. 91. mu [dostęp: 06.07.2015]. 66 Ibidem. 70 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 388. 68 ZWIĄZKI ROSJI Z KRYMEM Kijowa i wzmogło niechęć władz ukraińskich do siebie, dodatkowo przekazując na 20 lat (do 2017 r.) Wspólnoty Niepodległych Państw. Z kolei parla- w dzierżawę Rosji, za 100 mln dolarów rocznie, ment krymski w swojej ustawie zasadniczej z maja bazę w Sewastopolu75. Prezydent Ukrainy Wiktor 1992 r. zdefiniował region jako osobne państwo, Juszczenko w latach 2005–2010 nalegał na prze- lecz pozostające pod protektoratem Ukrainy jako bazowanie rosyjskiej floty do Noworosyjska, jed- jej część. Po kilkumiesięcznej batalii politycznej nocześnie oświadczając, że Ukraina nie przedłuży doszło do kompromisu i nowa Konstytucja Krym- porozumienia o stacjonowaniu Rosjan na Krymie. skiej Republiki Autonomicznej przyjęta we wrze- Sytuacja uległa zmianie za prezydentury Wikto- śniu 1992 r. nie zawierała już kontrowersyjnego ra Janukowycza. 21 kwietnia 2010 r. prezydent stwierdzenia o państwie – Krymie, a zależność od Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew oraz Ukrainy została wzmocniona71. prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz podpisali Konstytucja Ukrainy z 1996 r. potwierdziła w Charkowie umowę o przedłużeniu stacjonowa- autonomię Republiki Krymu. W 2001 r. na Kry- nia Floty Czarnomorskiej na Krymie po 2017 r. mie mieszkało 2 135,9 tys. osób. Rosjanie stano- o 25 lat, tj. do 2042 r. z możliwością przedłużenia wili 58,3%, Ukraińcy – 24,3%, Tatarzy – 12,1%, jej na kolejne 5 lat. Umowa stanowiła, że ta data a Białorusini – 1,5%. Natomiast w Sewastopolu jest ostateczna. W zamian Rosja obiecała Ukra- Rosjanie stanowili 71,6% populacji, Ukraińcy inie dostawy gazu po obniżonej cenie do 2020 r.76 22,4%, a Białorusini 1,6%72. Z punktu widzenia Rosji umowa była niezwykle W czasie „Pomarańczowej Rewolucji” władze ważna, gdyż dawała jej na wiele lat kontrolę nad Krymu zachowały daleko idącą powściągliwość, basenem Morza Czarnego. mieszkańcy Krymu głosowali zaś w ogromnej Po pozbawieniu władzy prezydenckiej Janu- większości na Wiktora Janukowycza, który w swo- kowycza, 23 lutego 2014 r., prezydent Putin posta- jej kampanii wyborczej akcentował związki z Ro- nowił o przyłączeniu Krymu do Rosji. sją, obiecywał nadanie językowi rosyjskiemu sta- 11 marca 2014 r. połączone zgromadzenie rad- tusu drugiego języka oficjalnego na terenie całej nych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Ukrainy oraz opowiadał się za zalegalizowaniem Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło podwójnego obywatelstwa. Przeciwko Janukowi- deklarację niepodległości obu jednostek jako Re- czowi była społeczność Tatarów krymskich73. publiki Krymu. Odwołano się w niej wprost do Państwowa Służba Statystyczna Ukrainy po- przypadku Kosowa i wyroku z 22 lipca 2010 r., dała, że na dzień 1 listopada 2013 r. 58,5% z 2 mln w którym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedli- mieszkańców Krymu stanowili Rosjanie, 24,3% – wości uznał, że jednostronna deklaracja niepodle- Ukraińcy, 12,1% – krymscy Tatarzy, 1,4% – Biało- głości Kosowa nie narusza prawa międzynarodo- rusini, 1,1% – Ormianie, i 2,6% – przedstawiciele wego. innych narodów74. 16 marca 2014 r. na Krymie odbyło się „refe- Po rozpadzie ZSRR okręty operujące na Mo- rendum”, które doprowadziło do oderwania półwy- rzu Czarnym zostały podporządkowane Flocie spu od Ukrainy. Następnego dnia po referendum Czarnomorskiej Federacji Rosyjskiej i Ukrainy, co parlament w Symferopolu przyjął uchwałę o nie- trwało do maja 1997 r. Oba państwa w ramach za- podległości Krymu i zwrócił się do władz w Mo- wartego porozumienia podzieliły okręty pomiędzy skwie o przyjęcie w skład Federacji Rosyjskiej. Tego samego dnia prezydent Putin podpisał dekret 71 Ibidem, s. 389; M. Szumiło, Ukraina od wieków po- o uznaniu Krymu za suwerenne i niepodległe pań- dzielona. Czy historia się powtórzy?, http://historia.org. stwo. 18 marca 2014 r. podpisano umowę między pl/2014/03/03/ukraina-od-wiekow-podzielona-czy-historia- sie-powtorzy/ [dostęp: 06.07.2015]. Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym 72 Fakty na temat Krymu, które warto znać i skąd się Sewastopol o włączeniu ich do Rosji jako nowych wzięły zamieszki, https://marucha.wordpress.com/2014/03/03/ podmiotów federacji. Umowa ta weszła w życie fakty-na-temat-krymu-ktore-warto-znac-i-skad-sie-wziely- z dniem ratyfikacji, co nastąpiło 21 marca 2014 r. zamieszki/ [dostęp: 06.07.2015]. 73 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., s. 390. 74 Przywódca rosyjskich Tatarów o sytuacji na Krymie: 75 K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne to ich wewnątrzpaństwowy konflikt, http://www.tvn24.pl/wia- na świecie. Informator 2007, Wydawnictwo TRIO, Warszawa domosci-ze-swiata,2/przywodca-rosyjskich-tatarow-o-sytu- 2007, ISBN 978-83-7436-099-9, s. 125–126. acji-na-krymie-to-ich-wewnatrzpanstwowy-konflikt,403069. 76 Gdzie Rzym, gdzie Krym, a gdzie Moskwa…, http:// html [dostęp: 06.07.2015]. www.dyktatura.info/?p=2052 [dostęp: 10.07.2015]. 69 STANISŁAW MAKSIMIEC Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian 21 stycznia 2015 r. jeden z członków Rady w Konstytucji Federacji Rosyjskiej, dopisując do Federacji, reprezentujący Krym w wyższej izbie niej dwa nowe podmioty federacji – Republikę rosyjskiego parlamentu, oświadczył, że Krymowi Krymu i miasto o znaczeniu federalnym Sewasto- może zostać przywrócona starożytna nazwa „Tau- pol, które włączono do nowo utworzonego Krym- ryda”. Deputowani Rady Republiki Krymu mają skiego Obwodu Federalnego. Zarówno deklaracja wystąpić z wnioskiem w tej sprawie do Rady Fe- niepodległości Krymu, jak i następne akty nie zo- deracji. Jako pierwszy publicznie wystąpił z tym stały uznane przez władze Ukrainy i społeczność pomysłem deputowany Dumy Państwowej, lider międzynarodową77. nacjonalistycznej Liberalno-Demokratycznej Par- 27 marca 2014 r. Zgromadzenie Ogólne Na- tii Rosji (LDPR) Władimir Żyrinowski: Tauryda – rodów Zjednoczonych przyjęło niewiążącą rezolu- to grecka nazwa. I Sewastopol, Teodozja, Kercz – cję potępiającą referendum na Krymie z 16 marca to wszystko greckie. Krym – to nazwa czysto krym- i aneksję półwyspu przez Rosję. Rezolucję ONZ skotatarska. A wszystko powinno być pierwot- o nieuznaniu aneksji Krymu przez Rosję popar- ne!80. ło 100 spośród 193 krajów członkowskich ONZ. 26 czerwca 2015 r. Prokuratura Generalna 11 było przeciw, a 58 wstrzymało się od głosu. Federacji Rosyjskiej zajęła się sprawą przekaza- Projekt był podobny do tego, którego przyjęcie nia Krymu Ukrainie w 1954 r. Uznała, że było to przez Radę Bezpieczeństwa ONZ zablokowała niezgodne z konstytucją ZSRR i konstytucjami 19 marca Rosja, mająca w Radzie prawo weta78. obu republik. Decyzję podjęto na szczeblu rad 31 marca 2014 r. Duma Państwowa, izba niż- najwyższych republik, które nie miały kompeten- sza parlamentu Rosji, jednomyślnie uchwaliła cji do podejmowania decyzji dotyczących zmian ustawę o wypowiedzeniu Ukrainie dwustronnych terytorialnych. Prokuratura Generalna podkreśliła umów o stacjonowaniu Floty Czarnomorskiej Fe- też w oświadczeniu, że już w 1948 r. Sewastopol deracji Rosyjskiej na Krymie. 1 kwietnia ustawę został wyodrębniony jako miasto o szczególnym zatwierdziła Rada Federacji, izba wyższa parla- statusie. Zaznaczyła, że w związku z tym Sewa- mentu Rosji, a 2 kwietnia podpisał ją prezydent stopol po 1954 r. pozostawał miastem rosyjskim, Putin. Rzecznik Kremla Dmitrij Pieskow oznajmił, co potwierdziła Rada Najwyższa Federacji Rosyj- że po przyłączeniu Krymu do Rosji takie pojęcie, skiej, wydając w 1993 r. dekret „O statusie miasta jak zniżka na gaz dla Ukrainy za bazowanie Floty Sewastopol”81. Czarnomorskiej FR dłużej nie istnieje. Dodał on, że zniżka taka nie może być stosowana ani de iure, ani de facto79.

77 M. Radziejowska, Prawo i bezprawie – secesja i przy- morskiej-na-krymie-rosja-ukraina-duma-panstwowa-kreml- łączenie Krymu do Rosji, „Biuletyn”, PISM, Nr 38 (1150), newsweek-pl,artykuly,283149,1.html [dostęp: 10.07.2015]. 26 marca 2014, s. 1. 80 78 http://swiat.newsweek.pl/rosja-chce-przywrocic-kry- http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zgroma- mowi-starozytna-nazwe-tauryda,artykuly,355554,1.html [do- dzenie-ogolne-onz-potepia-aneksje-krymu-przeciw-m-in-ko- stęp: 10.07.2015]. rea-polnocna-i-syria,412302.html [dostęp: 10.07.2015]. 81 79 http://wyborcza.pl/1,75477,18260255,Rosyjska_pro- Umowy o stacjonowaniu Floty Czarnomorskiej na kuratura_generalna__W_1954_r__Krym_zostal.html [dostęp: Krymie, http://swiat.newsweek.pl/umowy-o-flocie-czarno- 10.07.2015].

Russia’s relations with the

Abstract ’s guarantees of respect for the territorial integrity of (including the fact that Crimea belongs to Ukraine) in exchange for Ukraine getting rid of nuclear weapons, was guaranteed by the agreement called the Budapest Memorandum, signed in December 1994 in Budapest by Russia, the United States, Great Britain and Ukraine. The Memorandum of Budapest turned out to be a meaningless piece of paper. Russia has never given up the loss of Crimea, granted to Ukraine in 1954 by the then Soviet leader, Nikita Khrushchev. In the days of the

70 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA

Soviet Union, it did not really matter. After the collapse of the USSR, Russia’s main objective was to get back the Crimea. The opportunity arose in 2014. The President of the Russian Federation, Vladimir Putin, took advantage of the internal chaos in Ukraine in order to annex the Crimea, by the hands of its Russian residents. He justified the annexation by the need to defend its citizens, whether justified or not. This was unscrupulously exploited by Putin. While the democratic world condemned the annexation, it did not make much of an impression on Russia. Ever since the collapse of the USSR, Russia has been trying to maintain its dominant position in the post-Soviet area by treating it as the exclusive area of its influence. It treats the Commonwealth of Independent States as an exclusive area of its influence and uses every opportunity to expand its influence or enlarge the area. Crimea has become one of the stages for execution of this policy. The possession of Crimea by Russia, sunlit pearl of the Black Sea, is especially invaluable due to military aspects, political aspects and tourist attractions. Due to the strategic location of the Crimean peninsula on the Black Sea, and especially the base of the Black Sea Fleet in Sevastopol, Russia can exercise control over its area, keep political influence in the region, have an effect on countries lying in its reservoir and checkmate Turkey, a member of NATO. The Black Sea Fleet is a means of ensuring Russia’s military security in the south. Crimea and Russia were inextricably bound and are still bound by two elements: the base of the Black Sea Fleet in Sevastopol and the Russians living in the peninsula. The majority of Crimean inhabitants are Russians, who comprise over 58% of the population. Subsequently, there are Ukrainians (24%) and Crimean Tatars (12%). Russians predominate in Sevastopol: they make up 71.6% of the city’s population and only 22.4% of Ukrainians live in the city. President Putin spoke about historical justice related to regaining former Russian territories and referred to the old rhetoric of the Muscovite rulers who gathered Russian lands. However, the Crimea has never been a part of Rus’. In turn, the Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation went further with the falsification of history and called Crimea the eternal part of Russia, even though it was annexed to Russia in 1783. The Crimean peninsula had nothing in common with Russia prior to annexation by Empress Catherine 231 years ago. From 1443, it became part of the independent , which was then dependent on Turkey. The Khanate had fought with Muscovy for takeover of Great Horde territories for several centuries. Ultimately, the Khanate was defeated by Russia but it constituted a great threat to the Russian state. Tsar Peter the Great unsuccessfully tried to gain access to the Black Sea. Eventually, this it was achieved by Empress Catherine II, who conquered and annexed Crimea to Russia. It was subjected to Russian colonisation and russification and, over time, it lost its unique Tatar character. The Crimean tourist attractions played an important role for Russia. In the beginning, it became a tourist resort for the Tsar’s court, the aristocracy, the Communist top brass, and then Soviet society. It has become a synonym for luxury holidays under palm trees, in full sun, although on a rocky beach at the foot of high mountains that pressed- up in the blue, warm water. One of the main branches of the Crimean economy is tourism - not only typical leisure and recreational tourism, but also medicinal tourism (with numerous sanatoriums and spas). President Putin hopes that Crimea will attract large numbers of tourists from all over the world soon. Key words: Crimea, Russia, Ukraine, Annexation, , Crimean Khanate, Crimean Tatars, Turkey, Ottoman Empire

The Russian annexation of the Crimea in March Ukraine) was guaranteed by an agreement called the 2014 was carried out in violation of international Budapest Memorandum, signed in December 1994 law and sparked an international crisis in Ukraine. in Budapest by Russia, the United States, Great The democratic world condemned the annexation, Britain and Ukraine. In exchange for getting rid of which did not alter Russian foreign policy towards nuclear weapons, Ukraine received international Kiev. Ever since the collapse of the USSR, Russia guarantees of security and preservation of its has been trying to maintain its dominant position territorial integrity. But the thing is that it is not in the post-Soviet area by treating it as an exclusive a binding treaty but only a declaration. Russia has area of its influence. President of the Russian exploited a legal loophole in the statement: The Federation, Vladimir Putin took advantage of the Parties reaffirm their obligation to refrain from internal chaos in Ukraine and Russian inhabitants of the threat or use of force against the territorial Crimea and annexed the peninsula and violated the integrity or political independence of Ukraine (...) principle of the territorial integrity of a sovereign except in self-defence or otherwise in accordance State. with the Charter of the United Nations. The

Russia’s respect for the territorial integrity of  Point 2 The Budapest Memorandum, https://www. Ukraine (including the fact that Crimea belongs to msz.gov.pl/en/p/wiedenobwe_at_s_en/news/memoran- 71 STANISŁAW MAKSIMIEC matter of self-defence, in this case the necessity Ukrainians speak Russian) and the Crimean Tatar of defending its own citizens, whether justified or language comprised 9.6% of the population. About not, was unscrupulously exploited by Putin. 30% of Russians who live in Crimea were born One of the main branches of the Crimean in the Russian Federation. They are often retirees economy is tourism – not only typical leisure and who served in the Black Sea fleet or army and recreational tourism, but also medicinal tourism stayed here because of good living conditions. (with numerous sanatoriums and spas). The The purpose of this article is to present the southern part of Crimea, including the Crimean history of the Crimea over the centuries: the Mountains and the Black Sea coast, has many military struggle between Russia and the Crimean tourist attractions and tourism is very important Khanate which included the peninsula, defeating for its economy. There are a lot of picturesque the Khanate and conquering the peninsula villages, strongholds, ruins of ancient buildings, which resulted in its annexation, the actions of monasteries, Tatar mosques, beautiful gardens Russification and unification of Crimea with the and olive groves, while in the northern part of the Russian state, and later the Soviet period. Crimea these are hardly to be found at all. The The main research issue was to analyse the climate is mild and enables the development of relations between Russia and the Crimea from e subtropical vegetation. Valleys cut by streams and its inclusion into the Russian Empire in 1783, until bays are fertile and productive. its re-annexation in 2014. Among the most popular attractions are: It has been assumed in formulating this research Black Sea beaches on the southern shore of the that relations between Russia and the Crimea since peninsula, Crimean Mountains with a few caves its annexation were strong and did not significantly and many landscape attractions, and monuments weaken during the time when peninsula belonged in the Crimean Mountains. The latter include to the . They proved to be much the so-called rock cities of the Middle Ages, the stronger than Ukrainian-Crimean relations. Inkerman Cave Monastery, the Suiren fortress, The history of the Crimean peninsula began Tatar monuments, especially Bakhchisaray and in ancient times and is connected with Tatars, monuments on the southern coast, including the Turkey, Russia and Ukraine. The first inhabitants Byzantine (eg. Chersonesus) and Genoan (eg. of the Crimea were Tauri, and this led to Crimea fortifications of Sudak) cities and fortresses and being called Taurica or Tauris. After the Tauri Sevastopol, an important city as a symbol of the came the Cimmerians, who were displaced by the Crimean War and the battles for Crimea during the Iranian Scythians in the 7th century BC. Their state Second World War. Tourist attractions in the Kerch survived until the 2nd century BC. In 7th and 6th peninsula include mud volcanoes. century BC, Greek colonists appeared in Crimea, The majority of Crimean inhabitants are who established colonies which were soon Russians, who comprise over 58% of the transformed into city-states (polis), among others population. Subsequently, there are Ukrainians Tauric Chersonese (now within the Sevastopol), (24%) and Crimean Tatars (12%). Russians Kaffa (now Feodosiya), and Panticapaeum (now predominate in Sevastopol: they make up 71.6% of Kerch), which is the oldest and the biggest colony the city population and only 22.4% of Ukrainians in the Crimea. In the peninsula, two main centres live in the city. Currently, the peninsula is inhabited of Greek colonisation were formed: in the east, by over 125 nationalities. The most widely used in the Kerch peninsula: Cimmerian Bosporus, language in the Crimea is Russian; 79.1% of the while in the west: Tauric Chersonese. Because population named it as their native language; 9.6% of the threat of nomadic people invading, in the – Ukrainian (2.5 times less than the percentage of middle of the 5th century BC, Greek colonists the Ukrainian population, because the majority of formed the Bosporan Kingdom in the eastern part of the peninsula, which was a federation of Greek dum_on_security_assurances_in_connection_with_ukraine_ s_accession_to_the_treaty_on_the_npt?printMode=true colonies in the Kerch peninsula. It developed [30.06.2015]. very quickly thanks to the export of grain and  Krym, http://www.booknow.pl/krym-miejsca-ktorych- nie-zobaczysz.html [29.06.2015].  Krym rozdarty - historia znana, historia zapomniana,  Krym. Historia i współczesne czasy, http://gdzierzy- http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/1080629,Krym- magdziekrym.beepworld.pl/ [30.06.2015]. rozdarty-historia-znana-historia-zapomniana [30.06.2015]. 72 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA fish to Greece and lively trade with the Scythians. One of the versions of Rus’ baptism is that in the Peaceful relations between Greeks and Scythian Crimea, in Tauric Chersonese, Vladimir the Great tribes in the 3rd and 2nd centuries BC resulted in the ruler of Rus’ was baptised in 988 and married the formation of a common state in the steppe part Princess Anne, the sister of the Byzantine Emperor of Crimea, which was conquered by Mithridates, Basil II called „the Bulgar-slayer”. the king of Pontus (a country located in Northeast In 1223, during the battle of the Kalka river, the Asia Minor, in the coastal part of Cappadocia). united Russo-Polovtsian army was defeated by the The Bosporan Kingdom, in the second half of the Mongol army. The immediate consequence of the 1st century BC, was dependent on Rome. During Mongol invasion of Europe was the establishment Roman rule, the Crimea experienced a period of of the , which included Crimea prosperity. Goth invasions in the 3rd century AD, in 1240. At the end of the 13th century, Genoese and mainly the Huns in the 4th century, led to the merchants were granted permission, from the Khan fall of the Roman colonies and forced out Tauri and of the Golden Horde, to establish a trading post Scythians from the northern part of the peninsula. in Kaffa. In turn, the Venetians founded Soldaia Chersonese and Bosporus resisted the invasion. (now Sudak) and the colony Tana (Azov) in the In the 6th century, Crimea became the object of mouth of Don on the Azov Sea, lying on the Silk expansion of the Byzantine Empire, which seized Route from China. The rivalry between Genoa the Bosporan Kingdom (Bosporus), as well as and Venice over the Black Sea colonies ended in the southern Crimea between the Bosporus and victory for Genoa, which captured the Greek cities Chersonese, displacing the Huns from the Crimea on the coast of the Crimea: Chersonese, Soldaia, to the steppes. The Byzantines built many coastal Cembalo (now Balaklava), Aluston (Alushta) and forts in the southern part of Crimea and developed Bosporus. The Genoese heavily fortified them. crafts. They manufactured significant quantities As a result of the destruction of the Golden of iron products, ceramics, leather, wood, textiles Horde between 1428 and 1430, the Crimean and gemstones imported from Byzantium, Egypt Khanate was established, subordinated to the and Syria. In the 6th century, Greek cities in the Kipchak Khanate. After its defeat by Tamerlane Crimea adopted Christianity. At the end of the 7th in 1443, Tatar feudal lords in the Crimea founded century, Crimea was conquered by the , an independent Khanate under Khan Hacı Giray. who were known for religious tolerance. They The fall of Constantinople in 1453 cut off Genoese officially professed Karaism, but did not interrupt commercial cities of the metropolis. In 1475, the Greeks in cultivating their Christian faith. The Turkish troops arrived in the Crimea and invaded state collapsed as a result of an economic crisis and a series of coastal towns along with Kaffa. The internal disputes in Khazaria in the late 9th century, Crimean Khan, Mengli I Giray, was taken captive as well as due to the invasions of Hungarians, and the Crimean Khanate accepted the sovereignty Pechenegs and Slavs. Again, the Crimea was of the Ottoman Empire. Following that, a Turkish controlled by the Byzantine Empire and became official who supervised the Khans resided in Kaffa the centre of the slave trade. In the south-western and they became vassals of the Turkish sultans. part of the peninsula, monasteries and so called The Khan was obliged to take part in the wars rock cities were built. waged by Turkey. The southern part of Crimea was From the 9th century, Crimea was invaded by directly incorporated into the Ottoman state. The Rus’. In the 10th century a strong state, Kievan Ottoman Empire strived to transform the Black Rus’, was established in the neighbourhood of Sea into its internal area. The Khanate played an Crimea. For over 300 years, Crimea was under important role in Central and Eastern Europe due Rus’, Byzantine and steppe Cumans influence.

 D. Wierzchoś, Krym. Od Scytów do Rosjan, [w:]  D. Wierzchoś, op. cit., p. 365. Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomu-  Ibidem, p. 366. nistycznych, K. Janicki (red.), Instytut Wydawniczy ERICA,  W. Morawski, S. Szawłowska, Wojny rosyjsko-turec- Kraków–Warszawa 2009, ISBN 978-83-89700-80-3, p. 365. kie od XVII do XX wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa  Karaism – monotheistic religion that derives from 2006, ISBN 978-837436-084-5, s. 13; L. Podhorodecki, Judaism and contains many themes common to Islam and Chanat Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy, Christianity. Karaism is accepted not only by Jews, but also Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2012, ISBN 978-83-11- by Turkish, whose descendants live in Russia and Ukraine. 12262-8, p. 25–27. 73 STANISŁAW MAKSIMIEC to the frequent invasions of Moscow’s lands, and withdrew to the Crimea13. The following year, the then Russian and Polish-Lithuanian lands. Crimean army invaded the Khanate of Astrakhan, In the beginning, the main objective of the they defeated the Khanate army and seized its Crimean Khanate was to fight with the Great capital. In this way, the Crimean Khan, Mehmed Horde, which claimed the right to sovereignty Giray, became the head of all the Tartar Khanates. over it. An ally of the Khanate in this struggle Soon, probably as a result of the intrigues of was the Duke of Moscow, Ivan III, who finally, in Moscow, he was murdered. The new Khan, Safa 1480, ended the dominance of and dependence on Giray, led expeditions in 1525 and 1527 against the Tatars (the Great Horde). The consequence of the State of Moscow, which ended in failure. this alliance were expeditions against the Polish- This led to internal struggles for the throne of the Lithuanian state, which at that time supported Khanate, which Moscow tried to take advantage of the Khan of the Great Horde10. Until 1506, and subdue the Khanate of Kazan. invasions of the Crimean Horde almost annually The rivalry with Moscow over the lands of ravaged the Ukrainian lands, which were the part the former Golden Horde led to the renewal of of the Republic of Poland. In 1502 in the battle the agreement of the Khanate with Poland and of the Vorskla River, the Crimean Khanate won Lithuania. In 1532, an anti-Moscow alliance a decisive victory over the Great Horde, which between Poland and Lithuania, Crimea and the broke up into several smaller khanates: Kazan, Ottoman Empire was concluded. In subsequent Astrakhan, Kazakh and many others11. After expeditions, in 1533, 1535 and 1536, the Crimean this success, the Crimean Khanate changed its horde invaded and ravaged the southern reaches of policy to a decidedly anti-Muscovite policy. The Muscovy, pushing back the Muscovite forces from alliance was broke because of defeats incurred by the Lithuanian front, which contributed to the the Tatars during the invasions of Poland and the victories of the Polish-Lithuanian army in . contradictions between the Crimea and Moscow Another Crimean expedition on Moscow in 1541 regarding the inheritance from the Great Horde, was halted by the Russians at the Oka River14. which inevitably led to an armed conflict and the In the following years, the site of the Moscow- Tatar invasions into Muscovy. In order to stop the Crimean conflict became the Khanate of Kazan, Tatar invasions from the Crimea, Russians held ultimately dependent on Crimea. a solid defensive line from Okhtyrka over Vorskla Muscovite rulers, beginning from Duke Ivan to Ostrogosk-on-Don. In addition, following the III, began the process of collecting Russian lands, example of Zaporozhian in the Republic which laid the foundations of the future power of of Poland, they organised a similar formation on- Russia. This led to armed confrontation, firstly with Don12. Lithuania, and then with the Polish-Lithuanian In 1511, the Khanate began military operations Commonwealth. On the other hand, Muscovite against the principality of Moscow, the huge rulers from Ivan the Terrible began to fight for the expeditions annually ravaged the lands of southern Mongolian heritage in the 16th century and to gain Rus’. In 1521, an alliance between Crimea and access to the southern seas (Caspian, Azov and Poland was signed. Khan Mehmed Giray also Black). This led to a permanent conflict with the invaded an ally of Moscow, the Khanate of Kazan, Crimean Khanate and Turkey. smashed their troops and captured Kazan. In 1522, In the 1640s, Tsar Ivan the Terrible, who the Crimean army, assisted by Lithuanian troops, assumed the title of Tsar of All the , defeated the army of Moscow and stopped near consolidated and strengthened Muscovy internally Moscow. The city was not conquered, because and began the struggle for the Tatars’ land. Tsar Khan, due to the threat from another ally of Moscow Ivan the Terrible led two expeditions, one in 1545, i.e. the Khanate of Astrakhan, after taking ransom, the other in 1550, against the Khanate of Kazan, occupying lands on the west bank of the Volga river. 10 L. Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, ISBN 83-01- In retaliation for an expedition against Moscow, all 03731-8, p. 168. hordes subordinated to Crimea started the invasion, 11 L. Podhorodecki, op. cit., p. 46. strengthened by Janissaries troops from Kaffa and 12 A. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, przekład E. Melach i T. Kaczmarek, Wydawnictwo Książka i Wiedza, 13 Ibidem, p. 119; L. Bazylow, op. cit., p. 187–188. Warszawa 2002, ISBN 83-05-13223-4. P. 178. 14 L. Podhorodecki, op. cit., p. 129. 74 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA artillery. Crimean troopsdid not conquer Tula, as Crimean Khan, Devlet Giray, earned the nickname, they suffered a defeat in the fight against Moscow’s Taht Algan (Conqueror of the Capital). The Crimean armies and were forced to retreat. Tsar Ivan the successes constituted a great threat to Russian Terrible decided to subjugate the Tatar states at the dominion over the lands of Volga. It seemed that Volga river. In 1552, the Muscovite army besieged winning back Kazan and Astrakhan was possible and captured Kazan, then conquered Astrakhan in in reality. The Crimean expedition against Russia 1554, which was incorporated into the Russian state in 1572 had to be decisive. Both sides prepared for in 1556. Between 1557 and 1559, further Moscow the conflict. After initial successes for the Tatars expeditions took place (Don Cossacks took part on the Oka River, the Russian army, in just 4 days in them) that destroyed the Tatar settlement at (28th July – 4th August), forced the Crimean army to the mouth of the Dnieper river15. Tsar Ivan the retreat16. This failure of the Khanate was decisive Terrible decided not to conquer Crimea because of for the fiasco of the recovery plans of Kazan and the Livonian War with the Kingdom of Poland and Astrakhan. Tatar expeditions on Russia in the the Grand Duchy of Lithuania and fears of conflict following years (1573, 1574, 1576, 1581, and with the Ottoman Empire. The Crimean Khanate, 1584) were only plundering invasions and, beyond threatened by Moscow, renewed its alliance with the destruction of many villages and the abduction the Polish-Lithuanian Commonwealth in 1560 and of thousands of people into slavery in the Ottoman started an invasion of the Tsar’s state. As a result of Empire, they did not bring any military or political territorial conquests, Ivan the Terrible transformed benefits to Tatars. the tiny Grand Duchy of Moscow into the powerful In 1591, Khan Gazi Giray led the next huge Tsardom of Russia. Tatar expedition against Moscow. After initial Despite involvement in the Livonian War, successes, the Tatars were held off by Russian Muscovy was prepared for defence. They expanded troops, commanded by Tsar Boris Godunov, and strong defensive lines, consisting of a number of forced to retreat. Once more, the Russian troops’ fortified towns and barbed-wire entanglements and advantage of having firearms decided the Tatars’ field fortifications. The so-called great defensive defeat. As a result of military failures, the Khanate line had some fortifications stretching about 800 concluded a peace treaty with Moscow in 1593, in km, crossing the paths of Crimean invasions on which it obliged itself to cease attacks, in return Moscow and Tula. It was a major achievement for regular payments of ‘gifts meaning protection of contemporary engineering, but due to the wars money17. waged by Moscow with the Polish-Lithuanian After the death of Tsar Ivan the Terrible in the Commonwealth, there were not enough troops early 17th century, Russia suffered a deep internal to man the defensive line. The expeditions of the crisis, the so-called. „The Time of Troubles” and Crimean Horde from 1564-1565 failed to defeat ceased to be a threat to the Khanate for some the Russian defences. In 1569, Ottoman Turkey time. In 1609, the Khanate led a big expedition joined the conflict in order to enlarge its territory onto Russian lands. The Tatars crossed the Oka with land near the Volga. The strong Turkish-Tatar river and reached Moscow. The Russian defence army reached Astrakhan, which withstood a siege system of its southern borderlands that had worked until winter, which forced the Turks and Tatars to so well in preceding decades was now completely withdraw. As a result of failure, Turkey decided disintegrated. Therefore, the Tatars acted with to conclude a peace treaty with Ivan the Terrible, impunity and returned to the Crimea with crowds of who did not assume the Crimean Khanate. In captives from the Ottoman Empire18. Expeditions 1570, a big Tartar expedition got to Ryazan and, on Russia with different strength and range during in the following year, the Khan spearhead an army the next years left the southern areas of the Tsar’s of 40,000 and began an invasion on Moscow. He state completely depopulated and devastated. scored several victories over the Russian army and These destructive assaults finally ended in 1617 reached the capital. The Tartars burned the city, but after the conclusion of a peace treaty with Tsar they did not conquer the Kremlin. They plundered 16 the vast expanses of the country and withdrew. The L. Podhorodecki, op. cit., p. 148–155; M. Heller, op. cit., p. 170. 17 L. Podhorodecki, op. cit., p. 162–163. 15 Ibidem, s. 136–138; L. Bazylow, op. cit., p. 189. 18 Ibidem, p. 174. 75 STANISŁAW MAKSIMIEC Michael Romanow. The peace with Russia was to Russia. In the late 18th century, the Khanate was necessitated by the conflict with Poland as of 1608 plunged into political turmoil. The last success of and the fact that the Khan received a summons from the Tatar army was the victory of Khan Devlet, the Ottoman Sultan to join an expedition against who gave military assistance to the Turks, over Persia in 161619. After 1637, the Crimean Khanate the troops of Russian Tsar Peter the Great in the increased its importance and empowerment after Pruth River Campaign in 171122. Since that time, defeating the Budiak Horde and the recognition of the Khanate only defended itself by attacking the its sovereignty by all other Tatar hordes. Russians. Following the last campaign, Russia The Don Cossacks took advantage of the returned Azov to Turkey. Crimean Khanate’s engagement in the Turks’ war The main objective of Empress Catherine II in Persia that took place between 1623 and 1639 was to fight for access to the Black Sea, which and, in 1637, they dared to seize a huge Turkish led to war with Turkey. The first stage was the fortress located near the mouth of the Don river conquest of the Crimea. In 1736, during the war at Azov. Getting back the fortress, after finalising with Turkey, Russians invaded the Crimea for the the Persia campaign, became the main purpose of first time, taking advantage of the absence of the both Turkey and the Crimean Khanate. The great main Tatar forces. They ransacked it and destroyed forces were mobilised for the war with Russia of the capital, Bakhchysarai, but as a consequence 1641 – the Khanate itself sent about 40 thousand of disease and the Turkish threat, they left the warriors supported by the Turkish army and peninsula. In the same year, they again conquered a navy. The siege of the fortress was carried out for Azov. The following year, Russian troops re- 4 months and was not successful. Despite many entered the Crimea and defeated the Tatars. At the attempts to take the fortress by force and the use same time, Russian forces overtook the strategic of heavy artillery, the Cossacks managed to defend Turkish fortress, Ochakov23. In the next year, the fortress. The Cossacks left the city at the end of Russian troops were repelled from the Crimea, and 1642, only after the decision of Moscow Zemsky by the peace treaty with Turkey in 1739 Russia Sobor to avoid a war with Turkey20. In 1687 and gave up its attempts to take the Crimean Khanate 1689, within the scope of the Holy League against and agreed to demilitarise Azov and athe port city, Turkey, Russia undertook two expeditions on the Taganrog, on the Sea of Azov24. Crimea, which were a failure. During the war with The next opportunity for Russia to take the Turkey in 1696, Russian troops captured Azov21. Crimea was in 1768, after the outbreak of another These wars led to the significant weakening of the war with Turkey. The army of General Alexander Crimean Khanate. Russian Tsar, Peter the Great, Golitsyn conducted offensive actions against stopped paying ransoms for the Russians captured Turkey in Moldova and Wallachia, while the army by the Tatars. of Peter Rumyantsev, in the south of Ukraine, At the beginning of the 18th century, the Crimean covered the southern border of Russia from the khanate was plunged into internal struggles for Turkish possessions. In January 1769, the last Tatar power. The economy was very primitive and the invasion in Russian history took place. A sabotage army was backward. Its main strength was the expedition of the Crimean army stopped a cordon cavalry, which, in confrontation with infantry of Russian troops and ravaged border areas, they armed with firearms and artillery, did not have seized more than 2 thousand captives from the much chance. The only support for the Crimean Ottoman Empire and withdrew to the Crimea. Khans was Turkey, but it was weakened and it was 22 H. Troyat, op. cit., p. 128–129; L. Bazylow, op. cit., only a matter of time when the lands of the Khanate p. 303; M. Heller, op. cit., p. 333. would fall prey to powerful neighbours, especially 23 Ochakov –located in the peninsula on the right bank of the Dnieper, at the mouth of the Black Sea, in the 7th and 6th 19 Ibidem, p. 178. century BC Greek colonists founded a colony named Alektor. 20 Ibidem, p. 215–216; L. Bazylow, op. cit., p. 243; At the end of the 14th century a fortress Dashev. was built M. Heller, op. cit., p. 244. at its place The city was conquered and rebuilt by Crimean 21 L. Podhorodecki, op. cit., p. 308–309; H. Troyat, Piotr Tatars in 1492, then handed over to Turkey. After the exten- Wielki. Geniusz i szaleństwo, przekład B. Przybyłowska, sion as a Turkish fortress it guarded the northern borders of Wydawnictwo Amber, Warszawa 2005, ISBN 978-83-241- the Ottoman Empire, being a military base at the Black Sea. 3289, p. 61–64; W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., 24 L. Podhorodecki, op. cit., p. 328; W. Morawski, p. 24–25. S. Szawłowska, op. cit., p. 58–59. 76 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA Due to the incompetence of Golitsyn in Moldova, limited the role of the aristocracy and introduced his place was taken by Rumyantsev. In Ukraine, a new administrative division. This provoked Empress Catherine II appointed General Peter a wave of protests and an uprising against the Panin as the commander of Russian forces. The Khan in 1776, which was suppressed with the Russians conquered Azov and Taganrog and help of Russian troops. When the Tatar aristocracy started to build warships, which were used to turned to Turkey for help, Catherine II decided to block the Crimean coast from the Azov Sea and finally solve the problem of the Crimean peninsula to fight with the Turkish fleet in the Black Sea. and incorporate it to Russia in 1783. On 8th April, These successes drew the Tsarina’s attention to she signed a manifesto to include the Crimea in the Crimean Peninsula. She decided to separate Russian Empire. She promised that she would the Crimean Khanate from Turkish dependence treat the Tatars as well as other serfs. Indeed, at and conquer the Crimea25. In 1771, Russian the beginning, there was no repression. The tatar troops began the final invasion of the Crimea and elite were raised in law to Russian nobility. Chan they reached the peninsula a third time. In June, resigned from office28. Even in 1778, the Tsarina Prince Vasily Dolgorukov attacked and captured resettled all Christians living in Crimea to the the fortress, Or Qapi (Perekop), which protected southern province of Russia. The operation of the northern border of Crimea. Russian troops resettlement was conducted by General Alexander attacked from all sides, they captured the capital Suvorov. With the help of the army, often using of the Khanate Bakhchisaray and soon supplanted brutal methods, about 30 thousand people were Turkish troops from the Crimea. Prince Dolgorykiy resettled, mostly artisans, peasants and merchants. earned the nickname „Krymsky”26. In July of At the mouth of Dnieper to the Black Sea, the 1774, a peace treaty between the Russian Empire construction of a commercial port in Kherson and the Ottoman Empire was concluded in Küçük began and fortifications were erected around the Kaynarca. Russia gained access to the Black Sea city29. and kept Azov, which had belonged to Russia In 1787, Turkey was trying to regain Crimea since 1739, but until that time was not rebuilt. In and declared war on Russia, expecting support from addition they kept Kerch, Enikale and Kinburn England. The war ended with the defeat of Turkey. (on the left bank of the Dnieper river, opposite The Russians defeated the Turkish landing troops Ochakov) and the right to maintain commercial at Kinburn on the Dnieper. The Yekaterinoslav fleet in the Black Sea. Russia forced Turkey to Army under the command of Prince Potemkin was a promise of non-interference in the internal affairs in the Crimea. In 1788, Tsarist troops captured of the Crimean Khanate, which was independent the strategic fortress, Ochakov. Turkey asked for of Turkey, and the Khan accepted the sovereignty peace after a series of defeats in Moldova and on of Russia. In practice, the Khanate was put under the Danube. In January 1792, the Treaty of Jassy Russian influence on the strength of the alliance was signed that ended the war. A defeated Turkey with Russia signed in 1772. Khanate territory was definitively recognised the annexation of the extended by the Turkish province of Kaffa that Crimea to Russia30. is located in the southern part of the peninsula; The Crimean peninsula began to play however, this excluded several strategic Ottoman a significant role in overseas trade after its fortresses occupied by Russia27. A permanent annexation to Russia. It was managed at fast result of the war was that Russia gained access to pace by Russian merchants and landlords. The the Black Sea. process of removing the traces of the Tatar past in It’s not clear why Catherine II did not decide on the peninsula was started, as well as the Russian annexation at that time, but created an autonomous peasant colonisation of the peninsula. The capital state that was dependent on Russia. The new of Crimea was moved to Ak-Mechet and renamed Khan, Shahin Giray, tried to introduce reforms. He Simferopol. Emerging port cities in the Crimean 25 W.A. Serczyk, Katarzyna II, Wydawnictwo Puls, Londyn 1995, ISBN 978-18-591-7029-8, p. 203. 28 W.A. Serczyk, op. cit., p. 246; L. Podhorodecki, op. 26 L. Podhorodecki, op. cit., p. 338; W. Morawski, cit., p. 362. S. Szawłowska, op. cit., p. 70. 29 W.A. Serczyk, op. cit., p. 244; L. Podhorodecki, op. 27 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., p. 72–73; cit., p. 359. W.A. Serczyk, op. cit., p. 216, L. Bazylow, op. cit., p. 343–345. 30 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., p. 82–90. 77 STANISŁAW MAKSIMIEC peninsula soon became Russian windows to the (for comparison: only Kaffa during its heyday had world. They also became major trans-shipment more than 80 thousand inhabitants). The Russian points for goods from all over the Russian Empire31. authorities tried to make the influx of settlers from By order of Empress Catherine II in 1783, the Russia as fast as possible, which is why settlers Azov Fleet and Dnieper Fleet were renamed as were exempted from taxes and generously given the Black Sea Fleet and redeployed to Akhtiar bay, lands. Greek and Armenian populations, who had where they planned to build the largest base for the already settled down in Russia, were forbidden to fleet i.e. Sevastopol. The Empress ordered Prince return to Crimea. But, after some time, displaced Grigory Potemkin to build a great fortress in this persons from Turkey had lands in the Crimea place. Up to today, everyone in Russia remembers returned (Greeks in Balaklava). The influx of what the governor of Crimea, Prince Potemkin people from Russia to the Crimea intensified after said: Who rules Sevastopol, rules the whole Black the Russo-Turkish war between 1787 and 179134. Sea32. The port was founded by the Russian Rear Solemn confirmation of the annexation of Admiral Thomas Mackenzie in 1783 as a naval new lands to Russia came in the triumphal visit base and an important commercial port. Originally, of Catherine II to the Crimea. For this huge the Tatar name of the city Aqyar was changed to propaganda party, prepared by Prince Potemkin Sevastopol. In Ochakov, a seaport was built33. for three years (1784–1786), they spent 15 million The official annexation of the Crimea to roubles in 1787. During the journey, Catherine Russia took place in April 1784. In the Crimea, II met with Polish king, Stanislaw August the was created, which, in Poniatowski, in Kaniv on the Dnieper River, and addition to the peninsula, comprised three districts with Austrian Emperor, Joseph II in Kherson. In of . Immediately after the order to present Russian achievements to dignified announcement of the annexation, they proceeded guests, they even built a mock-up of villages with large-scale colonisation, combined with the (Potemkin villages) that when viewed from afar militarisation of the peninsula. At the same time, were to give evidence of the population of empty they began the resettlement of the population. steppes. Conquest of the Crimea and access to At the time of the seizure of Crimea by the the Black Sea by Russians had to be the first step Russians, about 300 thousand people lived there. towards expansion in the Balkans, the Caucasus, They were mainly Tatars (78%) and Tatar-lingual and even Istanbul. Therefore, funds flowed communities (Karaites, Krymchaks). Christian primarily to Sevastopol, where they were spent to minorities, Armenians and Greeks, who lived in expand the base of the Black Sea Fleet. Crimean towns and monasteries. The Russians completely development was managed by the chief designer changed this ethnic group. The dominant group of its incorporation into Russia, Prince Potemkin, in the Crimea were supposed to be Christians, but who was awarded the title ‘‘Prince of Tauris” 35. only Russians. Other Christians were ordered to Russian colonisation became resistant. Veterans move to Azov and Kuban. The entire Christian and demobilised Russian soldiers did not want to population was displaced from the mountain areas, settle there because of the basic living conditions Greeks (to Mariupol), a significant number of in the peninsula. Armenians (to Rostov-on-Don) and other peoples, In the middle of 19th century, Sevastopol also possibly including the descendants of Goths. became the centre of European policy. In 1853, The Tatar population met with the worst fate. after Russian troops’ invasion of Danubian Between 1774 and 1796, they were expelled from principalities: Wallachia and Moldavia, Turkey 687 villages, after 315 of them were completely declared war on Russia. Turkish troops invaded destroyed. About 80 thousand Tatars emigrated Russian territories in the Caucasus, from where to Turkey. At the end of the 18th century, the they were forced out and their Turkish fleet was Crimean population did not exceed 60 thousand destroyed during the naval battle of Sinop in the

31 W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Zakład Narodowy 34 J. Sadocha, Tatarzy krymscy – zarys historii narodu, im. Ossolińskich, Wrocław 2009, ISBN 83-04-00443-7, http://www.psz.pl/117-polityka/jaroslaw-sadlocha-tatarzy- p. 156–158. krymscy-zarys-historii-narodu [02.07.2015]. 32 Cyt. za: M. Heller, op. cit., p. 457. 35 L. Podhorodecki, op. cit., p. 365; W.A. Serczyk, 33 W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., p. 74–75. Katarzyna…, op. cit., p. 246. 78 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA southern part of the Black Sea. Due to the Russian followed by a crowd of officers and courtiers, conquests, England and France joined the war primarily to Yalta and its surroundings. After in order to give military assistance to Turkey. In opening the railway, the wealthy Russians began September 1854, 60 thousand British, French and to arrive. At that time, Alushta had a wide appeal. Turkish soldiers landed on the Crimean Peninsula. Resorts in Eupatoria and Theodosia were also The Sardinian army joined them. The Allies developed. Large-scale tourism expanded after conquered the Crimea (except for Sevastopol) after 1891, when the first tourist company in the history victorious battles against Russian troops in Alma, of Russia, the Crimean Mountain Club in Odessa, Balaklava, Inkerman and Yevpatoria. The heaviest opened a shelter in Sevastopol and Yalta. In the battles of the war took place at the main base of the 19th century, Ukrainians migrated to the Crimea, Black Sea Fleet, the city and fortress Sevastopol. although the dominant ethnic element still The siege, which was combined with heavy comprised Tatars. In the early 20th century, Crimea bombing, lasted for 11 months, and culminated in was already a popular holiday area. The Crimean the takeover of the fortress in September 185536. Peninsula also went down in history because of the The war finally ended on 30 March 1856 with revolution in 1905, when the sailors rebellion on a Peace treaty in Paris. The ban on having a navy the battleship Potemkin occurred in Sevastopol, as and building fortresses on the Black Sea coast, featured in the film directed by Sergei Eisenstein. which was announced as neutral and open for all Between 1902 and 1903, Tatar departures to Turkey fleets37, was especially humiliating for Russia. increased, mostly for economic reasons (the The provisions of the Paris Treaty had decisive percentage of Tatar households that did not have importance for the Crimea. Russia, being unable their own land reached 64%). About 13 thousand to carry out a militaristic policy in the Black Sea, ethnic Tatars departed to Turkey. Because of this began to finance civilian investments. They built situation, the Russian authorities banned further roads, commercial ports (Yevpatoria, Feodosia, departures to prevent the mass flight of Tartars. Kerch), and the first industrial plants. Only after The Russian administration discriminated against the London Conference on the Black Sea in 1871 the Tatars and limited their freedom of religion: did Russia accede to the reconstruction of the up to 1783, in the Crimea, were 1530 mosques, Black Sea Fleet. dozens of madrasas and Sufi Centres. Russian In the second half of the 19th century, the Tatars rule led to only 729 mosques remaining by 1917 left the Crimea fearing they would meet the same and Muslims became a religious minority in the fate as the displaced Caucasian Muslims. Between Crimea39. 1860 and 1861, a significant number of Tatars During World War I, the upheaval that led emigrated, about 80 thousand in all. After this to the collapse of the tsarist regime in Russia wave of emigration, about 100 thousand Tatars also touched Crimea. The political conflicts who stayed in the Crimea comprised a minority38. between nationalists, cadets, SRs, Bolsheviks They lived mainly on the south coast and in and Mensheviks overlapped emancipatory the mountainous areas of Crimea. The whole aspirations of Tatars. The situation in Ukraine peninsula became Russian with Russian language, also had a high impact on the course of events in urban culture and an increasing number of Slavic the Crimea. Stronger and stronger independence peasants in the countryside. The main factor of streams in Kiev and other areas highlighted the country development became the railway, the issue of membership of Crimea after the fall of the construction of which contributed effectively to tsarist regime. A Tatar national revival played an the development of today’s main branch of the important role in the situation in Crimea after the economy in the Crimea i.e. tourism. Initially, only February Revolution. Independence aspirations aristocrats came, with the Tsar at the spearhead, of the Crimean Tatars appeared after 1880. They alluded to the formulation in Turkey of Pan-Turkish 36 L. Bazylow, op. cit., t. 2, p. 229–234 37 Szerzej zob.: W. Morawski, S. Szawłowska, op. cit., and Pan-Islamic programmes. Folk schools were p. 138–149. the centres of secret activity. In February 1917, 38 D. Wierzchoś, op. cit., p. 366. Por. Historia Tatarów krymskich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikowska-po- 39 J. Sadocha, Tatarzy krymscy – zarys historii narodu, deportacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-sowieckim- http://www.psz.pl/117-polityka/jaroslaw-sadlocha-tatarzy- kurortem [02.07.2015]. krymscy-zarys-historii-narodu [02.07.2015]. 79 STANISŁAW MAKSIMIEC groups associated with folk schools demanded and Greek, capturing, among others, Sevastopol43. cultural autonomy, which, after the faltering of the A Volunteer Army under General Anton Denikin’s The Russian Provisional Government’s position, command also invaded Crimea; he benefited from were transformed into a programme for full support of the Entente and received significant independence. In 1917, 41.2% of the inhabitants of financial assistance. Denikin banned the activities the peninsula were Russians (Great Ruthenians). of all Tatar parties44. At the end of October 1918, After the outbreak of the February Revolution, at a meeting of town and zemstvos councillors, the relationship between Crimea and Russia was a Tatar national government was appointed, broken. For tacit approval of the construction of headed by Solomon Krym, the so-called the an independent state in the Crimea, the Tatars second Crimean government that had the support recognised the Declaration of Russian equality40 of General Denikin. The government fell after the announced by the Provisional Government on next invasions by the Bolsheviks in April 1919, 20 March (2 April) 1917. After the fall of the who proclaimed the Crimean Soviet Socialist Provisional Government in Russia, a Kurultai Republic45. In April, allied troops were evacuated (Tatar parliament) gathered in Bakhchisaray. Upon from the Crimean ports. In June, the Crimean the consent of the Ukrainian People’s Republic Peninsula was again captured by General Denikin’s to the autonomy of Crimea on 26 November troops, who fought against the Bolsheviks46. 1917, its independence was declared and the Baron General Piotr Wrangel played the Republic of Crimea was established. In December main part in the last episode of White Russia. 1917, theKurultai adopted a constitution for the His government was the only one that introduced republic41. In January 1918, the Bolsheviks invaded land reform in areas under its jurisdiction, giving Crimea and defeated the Tatar troops during the land to the peasants (in the Crimea and in the so- Battle of Alma. Sevastopol became the centre of called North Taurida). Until May 1920, Crimea Soviet power in Crimea. After the conclusion of was managed as a Russian Governorate. In May the Treaty of Brest-Litovsk on 22 March 1918, the 1920, under General Wrangel, a Tatar convention Bolsheviks proclaimed Taurida a Soviet Socialist took place and Tatar education was organised in Republic. It lasted less than a month, because, Crimea, and Wrangel gave up the idea of a ‘‘one at the beginning of April, Germans landed on and indivisible Russia” that was defended by the peninsula. Soon, German troops captured the Alexander Kolchak and Anton Denikin47. In Crimea and began its occupation. Germany did not July 1920, he took advantage of Red Army acknowledge the Republic of Taurida and, in June, involvement in the Polish–Soviet War and his they appointed a Crimean government, headed White Guard troops set off from the Crimea and by General Maciej Suleyman Sulkiewicz42. In conquered Donbass. They tried to capture Kuban October 1918, the German army withdrew from by landings. However, in September, the offensive the Crimea. During the short-lived governments was halted. Under Bolshevik pressure, Wrangel of Hetman Pavlo Skoropadskyi in Ukraine, the withdrew to the Crimea, which he defended until peninsula was included in the Ukrainian state, November 1920. His troops were defeated by but it retained its autonomy. In November 1918, overwhelming forces of the Red Army. Wrangel allied troops landed in the Crimea: French, British managed to evacuate to Constantinople with some of his troops. In November 1920, the Bolsheviks captured the entire Crimea48.

40 S. Chazbijewicz, Tatarzy krymscy – Tatarzy polsko- 43 M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917– litewscy, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2014, ISBN 1991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 978-83-231-3329-2, p. 44–45. 1994, ISBN 83-01-11464-9, p. 49; T.A Olszański, Historia 41 D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel. Działalność Ukrainy XX w., Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa polityczna i wojskowa w latach rewolucji i wojny domowej 1994, ISBN 83-85218-50-5, p. 52. w Rosji, Wydawnictwo AVALON, Kraków 2008, ISBN 978- 44 S. Chazbijewicz, Awdet…, op. cit., p. 54. 83-60448-45-8, p. 36–40. 45 D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel…, op. cit., p. 117. 42 S. Chazbijewicz, Awdet, czyli Powrót: walka politycz- 46 T.A. Olszański, op. cit., p. 58. na Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej 47 D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel…, op. cit., i niepodległość państwa po II wojnie światowej, Wydawnictwo p. 99–103. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001, ISBN 48 Szerzej zob.: Ibidem, p. 180–217; R. Pipes, Rosja bol- 83-7299-097-2, p. 52–53. szewików, przekład W. Jeżewski, Wydawnictwo MAGNUM, 80 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA A year later, the Bolsheviks set the status of arrested and sent to Gulag camps50. Teaching and Crimea. In October 1921, they established the publishing in Tatar language was prohibited. In Crimean Autonomous Soviet Socialist Republic of 1929, the use of the Arabic alphabet was forbidden the Russian Soviet Federative Socialist Republic. and it was replaced by the Latin alphabet. In turn, As soon as the Red Army invaded the Crimea, in 1938, the Latin alphabet was replaced by the famine spread. Suspension of food supplies was Cyrillic alphabet51. In 1926, the Crimea was made one of forms of repression against the population. up of 42% of Russians, 25% of Tatars and 11% of Until the middle of 1923, about 100 thousand Ukrainians52. Despite persecution, the number of people died of starvation and 50 thousand people Crimean Tatars grew from 179 thousand, according left the peninsula searching for food (21% of to the census of 1926, to 219 thousand, according Crimean inhabitants). This disaster affected all to the census of 1939. Tatars then comprised only ethnic groups. The years 1923–1928 are the so- 19.4% of the population53. called era of ‘‘korenizatsiya” that consisted in Relatively stable development of the Crimea limited respecting of national peculiarities and was interrupted by the Second World War. binding the Communist Parties to local ethnic Wehrmacht forces, along with Romanian troops, groups. In that time, the national cultures were reached Crimea on 20 September 1941 waging respected. Initially, the Soviet authorities did not fierce fighting with the Red Army. Because of even interfere with clergy activities. Folk schools, previous repression, many inhabitants of Crimea museums, libraries and theatres were reopened. treated the invading German troops as liberators The 25-percent Tatar minority (about 218 in 1941. Some of the Soviet forces evacuated thousand people) was recognised as indigenous by to the Kerch Peninsula, and from there to the Soviet authorities. Therefore, development of Taman. Another part of their forces withdrew to Tatar culture was supported49. Sevastopol. On 16 November 1941, the Germans The change in Soviet policy towards Crimea captured the whole Crimean Peninsula, except took place at the end of 1928. The Soviet dictator, Sevastopol, which was conquered at the beginning Joseph Stalin, abandoned the korenizatsiya in of June 1942, after 250 days’ siege. The Germans favour of Russification and Sovietisation. Between did not manage to destroy all Soviet troops in the 1928 and 1929, collectivisation was carried out. Crimea. Some of them hid away in the mountains During that time, rich peasants were depleted and started guerrilla warfare. Tatars were also and poor ones were herded into Kolkhozes. As a part of the Soviet troops. In reprisal for guerrilla a result, there was a shortage of food and the warfare, the Germans burned 128 Tartar villages country was affected by famine disaster between and 15 thousand inhabitants were deported to 1931 and 1933, with the result that about 20% camps in Austria and Germany54. On this basis, of Crimean inhabitants died i.e. 150 thousand to this day, Tatar organisations demand payment people. However, the Holodomor missed the from Germany to cover the cost of repatriation Crimea. The Communists began to persecute all and reconstruction, considering the occupiers as those who might have endangered the totalitarian complicit in the deportation. regime. The aim of their attacks was communities According to German plans, Crimea was with old traditions and intelligentsia stratums to be settled by the Germans and bear the name (Tatars, Armenians, Greeks, Germans) and ethno- Gothenland (Country of Goths). Hitler called confessional groups that refer to their sense of the peninsula a German Gibraltar on the Black belonging to a nation that is permanently bounded Sea. In 1943, Germans began colonisation of the with their confession (Karaites, Jews). Between Crimea, bringing Germans from and 1928 and 1939, about 40 thousand people were Transylvania, but due to the progress of the Red

50 S. Ciesielski, Masowe deportacje ludności z ZSRR, http://www.sciesielski.republika.pl/sov-dep/krym1.html Warszawa 2005, ISBN 83-89656-15-9, p. 142–143, [02.07.2015]. M. Smoleń, op. cit., p. 51. 51 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 380–381. 49 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 378–379; Historia 52 T.A. Olszański, op. cit., p. 24. Tatarów krymskich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikow- 53 Ibidem; A. Leszczyński, Zemsta na Tatarach krym- ska-po-deportacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-so- skich, „Ale Historia”, no 21 (123), 26 May 2014, p. 8. wieckim-kurortem [02.07.2015]. 54 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 382. 81 STANISŁAW MAKSIMIEC Army, it was soon stopped55. In Crimea, there were Greeks, Bulgarians, Armenians and Germans, many people, just as in the USSR as a whole, who Turks and Iranians, in total about 40 thousand actively supported Hitler, not because of sympathy people, were displaced from the peninsula. Most with the fascists, but because of hatred for the of them were resettled to the northern oblasts communists. Germans began to recruit Tatar of Russian SFSR, the rest to Kazakhstan and individuals. By the end of the war, about 15–20 Uzbekistan59. thousand volunteers reported, who were formed Villages abandoned by Tatars were settled by as a territorial defence battalion. Many more, i.e. thousands of peasants from the Soviet Ukraine from 20 to 80 thousand Tatars fought in the Red and northern regions of Russia. Moscow led the Army. An active role in supporting the Germans settlement action under the slogan “it will be like in was played by the Tatar National Committee paradise” but it ended in failure. The newcomers, headed by Jamil Abdurashidov. The Waffen-SS who seized the old farms of Tatars, could not Krim Gruppe was also formed, and included in the cope with the adaptation to specific and largely 1. Muselmanischen SS-Division Neu-Turkistan destroyed farms or to plant cultivation and animal that fought, among others, with Warsaw Uprising husbandry in different climatic and geographical insurgents56. The destruction caused by war and the conditions. The problem was the shortage of water. pillaged German economy shook the ecosystem of Due to the limited acquaintance with agriculture, Crimea and caused many areas of the peninsula newcomers neglected orchards and vineyards that to be on the verge of ecological disaster. This withered away60. contributed to the ruin of Crimean agriculture57. In February 1945, during the conference After of the Red Army took the initiative at the of the ‘‘Big Three” in Yalta, the so-called Yalta front, the Soviets attempted to conquer Crimea. order was set and divided Europe for 45 years. In April 1944, Soviet troops stormed the Crimean In June 1945, Soviet authorities liquidated the Peninsula from the Perekop side and through Crimean Autonomous Soviet Socialist Republic the Kerch Strait and they captured it, except and formed the in its place, which Sevastopol which was conquered on 12 May. After is a simple province, which did not have cultural the expulsion of the German troops, the bloody autonomy and was a part of the Russian SFSR. repression began in the Crimea, directed against Ethnically cleansed territory was subjected to real and alleged collaborators, and mainly against intense Russification. They changed the names of the Tatars. The Soviet authorities, under the pretext almost all towns in Crimea. During selection of that during the occupation the indigenous people names, three criteria were adopted: Sovietisation, collaborated with Germans, decided to resettle all commemoration of the Great Patriotic War and the Crimean Tatars to Central Asian republics, mainly so-called topographic key61. to Uzbekistan. The main deportation action was In the postwar period, Crimean history did not conducted by the NKVD between 18 and 20 of May differ from the rest of the . Only two 1944. During this action, according to the NKVD, events of this era went down in Crimean peninsula 194 thousand Crimean Tatars were deported, 82% history. The first was the dissemination of the of whom were women and children58. Crimea as a tourist region and the development The deportation of the Tatars did not complete of infrastructure, in many cases much better than the ‘‘purification” operation of the Crimea from the in other parts of the Soviet Union. In the USSR, ‘‘anti-Soviet element”. Between 27 and 28 June, only Sochi and Batumi could compete with Yalta, Alupka, and Artek. The most important 55 A. Chojnowski, Ukraina, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-51-8, p. 177. communist dignitaries had their dachas in the 56 A. Leszczyński, op. cit., p. 9. Crimea: Joseph Stalin, Leonid Brezhnev, Mikhail 57 T. Bohun, Chruszczow i Krym. Hojny dar, odkupie- Gorbachev (in Foros), the generals, and the KGB nie win, czy gospodarcza kalkulacja?, „Mówią Wieki” 2014, bosses. In particular, Yalta became a favorite resort no 4, p. 89. 58 J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Wydawnictwo Znak, for Soviet apparatchiks. It was a place where Kraków 2001, ISBN 83-240-0086-0, p. 151; S. Chazbijewicz, communist leaders of Eastern bloc countries Tatarzy krymscy…, op. cit., p. 109; Historia Tatarów krym- skich, http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-krolikowska-po-depor- 59 Ibidem. tacjach-tatarow-poludniowy-krym-stal-sie-sowieckim-kuror- 60 T. Bohun, op. cit., p. 89. tem [02.07.2015]. 61 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 384. 82 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA relaxed: Edward Gierek, Erich Honecker and In September 1953, Khrushchev went to the Gustav Husak. Thousands of Soviet citizens went Crimea to get familiar with the situation on the there within the scope of the party or union prizes spot. After returning to Kiev, he urged that Southern or for sanatorium treatment. The second important people are needed there, who love orchards and event was the construction of the North Crimean corn, not potatoes64. In December 1953, he pre- Canal, so that the surface of agricultural crops has announced the concept of transferring the Crimea increased tenfold. to the Ukrainian SSR to members of the Presidium In 1954, Crimea, part of the Russian Soviet of the Central Committee of the CPSU and he Federative Socialist Republic, was transferred to did not encounter any opposition. On 25 January the Soviet Ukraine. The originator of this change 1954, the Presidium of the Central Committee of was Nikita Khrushchev, the first secretary of the CPSU officially adopted the proposed cession Communist Party of the Soviet Union. At that draft of Crimea. On 5 February, the decision was time, this act did not have any significant meaning approved by the Presidium of the Supreme Soviet beyond the subordinating of the party in the Crimea USRR, despite the lack of the required quorum (in to the Central Committee of the Communist Party a sitting attended by 13 out of 27 members), then, of Ukraine62. on 26 April, by the Supreme Soviet of the Soviet The widespread explanation is that it was Union. The Crimea was transferred in flagrant a gift on the occasion of the 300th anniversary of violation of fundamental laws of the USSR, the Pereyaslav Council, during which Hetman Bohdan RSFSR and the Ukrainian SSR and the legislative Khmelnytsky concluded an agreement with Tsar process. According to the Constitution, the RSFSR Aleksey Mikhailovich, which subjected Ukraine Presidium of the Supreme Council did not have to Russia. The gift from Khrushchev had stressed such powers. This kind of decision could only be the centuries-old friendship between the brotherly taken by the Supreme Soviet of the Soviet Union nations. However, in the documents relating with the consent of the Supreme Council of the to the transfer of Crimea to Ukraine there is no RSFSR and the Ukrainian SSR. However, the law mention about that. It is difficult to assume that in the USSR existed only by name; everything they wanted to disguise a friendship between the was decided by the highest authorities of the Party. Soviet republics63. Sevastopol, with the Black Sea naval base of the Some historians are of the opinion that the USSR, was excluded from Ukrainian jurisdiction. Crimea was supposed to be Khrushchev’s personal The city remained as an administrative unit with gift for Ukraine. Perhaps, the first secretary of the special status subordinated to civilian and military Central Committee of the CPSU had remorse and authorities of the RSFSR65. During the Soviet in this way he wanted to redeem his heavy guilt Union period, the membership of Crimea was towards the Ukrainians, from the 1930s and 1940s, irrelevant. when firstly as the secretary of the Moscow City Khrushchev’s decision had a positive impact Committee, then as the secretary of the Communist on Crimea’s development. In the following years, Party (Bolsheviks) of Ukraine, he actively the agricultural situation in the Crimea began to participated in the Stalinist repression. Perhaps, visibly improve. Thousands of new settlers flooded he also wanted to win support from the Ukrainian to the peninsula from southern Ukraine, and also party elites in this way, in order to consolidate water supplies were improved. The hydroelectric his power after Stalin’s death. However, the most power plant in Nova Kakhovka was opened in plausible explanation seems to be the version about 1956 (on the lower course of the Dnieper), and, economic intentions in Khrushchev decision. between 1961 and 1963, the North Crimean Canal Khrushchev realised that it was obvious that the was built. Production indicators of some sectors RSFSR could not cope with the development of of the Crimean economy had already considerably the formerly ‘‘flourishing” peninsula after getting increased in 1955: mining of iron ore increased acquainted with the real agricultural situation by 36%, production of electricity by 57%, wine in the Crimea. Probably, then, the first secretary decided on the ‘‘Ukrainian experiment”. 62 W.A. Serczyk, Historia Ukrainy…, op. cit., p. 362. 64 Cyt. za: Ibidem, p. 91. 63 T. Bohun, op. cit., p. 88. 65 Ibidem, p. 91. 83 STANISŁAW MAKSIMIEC by as much as 104%66. In 1959, there were 71.4% After several months of political struggle, they Russians and 22.3% Ukrainians67 in the Crimea. reached a compromise and the new constitution Just after the beginning of perestroika in the of the Crimean Autonomous Republic was Soviet Union under Mikhail Gorbachev in 1989, adopted in September 1992, which did not contain the Supreme Soviet of the USSR issued a decree controversial statements about the Crimea, and its permitting the Crimean Tatars to return to their dependence on Ukraine was strengthened70. homeland after 45 years of exile. In the middle of The Constitution of Ukraine of 1996 confirmed 1990, the first group of 90 thousand repatriated the autonomy of the Republic of Crimea. In 2001, persons from Uzbekistan returned to the Crimea. 2,135.9 thousand people lived in the Crimea. By the summer of 1991, the number had increased Russians comprised 58.3%, Ukrainians – 24.3%, to 150 thousand. For the first time for 74 years, Tatars – 12.1%, and Belarusians – 1.5%. However, the Kurultai gathered and adopted a declaration in Sevastopol, Russians constituted 71.6% of the demanding the restoration of all rights that Tatars population, Ukrainians 22.4% and Belarusians had before their exile. This declaration caused 1.6%71. concern among local Russians, many of whom had During the Orange Revolution, Crimean taken the houses and lands that formerly belonged authorities retained far-reaching restraint, and to Tatars. Russian authorities designated eight the vast majority of Crimean residents voted for zones of settlement for repatriated persons, where Viktor Yanukovych, who in his election campaign new houses and farms had to be built. These areas emphasised ties with Russia, promised to give were very inconvenient in terms of climate, soil Russian language the status of second official quality and water supply. Moreover, previously, language in the Ukraine and declared himself these areas were inhabited by only 15% of Tatars, in favour of legalising dual citizenship. The and now at least 60% of them had to live there68. community of the Crimean Tatars was against The Tatars were dissatisfied with these solutions. Yanukovych72. Meanwhile, the crisis, which weakened the USSR The State Statistics Service of Ukraine reported, and allowed the Tatars repatriation led to the on 1 November 2013, that Russians comprised liquidation of the Soviet Empire. 58.5% of the 2 million inhabitants of the Crimea, In the face of the collapse of the USSR, 24.3% – Ukrainians, 12.1% – Crimean Tatars, Russians who settled in Crimea began to demand 1.4% – Belarusians, 1.1% – Armenians, and 2.6% a return to Russia. In this situation, in August 1991, – representatives of other nations73. the Ukrainian authorities agreed on the autonomy After the collapse of the USSR, warships of Crimea and transformation of the Crimean operating in the Black Sea were subordinated to Oblast into the Crimean Autonomous Republic of the Black Sea Fleet of the Russian Federation Ukraine, with the exception of Sevastopol, which and Ukraine, which lasted until May 1997. Both remained directly within the borders of Ukraine69. countries divided the ships within the framework After the collapse of the USSR on 5 May 1992, of the agreement between themselves, in addition, Russians who lived in the peninsula proclaimed the they handed over the base in Sevastopol for 20 establishment of the Republic of Crimea, and the years (until 2017) for Russian lease for 100 million Supreme Council of Russia cancelled the decision dollars per year74. The Ukrainian President, Viktor of Nikita Khrushchev from 1954 about transferring Crimea to Ukraine. This sparked protests in Kiev 70 Ibidem, p. 389; M. Szumiło, Ukraina od wieków and the increased aversion of the Ukrainian podzielona. Czy historia się powtórzy?, http://historia.org. pl/2014/03/03/ukraina-od-wiekow-podzielona-czy-historia- authorities to the Commonwealth of Independent sie-powtorzy/ [06.07.2015]. States. In turn, the Crimean parliament in its 71 http://nadbuhom.pl/art_0828.html [06.07.2015]. Basic Law from May 1992, defined the region as 72 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 390. 73 a separate state, but under Ukrainian protection. Przywódca rosyjskich Tatarów o sytuacji na Krymie: to ich wewnątrzpaństwowy konflikt, http://www.tvn24.pl/wia- domosci-ze-swiata,2/przywodca-rosyjskich-tatarow-o-sytu- 66 Ibidem. acji-na-krymie-to-ich-wewnatrzpanstwowy-konflikt,403069. 67 T.A. Olszański, op. cit., p. 210. html [06.07.2015]. 68 Historia Krymu, http://www.eastway.pl/historia+kry- 74 K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne mu [06.07.2015]. na świecie. Informator 2007, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 69 D. Wierzchoś, Krym…, op. cit., p. 388. 2007, ISBN 978-83-7436-099-9, p 125–126. 84 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA Yushchenko, between 2005 and 2010, insisted on the peninsula from Ukraine. The day after the the ferrying of the Russian fleet to Novorossiysk, referendum, the parliament adopted a resolution at the same time he declared that Ukraine would regarding Crimean independence in Simferopol not extend an agreement about Russians stationed and asked the authorities in Moscow to include the in the Crimea. The situation changed under peninsula in the Russian Federation. On the same President Viktor Yanukovych. In , on 21 day, President Putin signed a decree recognising April 2010, Russian President, Dmitry Medvedev, Crimea as a sovereign and independent state. On and President of Ukraine, Viktor Yanukovych, 18 March 2014, a contract was signed between signed an agreement to extend the stationing of the Russia, the Republic of Crimea and the separated Black Sea Fleet in Crimea after 2017 for 25 years, city Sevastopol, regarding their annexation as i.e. until 2042, with the possibility to extend it for federal subjects of Russia, and they became a part the next five years. The agreement stated that this of the Russian Federation. This Agreement entered date is final. In return, Russia promised Ukraine into force on the day of ratification on 21 March a delivery of gas at a discounted price until 202075. 2014. On the same day, the appropriate changes From the Russian’s point of view, this contract was to the Constitution of the Russian Federation were extremely important, as it gave Russia many years made in order to add two new federal subjects: the of control over the Black Sea basin. Republic of Crimea and the federal city, Sevastopol, Despite the fact that the lease agreement of the which was incorporated into the newly created port in Sevastopol would still be in force for many Crimean Federal District. Both the declaration years, Putin began to worry that the rise to power of of Crimean independence and the following acts pro-European forces in Ukraine might complicate were not recognised by the Ukrainian authorities the situation. The vision of moving out the ships and the international community76. of the Black Sea Fleet from the port in Sevastopol On 27 March 2014, the United Nations General would force Moscow to seek another location Assembly adopted a non-binding resolution that for a new base. The problem is that the Russian condemned the referendum in the Crimea from Black Sea coast is shaped in such a way that the 16 March and the annexation of the peninsula construction of a port of war with appropriately by Russia. The UN resolution condemning the deep water lanes is completely impossible. The annexation of the Crimea by Russia was supported only convenient place is the port of Novorossiysk, by 100 out of 193 UN member states. 11 were which has already been used as a terminal for against and 58 abstained. This project was similar tankers by oil companies. Sevastopol is situated to the one that had to be adopted by the UN Security over the Crimean bay, which provides very good Council but was blocked by Russia on 19 March, anchorage in addition to its strategic location in which had the right of veto in the Council77. the middle of the Black Sea. After Yanukovych On 31 March 2014, the State Duma, lower was deprived of presidential power, President house of the Federal Assembly of Russia, Putin decided to incorporate Crimea into Russia unanimously passed a law on termination of the on 23 February 2014. bilateral agreements with Ukraine regarding On 11 March 2014, the consolidated stationing of the Black Sea Fleet of the Russian assembly of councillors of the Supreme Council Federation in Crimea. On 1 April, the bill was of the Autonomous Republic of Crimea and approved by the Federation Council, the upper Sevastopol City Council adopted the declaration house of the Federal Assembly of Russia, and it of independence of two entities as the Republic was signed by President Putin on 2 April. Dmitry of Crimea. The declaration referred directly to Peskov, the Kremlin spokesman, said that after the Kosovo case and the judgment from 22 July annexation of the Crimea to Russia, such a concept 2010, in which the International Court of Justice as a gas discount that Russia gave to Ukraine for stated that Kosovo’s unilateral declaration of stationing its Black Sea Fleet in Sevastopol will no independence does not violate international law. 76 M. Radziejowska, Prawo i bezprawie – secesja i przy- On 16 March 2014, a ‘‘referendum” was łączenie Krymu do Rosji, „Biuletyn”, PISM, No 38 (1150), held in Crimea, which led to the separation of 26 March 2014, p. 1. 77 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zgro- 75 Gdzie Rzym, gdzie Krym, a gdzie Moskwa…, http:// madzenie-ogolne-onz-potepia-aneksje-krymu-przeciw-m-in- www.dyktatura.info/?p=2052 [10.07.2015]. korea-polnocna-i-syria,412302.html [10.07.2015]. 85 STANISŁAW MAKSIMIEC longer be applied. He added that now it cannot be have an effect on countries lying in its reservoir applied either de jure or de facto78. and checkmate Turkey, a member of NATO. The On 21 January 2015, a member of the Black Sea Fleet is a means of ensuring Russia’s Federation Council, who represented the Crimea military security in the south. in the upper house of the Federal Assembly of President Putin, speaking about historical Russia, stated that Crimea may be renamed as the justice and its restoration related to the regaining of ancient name ‘‘Taurida”. Deputies of the Republic former Russian territories, refers to the old rhetoric of Crimea are to refer, in this case, to the Council of of the Muscovite rulers who gathered Russian the Federation. the idea was first publicly mooted lands. However, the Crimea has never been a part by the deputy of the State Duma, the leader of the of Rus’. In turn, the Ministry of Foreign Affairs nationalist Liberal Democratic Party of Russia of the Russian Federation went further with the (LDPR), Vladimir Zhirinovsky: Taurida the Greek falsification of history and called Crimea as the name. And Sevastopol, Feodosiya, Kerch is all eternal part of Russia, even though it was annexed Greek. The Crimea – purely Crimean Tatar name. to Russia in 1783. The Crimean peninsula had Primitive everything has to be!79. nothing in common with Russia prior to annexation On 26 June 2015, the Prosecutor General of the by Empress Catherine 231 years ago. Russian Federation addressed the case of Crimea’s Since annexation of the Crimea to the Empire, transfer to Ukraine in 1954. The Prosecutor Russia has been systematically strengthening its General decided that it was inconsistent with the control over the peninsula. The aim of Russian Constitution of the USSR and constitutions of both policy, and later the Soviet one, was to change the republics. The decision was taken at the level of the multicultural, ethnic character of the peninsula. Supreme Soviet of republics, which did not have They removed from it, often by using brutal the power to make decisions regarding territorial methods and violation of fundamental human rights, changes. The Prosecutor General also stressed races who had lived there for several centuries. in a statement that, already in 1948, Sevastopol Tatars were treated especially brutally and were had been singled out as an administrative unit exposed to the influence of extermination policy with special status. They pointed out that, in this and all of them were displaced from the peninsula. connection, after 1954, Sevastopol remained Even after Stalin’s death and the alleviation of a Russian city, which was confirmed by the the totalitarian system in the USSR, they were Supreme Council of the Russian Federation, who denied the right to return to their homeland. issued a decree “On Sevastopol’s status”80 in For many years, the settlement campaign of the 1993. Russian population took place, which eventually After the collapse of the USSR, Russia has led to the predominance of the Russian element never accepted the fact of losing the Crimea, in the peninsula. Russia strengthened its reign by sunlit pearl of the Black Sea that is strategically military presence, in which the most important invaluable. Russia has always wanted to have it for determinant was the Black Sea Fleet with its main its own because of Crimea’s military and political base in Sevastopol. aspects, as well as tourist attractions. Due to the During the time when Crimea belonged to strategic location of the Crimean peninsula on the Ukraine, two of its elements were inextricably Black Sea, and especially the base of the Black Sea linked with Russia i.e. the Black Sea Fleet base Fleet in Sevastopol, Russia can exercise control in Sevastopol and the Russians who lived in the over its area, keep political influence in the region, peninsula. Staying in Sevastopol was very important for 78 Umowy o stacjonowaniu Floty Czarnomorskiej na Russia. First of all, because of emotional reasons. Krymie, http://swiat.newsweek.pl/umowy-o-flocie-czarno- Sevastopol had great influence on Russian history, morskiej-na-krymie-rosja-ukraina-duma-panstwowa-kreml- on the one hand, during the heroic defense of the newsweek-pl,artykuly,283149,1.html [10.07.2015]. 79 http://swiat.newsweek.pl/rosja-chce-przywrocic- city during the Crimean War in 1854 and during krymowi-starozytna-nazwe-tauryda,artykuly,355554,1.html the Second World War, on the other hand, the [10.07.2015]. main base of the Black Sea Fleet has been there 80 http://wyborcza.pl/1,75477,18260255,Rosyjska_ prokuratura_generalna__W_1954_r__Krym_zostal.htm for over 200 years. For the Russian military, the [10.07.2015]. stay in Sevastopol is not a stay ‘‘wherever” but 86 RUSSIA’S RELATIONS WITH THE CRIMEA ‘‘at home”. Over 20 thousand of Sevastopol’s second official language throughout the Ukraine inhabitants are connected directly or indirectly with and advocated legalising dual citizenship. The the Black Sea Fleet. It has played a destabilising economic crisis, destabilisation of state power and role in the peninsula for many years. The fleet internal chaos contributed to the growth of pro- is responsible for pro-Russian sentiment in the Russian sentiment in the Crimea, an example of Crimea by supporting activities of pro-Russian which was the passivity and even the support of the organisations for years. They benefit from local, Ukrainian population inhabiting the peninsula for media, and financial support, as well as logistics its annexation by Russia. Some of the Ukrainian and information support81. units, which were stationed in the Crimea, adopted On the other hand, Ukraine, after obtaining full a passive attitude towards Russian actions, and independence, as a result of the dissolution of the a considerable group of officers and soldiers took Soviet Union in 1991, did not do much to integrate military service in the Russian army. Only Tatars Crimea with the Ukrainian state. Tatars, who were declared themelves in favuor of affiliation of the estranged to Ukraine, were not granted wider peninsula to Ukraine. The Russian population and cultural and linguistic autonomy, and were also the majority of Ukrainians from the peninsula in prevented from settling in the peninsula. Crimea Russia pinned their hopes on improvement of the was perceived by its residents as a neglected place, economic situation, which they saw as a guarantor which was lost in the economic crisis, a poor and of security and economic development. peripheral region of Ukraine. Therefore, during the The hypothesis adopted in the introduction „Orange Revolution”, the government of Crimea that relations between Russia and the Crimea were retained far-reaching restraint and the majority strong at its annexation and did not significantly of Crimean residents voted for Mr. Yanukovych, weaken during the period when the peninsula who, in his election campaign, emphasised ties belonged to the Ukrainian state, has been confirmed with Russia, promised to give Russian the status of in the article. Russian-Crimean relations in practice proved to be much stronger than the Ukrainian- 81 Flota Czarnomorska i Krym w kontekście bezpieczeń- Crimean relations, which significantly enabled stwa Ukrainy, http://www.ebezpieczni.pl/flota-czarnomor- ska-krym-kontekscie-bezpieczenstwa-ukrainy/ [30.06.2015]. Russia’s re-annexation of the Crimea.

87