Verkenning Theologie En Religiestudies.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
klaar om te wenden ... KLAAR OM TE WENDEN ... de academische bestudering van religie in nederland: een verkenning verkenning knaw verkenning klaar om te wenden ... 1 voetregel 2015 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) © Sommige rechten zijn voorbehouden / Some rights reserved Voor deze uitgave zijn gebruiksrechten van toepassing zoals vastgelegd in de Creative Commons licentie. [Naamsvermelding 3.0 Nederland]. Voor de volledige tekst van deze licentie zie http://www.creativecommons.org/licenses/by/3.0/nl/ Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Postbus 19121, 1000 GC Amsterdam Telefoon + 31 20 551 0700 Fax + 31 20 620 4941 [email protected] www.knaw.nl pdf beschikbaar op www.knaw.nl Tekstredactie: Mariette Huisjes Basisvormgeving: Edenspiekermann, Amsterdam Engelse vertaling samenvatting: Balance, Maastricht Opmaak: Ellen Bouma, Alkmaar Illustratie omslag: Volvo Ocean Race, 17 February, 2015. Leg 4 to Auckland onboard Team Brunel. Day 15. Photo Stefan Coppers Stefan Coppers / Team Brunel / Volvo Ocean Race ISBN 978-90-6984-694-1 ∞ Het papier van deze uitgave voldoet aan iso-norm 9706 (1994) voor permanent houdbaar papier. Klaar om te wenden .... De academische bestudering van religie in Nederland: een Deze publicatie kan als volgt worden aangehaald: KNAW (2015). verkenning. Amsterdam, KNAW. klaar om te wenden ... KLAAR OM TE WENDEN ... de academische bestudering van religie in nederland: een verkenning Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Mei 2015 voetregel ‘Klaar om te wenden ... ’ is een term uit de zeilwereld. Het is een vraag aan de bemanning of zij klaar is voor een door de heersende windrichting noodzakelijk geworden koers- wijziging om het einddoel te bereiken. Het is nog niet het commando zelf, waarmee de koerswijziging wordt gerealiseerd, maar de daaraan voorafgaande vraag. Die status heeft het voorliggende rapport ook. Het constateert de dringende maatschappelijke noodzaak van de wetenschappelijke bestudering van religie, beschrijft de geschiedenis en de context van het veld theologie/religiewetenschappen, analyseert de problemen en bepleit de noodzaak van samenwerking in een nieuwe vorm op basis van een breed religiebegrip. Maar het veld zelf zal de handen ineen moeten slaan om de koerswijziging daadwerkelijk door te zetten. 4 klaar om te wenden ... voorwoord De academische bestudering van de religie is zo oud als de universiteit, ze behoorde vanaf het middeleeuwse begin naast recht, filosofie en geneeskunde tot de basisvak- ken van het hoger onderwijs. Daarmee heeft ze echter niet het recht verworven als vanzelf eeuwig te blijven bestaan. Nut en noodzaak moeten, zoals dat geldt voor elk academisch vak, voortdurend worden aangetoond. En dat zowel in wetenschappelijke als maatschappelijke zin. In een recente onderzoeksvisitatie onder leiding van prof. Willem Frijhoff kwam naar voren dat dit veld lijdt aan ernstige versnippering en tevens aan een gebrek aan reflectie op haar rol in wetenschap en samenleving. Sinds 1989 werden vergelijk- bare analyses gemaakt door verschillende commissies, maar ondanks het feit dat de bezorgdheid over de status en toekomst van het veld breed gedragen werd, leek het niet bij machte adequaat te reageren op deze oordelen. Omdat veel Nederlands onderzoek op dit terrein internationaal een goede repu- tatie heeft, en ook omdat de maatschappelijke behoefte aan kennis op het gebied van religie groeit, besloot de KNAW een verkenning uit te voeren met de nadrukkelijke opdracht aan de commissie wegen te zoeken om het veld voor de toekomst te verster- ken en beter te laten aansluiten bij de maatschappelijke behoefte. De commissie heeft de recente ontwikkelingen in het veld in kaart gebracht en een brede consultatie gehouden met betrokkenen in zowel de theologie als de religiestu- dies. Daarbij heeft de commissie de indruk gekregen dat er voldoende kwaliteit en actiebereidheid bestaat om de samenhang en relevantie van het veld te versterken. Anders dan in voorgaande rapporten het geval was, heeft de KNAW-verkenningscom- missie een duidelijk traject neergezet, waarbij door het veld als geheel in een serie kleinere en grotere conferenties aan een gezamenlijke onderzoeksagenda wordt gewerkt. Deze serie bijeenkomsten wordt in het komende academische jaar georgani- seerd bij het NIAS en zal het thema ‘geleefde religie’ als centraal uitgangspunt nemen. De KNAW is er van overtuigd dat het veld langs deze weg de mogelijkheid heeft om de wetenschappelijke samenhang en samenwerking te versterken en het onderzoek en onderwijs relevanter te maken voor de actuele vragen rond religie in de samenleving. Het veld is daarbij zelf aan zet! Hans Clevers President KNAW 5 voorwoord inhoudsopgave 5 voorwoord 8 samenvatting 9 summary 22 1. inleiding 1.1 Aanleiding voor deze verkenning 22 1.2 Opdracht aan de commissie 22 1.3 Samenstelling van de commissie 23 1.4 Werkwijze van de commissie 24 1.5 Leeswijzer 24 2. de wetenschappelijke bestudering van religie in nederland; geschiedenis en verkenning van het veld 26 2.1 Religie en het belang van haar bestudering 26 2.2 De historische ontwikkeling van de academische beoefening van theologie en religiewetenschappen in Nederland 31 2.3. Een veld in verandering, een veld in verkenning 46 3. onderzoek naar religie in nederland 47 3.1 Institutionele inbedding van het onderzoek 47 3.2. Beoordelingen van het onderzoek 52 3.3 Indicatoren van de staat van het veld; onderzoeksaanvragen 55 3.4 De huidige stand van het onderzoek: verschuivingen, bedreigingen en perspectieven 58 4. de studie van religie in het hoger onderwijs 67 4.1 Opleidingen theologie en religiewetenschappen 68 4.3 Kwaliteit en status van de opleidingen 72 4.4 Studentenaantallen 73 4.5 Praktijkgeoriënteerde varianten van de studie van religie: hbo en lerarenopleidingen 76 4.6 Niet-geaccrediteerde instellingen 82 6 klaar om te wenden ... 5. probleemanalyse; een verdeeld veld met gedeelde belangen en een gedeeld veld met verdeelde 83 belangen 5.1 Institutionele belangen 84 5.2 Simplex en duplex ordo: repercussies, misvattingen, uitdagingen 85 5.3 Theologie en Religiewetenschap 87 5.4 Representatie van het veld 88 5.5 Studentenaantallen 89 5.6 Perceptie van religie in de maatschappij 89 6. 91 conclusies 6.1 De noodzaak van en mogelijkheid tot herbezinning 91 6.2 Drie V‘s: Versterking, Vernieuwing, Verbreding 93 6.3 De noodzaak van realisme: een inschatting van de belangen van verschillende stakeholders 98 102 7. aanbevelingen 7.1 Landelijk platform 102 7.2 Uitdagingen voor de NAR 103 7.3 De NAR in fases 103 7.4 Voordelen en beoogde rollen van de NAR 104 literatuur 106 bijlagen 1. Instellingsbesluit 109 2. Gebruikte afkortingen 111 3. Studentenaantallen 2007-2013 (CROHO) 113 4. Gesprekspartners 114 5. Stellingen focusgroepen 115 6. Peer reviewers 120 inhoudsopgave 7 samenvatting Aanleiding voor de verkenning Aanleiding voor deze verkenning is een breed gedragen bezorgdheid over de status en toekomst van de academische studie van religie in Nederland. Het academische veld is, sinds ruwweg 1989, geconfronteerd met een serie ingrijpende herstructureringen, bezuinigingen en opheffingen van leerstoelen. Hierdoor zijn de samenhang, stabili- teit en toekomst van het veld in het gedrang gekomen. Niet alleen in Nederland, ook internationaal is hierover verwondering en bezorgdheid ontstaan. Het resultaat is een veld dat weliswaar kan bogen op een rijke wetenschappelijke traditie en een onver- minderde, zelfs toegenomen maatschappelijke relevantie, maar dat er niet voldoende in slaagt zijn waarde zichtbaar over het voetlicht te brengen en zijn toekomst te waarborgen. We zien een wonderlijke tegenstelling. Aan de ene kant zijn nationale en internationale ontwikkelingen en maatschappelijke debatten onverminderd verbon- den met religie. Ontkerkelijking en tegelijkertijd de terugkeer van religie in nieuwe verschijningsvormen geven het veld urgentie en actualiteit. Aan de andere kant slaagt het veld er onvoldoende in om een rol van betekenis te spelen in dit rap veranderende en tumultueuze krachtenveld. Het risico is dat de bestudering van religie verder versplintert, opgebouwde expertise onherroepelijk verloren gaat en – in de ogen van sommigen – het voortbestaan van het veld in gevaar komt. Het bestuur van de KNAW heeft de Verkenningscommissie theologie en religiewe- tenschappen opdracht gegeven om de achtergronden van deze tegenstelling in kaart te brengen. Ook is de commissie gevraagd een richting te suggereren waardoor de toekomst van de academische studie in beide vakgebieden gestimuleerd en gewaar- borgd kan worden. 8 samenvatting summary Reason for the study This foresight study has been prompted by wide-spread concern about the status and future of the academic study of religion in the Netherlands. Since around 1989, this field has faced a series of sweeping restructuring and austerity operations as well as the discontinuation of professorships. These measures have put its cohesion, stabil- ity and future at risk and have provoked astonishment and concern not only in the Netherlands, but also abroad. While the study of religion has a long academic tradition in the Netherlands, and while its relevance to society is as clear as ever, if not more so, it somehow fails to highlight its value and secure its own future. The contrast between societal relevance and the status of the academic field is astonishing. On the one hand, conflicts concerning secularisation and the continued presence and revival of religion in new manifestations have brought a sense of urgency and timeliness to the