Waterinnovaties in Nederland

Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Waterinnovaties in Nederland Een beknopt overzicht Voorwoord Innovatieve oplossingen zijn hard nodig om in te spelen op com- plexere opgaven en altijd beperkte middelen. Niet alleen in Nederland maar over de hele wereld. Water is sterk verweven met mondiale maatschappelijke vraagstukken zoals waterveiligheid, waterkwaliteit, sanitatie, voedsel en energiewinning. Die vraagstukken stellen ons voor de permanente opdracht om te zoeken naar slimme, betaalbare oplossingen. Nieuwe technologie en nieuwe inzichten stellen ons land in staat om daaraan steeds beter te kunnen voldoen. We doen dat in nieuwe vormen van samenwerking waarbij overheid en marktpartijen samen optrekken met kennisinstellingen (topsectoren-aanpak). We voelen ons ook internationaal geroepen onze ervaringen in te brengen.

Of het nu gaat om nieuwe manieren van dijkversterking, het winnen van energie uit het getij of het inzetten van 3D-technieken voor overstromingssimulaties: het zijn allemaal voorbeelden van hoe je met andere ogen naar water kunt kijken.

Ik vind het van belang om de kansen die er zijn ook zichtbaar te maken. Graag presenteer ik daarom in deze brochure een breed overzicht van actuele innovatieve waterprojecten in Nederland. Ik hoop dat het inspireert, wellicht aanzet tot een bezoek en leidt tot nieuwe kennis, waar ook ter wereld.

DE MINISTER VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU, mw. drs. M.H. Schultz van Haegen Inleiding Uitleg pictogrammen

In deze brochure zijn de innovatieve projecten als volgt geordend: Afval en materiaalhergebruik Het verduurzamen van grondstoffengebruik is belangrijk om een zo laag 1 Projecten die de waterveiligheid bevorderen. mogelijke milieudruk van productie en consumptie te bereiken. De projecten Geotextiel tegen piping is een voorbeeld van een dergelijke innovatie. Maar ook dijkmoni- spelen daar op in. Voorbeelden: RWZI Horstermeer (1-STEP® filter) en fosfaatterugwinning toring met behulp van sensoren dient dit doel.

2 Projecten die inspelen op de zoetwaterbeschikbaarheid en de waterketen. Energie Het zogenaamde achteroeverconcept bij Andijk combineert verbetering van de water De wens om de energievoorziening te verduurzamen leeft breed, ook in de veiligheid met de opslag van overtollig zoetwater voor later gebruik. watersector. Projecten die daarop inspelen hebben dit symbool. Voorbeelden: Ontzilting Voltea, Thermische Druk Hydrolyse in RWZI Venlo, getijturbines Oosterscheldekering 3 Projecten die bijdragen aan de waterkwaliteit. Een voorbeeld van een dergelijk project is het Pharmafilter, dat er voor zorgt dat ziekenhuizen medicijnresten en stoffen met hormoonverstorende werking filteren Klimaatadaptatie voordat het geloosd wordt in het afvalwater. Deze projecten helpen om onvermijdelijke klimaatveranderingen op te vangen en verdere veranderingen in het klimaat zoveel mogelijk te voorkomen. 4 Projecten die zorgen voor klimaatbestendige steden. Voorbeelden: Rivierverruiming en terpenplan Overdiepse Polder In Rotterdam is een speelplein gerealiseerd dat tevens dient als tijdelijke waterberging voor overtollig regenwater. Landbouw Projecten die verschillende doelen hebben, zijn bij het oorspronkelijke hoofddoel ingedeeld. Door gebruik van innovatieve duurzame technologieën uit de watersector is Van de projecten is kort beschreven wat de innovatie inhoudelijk behelst en aan welk doel het voordeel te halen bij de productie van voedsel. Een doel van deze projecten is een bijdrage levert. Ook is aangegeven wanneer het is of wordt gerealiseerd. More Crop per Drop: meer voedsel met minder water. Voorbeelden: Teelt van aardappelen Met de meeste projecten uit deze brochure wordt ook gewerkt aan andere doelen, breder dan op zilte grond (Texel) bovenstaande. Dat zijn de ‘cross-overs’ naar ander beleid. Van elk project is met een symbooltje aangegeven welke cross-overs er zijn. Natuurontwikkeling Projecten in het domein van water kunnen vaak volgens de ontwerpprincipes van ‘bouwen met natuur’ worden ontworpen. Dit levert voordelen op voor de natuur en voor recreatie, en is vaak ook financieel aantrekkelijk. Voorbeelden: Multifunctionele rivierdijk Munnikenland, veiligheidsbuffer Oesterdam

Ruimtelijke inrichting De realisatie van het programma Ruimte voor de Rivier heeft, naast veiligheidsdoelen, ook als doel de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied te verbeteren. Deze projecten, maar ook andere, spelen daarop in. Voorbeelden: Dijkteruglegging Lent, Boulevard Scheveningen en Cadzand 5 33 Innovatieve projecten 22 40

25 Projecten die de waterveiligheid bevorderen Projecten die inspelen op de zoetwater 1 Zeewering versterkt met zand 26 21 beschikbaarheid en de waterketen 23 Zoet-zoutscheiding met bellenscherm 2 Houtribdijk versterkt met zand 24 Zoetwater tegen verzilting 35 3 Innovatieve dijkversterking 35 25 Vacuümtoiletten en urinezuivering 1 31 18 4 Combinatiedijk 6 26 5 Dijkmonitoring met sensoren Zilte aardappel 10 2 27

19 r 1 Energiezuinige ontzilting

t 6 Achteroevers

30 a W

e t

r a w 7 Veiligheidsbuffer Oesterdam Z 33 Projecten die bijdragen aan de 8 De Zandmotor 35 waterkwaliteit 33 9 9 G Hoogwatergeul e 28 l Luwtemaatregelen Hoornse Hop d e

r s c h e 10 Testen zetstenen dijken in Deltagoot I J 29 13 s Getijdencentrale Brouwersdam s 27 e l 22 34 33 11 Dijkversterking met geotextiel 30 Marker Wadden 12 Rivierverruiming en terpenplan 4 37 31 Water Insight 3 13 Uiterwaardvergraving en ‘Natuurderij’ 8 32 Pharmafilter 11 25 N 32 19 ie 14 uw Neder-Rijn Dijkteruglegging bij Lent e 10 33 W 20 Nereda – biologische afvalwaterzuivering a Lek te as H rw eu Ma ar eg Ni we 20 te 41 15 ‘Wakkere dijk’, een multifunctionele rivierdijk lk a Waal 14 34 n 32 1-STEP®-filter a Ou 39 al de M aas 3 15 Waal Spui 16 Tidal Test Centre Grevelingen de 35 Me rwe Fosfaat-terugwinning we 29 u Maas ie N s 17 Bergsch aa Getijdenturbines in de Oosterschelde e M12 36 Thermische drukhydrolyse 24 16 23 18 Multifunctionele turbine 17 37 Hydrochip Maas 19 3Di Waterbeheer 24 38 Remote control waterkwaliteit 7 20 ClimateGame 24 21 Duurzame Afsluitdijk Projecten die zorgen voor 36 4 klimaatbestendige steden 32 22 BoxBarrier 39 Waterplein 40 Klimaatbuffer 41 Klimaat Effect Atlas

38 1 2

33 5 40

33 5 40 26 25 21

27 25 35 35 26 21 1 18 27 10 Zeewering versterkt Houtribdijk35 versterkt

2 r 1

35 t

18 t

r 1 a w met zand 6 met zand Z 33 2 10

r 1 e t

Voor de Hondsbossche en Pettemer Zeewering wordt een zandige oever met Locatie: Voor een gedeelte van de Houtribdijka wordt als proef een vooroever van zand35 Locatie:

e 33 G een duin aangebracht. Hiermee worden de huidige problemen met de hoogte Hondsbossche en aangelegd, waarbij de breedte en steilheidt van de vooroever varieert. Houtribdijk r e

l 28 30 a d w e en de sterkte van de dijk opgelost. Pettemer Zeewering Vervolgens wordt gemeten in hoeverreZ het zand door de golven wordt (Enkhuizen-Lelystad) r s 2 c 9 h 33 e 13 (tussen Camperduin en verplaatst. Ook de ontwikkeling van de vegetatie wordt gevolgd. I J s s De zandige versterking wordt zodanig vormgegeven dat er kansen worden Petten) 34 e l 22 gecreëerd voor recreatie en natuurontwikkeling. 35 Een zandige vooroever remt de golfaanval op de dijk en kan worden toegepast 13 als versterking van dijken33 die te laag zijn of niet sterk genoeg. Daarnaast biedt G 3 e 4 l Realisatie: 2014-2015 de vooroever mogelijkheden voord natuurontwikkeling. e

r s c 33 37 9 h e I 11 J 13 s Realisatie: 2014 s 34 e l 10 20 32 22 Uitvoering monitoring: 2015-2018 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder 3 e 4 W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 33 37 te lk a Waal 14 11 n a Ou al de M aas 15 10 20 32 W 8 25 Spui aal ede N -Rijn e Me rw ie 19 w uw Neder 29 u Maas e 11 ie W N s a 20 32 39 41 Lek ergs a te as B ch e M12a H r w ieu Ma 23 ar eg N we 3 te lk 24 a Waal 14 n 16 a Ou al de M aas 15 Waal 17 Spui Maas de Me rwe we 29 u Maas ie N 24 ergs as 7 23 B ch e M12a 24 16 24 17 Maas 4 36 24 7 32

4 36 32

4 33 5 40

26 25

27 35 35 33 1 18 6 5 40 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 26 25 33 21 35 33 G

l d

27 r s c 9 h e 13 3 4 35 I J s s 35 34 e l 22 1 18 13 6 4 3 2 10 33 37 11

r 1 e

a 10 20 32 W

8 25

e t r N 19 -Rijn 28 30 a ieu Neder w w Z e 11 2 W a 20 32 39 41 Lek 33 te as H rw eu Ma ar eg Ni we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W 35 Spui aal 33 e G ed e Me rw l e d w Maas e 29 u r ie s c N s 9 h ergs a e 13 B ch a e M12 I 23 J s s

e l 24 r

e 16

22 a

e t Maas

r a 4 w Z 7 3 10 20 32 8 25

N 19 -Rijn G ie e u Neder l w d Innovatieve Combinatiedijke e 36 W r s 4 a 20 32 39 41 Lek c t h er aas H w ieuw M e a eg N e I r J te s lk s a Waal 14 e n O l dijkversterkinga ude M al aas 3 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as Dijkvernageling is een nieuwe methodiek waarbij23 grondankers in de steile B Locatie:ch e M12a Een combinatiedijk maakt het mogelijk om bij noodzakelijke dijkversterking Locatie: helling van de bestaande24 dijk worden16 geboord. Deze grondankers geven de dijk Hagestein en Opijnen ook invulling te geven aan andere ruimtelijke wensen in het betreffende Scheveningen en Cadzand extra sterkte,17 waardoor wordt voorkomen dat de dijk afschuift. gebied, zoals recreatie, ruimtelijke kwaliteit en natuur. Zo worden meerdere N Maas ie belangen gediend. uw Neder-Rijn e W Bij de traditionele methode worden meestal bermen tegen de dijka aangelegd. Lek te as 24 H rw ieuw Ma 7 ar eg N e Dit kan grote gevolgen hebben voor de bebouwing naast de dijk.te In Scheveningen is de dijkversterking gecombineerd met de ontwikkeling van lk a Waal n Dijkversterking van binnenuit, zoals dijkvernageling, kent dezea bezwarenOu niet. de boulevard met internationale uitstraling, ontworpen door de Spaanse al de M aas Waal architect De Solà-Morales. 24 Spui de Uitvoering: 2014 Me rwe we u Maas ie In Cadzand wordt36 dijkversterking gecombineerd met de aanleg van een 4 N s Bergsc aa 38 h e M gemeentelijke jachthaven. 32 Realisatie: 2014-2015 (Cadzand) Maas 4

4 5 6

33 5 40

26 25

5 27 35 Dijkmonitoring met Achteroevers 35 1 18 sensoren 6 10

r 1 e t

26 25 a

Met behulp van sensoren kan continu de actuele conditie van dijken in de Locaties: o.a. Bij het concept ´achteroever´ draait het om nieuwe vormen van waterberging Locatie: e t

r a gaten worden gehouden. Dit levert essentiële informatie op voor het Lauwersmeerdijk en en functiecombinaties, om de waterveiligheid te vergroten en slim om te gaan Koopmanspolder (Andijk) w 21 Z inspecteren van dijken tijdens hoogwater. Ommelanderzeedijk met zoetwatertekort en de leefomgeving in en om het IJsselmeer. 33 (Groningen) Deze informatie kan ook gebruikt worden voor het beter ontwerpen27 en toetsen De eerste achteroever is in 2013 gerealiseerd in de Koopmanspolder en richt 35 van dijken en voor het dagelijkse beheer en onderhoud. 35 zich op vis en natuur. Met een innovatieve en visvriendelijke buisvijzel is de 33 G Koopmanspolder verbonden met het IJsselmeer. Er wordt drie jaar e l 35 d

r s De komende jaren wordt het systeem samen met waterbeheerders, geëxperimenteerd met het waterpeilbeheer. c 9 h 1 18 e 13 I marktpartijen en kennisinstellingen doorontwikkeld en op meerdere locaties J s s 6 e 34 l toegepast. In 2014 wordt de mogelijkheid verkend van een achteroever22 in de 2 10 Wieringermeer die zich richt op landbouw, tuinbouw, aquacultuur en visserij. 13 Doorontwikkeling: 2014-2016 3

r 1 4 e t

a Realisatie: 2013 W

33 37 e

t Experimenteerfase: 2014-2016 r 11 28 30 a w 2 Z 10 20 32 33 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 35 H r w ieu Ma ar eg N we 3 33 te G lk e a Waal 14 l n d O e a ud r a e M s l aas c 15 9 h Waal e 13 Spui I J s de s e e e Me rw l w 34 29 u Maas ie 22 N 13 ergs as 23 B ch e M12a 3 4 24 16 33 37 17 11 Maas 10 20 32 8 25 24 7 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma 24 ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou 36 al de M aas 15 4 W Spui aal de 32 Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7

4 36 32 38

4 33 5 40

26 25

27 33 35 5 40 35 1 18 6 2 10 26 25

r 1 e

a W

e t

r 28 30 a w 2 Z 7 8 33 27 35 35 35 33 G

e 18 l 1 d

r s 6 c 9 h e 13 I J s 2 s e 10 34 l 22

r 1

13 e

3 e

4 t r 28 30 a w 33 37 2 Z 11 33 10 20 32 8 25 N -Rijn ie 19 35 uw Neder e 33 W 11 G e a 20 39 Lek l te as 32 41 d H r a e a w Nieuwe M 3 r r eg s te c lk 9 h a Waal 14 e 13 n I O J a ud s a e M s l aas 15 e W 34 l Spui aal 22 de Me rwe 13 we 29 u Maas ie N 3 ergs as B ch e M12a 33 37 11 17 8 32 Veiligheidsbuffer De Zandmotor Maas 25 N -Rijn ie uw Neder 24 e W 11 a te as 32 39 41 Lek 7 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te Oesterdam lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal 36 de 4 Me rwe we 3 29 u Maas Bij de Oesterdam in de Oosterschelde is 450.000 m zand op de zandplaten Locatie: Oesterdam De Zandmotor is een grootschalig proefproject waarin een nieuwe, duurzame Locatie: Ter Heijde ie N ergs as gestort. (Tholen) manier van kustonderhoud wordt onderzocht. 23 B ch e M12a 24 16 3 Dit draagt bij aan het herstel en behoud van het ecologisch waardevolle gebied De Zandmotor is aangelegd als schiereiland van 21,5 miljoen m zand.17 Dit zand van platen en schorren én dempt de golfwerking op de achterliggende dam. verspreidt zich onder invloed van wind, golven en stroming langs de kust, en Maas Hierdoor kan het toekomstig onderhoud van de Oesterdam langjarig worden zorgt daarmee voor kustbescherming, nieuwe natuur en een extra 24 uitgesteld. recreatiegebied. 7

Het project wordt gekenmerkt door intensieve publiek-private samenwerking Aan de Zandmotor is een omvangrijk onderzoeksprogramma gekoppeld, 24 met de coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers en Natuurmonumenten. waarin betrokken overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven nauw samenwerken. De eerste bevindingen over de werking4 van de Zandmotor zijn 36 Realisatie: 2013 positief. De verwachting is dat de Zandmotor na 20 jaar resulteert in 35 hectare 32 extra strand en duin.

Realisatie: 2011 Evaluaties: 2016 en 2021 38 15

4 9 1033 5 40

33 26 25 5 40 21

27 35 25 35 1 18 26 21 6 2 10 27

r 1

e 35

e t

r 28 a 18 w Z 1 33 6 Hoogwatergeul Testen zetstenen 2 10

35 r 1 e

9 t a

e W

l d e

e t

r r s a c dijken in Deltagoot28 30 h w e Z I J 2 s s 33 34 e l 22 In Nederland hebben we steeds meer kans op overstromingen, omdat de rivier Locatie: In de unieke Deltagoot van Deltares wordt de sterkte en golfremmende Locatie: De Voorst en 3 35 steeds minder4 ruimte krijgt. Rivieren liggen ingeklemd tussen steeds hogere Veessen-Wapenveld werking getest van diverse typen stenen voor dijkbekleding. Delft 33 G

l dijken. Tegelijkertijd daalt de grond achter de dijken33 en37 regent het vaker en d e

r s 11 c harder, waardoor de rivieren meer water moeten verwerken. Hoe groter de golfremmende werking van de stenen, hoe lager de dijk hoeft te 9 h e I J 13 s 10 20 32 zijn om aan de wettelijke normen te voldoen. Naar verwachting levert dit s 8 25 34 e l Voor de rivier de IJssel wordt ruimte gemaakt, zodat bij hoogwater het water kostenbesparingen op bij dijkversterkingen en voordelen voor het milieu en de N -Rijn 22 ie 19 uw Neder e afgevoerd kan worden, door twee dijken aan te leggen in agrarisch gebied. Dit omgeving. W 11 a 20 Lek gebiedte van 713a shectare32 39 zal bij41 hoogwater als overloopgebied onderlopen. De 3 H r w ieu Ma 4 ar eg N we 3 te lk verwachting is dat de geul eens in een mensenleven zal volstromen. Het De proeven markeren het einde van de bestaande Deltagoot in de Voorst en de a Waal 14 n 33 37 a Ou rivierpeilal d zale M ametas 71 centimeter dalen bij hoogwater. 15 ingebruikname van de nieuwe Deltagoot in Delft. 11 W Spui aal de 10 20 32 Me rwe Realisatie: 2014 we Uitvoering:8 2014 25 29 u Maas ie N -Rijn N ie 19 as uw Neder Bergsch a e 23 e M12 W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 24 H r w ieu Ma ar eg N we 3 16 te lk a Waal 14 n O 17 a ude M Maas al aas 15 W Spui aal de Me rwe 24 we 7 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 24 16 17 4 36 Maas 32 24 7

4 36 32

4 33 5 40

33 26 25 5 40 21

27 35 26 25 35 1 18 21 6 11 12 2 10 27

r 1 e

e t 35 r 28 30 a w 2 Z 1 18 33 6 2 10 35 33 G

r 1

e e t l

d a

W s

c e

t 9 h r e 13 a I 28 30 J w s Z s 2 34 e l 33 22 13 4 3 35 33 G 33 37

l d 11 e

r s c 9 h 10 20 32 e 13 I J 8 25 s s e l N -Rijn 34 ie 19 uw Neder 22 e 13 W a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we te 4 lk a Waal 14 n a Ou al de M aas W Spui aal ede e Me rw 10 20 32 w Dijkversterking Rivierverruiming29 u Maas ie 8 N 11 ergs as N -Rijn B ch M12a ie 19 23 e uw Neder e W 24 a 20 32 39 41 Lek 16 met geotextielte as en terpenplan H r w ieu Ma ar eg N we te lk 17 a Waal 14 Maas n a Ou al de M aas W Spui aal 24 de 7 Het gevaar van ‘piping’ speelt bij veel dijken. Als water door de dijk stroomt, Me rwe Locaties: Nederbetuwe, In het kader van het project Ruimte voor de Rivier verandert 550 hectare van de Locatie: Waspik we 29 u Maas wordt zand meegevoerd en ontstaan er tunneltjes (pipes) die uiteindelijkie tot Culemborg en Vianen Overdiepse Polder in een waterbergingsgebied, met landbouwbedrijven op N ergs as doorbraak van de dijk kunnen leiden. 23 B ch e M12a (dijkversterking). acht terpen. 24 24 16 Willemspolder 36 Geotextiel,17 dat verticaal in de dijk wordt aangebracht, fungeert als een soort (IJzendoorn) voor Door de4 unieke samenwerking van bewoners en overheid wordt de hoogwater- filter dat wel water doorlaat maar geen zand. Het tegengaan van piping met onderzoek. Maas veiligheid verbeterd door het creëren32 van waterberging. De landbouw in het 24traditionele maatregelen is relatief duur. Het aanbrengen van geotextiel is gebied kan worden voortgezet door de aanleg van terpen. goedkoper en geeft minder hinder7 voor de bewoners. Uitvoering: 2010-2015 Binnen het24 programma Ruimte voor de Rivier wordt op vier locaties een praktijkproef uitgevoerd met geotextiel. 4 36 Realisatie: 201432

4 33 5 40

26 21

27 33 35 35 5 40 18 13 14 1 6 2 10

r 1 e t

25 a W

e t

r 28 30 a w 21 2 Z 26 33

27 35 33 35 G e

l d 35 e r s c 9 h e 18 I J 13 s 1 s 6 34 e l 22 2 10 4 3

r 1 e t

a 33 37 W

t 11 r 28 30 a w 2 Z 10 20 32 33 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma 35 ar eg N we 3 te 33 lk G a Waal 14 e n l O d a ude e al M aas Uiterwaardvergraving r Dijkteruglegging 15 s c Waal 9 h Spui e I e J ed 13 s w s e Me r e w l 29 u Maas 34 ie 22 N s en ‘Natuurderij’ bij Lent ergs aa 23 B ch e M12 24 4 3 16 33 37 17 De ‘Natuurderij’ Keizersrande11 verenigt duurzame landbouw met slim water Locatie: Deventer De dijk bij Lent in de Waal wordt circa 350 meter landinwaarts verlegd. Locatie: Lent, Nijmegen Maas 10management20 32 en stimuleert de verhoging van de biodiversiteit, recreatie en 24 Hierdoor komt er ruimte voor een nevengeul van de Waal. 8 educatie. 25 7 N -Rijn ie 19 uw Neder Deze nevengeul biedt bij hoogwater extra capaciteit voor de waterafvoer e W 11 a Door20 de begrazing van de uiterwaardenLek door het vee van de Natuurderij wordt waardoor de waterstanden lager worden. Het eiland dat ontstaat door het te as 32 39 41 24 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te de opstuwende werking van de aanwezige vegetatie tegengegaan. verleggen van de dijk wordt ingericht als rivierpark, met mogelijkheden voor lk a Waal 14 n 36 a Ou 4 recreatie en hoogwaardige woningbouw. al de M aas 15 W Spui In combinatie met het graven van geulenaal in de uiterwaarden, daalt de 32 de waterstand bij Deventer Me tijdensrwe hoogwater met 10 centimeter. Aan dit plan is in 2011 de prestigieuze Waterfront Center Award toegekend. we 29 u Maas ie N ergs as 23Oplevering: 2013 B ch e M12a Uitvoering: 2013-2015 24 16 17 Maas

24 7

4 36 32 38

4 33 5 40

33 5 40 26 25

26 25 27 35 21 35 1 18 27 6 35 2 10 35

r 1 e t

1 18 a

15 116 e

6 t r 28 30 a w 2 2 Z 10 33

r 1 e

e t

r 35 28 30 a 33 w G Z e

l 2 d

e 33 r s c 9 h e 13 I J s s 34 e l 35 22 33 13 G

l d e 3 r s 4 c 9 h e 13 I J s 33 37 s 34 e l 11 22 13 10 20 32 3 8 25 4 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 33 37 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma 11 ar eg N we 3 te lk a Waal 14 10 20 32 n a Ou 8 al de M aas 15 W N -Rijn Spui aal ie 19 uw Neder e e ed W Me rw we at 20 32 39 41 Lek u Maas er aas ie H w ieu M N ar eg N we s te Bergsc aa lk h e M a Waal 14 12 n ‘Wakkerea dijk’,Oud een NaamTidal Test project Centre al e M aas 15 W 16 Spui aal ede 17 Me rw Maas we 29 u Maas multifunctioneleie Grevelingen N ergs as 23 B ch e Ma 24 24 16 17 rivierdijk Locatie: Slot Loevestein, Maas Het Tidal Test Centre wordt gebouwd bij de Flakkeese spuisluis. De zes kokers 24Locatie: Flakkeese De ‘Wakkere dijk’ is een 2 kilometer lange, multifunctionele dijk met een Zaltbommel van deze spuisluis komen beschikbaar voor het testen van getijdenturbines. spuisluis, Grevelingendam 36 24 soort tribune bedoeld voor7 recreanten. De dijk fungeert tevens als hoogwater Hierbij wordt gebruik gemaakt van de waterstandsverschillen4 tussen het vluchtplaats voor het vee. Grevelingenmeer en de Oosterschelde. Het testcentrum is uniek in de wereld, 32 omdat er stroom wordt opgewekt bij relatief kleine waterstandverschillen. Datzelfde24 vee zorgt ervoor dat de dijk nauwelijks onderhoud nodig heeft, omdat het de begroeiing op natuurlijke wijze kort houdt. Het testcentrum richt zich op kennisontwikkeling en het doorontwikkelen van 4 36 kansrijke technologieën voor markttoepassing. Ook worden de effecten op de De ‘Wakkere32 dijk’ wordt aangelegd met grond die vrijkomt bij de aanleg van omgeving gemeten, zoals de visvriendelijkheid van de turbines. geulen in de uiterwaarden in het kader van het programma Ruimte voor de Rivier. Uitvoering: 2015-2016

Uitvoering: 2013-2015

4 38

4 33 5 40

26 25

27 35 35 1 18 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a 117 118 w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s 34 e l 22 13 4 3 33 33 37 5 40 11 10 20 32 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma 25 ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 21 15 W Spui26 aal de Me rwe we u Maas ie N ergs as 27 23 B ch e M12a 35 16 35 NaamGetijdenturbines project 17 NaamMultifunctionele project Maas 18 1 6 7 in de Oosterschelde turbine 2 10

r 1 e

e t Twee doorstroomopeningen van de Oosterscheldekering gaan fungeren als Locatie: In de sluis van het Stieltjeskanaal wordt een multifunctionele visvriendelijker Locatie: Stieltjeskanaal 28 30 a 36 4 w showcaselocatie voor twee typen getijdenturbines met een gezamenlijk Oosterscheldekering turbine getest. Naast het opwekken van duurzame2 energie kan deze turbineZ bij Nieuw-Amsterdam vermogen van 4,5 megawatt. 32 worden ingezet als pomp, waardoor in tijden van hoogwater het kanaalwater (Drenthe) 33 versneld langs het sluizencomplex wordt afgevoerd. De turbine kan tijdens Voor de initiatiefnemers van dit project is de opwekking van duurzame droogte ook35 omgekeerd functioneren, door het kanaal juist vol te pompen. 33 getijdenenergie in de Oosterscheldekering een vitrine naar de rest van de G

l d wereld. Dit initiatief is een potentiële innovatie waar naar gekeken wordt in het kadere r s c 9 h van slimme oplossingen bij vervanging of renovatie van sluizen die vroeg ine de I J 13 s Als de turbines onder deze omstandigheden functioneren, kunnen ze vrijwel vorige eeuw zijn gebouwd. s 34 e l overal ter wereld worden toegepast. 22 Realisatie: 2014 3 Realisatie: 2014 4 33 37 11 10 20 32 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 38 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 4 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7

4 36 32

4 33 33 5 40 5 40

26 25 26 25 119 12021 21 27 27 35 35 35 35 1 18 1 18 6 6

2 10 2 10 r

r 1 1 e e

t t

a a

W W

e e

t t

r r 28 30 a 28 30 a w w 2 Z 2 Z 33 33

35 35 33 33 G G

e e

l l d d

e e

r r s s c c 9 h 9 h e 13 e 13 I I J J s s s s 34 e l 34 e l 13 13 3 3 33 37 33 37 Naam3Di Waterbeheer project 11 NaamClimateGame project 11 25 25 N 19 -Rijn N -Rijn ie ie uw Neder uw Neder e e W 11 W 20 11 a a te as Lek te as Lek H r w ieu Ma H r w ieu Ma ar eg N we 3 ar eg N we 20 3 te te lk lk a Waal 14 a Waal 14 n n a Ou a Ou al de M aas 15 al de M aas 15 W W Spui aal Spui aal Het onderzoeksprogramma 3Di Waterbeheer richt zich op supersnelle en Locatie: Delfland, de In de ClimateGame van Tygron worden diverse stakeholders in een virtuele Locatie: o.a. Delft, de Me rwe Me rwe we we 29 u Maas 29 u Maas nauwkeurige waterberekeningen en een realistische visualisatie van de Hollands ie 3D-simulatie uitgedaagd om de universiteitswijk Delft klimaat-adaptief in te Rotterdam ie N N ergs as ergs as rekenresultaten in 3D stereo, voor direct gebruik aan tafel. De omgevings Noorderkwartier, 23 B chrichtene M12a en daarbij op zoek te gaan naar oplossingen die voor alle belang 23 B ch e M12a modellen zijn te beschouwen als kaarten waarop je ‘water kunt laten stromen’.24 Brouwersdam,16 hebbende partijen acceptabel zijn. 24 16 De gebiedsmodellen zijn geschikt voor waterspecialisten, ruimtelijke Mekong-delta (Vietnam), 17 17 ontwerpers, beleidsmedewerkers en calamiteitenbeheerders. New York, Singapore, Bij gebiedsontwikkeling zijn altijd meerdere stakeholdersMaas betrokken, waarbij Maas Kaapstad de belangentegenstellingen vaak leiden tot vertraging. Met de software die 24 7 Tygron biedt, kun je dit herkenbaar en bespreekbaar maken.24 7

24 24

4 4 36 36 32 32

38 38

4 4 33 121 122 5 40

26 25

27 35 35 1 18 6 2 10

r 1

33 t

e t 5 40 r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 25 G e

l d

r s c 9 h 21 e 13 NaamDuurzame project Afsluitdijk NaamBoxBarrier project I 26 J s s 34 e l 22 13 27 3 35 35 33 37 11 18 Rijk en regio werken samen aan realisatie van regionale ambities op1 de Locatie: Afsluitdijk Met de BoxBarrier kan een dijk of een vlak terrein tijdelijk verhoogd worden, Locatie: 10 20 32 Afsluitdijk: 6 als bescherming tegen overstromingen. Het houdt water tegen met water: Hoogheemraadschap8 25 N 19 -Rijn ie Rijnland, Waterschap • Stroomopwekking door osmose-energie. Blue Energy proefcentrale is in 2 de elementen (bakken) worden gevuld met water. Het systeem is efficiënt in uw Neder 10 e W 11 april 2014 operationeel. opslag, makkelijk te transporteren (400 meter tijdelijke waterkering in een Noorderzijlvestat 20 32 39 41 Lek er aas

r 1 Ha w ieuwe M 3

e eg N t r • Getijdenenergie (Den Oever): testen demonstratiefaciliteiten voor container) en makkelijk te vullen. te a lk

a Waal 14 W

energiewinning zijn er. e a Ou t de M r al aas 15 28 30 a • Windturbines in potentie op termijn mogelijk. Het is een goede locatie voor Tot nu toew werden bij dijkverhoging zandzakken gebruikt. Daarvoor moet zand Waal Z Spui 2 de windenergie. beschikbaar zijn en het kost veel tijd om33 de zandzakken op te ruimen na het Me rwe we 29 u Maas ie • Zonne-energie: de regio ontwikkelt plannen voor zonne-energie. hoogwater. N ergs as • Vanuit de regio zijn er plannen voor een innovatieve vismigratierivier. 23 B ch e M12a 35 24 33 Realisatie: 2012 op proeflocatie, 2013 in gebruik genomen. 16 G

l d 17 e Maas r s c 9 h e I J 13 s s 24 34 e l 7 22

4 3 24 33 37 36 11 4 10 20 32 32 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7 38 24

4 36 4 32

4 33 5 40

33 26 25 5 40 21

27 26 25 35 35 21 1 18 6 27 2 10

35 r 1 e t

35 a

e t 18 r 1 28 30 a w 6 2 Z 123 24 33 2 10

r 1

e t 35

a 33

W G

e e

t l d r

a r 28 30 s w c Z 9 h 2 e 13 I J 33 s s 34 e l 22 13 35 33 4 3 G

l d

e r 33 37 s c 9 h 11 e 13 I J s s e 10 20 32 34 l 22 8 25 13 N -Rijn ie 19 uw Neder e 3 W 11 a 20 Lek 4 te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te 33 37 lk a Waal 14 n

r O

11 e a u t a de M

a l aas 15 W

Waal

10 20 32 e Spui t r 25 ede a Me rw w we N -Rijn Z u Maas ie ie uw Neder N e s W 11 Bergsch aa a Lek 23 e M12 te as H r w ieu Ma ar eg N we 3 24 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 Maas W G Spui aal e l d

NaamZoet-zoutscheiding project Zoetwatere tegen de e r M rw s e e c w h 29 u Maas 24 e e i I N J s s Bergsc aa s h e M12 e l met bellenscherm 24 verzilting 23 24 17 Maas 36 De inzet van een luchtbellenscherm bij schutsluizen maakt24 het mogelijk een Locatie: Krammerjacht- Zoutindringing, die landbouwgrond onbruikbaar maakt, in combinatie met Locatie: Kerkwerve, effectieve scheiding te maken tussen zoet- en zoutwater. Dit om te voorkomen sluizencomplex zoetwatertekort, wordt een steeds groter probleem in delta’s overal ter wereld, Serooskerke, Ovezande dat tijdens het schutten van schepen te veel zoutwater in het zoetwatergebied Philipsdam ook in Nederland. Zoetwater in de bodem houdt verzilting tegen. N stroomt, wat schadelijk is voor de flora en fauna en het gebruikie van zoetwater uw 24 Neder-Rijn e W voor landbouw en consumptie. a Lek Op drie locaties worden proeven gedaan met het vergroten van de zoetwater- te as H rw eu Ma ar eg Ni we 36 4 te voorraad in de bodem: lk a Waal n Bij de Krammerjachtsluis wordt een nieuw type bellenscherm ina de praktijkOu • Kreekrug Infiltratie Proef: methode van ondergrondse waterberging van al 32de M aas Waal getest. De verwachting is dat dit innovatieve systeem ervoor zorgt datSpui het regenwater, door middel van drainage. de schutproces sneller verloopt en de kosten voor het beheer en onderhoud lager Me rwe • Freshmaker: installatie voor het in de bodem inbrengen en opslaan van zoet we u Maas uitvallen. ie water. N s Bergsc aa h e M • Drains2buffer: met deze techniek wordt de zoetwaterbel in de kreekrug Nederland telt 23 schutsluizen op een zoet-zoutovergang waar deze techniek vergroot, door de grondwaterstand in de winter voor een lange periode te potentieel toegepast kan worden. verhogen.

Maas

Realisatie: 2014 Realisatie: 2013 38

4 25 26

33 33 5 40 5 40 Vacuümtoiletten Zilte aardappel 25 25 en urinezuivering 26 21 26 21 27 Vacuümtoiletten gebruiken lucht voor het doorspoelen in plaats van (veel) Locatie: 27 Onder andere door de invloed van klimaatverandering zal wereldwijd de Locatie: Texel 35 water. Hierdoor ontstaat zeer geconcentreerd afvalwater dat eenvoudiger te Sneek, Wageningen verzilting van landbouwgrond toenemen. Voor de landbouw is dat schadelijk. 35 35 zuiveren is. (NIOO-gebouw), Den 35 18 Haag (IenM-gebouw Zilt Proefbedrijf Tested on Texel zoekt naar kansen bij verzilting en doet 1 18 6 Urinezuivering gebeurt door bacteriën, die de vervuiling1 en de ammonia Rijnstraat) onderzoek naar de teelt van gewassen, waaronder aardappels, op zilte grond. verwijderen. Ook het fosfaat wordt teruggewonnen. Na (succesvolle) testfase 6 De zilte aardappel heeft een heel rijke minerale samenstelling en een bijzonder 2 10 is er opschaling in het IenM-gebouw aan de Rijnstraat. Het is de eerste 2 goede smaak. De zilte aardappel is op de lokale markt van Texel verkrijgbaar.

10 r 1 e t

commerciële opschaling. a

1 e e

t Er is inmiddels een vergelijkbaar project in Egypte in gang gezet. t a r

W 28 30 w

e Z t r 2 28 30 a 33 w 2 Z 33 35 33 G 35 e l d 33 e r G s c e h l 9 d e e I r J s 13 s c s 9 h e e 34 l I J 13 s 22 s 34 e l 22 4 3 4 3 33 37 33 37 11 11 10 20 32 8 25 10 20 32 N -Rijn ie 19 8 25 uw Neder e 11 N 19 -Rijn W ie at 20 32 39 41 Lek uw Neder er aas e H w ieuw M 3 W 11 ar eg N e te at 20 32 39 41 Lek lk er aas a Waal 14 H w ieu M n ar eg N we 3 a Ou te a de M lk l aas a Waal 14 15 n Waal a Ou Spui al de M aas 15 ede W e Me rw Spui aal w 29 u Maas ede ie e Me rw N s w Bergsc aa 29 u Maas h e M12 ie 23 N ergs as 24 23 B ch e M12a 16 24 16 17 Maas 17 Maas 24 7 24 7 24 24 4 36 36 4 32 32

38 38

4 4 33 27 28 5 40

26 25 33 5 40 21

26 35 25 18 1 21 6 2 27

r 1 e

a 35

e 35 t

r 28 30 a w 2 Z 1 18 33 6 10

r 1

33 e G t

e a

d W

e 28 e

r t s Energiezuinige Luwtemaatregelenc r 9 h a e 13 w I J Z s s 27 34 e l 33 ontzilting Hoornse13 Hop 3 35 33 G 33 37 e l d

e 11 r Ontzilting is energie-intensief en kostbaar. De maatschappelijke en Locatie: Spannenburg De ecologie van het Markermeer gaat achteruit. Het toevoegen van nieuwe Locatie: Markermeer s c 9 h e 13 I commerciële waarde van een energiezuinige ontziltingsmethode met habitats als voedselgebied voor watervogels is een noodzakelijke maatregel. J s 8 25 s lage onderhoudskosten en hoge wateropbrengst is groot. 34 e l N -Rijn ie 22 uw Neder e Door de aanleg van drie (zand)dammen wordt een wind- en golfluw gebied in 13 W 11 a 20 Lek Voltea BV heeft hiervoor een techniek ontwikkeld, Capacitieve te as 32 39 41 het Markermeer gecreëerd. Hierdoor wordt het water helderder, wat positief is H r w ieu Ma 3 ar eg N we 3 4 te Deïonisatie (CapDI). lk voor waterplanten en vissen. a Waal 14 n a Ou 33 37 Electroden afgedekt met membranen scheiden in twee stappen het water al de M aas 15 W 11 van de vervuiling. Spui aal In 2015 start de aanleg; de totale lengte is 2,5 kilometer. Het project is in 2017 de Me rwe 10 20 32 we gerealiseerd. Het toekomstperspectief voor de lange termijn is de door 29 u Maas 8 25 ie Het CapDI systeem wordt momenteel vermarkt in Europa, Noord Amerika N s ontwikkeling tot een recreatief aantrekkelijkeN eilandenarchipel.19 -Rijn Bergsc aa ie h e M uw Neder 23 12 e en Azië om water, chemicaliën en energie te besparen in koeltorens. W 11 a 20 Lek 24 te as 32 39 41 16 H r w ieu Ma Uitvoering: 2015 ar eg N we 3 te lk a Waal 14 17 n Maas a Ou al de M aas 15 W Spui aal 24 de Me rwe 7 we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 24 16 17 36 4 Maas 32 24 7

4 36 32

4 33 5 40

26 25

27 35 35 1 18 6 29 30 2 10

r 1 e

e t r 33 28 30 a w 2 Z 33 5 40

35 33 G

l d

r s c 9 h 25 26 e 13 I J s s 34 e l 22 13 21 4 3 33 37 27 11 35 10 20 32 35 8 25 18 N -Rijn 1 ie 19 uw Neder e W 11 6 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk 10 a Waal 14 n a Oud

al e M aas r 1 e

15 t W a

Spui aal 30

de e we t Getijdencentrale Marker Me r Wadden r we 29 u Maas a ie w N Z ergs as Brouwersdam 23 B ch e M12a 33

35 Maas 33 G

l d

r Samen met marktpartijen wordt de financiële haalbaarheid onderzocht van Locatie: Brouwersdam Marker Wadden is een natuurherstelplan voor het Markermeer van Natuur Locatie: Markermeer s 7 c 9 h e 13 I een doorlaatmiddel in de Brouwersdam, gecombineerd met een getijden monumenten. Op de bodem van het Markermeer graven baggeraars meters- langs de Houtribdijk, J s s nabij34 Lelystad e l centrale. Het doorlaatmiddel zorgt voor verversing van het Grevelingenmeer diepe geulen waarin slib wordt opgevangen.22 Deze ‘slibmotor’ functioneert als met water uit de Noordzee, waardoor de waterkwaliteit van het Grevelingen een stofzuiger die het troebele water helder maakt. 13 meer sterk verbetert. 4 4 3 36 Slib wordt gebruikt als bouwstof voor natuureilanden met natuurlijke oevers in 32 33 37 De getijdencentrale draagt bij aan de doelstellingen voor duurzame energie en het Markermeer. Hiervan profiteren planten, vissen, vogels, natuurliefhebbers11 stimuleert daarmee de ontwikkeling van een nieuw Nederlands exportproduct. en recreanten. Bouwen met slib aan meer natuur en biodiversiteit is nog niet 10 20 32 Om de haalbaarheid van het doorlaatmiddel met getijdencentrale te onder eerder vertoond. 8 25 zoeken, zijn marktpartijen aangeschreven om hun interesse voor dit project N -Rijn ie 19 uw Neder e aan te geven. Start eerste fase 2015, afronding W 2020. 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 Looptijd haalbaarheidsonderzoek: 2014 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas 38 24 7

4 24

4 36 32

4 33 5 40

26 25

27 35 35 1 18 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s 31 32 e 34 l 22 13 4 3 33 37 11 10 20 32 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7

Water Insight Pharmafilter 4 36 32

Het is voor de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water van groot belang om de Vervuiling van afvalwater met medicijnresten en hormoonverstorende stoffen Locatie: Delft, Terneuzen, kwaliteit van water te kunnen meten. Water Insight BV levert innovatieve is voor 20 tot 45 procent toe te schrijven aan ziekenhuizen. Rotterdam producten en diensten voor de optische bepaling van waterkwaliteit op basis van aardobservatietechnieken. Pharmafilter is een totaaloplossing voor afval en afvalwater in ziekenhuizen. Voor het systeem worden producten gebruikt in de zorg, die gemaakt zijn van Uit een ‘foto’ wordt de precieze kleur van het water vertaald naar concentraties bioplastics. Vroeger moesten deze producten schoongemaakt worden voor van bijvoorbeeld algen en slib. De WISP-3 (Water Insight Spectrometer) maakt hergebruik, met veel kosten voor logistiek en schoonmaak. deze ‘foto’. Het kan ook met behulp van satellietbeelden. Nu gaan deze producten na gebruik naar de zuiveringsinstallatie, samen met Deze methodiek wordt wereldwijd gebruikt. In de Zwarte Zee en in de het afvalwater. De installatie vergist het afval en filtert medicinale reststoffen 38 Donau-delta meet Water Insight voor lokale overheden de waterkwaliteit. uit afvalwater. Na vergisting ontstaat biogas, voor productie van energie en warmte. 4 Realisatie: 2012, 2014 en 2015/2016 33 33 34 5 40

33 5 40 26 25

25 27 35 35 26 21 1 18 6 27 2 35 10

35 r 1 e

18 e t 1 r 6 28 30 a w 2 Z 2 10 33

r 1 e

t a

W 35

t 33

r G

a e 28 30 l Nereda – biologischew 1 STEP® filter d Z e

r 2 s c 33 9 h e 13 I J s s e afvalwaterzuivering 22 34 l 35 13 33 G

l d 4

r s c 9 h 33 37 Rioolwater wordt gezuiverd door bacteriën, die worden gekweekte in grote Locaties: Vroomshoop, De 1-STEP-filter is een zuiveringstechniek (nabehandelings-installatie) voor Locatie: gemeente I J 13 s 11 s bassins. De Nereda-technologie gebruikt korrels, waarin de bacteriëne groeien Epe, Garmerwolde, verwijdering van nutriënten (fosfor, stikstof ) en verontreinigingen, zoals Wijdemeren 34 l 22 10 20 32 die het water zuiveren. Utrecht, Zuid-Afrika, medicijnresten en bestrijdingsmiddelen. 8 25 Brazilië en Portugal N -Rijn ie 19 3 uw Neder 4 e Met deze korrels wordt een vergaande verwijdering van organische verontreini- Het is een filter dat in één stap meerdere zuiveringsprocessen W combineert en 11 a 20 Lek te as 32 39 41 gingen en33 nutriënten37 (stikstof, fosfaat) bereikt, meestal zonder chemicaliën- daarmee ruimte bespaart. Het is modulairH inschakelbaarr w ieu M ena daarmee flexibel. ar eg N we 3 te 11 lk a Waal 14 gebruik. Voordeel is dat de zuivering nu in één kleinere tank, in één stap, En het is kostenefficiënt, met een laag energieverbruik.n a Ou 10 20 32 plaatsvindt. Dit bespaart veel ruimte en energie, omdat er minder water al de M aas 15 W 8 25 Spui aal rondgepompt hoeft te worden en er minder chemicaliën nodig zijn. RWZI Horstermeer is de eerste full scale filterinstallatie ter wereld. e N 19 -Rijn ed ie e Me rw uw Neder w e 29 u Maas W 11 ie a 20 32 39 41 Lek N s te as ergs a H r w ieu Ma Met de techniek kan ook alginaat uit het slib worden gewonnen. Alginaat Realisatie: 21 november 2013 B ch e Ma ar eg N we 3 23 12 te lk a wordt gebruikt voor medische materialenWaal (tandafdrukken)14 en voor voeding. 24 n a Ou 16 al de M aas 15 W Spui aal 17 Realisatie: 2012, 2013 en verder Maas de Me rwe we 29 u Maas ie N s 24 Bergsc aa 7 23 h e M12 24 16 17 24 Maas 36 24 4 7 32

4 36 32

4 33 5 40

26 21

27 35 35 18 1 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 36 35 33 G

l d

r s c 9 h e I J 13 s s 34 e l 22

4 3 33 37 11 10 20 32 8 25 N -Rijn ie 19 33 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma 5 40 ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 25 23 B ch e M12a 24 16 26 21 17 Maas

27 24 7 Fosfaat-terugwinning35 Thermische 35 24 18 1 6 4 drukhydrolyse 36 2 10 32

r 1 e

Uit slib dat ontstaat in de rioolwaterzuivering wordt t fosfaat teruggewonnen, Locatie: Emmen, Echten, Thermische drukhydrolyse wordt toegepast op de rioolwaterzuivering, om Locatie: Venlo

e dat wordt omgezet tot struviet. In Echten gaat het omt circa 200 ton per jaar. Amsterdam, Amersfoort biogas te winnen uit rioolslib.

r 28 30 a Het struviet wordt in Duitsland ingezet in de landbouw,w totdat daarvoor in 2 Z Nederland toestemming is. 33 Door toepassing van thermische druk lossen slibdeeltjes beter op en komt bij de vergisting tot 40 procent meer biogas vrij. Dit levert 50 procent van de Fosfaat-terugwinning maakt in Amsterdam een einde aan de verstoppingen, elektriciteit voor de rioolwaterzuivering in Venlo. 35 slijtage van de apparatuur en stilleggingen33 van de installatie en het is nuttig als G

e grondstof. l Ook slinkt de hoeveelheid droge reststof dusdanig dat ook op transport d

r s Door samenvoegen van slibstromen uit verschillendec steden bij Amersfoort kilometers (afvoer) aanzienlijk wordt bespaard, ook in CO2-uitstoot. 9 h e I J ontstaat potentie voor groene stroom (voor circa13 600 shuishoudens). Het levert s 34 e l 22 tevens jaarlijks circa 900 ton kunstmest op. Realisatie: 2012

4 Realisatie:3 2013, 2014, 2015 38 33 37 11 10 20 32 4 8 25 N -Rijn ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7

4 36 32

4 33 5 40

26 21

27 35 35 18 1 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e I J 13 s s 34 e l 22

4 3 33 37 11 10 20 32 8 33 25 N -Rijn ie 19 uw 5 40 Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W 37 38 Spui aal de Me rwe 25 we 26 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 21 24 16 17 27 Maas 24 35 7 35 1 18 6 24 36 4 2 10

32 r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s e 22 l Hydrochip 13 Remote control 4 37 waterkwaliteit 38 10 20 32 8 25 N -Rijn Door vervuiling en teveel meststoffen dieie vanuit de landbouw19 in het water Locatie: Zeist 4 Het in kaart brengen van schadelijke algen in oppervlaktewater is een Locatie: uw Neder e W 11 komen, moeten waterbeheerders maatregelena nemen om20 de ecologische Lek tijdrovend proces. Flowcytometrie is een innovatieve techniek die dit werk Meetponton Eijsden te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 waterkwaliteit te verbeteren. Daarvoor moetente ze de kwaliteit kunnen volledig automatiseert. lk a Waal 14 n monitoren. a Ou al de M aas 15 W Spui aal De algen worden gesorteerd en één voor één belicht door lasers, waardoor een de De Hydrochip is een vierkant glasplaatje met daarop een DNA-patroon van Me rwe ´vingerafdruk’ van de alg wordt verkregen. Aanvullende identificatie gebeurt we 29 u Maas verschillende soorten micro-organismen, zoals kiezelwieren en algen. Dezeie met een speciale camera. N ergs as micro-organismen zijn zeer gevoelig voor veranderingen23 in de waterkwaliteit. B ch e M12a Het plaatje licht op als er24 een ‘match’ 16is tussen het DNA op het plaatje en DNA Door de hoge verwerkingssnelheid is deze techniek uitermate geschikt voor in het watermonster.17 De chip kan met één meting een breed spectrum aan het verkrijgen van continue informatie over de biologische waterkwaliteit. indicatororganismen in watermonsters identificeren en kwantificeren. Nu De aansturingMaas gebeurt op afstand en de meetgegevens worden online gebeurt 24dat met lichtmicroscopie. Dat is tijdrovend, duur en specialistisch gepresenteerd. werk. 7 Toepassing: Sinds 2013 Realisatie: 2012 (prototype),24 testen experimenteerfase tot 2016

4 36 32

4 33 5 40

26 25 39 4021 27 35 35 1 18 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s 34 e l 22 13 3 33 37 11 Waterplein Klimaatbuffer25 N -Rijn ie uw Neder e W 11 a te as Lek H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou 39 40 al de M aas 15 W Spui aal ede e Me rw Doordat het klimaat verandert, regent het steeds vaker en harder. Rotterdam Locatie: Benthemplein, w Klimaatbuffers zijn vaak waterrijke gebieden25 die, naast natuurherstel en Locatie: Eelder 29 u 26 Maas ie N heeft in dichtstedelijk gebied relatief weinig ruimte om water aan de Rotterdam ergs as behoud van biodiversiteit, zorgen voor meer veiligheid, leefbaarheid en een Peizermade, Groningen 23 B ch e M12a oppervlakte op te vangen en vast te houden. 24 betere zoetwatervoorziening.21 Mogelijkheden om de natuur te gebruiken bij het 16 opvangen van klimaatveranderingen staan bij klimaatbuffers centraal. Op het Benthemplein is een multifunctioneel waterplein17 gerealiseerd. Maas Tijdelijke regenopvang op het plein is gecombineerd met een bijzondere Het natuurgebied De Onlanden is nu de grootste natuurlijke27 waterberging van openbare ruimte voor de burger. De gemeente24 Rotterdam en DE URBANISTEN7 Nederland en is bedoeld om wateroverlast in Groningen35 te bestrijden. Het hebben hierin samengewerkt. project is een goedkoop alternatief voor dijkaanleg en bemaling. 35 1 18 24 6 36 4 2 10

32 r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s 34 e l 22 13 4 3 33 37 38 11 10 20 32 8 25 N -Rijn 4 ie 19 uw Neder e W 11 a 20 Lek te as 32 39 41 H r w ieu Ma ar eg N we 3 te lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas ie N ergs as 23 B ch e M12a 24 16 17 Maas

24 7

4 36 32

4 33 5 40

26 25

41 27 35 35 1 18 6 2 10

r 1 e

e t

r 28 30 a w 2 Z 33

35 33 G

l d

r s c 9 h e 13 I J s s 34 e l 13 3 33 37 11 Klimaat Effect Atlas 25 N -Rijn ie uw Neder e W 11 a te as Lek H r w ieu Ma ar eg N we 3 te 41 lk a Waal 14 n a Ou al de M aas 15 W Spui aal de Me rwe we 29 u Maas De Klimaat Effect Atlas is een digitale tool die ruimtelijke informatie over Locatie: bijvoorbeeld ie N s Bergsc aa effecten van klimaatverandering inzichtelijk maakt. Daarmee wordt discussie gebruikt in Rotterdam23 h e M12 24 en besluitvorming ondersteund. Ook helpt het lokale overheden te werken aan 16 een klimaatbestendige toekomst. 17 Maas De Touchtable, een vervolg op de atlas, wordt in Bangladesh24 gebruikt voor vraagstukken op het gebied van landgebruik, watermanagement en 7 voedselproductie. 24

4 36 32

4 Bronvermelding bij de foto’s: 1 Ecoshape 14 Beeldbank 29 Mieke Roth 2 Ecoshape Rijkswaterstaat, Ruimte 30 Natuurmonumenten 3 Witteveen+Bos voor de Rivier/PDR 31 Water Insight 4 Beeldbank 15 Waterschap Rivierenland 32 Pharmafilter Rijkswaterstaat 16 Beeldbank 33 Waterschap 5 Stichting IJkdijk, Rijkswaterstaat Vechtstromen Geotextiel: TenCate 17 IHC Merwede 34 Waternet 6 Mennobart van Eeden 18 Pentair 35 Waterschap Reest en 7 Rijkswaterstaat 19 3Di Wieden 8 Joop van Houdt 20 Tygron 36 Waterschapsbedrijf 9 Waterschap Vallei en 21 Redstack Limburg Veluwe, Combinatie 22 BoxBarrier 37 TNO IJsselweide 23 Rijkswaterstaat, Neeltje 38 Rijkswaterstaat 10 Deltares Kielen 39 De Urbanisten 13 Erwin Zijlstra 24 Deltares 40 Natuurmonumenten 25 Wetsus 41 WUR 27 Voltea Dit is een uitgave van:

Ministerie van Infrastructuur en Milieu

www.rws.nl/innovatie www.innovatie.uvw.nl maart 2014 | wvl0314tp107