284 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis ISSN 2081-1853 Studia Historicolitteraria 19 ∙ 2019 Rada Naukowa Tadeusz Budrewicz – przewodniczący (Kraków), Wołodymyr Antofijczuk (Czerniowce, Ukraina), Marek Buś (Kraków), Dariusz Chemperek (Lublin), Jan Goes (Arras, Francja), Margareta Grigorova (Wielkie Tyrnowo, Bułgaria), Krystyna Latawiec (Kraków), Roman Mazurkiewicz (Kraków), Luis Meneses Lerin (Paryż, Francja), Christian Morzewski (Lille, Francja), Romuald Naruniec (Wilno, Litwa), Siergiej Nikołajew (Sankt Petersburg, Rosja), Jacek Popiel (Kraków), Paweł Próchniak (Kraków), Dariusz Rott (Katowice), Marie Sobotková (Ołomuniec, Czechy), Aleksej Szmieliow (Moskwa, Rosja), Alois Woldan (Wiedeń, Austria), Ryszard Waksmund Kolegium(Wrocław) Recenzentów Cezary Bronowski (Toruń), Zbigniew Chojnowski (Olsztyn), Marina Ciccarini (Włochy, Rzym), Jolanta Dygul (Warszawa), Katarzyna Flader-Rzeszowska (Warszawa), Dorota Fox (Katowice), Ewa Guderian-Czaplińska (Poznań), Dorota Jarząbek-Wasyl (Kraków), Tomasz Kaczmarek (Łódź), Dorota Kielak (Warszawa), Anna Klimkiewicz (Kraków), Mirosław Kocur (Wrocław), Dariusz Kosiński (Kraków), Anna Krajewska (Poznań), Grażyna Legutko (Kielce), Maria Maślanka-Soro (Kraków), Piotr Morawski (Warszawa), Katarzyna Osińska (Warszawa), Beata Popczyk-Szczęsna (Katowice), Anna Sobiecka (Słupsk), Roman Sosnowski (Kraków), Moni- ka Surma-Gawłowska (Kraków), Marek Waszkiel (Warszawa), Ewa Wąchocka (Katowice), RedakcjaWładysław Witalisz (Kraków), Monika Woźniak (Włochy, Rzym), Agata Zalewska (Warszawa) Piotr Borek (redaktor naczelny) [email protected] Renata Stachura-Lupa (zastępca redaktora naczelnego) [email protected] RedaktorzyMałgorzata Chrobak tematyczni (sekretarz redakcji) [email protected] Ewa Łubieniewska, Magdalena Sadlik, Paulina Kwaśniewska-Urban OpracowanieWspółpraca Katarzyna redakcyjne Wożniak i korekta KorektaAnastazja językowa Oleśkiewicz Angela Bajorek (język niemiecki) Małgorzata Urban-Cieślak (język angielski) Sebastiano Scarpel (język włoski) Adres redakcji Instytut Filologii Polskiej UP, 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel. 12-662-61-54 e-mail: [email protected] http://shl.up.krakow.pl/ ISSN 2081-1853 e-ISSN 2300-5831 DOI 10.24917/20811853.19 Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./faks: 12-662-63-83, tel. 12-662-67-56 e-mail: [email protected] www.wydawnictwoup.pl druk i oprawa Zespół Poligraficzny WN UP FOLIA 284 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Historicolitteraria 19 (2019) ISSN 2081-1853 DOI 10.24917/20811853.19.1 Tadeusz Budrewicz ORCID 0000-0003-4557-7260 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Historiograficzne próby Lucjana Rydla „Historia1 dramatem pisana”, „małżeństwo powieści z historią”, „historia według poetów” to formuły, które sygnalizują związek i rozłączność obu dziedzin (lite- ratury i historiografii). Nawet kolejne „zwroty” metodologiczne, włączające histo- riografię w obręb myślenia narratologicznego, nie przełamały bariery rezerwy i nieufności między tymi dziedzinami. W czasach Lucjana Rydla „sztuki siostrzane” przyznawały się do więzów rodzinnych na poziomie werbalnych deklaracji, ale już w praktyce krytycznej ujawniały się zasadnicze odmienności punktów widzenia obu dziedzin. Przykłady Józefa Ignacego Kraszewskiego i Józefa Szujskiego, któ- rzy godzili profesje historyków i pisarzy, pouczają, iż identycznego poziomu mi- strzostwa w obu dziedzinach nie da się osiągnąć jednocześnie, któraś musi ustąpić pierwszeństwa.2 Wychowany w krakowskiej rodzinie profesorskiej, przedstawiciel elity , dla której właśnie uniwersyteccy profesorzy historii (Michał Bobrzyński, Stanisław Smolka, Szujski) byli autorytetami, Rydel dobrze się czuł w roli wykła- dowcy i prelegenta, nic dziwnego, że właśnie historię i uwikłanych w nią ludzi uczynił głównym tematem swoich dramatów. Zapewne myślał o dorównaniu Szuj- skiemu w dziedzinie dramatu historycznego, a Lucjanowi Siemieńskiemu w dziele popularyzowania dziejów ojczystych. W obu zakresach to mu się udało. Ale profe- sjonalnym historykiem nie był i o zajęciu wybitnego stanowiska w historiografii polskiej nie marzył, choć w kilku publikacjach dowiódł, że dobrze zna i materię Historia dramatem pisana. Dramat historyczny w epoce pozyty- wizmu1 O małżeństwie powieści z historią Pisarz wciąż żywy. I.Studia Gosik-Kapelińska, o życiu i twórczości J.I. Kraszewskiego Historia, Kraków według 2011;poetów. W. MyślenieDanek, metahistoryczne w literaturze polskiej, [w:] tegoż, 1764–1848 , Warszawa 1969, s. 167–204; A. Waśko, , Kra- Pięknoduchyków 2015.2 nie z knajpy Kraków przed trzydziestu laty Skład personalny wraz z lapidarnymi charakterystykami osób zob.: K.M. Morawski, , [w:] tegoż, , Warszawa 1932, s. 31–54. [4] Tadeusz Budrewicz historyka, i metody, którymi się ją bada. Co więcej – wprowadził do obiegu nauko- wego niektóre źródła dotychczas niewykorzystywane. Nie są to rewelacje, najwyżej przyczynki, jednak potwierdzają, iż autor historycznych dramatów, wskrzeszają- cych przeszłość w seriach obrazów i scen, sięgał po źródła i dokumenty, materialne i językowe pamiątki przeszłości. Z rezerwą, a nawet krytycznie trzeba traktować niektóre sądy współczes- nych: „Ś.p. Rydel kochał przeszłość i lubił historię, ale 3historykiem nie był, nie badałAwanturnik źródeł XVIII i nie wieku wyrobił książę w sobie „Denassów”. ścisłości4 Szkic naukowej” historyczno-obyczajowy, „do analiz krytycznych ani skłonności, ani talentu nie czuł” . To nieprawda, przeczy temu praca Rydla Królowa Jadwiga (1903).Nowym Korbucie Wykorzystał w niej nieznane, zgromadzone przez Pawła Popiela archiwalia, a tak- że źródła historycznoprasowe. nawet w tak zwanym – autorytatywnym kompendium5 akademickim – jest sklasyfikowanaKrólową Jadwigęjako „monografia historyczna” . Stanisław Tarnowski i Wiktor Hahn, którzy jako zawodowi, uniwersyteccy historycy literatury6 znali się na genologii, oceniali jako naukową monografię , w dodatku pierwszą w przedmiocie, co w języku krytyki akademickiej jest pośrednim przyznaniem danej pracy statu- su pionierskiego zmagania się ze źródłami. Krytycy literaccy generacji Rydla nie mieli wątpliwości, iż otrzymali do rąk „monografię historyczną wielkiej królowej”, gdyż za taką tezą stały poważne argumenty: „wielka suma wiedzy historycznej”,7 „niezwykle staranne wyzyskanie źródeł i ujęcie ich w całość metodą naukową” . Ferenika i Pejsidoros Skojarzenia z poważnymi studiami historiograficznymi mieli krytycy8 analizują- cy tak niewątpliwie literackie utwory Rydla jak . Od strony kompetencji historycznej Rydel-dramaturg był wyjątkowo dobrze przygotowany. Inną sprawą jest odpowiedź na pytanie: jak tę erudycję wykorzystał w swoich po- mysłach scenicznych. Jedni się niepokoili dążeniem do wierności wobec źródeł i nazywali goZ ruchu „niewolnikiem wydawniczego historii”, choć przyznawali, iż jego sztuki nie należą 3 Lucjan Rydel (włk.), , „Kurier Warszawski” 1919, nr 247, s. 9. 4 Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut” Literatura pozytywizmu i Młodej Polski5 S. Estreicher, , „Czas” 1918, nr 163, s. 1. , t. 15: , oprac. zespół podLucjana kierunkiem Rydla „Królowa Z. Szweykowskiego Jadwiga” i J. Maciejowskiego, Warszawa 1977, Lucjans. 484.6 Rydel o królowej Jadwidze S. Tarnowski, , „Czas” 1910, nr 579, s. 1–2; W. Hahn, , „Gazeta Lwowska” 1910, nr 189, s. 5 („książka Rydla jest jednak pierwszą monografiąKsięgi ilustrowane uwzględniającą w tak wyczerpujący sposób, w jaki to autor uczynił, życie królowej”). 7 Lucjan Rydel „Ferenike i Pejsidoros. Opowieść kulturalno-obyczajo- wa na8 W. tle igrzyskProkesch, olimpijskich” , „Nowa Reforma” 1910, nr 588, s. 1. Z.D. [Z. Dębicki], , „Biblioteka Warszawska”, t. 1: 1909, s. 394–396: „opowieść ta posiada wszystkie znamiona poważnego studium, opartego na dokładnej znajomości świata starożytnego […] życie prawdziwe, tętniące krwią, pełne zgiełku i wrzawy – przy pomocy środków artystycznych, jakimi rozporządza poeta, mający w tym względzie prze- wagę nad historykiem, wypłynęło na wierzch, przykuło nas do siebie i oczarowało swoim wdziękiem”. Historiograficzne próby Lucjana Rydla [5] do professorendrama 9 , inni10 byli zdania, że „jako popularyzator dramatyczny nie ma Rydel sobie równego” . Na metodę budowania scenicznej wizji wpłynęła praktyka teatralna, którą sam oceniał jako ułomną: Realizm, jaki zapanował w drugiej połowie XIX wieku we wszystkich dziedzinach sztuki, odbił się także i na teatrze. Starano się historycznie jak najwierniej i jak naj- dokładniej przedstawić bohaterów Shakespeare’a, studiowano więc portrety, wzo- ry tkanin, słowem najdrobniejsze szczegóły po muzeach. Staranność w tym kierun- ku doprowadziła do tego, że przyprawa zabiła potrawę, a Szekspir stał się z czasem po prostu pretekstem do wystawy archeologiczno-historycznej,11 zaś gra aktorów i dzieło wystawiane zeszły powoli na plan drugi . Wbrew tym tezom, krytycznymKrólewskim wobec teatralnej jedynaku archiwistyki, sam poetaOstatnim bar- dzo dbał o realizm szczegółów na scenie. Didaskalia rozbudowywał tak, że zajmowa- ły 2–3 strony (akt trzeci i czwarty w , akt czwarty w ). Zdarzają się w nich określenia specjalistyczne („Komnatę cechuje przeciwieństwo12 pomiędzy jej architekturą gotycką a jej urządzeniem w stylu Odrodzenia” ), czę- ste są terminy z historii sztuki („Zarówno komin, jak obramienia okien i odrzwia z rzeźbionymi bogato13 nadprożami wykonane są w białym kamieniu pińczowskim14 w stylu Odrodzenia” , „ornamentyka snycerska w stylu Odrodzenia” , „nadproże15 ich renesansowe kamienne przechodzi