80c

RHIF 418 Chwefror/Mawrth 2021 [email protected] Cofio Aled (1930 – 2021)

Gan Ddymuno Blwyddyn Newydd Well Daw Eto Haul Ar Fryn! PAPUR FAMA 2 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 3 PAPUR FAMA GOLYGYDD Y MIS Gareth Victor a Bethan Williams

Y RHIFYN NESAF 2il o Ebrill GOLYGYDDION Dod o hyd i Harri Bryn Jones - Maes Gwern, 1 Ffordd Hen- GOLYGU Harri Bryn Jones goed, Yr Wyddgrug CH7 1QD 756606 ‘weddillion o bwys’ 24ain oFawrth Mae canfyddiadau diweddar yn Marc a Buddug Jones - 4 Y Gilfach, Glynteg, CYFRANIADAU I LAW “dyrchafu pwysigrwydd” safle hen CJH7 1XJ [email protected] gastell Bryn y Beili yn Yr Wyddgrug, yn A THRWY EBOST ERBYN 26ain o Fawrth ôl archeolegydd. Gareth Victor a Bethan Williams - 16 Maes Bod- lonfa, Yr Wyddgrug. CH7 1DR ffon757874 Cyfraniadau sydd eisioes wedi eu teipio mewn atodiad ffeil word Daeth tîm dan arweiniad Ian Grant o neu lluniau trwy ebost at hyd i waliau cerrig a gweddillion dynol ar [email protected] [email protected] Fryn y Beili ar ddiwedd 2020. CADEIRYDD Erfyniwn ar ein cyfrannwyr i’n cefnogi trwy gadw at y dyddiad uchod. Laura Edwards -‘Eyton Hurst’, Lôn Bryn Coch Ar hyn o bryd, mae’r safle’n cael ei aild- Ni ellir sicrhau cynnwys deunydd sy’n cyrraedd wedi’r dyddiad a nodir. datblygu mewn prosiect gwerth £1.8m. Yr Wyddgrug CH7 1PP Ffôn: 01352 754011 Gwerthfawrogwn gyfraniad o £5 am hysbysebion personol neu [email protected] am ddiolchiadau.Trwy law y trysorydd os gwelwch yn dda.­ Nod y gwaith yw dangos cymaint o arian a fuddsoddodd pwy bynnag oedd annog mwy o ddefnydd IS-GADEIRYDD yn meddiannu’r castell ar y pryd - un ai coron Lloegr neu Cyfnod Yr Enfys o’r safle ar gyfer hamd- Gareth Victor Williams dywysogion Cymru. Yn ystod y ‘cyfnod clo’ mawr cyntaf 2020 roedden ni’n cael ein han- den a digwyddiadau. [email protected] nog i fynegi ein gwerthfawrogiad o’r Gwasanaeth Iechyd Gwladol “Mae canfod y gwaith maen yma’n dyrchafu pwysigrwydd drwy guro dwylo y tu allan i’n tai unwaith yr wythnos ac i arddangos Dechreuodd y gwaith y safle yn sylweddol.” YSGRIFENNYDD enfysau lliwgar. Dyma enfys Lydia a Madi Gilkes. Mae Madi ar chwith, adnewyddu ym mis Catrin Wilde - [email protected] Lydia ar y dde a’u ci yn y canol. Cafodd yr enfys ei weld ar Chwefror, ac mae dis- Canfod saith corff raglen Heno ar S4C ymhlith llawer o rai eraill. gwyl iddo ddod i ben ym mis Ionawr 2021, er i’r pandemig IS-YSGRIFENNYDD Ynghyd â phennau saethau a chrochenwaith o’r 12fed neu’r achosi rhywfaint o oedi. Carys Gwyn 13eg ganrif, daeth yr archeolegwyr o hyd i dystiolaeth 9 Glyn Teg, Yr Wyddgrug. o loriau wedi eu llosgi, a allai fod yn “gipolwg ar ddig- Ymhlith y gwelliannau mae llwybrau hygyrch newydd, [email protected] wyddiad trychinebus” fel gwarchae neu frwydr. llwyfan perfformio yn y Beili Mewnol ac estyniad i fwthyn a fydd yn cael ei ddefnyddio fel canolfan i adrodd hanes y Canfuwyd saith corff - chwech yn gyfan - a gladdwyd TRYSORYDD safle “gyda pharch” ar y safle, a bydd Prifysgol Durham yn eu Owen Gwyn Ifans - [email protected] dadansoddi. ‘Nid castell cyffredin mohono’ DOSBARTHWR Bydd hanes y safle’n rhan o’r ailddatblygiad ar ffurf byrd- Nesta Gibson - [email protected] Ac mae’r canfyddiadau archeolegol, yn enwedig dwy wal dau gwybodaeth newydd, sydd wedi cael eu llunio gyda gerrig, yn newid y stori honno, yn ôl Ian Grant o Ymddi- chymorth 15 o ymchwilwyr gwirfoddol o’r gymuned. Sian Sparrow riedolaeth Archeolegol Powys. 01352 754352 “Cyn inni ddarganfod y strwythurau carreg yma, y gred Yn ôl Jo Lane, Swyddog Prosiect Bryn y Beili gyda Chyngor [email protected] gyffredinol oedd bod hwn yn gastell mwnt a beili cyffredin, Tref Yr Wyddgrug, “y peth cyffrous yw mai prosiect yn y wedi ei adeiladu o bren. gymuned yw hwn”. Hoffwch ein POSTMON Y PAPUR tudalen “Ond unwaith ‘dach chi’n dod o hyd i gerrig, mae’n Gwenllian Gwynedd @papurfama awgrymu nad rhywbeth byrhoedlog oedd y castell. Mae’n “’Dan ni’n gobeithio cael - pan fydd hynny’n bosib - [email protected] awgrymu ei fod wedi tyfu, ei fod yn bwysicach o lawer saf- calendr llawn o ddigwyddiadau ar y safle, ar gyfer grwpiau bwynt strategol a bod llawer mwy yn digwydd yno. Mae’n oed gwahanol ac aelodau gwahanol y gymuned. Clwb y Bobol Bach Gwenllian Gwynedd “Fe allwn ni wahodd grwpiau o ysgolion yng Nghanolfan [email protected] Bryn y Beili a defnyddio’r safle i’w dysgu am fioamrywiaeth, bywyd gwyllt a hanes, gallwn gynnal sesiynau crefftau a HYSBYSEBION barddoniaeth, a chynnal digwyddiadau gyda phartneriaid Trefor Jones - 9, Llys y Fron, fel Theatr Clwyd. Ffordd Hendy, Yr Wyddgrug, “Y peth mwyaf ‘dan ni eisiau ei weld yw bod pobl yn CH7 1QZ 757375 [email protected]­­ gwneud mwy o ddefnydd o’r safle, ac yn cymryd mantais ohono. Dwi’n meddwl bydd hynny’n digwydd achos y cyfle- ­CYSODI usterau newydd.” Ioan Huws - Mae Cyngor Tref Yr Wyddgrug, Cyngor Sir y Fflint a Ffrin- +31(0) 622807415 diau Bryn y Beili yn arwain y fenter, sydd wedi cael arian o [email protected] Gronfa Treftadaeth y Loteri ymhlith ffynonellau eraill.

Argraffwyd gan PRINTCENTRE CYMRU Y nod yw ailagor yn swyddogol gyda digwyddiad yn ystod Stâd Ddiwydiannol Bromfield, Yr Wyddgrug haf 2021. 700246 Sion Pennar (Golygwyd) PAPUR FAMA 4 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 5 PAPUR FAMA

“Am restr anhygoel o waith gan un dyn, ond dyna rai o nodwed- dion y gŵr talentog yma roddodd Aled oes o wasanaeth i Gymru.”

Griffith. Roedd y pwyllgorau hynny yn ddifyr tuhwnt a dyna 1993, tyfodd y cyfeillgarwch fwyfwy ac yn enwedig wrth yn sicr ddechrau fy edmygedd ohono. Y côf mwyaf am yr fynd yn y car ar y teithiau i Aberystwyth neu’r Drenewydd. eisteddfod honno oedd y sioe Iwrocwac a luniodd gyda Dyna ddifyr oedd y teithiau hynny ac Aled yn dod i’w Rhys ac a lwyfanwyd yn Theatr Clwyd. Sôn am fod ar flaen elfen yn enwedig wrth fynd trwy Gorwen, Glanrafon, Sar- y gâd; gallesid fod wedi ail lwyfannu y sioe honno sawl tro nau a’r Brithdir gan glywed straeon rhyfeddol amdano yn yn ystod y blynyddoedd diwethaf yma. hogyn ac wedi hynny ac am rai fel R.Williams Parry a’i gef- nder Tecwyn Lloyd. Roedd Williams Parry yn brifathro yn Yna daeth y Genedlaethol i’r Wyddgrug yn ’91, fo yn y Sarnau a byddai yn dod i gartref Aled yn Glanrafon yn Gadeirydd a minnau yn Ysgrifennydd y Pwyllgor Gwaith aml gyda’r hwyr. Wedi swpera, roedd eisiau cerdded yn ôl ac mae llawer o atgofion niferus amdano yn ymwneud â i’r Sarnau ond roedd gan Williams Parry ofn y tywyllwch honno. Nodaf rhyw ddau neu dri. O’r cychwyn cyntaf roedd ac felly byddai tad Aled yn cyd-gerdded gydag o yr holl o eisiau sicrhau fod pob ardal yn cael clywed yr un neges a ffordd ac yna yn ôl i Glanrafon. Trysoraf y sgyrsiau a gaem dyna sut yr aeth ati i baratoi agenda a gwybodaeth fanwl wrth deithio yn y car am flynyddoedd lawer- buan iawn y i bawb oedd yn mynd allan i ffurfio pwyllgorau apel yn yr byddem yn cyrraedd pen y daith gan ei fod yn sgwrsiwr mor ardal a minnau wedyn yn eu teipio ac yn paratoi ffeiliau a ddiddorol . Cefais ei hanes yn y fyddin pan fu yn Nhŵr Llun- gofalu ar ôl y teledu a fideo a gawsom yn fenthyg gan John, dain ac yn Wiltshire; amdano yn berchen car oedd yn dwyn Llais, Llun a Lliw. Cofiaf fynd gydag o i’r Rhual i gyfarfod y y rhif SUN 1 a sut y gwerthodd y car heb sylweddoli ar y pryd Major ac mi gofiaf yn awr yr hyn y byddai Aled yn ddweud cymaint fyddai gwerth y rhif cofrestru wedi bod maes o law. wedyn pan welai Basil Heaton ar stryd Yr Wyddgrug yn Trueni na fyddwn wedi cofnodi yr holl hanesion hynny. Try- dilyn eisteddfodau eraill- “Was it as good as my Eistedd- soraf hefyd yr aml englyn a ysgrifennodd i mi yn ei lawys- fod?” Ie, roedd Aled wedi cael y Major i’w ochr. Yna, mynd i grifen daclus ar sawl achlysur fel pan adewais Ysgol Glan- thro, prifathro, datgeinydd, gosodwr, hyfforddwr ac Aled yn dweud wedyn na chanodd o erioed gystal â’r tro gyfarfod ym Mhenbedw yn y capel Cymraeg, draws y ffordd rafon, ar ddiwedd Eisteddfod Bro Delyn yn Yr Wyddgrug yn a beirniad cerdd dant, arweinydd cymanfaoedd arbennig hwnnw. i faes Eisteddfod enwog 1917, a chael croeso tywysogaidd 1991 a minnau yn ysgrifennydd y Pwyllgor Gwaith ac yna Acanu, arweinydd eisteddfodau bach y wlad fel ond dwi’n credu mai Aled oedd yn cael y croeso go iawn ac wrth ymddeol o fod yn Drefnydd yr Eisteddfod. Roedd yn Llanfachreth, blaenor a codwr canu yng nghapel Bethes- Wedi cwblhau yn yr ysgol uwchradd aeth i goleg Prifys- nid fi fel pwt o ysgrifennydd. Bum hefyd yn y “Top Club” bencampwr ar lunio englynion i bob mathau o achlysuron, da’r Wyddgrug, bore godwr, garddwr, cadeirydd pwyllgor gol Aberystwyth gan astudio Daearyddiaeth dan yr enwog gydag Aled i noson rasio oedd yn codi arian i’r Eistedd- yn ddoniol ac yn ddwys ac mae’n siwr fod llawer o ddarllen- gwaith dwy Eisteddfod Genedlaethol- un o ddau yn unig E.G Bowen. fod ac hefyd bum gydag o i ystafell ar Stryd yr Iarll, drws a gyflawnodd y swydd arbennig honno, cadeirydd Cyngor nesaf i Swyddfa’r Post lle byddai y Seiri Rhyddion yn cyfar- yr Eisteddfod, Llywydd Llys yr Eisteddfod Genedlaethol ac Cymhwysodd i fod yn athro a bu yn dysgu i ddechrau ym fod- nid i fod yn ran o’r cyfarfod ond i’w ers 2004 yn un o 5 Cymrawd yr Eisteddfod sef yr anrhydedd Mhenbedw cyn dychwelyd i ‘r adran ddaearyddiaeth yn cael i gefnogi’r Eisteddfod. Cyn hynny uchaf fedr yr Eisteddfod Genedlaethol ei rhoi, bardd toreit- Ysgol Brynhyfryd Rhuthun lle y daeth rhai fel Bethan Bryn wyddwn i nac Aled chwaith bod y lle hiog oedd yn medru troi ei law i lunio emynau, englynion a Meinir Lloyd o dan ei ddylanwad cerdd dant cyn symud i yn bodoli. Oedd, roedd Aled yn medru i bob mathau o achlysuron, caneuon gwlatgarol, caneuon Ysgol Maes Garmon Yr Wyddgrug yn 1965 gan ddod yn ben- cymysgu gyda phawb ac yn fodlon ysgafn a llunio, aralleirio neu gyfieithu sioeau cerdd yn naeth yr ysgol- swydd a’i llenwodd i’r ymylon mewn cyfnod mynd i unrhyw le er sicrhau llwyddi- enwedig gyda’i gyfaill mawr, Rhys Jones ond heb anghofio, lle gwelwyd twf yn nifer y rhai a fynychai ysgolion cyfrwng ant yr Eisteddfod. A beth am ei syniad nifer o weithiau i Robat Arwyn hefyd e.e. rhai o ganeuon yn Cymraeg. Rhoddodd ei stamp arbennig ar yr ysgol ac hefyd o godi ymwybyddiaeth a chodi arian Atgof o’r Sêr. ar ardal Yr Wydddgrug a’r Gogledd Ddwyrain. Bu ar flaen y sef Taith y Derwyddon gydag Aled yn gâd ym mhob dim Cymreig a fu ar ymweliad â Sir Fflint fel arwain o’r tu blaen unwaith eto gan Am restr anhygoel o waith gan un dyn, ond dyna rai o Eisteddfod yr Urdd, y Genedlaethol, Gŵyl Ddrama’r Urdd gychwyn o Gaerwys, bron mynd ar goll nodweddion y gŵr talentog yma roddodd oes o wasanaeth a’r Ŵyl Gerdd Dant. Cyd-weithiodd yn glos gyda ei gyfaill Des- yn y niwl ar ben Moel y Parc cyn cyr- i Gymru. mond Healy oedd yn bennaeth ar yr ysgol uwchradd Gym- raedd , cysgodi yno rhag raeg arall yn y sir sef Glan Clwyd a rhyfedd bod y ddau a y glaw a chael rhywbeth i fwyta cyn Yn enedigol o Sir Feirionnydd lle bu ei dad yn brifathro fu’n gyd-fyfyrwyr yn Aberystwyth wedi ein gadael o fewn dychwelyd i lawr trwy Y Waun i festri Ysgol Brithdir ac yna symud i Glanrafon a Corwen yn ardal dyddiau i’w gilydd. Capel Pendref am baned. Ie, roedd yn Edeyrnion. Roedd yn perthyn i deulu Bob Lloyd- Llwyd o‘r byrlymu o syniadau fel yn ystod wyth- Bryn ac fel f’ewyrth Bob y cyfeiriai Aled ato. Gallaf ei gly- Ar y cychwyn, prifathro Ysgol Maes Garmon oedd o a min- nos yr Eisteddod ei hun yn ein perswa- wed yn awr yn sôn am y tro arbennig pan aeth i Eisteddfod nau yn athro yn Glanrafon ond yna wrth i mi gael fy nhynnu dio i fynd gydag o i gasglu sbwriel a 1958 yng Nglyn Ebwy gyda Llwyd o’r Bryn ar gais ysgrifen- i fewn i fod yn ysgrifennydd eisteddfodau cylch a sir, mi phethau eraill ar y maes ieuenctid a nydd cyffredinol yr Eisteddfod honno, sef ei gyfaill ysgol o ddeuthum i ddechrau gweithio gydag o. Penllanw hynny i hynny yn blygeiniol ar ddau fore toc Gorwen, R.Emyr Jones, a hynny i ganu cerdd dant yn y sere- ddechrau oedd Eisteddfod yr Urdd yn Yr Wyddgrug yn 1984 wedi 6. moni agoriadol ond roedd problem fawr, sef bod ei fam wedi gydag Aled yn un o Is-Gadeiryddion y Pwyllgor Gwaith a Gweler llun. Y diweddar Rhys Jones ac Ednyfed Williams a fu’n dirprwy brifathrawon i Dr. marw ddyddiau ynghynt, ond Llwyd o’r Bryn yn mynd ag o minnau yn ysgrifennydd ar y cyd gyda’r ddiweddar Gwenno Wedi i mi gael fy apwyntio yn Dref- Aled Lloyd Davies pan oedd yn bennaeth yn Ysgol Maes Garmon. nydd yr Eisteddfod Genedlaethol yn PAPUR FAMA 6 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 7 PAPUR FAMA wyr Papur Fama gydag englyn o’i waith yn eu tai. eisteddfodau. ysgol dros y penwythnos. Fe fu sawl achos o dynnu coes O fewn dwy flynedd, roedd wedi cyfieithu ‘Hersprê’ arna i yn dilyn fy ngalwad ffôn. i’r ysgol- sioe heriol, arloesol oedd yn cyffwrdd â nifer o Yn ystod ei araith i gloi Eisteddfod Bro Delyn yn Yr Daeth Eisteddfod yr Urdd i dref Y Fflint yn 2016 ac wrth gwrs destunau anodd. Unwaith eto, roedd ei waith yn odidog, Wyddgrug yn 1991, soniodd am bwysigrwydd yr eistedd- roedd Aled yn un o’r Llywyddion Anrhydeddus. Cymerodd Wrth ddarllen Llyfr Log y Pennaeth mae ei eiriau a llaw a’r negeseuon cynnil heb eu colli wrth newid o’r naill iaith fodau bach oedd ar draws Cymru a bod eisiau eu diogelu neu y swydd o ddifri a bu yn yr Eisteddfod yn ddyddiol ac o ysgrifen unigryw yn dod a llu o atgofion yn ôl o’i gyfnod i’r llall. Bu trysorau tebyg cyn fy mhenodiad yn yr ysgol- ni fyddai eisteddfod genedlaethol. Yn dilyn yr araith a’r her bosib mai’r achlysur hwnnw a rhyw ddiwrnod neu ddau yn fel pennaeth ac mae ei gariad at yr ysgol a balchder yn sioeau ‘benthyg’ a sioeau gwreiddiol- a mawr yw fy niolch honno, sefydlwyd Cymdeithas Eisteddfodau Cymru a daeth Eisteddfod Genedlaethol y Fenni yn yr un flwyddyn oedd y llwyddiannau’r disgyblion yn glir. i Mr Edwin a Mrs Eirian Jones am sicrhau bod copïau’r hen Aled yn Gadeirydd a maes o law yn Lywydd Anrhydeddus troeon olaf iddo ymweld ag unrhyw eisteddfod. sioeau yma’n parhau i fod o fewn yr ysgol. gan wneud diwrnod da o waith i hybu’r gymdeithas arben- Fe fyddai’n ysgrifennu llythyrau yn rheolaidd atom i nig honno. Y tro olaf i mi ei weld cyn iddo fynd i’r ysbyty oedd yng ddiolch, i longyfarch neu i ddymuno’n dda i’r disgyblion a’r Un o fy hoff glipiau o’r gyfres ‘OMG:Ysgol Ni’ (2016) yw nghinio Nadolig Cymdeithas y Prynhawn Capel Bethesda yn staff a byddai pob un yn diweddu gyda ‘Cofion, Aled’ ond gweld Mrs Bronwen Hughes yn chwerthin mewn sgwrs Yn 2005 roedd yr Eisteddfod heb gartref mewn gwiri- y Plas Hafod ddechrau Rhagfyr 2016. Rhyw wythnos wedi ni lwyddais ei alw yn ‘Aled’ erioed; cymaint oedd fy mharch efo’n cyn-bennaeth ym mharti’r henoed sy’n draddodiad onedd gan fod sôn am fynd i Lerpwl ond yna daeth y syn- hynny, syrthiodd ac aed ag ef i ysbyty ac ni ddych- iddo. Bu’n fraint i’w groesawu yn ôl i bob gwasanaeth a mor bwysig yn yr ysgol. Fe roedd yn un wych am godi iad o’i chynnal yn Sir Fflint. Roedd pethau yn hwyr iawn yn welodd i Bedw Gwynion. Maes o law, aeth i gartref preswyl digwyddiad yn yr ysgol. gwên, ac os oeddwn angen rhywun i wirio gosodiad cerdd cychwyn gyda’r cyfarfod cyhoeddus ddim llawer cyn y Nad- Plas Derwen rhwng Ffynnongroyw a Phenyffordd lle cafodd dant neu os oeddwn yn chwilio am gopi arbennig, roedd Mr olig yn lle y Pasg cynt. Roedd popeth yn hwyr ond gydag ofal arbennig gan y staff ac hefyd y mynych ymweliadau Mae ein dyled iddo yn fawr. Ar ran yr ysgol cydymdeim- Davies yn barod ei gymwynas ac yn medru fy helpu. Ydy, Aled wrth y llyw unwaith eto, llwyddwyd i gyflawni pop- gan Beryl, y plant a llawer ohonom ninnau, ei gydanbod. lwn gyda Mrs Beryl Lloyd-Davies a’r teulu oll. mae caredigrwydd yn nodwedd sy’n medru cynnal ni fel eth mewn pryd. Er gwaethaf y tywydd enbyd yr haf hwnnw, bodau dynol, ac roedd Dr Aled Lloyd-Davies bob amser yn llwyddwyd i gynnal Eisteddfod fendigedig yn 2007 ac mae Byddwn ni, ei ffrindiau a’i gydnabod yn gweld colled garedig. llawer o ddiolch i’r capten sef Aled. enfawr ar ei ôl ond ddim o’i chymharu â’r golled a gaiff Beryl “...arweinydd ysbrydoledig, ei wraig am dros 65 mlynedd, y plant, Rhodri, Gwenno, diymhongar, gofalgar a llawn Mae ein côr yn fud ar hyn o bryd, ond fe ddaw amseroedd Roedd wrth ei fodd bod yr Eisteddfod wedi lleoli ei Powys ac Iestyn, ei ŵyr, Cai a’r wyresau Elen,Catherine, gwell pan gawn ganu ‘Llwybrau’r Gwynt’, ‘Teithio i’r Gofod’ swyddfa yn barhaol yn Yr Wyddgrug ac mi fyddai yn bown- Erin, Glain a Miriam. Er ei holl brysurdeb a’i weithgarwch, hwyl.” a ‘Razzamatazz’ unwaith yn rhagor, fel yr oedd ei wyresau sio fyny’r grisiau ddwywaith neu dair bob wythnos a hynny dyn teulu oedd Aled ac mi roedd yn meddwl y byd o bawb Elen a Catherine wedi gwneud fel aelodau ffyddlon o gôr fel arfer tua adeg paned bore a byddem yn cael aml i seiat ohonynt a deuent i fewn i’r sgyrsiau yn gyson. Un noson yn 2015, cefais gyfarfod efo Emyr Afan a’i Ysgol Maes Garmon. Ar ran yr adran Gerdd, hoffwn ddiolch wrth roi y byd yn ei le. Erbyn hynny, roedd yn ei saith degau wraig Mair o gwmni Avanti i drafod cyngerdd agoriadol i Dr Aled Lloyd-Davies am ei ddawn, ei haelioni, a’r try- hwyr ond yn dal i fod yn ifanc ei ysbryd. Coffa da amdano a diolch am gael adnabod person mor Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, Sir y Fflint 2016. Yr arfer sorau a roddwyd i ni fwynhau am ddegawdau i ddod. Mae arbennig ac un oedd mor hael ei gymwynasau, i’w deulu, oedd cael cân gofiadwy i gychwyn y noson- ‘nymbar’ oedd ein meddyliau gyda Mrs Beryl Lloyd-Davies a’r teulu oll. Cyflawnodd gamp anhygoel yn croniclo hanes cerdd dant i’w ffrindiau, i’w gydnabod ac i Gymru. am sicrhau bwrlwm a chyffro ac yn gysylltiedig â’r sir. Nid a dyfarnwyd iddo radd M.A a Doethuriaeth gan Brifysgol oedd angen i mi feddwl. ‘Mae’n amlwg-Razzamatazz!’. Pa (Nodyn – Bronwen Hughes ydy Pennaeth presennol Ysgol Cymru am y gwaith arbennig hwnnw. Fo, yn ddiau oedd Mr Hywel W.Edwards. well ffordd i gychwyn un o’r digwyddiadau mwyaf cyffroes Maes Garmon gyda Nia Wyn Jones sy’n Bennaeth Cynorth- Cerdd Dant a da bod llawer o recordiau ohono yn cyflwyno i’r ardal hon brofi nag efo cân o eiddo’r diweddar Dr Aled wyol ac yng ngofal yr adran Gerdd). barddoniaeth trwy y grefft arbennig honno gyda’r llais uni- (Nodyn Golygyddol: Mae Hywel Wyn Edwards yn gyn ddirprwy Lloyd-Davies a Rhys Jones? gryw cyfoethog oedd ganddo. bennaeth ysgol gynradd Gymraeg Glanrafon yn Yr Wyddgrug a chyn drefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol) Fy mhrofiad cyntaf o gael cydweithio efo Dr Aled Lloyd Bu yn arwain Meibion Menlli am dros ddeng mlynedd ar Davies oedd yn 2005, er i mi fwynhau canu ei eiriau fel rhan hugain gan gychwyn y criw arbennig hwnnw pan oedd yn Carwn innau ar ran Papur Fama ategu ein cydymdeimlad gyda o gast ‘Hei di Ho!’ yn Eisteddfod Genedlaethol y Rhyl trideg byw yn Nyffryn Clwyd ond parhau wedi symud i’r Wyddgrug Beryl a’r teulu. Bu Aled yn gefnogol iawn i’r Papur gan sicrhau mlynedd yng nghynt! Roedd angen cân o groeso i blant Sir gan gynnal dros bum cant o gyngherddau ar draws Cymru grantiau ar gyfer ei gyhoeddi, a’r cwbwl yn digwydd yn dawel a Ddinbych ganu yn Eisteddfod yr Urdd, Caerdydd, a bu’r yn ogystal â chystadlu yn llwyddiannus mewn gwyliau ac di ymffrost. Roedd Aled yn wr arbennig iawn ac rwy’n siwr i bob geiriau bachog y rhai hwylus i’w gosod i gerddoriaeth. Y un ohonom deimlo ein bod wedi colli aelod o’n teulu. Coffa da flwyddyn olynol, dyma gychwyn fy swydd fel Pennaeth amdano. Cerddoriaeth yn Ysgol Maes Garmon a dod i werthfawrogi’n llawn athrylith y gŵr bonheddig. Cawsom gyfle i ysgrifennu cân fodern grefyddol ar gyfer gwasanaeth yr Eisteddfod Dr. Aled Lloyd-Davies Genedlaethol yn 2007, ac o fewn wythnosau i’r digwyddiad, roeddwn i a Mrs Eirian Jones yn hyfforddi cast y sioe Ychydig o eiriau gan Mrs Bronwen Hughes a Mrs Nia Wyn Jones ar ran Ysgol Maes Garmon ‘Annie’, gyda Chloe Powell-Davies yn serennu fel y ferch amddifad. Roedd y sgôr yn drwch o gerddoriaeth ganadwy, cymhleth-ond o dan y geiriau Saesneg, llawysgrifen Ym 1965 penodwyd Dr Aled Lloyd Davies yn bennaeth yn 1981 i Lys Llywelyn a chefais y cyfle i ddysgu’r ffliwt. Ar gywrain Mr Davies- y gwaith o gyfieithu’r geiriau wedi ei adran Daearyddiaeth yn Ysgol Maes Garmon gan wireddu ei y pryd, roedd caniatâd i ddisgyblion adael eu hofferynnau gwblhau’n wych ganddo. freuddwyd i gael dysgu ei bwnc trwy gyfrwng yr iaith Gym- yn yr ystafell athrawon ac ar ddiwedd y dydd fe fyddai raeg hyd at safon uwch. Cafodd ei ddyrchafu yn ddirprwy ras wyllt i’w casglu o’r pentwr cyn rhedeg am y bws i fynd bennaeth ac yna yn bennaeth dros yr ysgol yn 1969 a bu ei adref. ddylanwad ar bob agwedd o’r ysgol nes iddo adael yn 1985 yn sylweddol. Un pnawn Gwener anghofiais am fy ffliwt nes cyrraedd adref ac mewn panig llwyr es at y llyfr ffôn, dod o hyd i rif Roedd yn arweinydd ysbrydoledig, diymhongar, gofalgar ffon fy mhennaeth a’i ffonio! Mr Davies gododd y ffon ac fe a llawn hwyl ac roedd yn adnabod ei ddisgyblion yn dda; ddywedais roedd yn benderfynol o ofalu amdanynt a’u cefnogi i deimlo bod eu doniau yn cael eu gwerthfawrogi a’u datblygu wrth ‘O helo Mr Davies, Bronwen Collins Llywelyn 1G sy’n roi profiadau bythgofiadwy iddynt. siarad. Dwi wedi gadael fy ffliwt yn yr ystafell athrawon!’ Diolch byth fe ddechreuodd chwerthin yn uchel gan Ymunais ag Ysgol Maes Garmon yn fy mlwyddyn gyntaf ddweud ei fod yn sicr y byddai’r offeryn yn ddiogel yn yr PAPUR FAMA 8 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 9 PAPUR FAMA Mhwllglas a bu’r ddau’n bartneriaeth arbennig byth ers Hefo’r rheolau llym. hynny. Hyfforddodd Beth fel athrawes yng Ngoleg Normal, Mae’r byd mor brysur, Er Cof am Bangor, a priododd John yng Nghapel Pisgah, Llandegla, Mae popth o’i le! ym 1975. Merched Y Wawr Does dim achlysur, Aeth y ddau i fyw i’r Drenewydd am ychydig flynyddoedd O bobl y dre. Rhiannon Bethan Hughes Cangen Yr Wyddgrug a’r Cylch lle bu Beth yn dysgu yn y Trallwng cyn dychwelyd i’r Fel dywedodd Tom Tre Eden Owain ar ôl y gwasanaeth Gogledd Ddwyrain ac ymgartrefu yn lle magwyd Nid yw Cymdeithas Merched y Wawr wedi cyfarfod ers “Mae’n chwith heb bara brith” – ta waeth siopa wna’i. Laura a Steffan. bron i flwyddyn oherwydd Covid 19, ond ar nos Lun Ion- Roedd Beth yn aelod ac yn ysgrifennydd yng Nghapel awr y 9fed cafwyd gwledd heb symud o’n cartrefi! Bryn Seion, Sychdyn, a bu’n gweithio fel athrawes gyn- Diolch i chi gyd, radd ac fel tiwtor blynyddoedd cynnar yng Ngholeg Iâl, Trefnwyd cyfarfod dros ZOOM gan y Pwyllgor Cenedlaethol Am gadw’r Capel i fynd, Wrecsam. Roedd wastad yn barod i helpu eraill gan wirfod- pan y cawsom sgwrs gan y nofelydd Marlyn Samwel. Byddwn ni y plant yma heddiw, doli gyda Chyngor ar Bopeth, Ffrindiau Glanrafon, Cymorth Geneth o Sir Fôn yw Marlyn a’i henw yn gyfuniad o enwau I gynrychioli Capel Methodistiaid cyntaf Sir y Fflint. Cristnogol a changen Sychdyn ac yr NSPCC am ei mam a’i thad sef, Margaret ac Emlyn. Daeth tua 100 flynyddoedd. o aelodau at ei gilydd yn rhithiol i wrando ar Marlyn yn Erin Davies, Ffynnon Y Cyff. (Aelod Yng Nghapel Y Berthen) Cyn ymddeol symudodd Beth a John i hen gartref John, dweud ei hanes. Mae wedi ysgrifennu pedair nofel gyda’r sef ‘Glan Clywedog’, Rhewl. Adnewyddodd ac estynnodd Neges o Werthfawrogiad pumed ar y gweill. Enwau’r nofelau yw ‘Llwch yn yr Haul’, Hoffai John, Laura, Dave, Mari, Elen, Steffan, Anna a Lucy y ddau’r tŷ a chreu cartref cyfforddus a thrwsiadus gyda ‘Milioners’, ‘Gwcw’ a ‘Cicio’r Bwced’. Astudiodd Marlyn ddiolch i’r gymuned am bob cydymdeimlad a charedigr- gardd odidog. ddrama yn y brifysgol ac oherwydd hynny mae ei nofelau wydd a ddangoswyd iddynt yn eu galar wrth golli gwraig, Roedd teulu Beth yn ei hystyried yn drysor wrth helpu yn llawn deialogau sy’n dod â’r cymeriadau yn fyw. Pan mam a nain dyner Rhiannon Bethan Hughes (Beth). i edrych ar ôl a gofalu am ei hwyresau Mari, Elen a Lucy. ddechreuodd ysgrifennu cafodd gyngor gan nofelydd i Roedd yn mwynhau peintio, garddio a gweu ac roedd yn sichrau bod y bennod gyntaf yn ddiddorol ac yn cynnal did- Dymuniadau Gorau mynd i’r theatr yn aml gyda Laura, ei mherch. dordeb y darllenydd. Rwyf wedi darllen ‘Milioners ‘a ‘Cicio’r Llongyfarchiadau i John a Marli Caldwell, Parc Hendy, Yr Yn ystod ei hymddeoliad cafodd ddwy daith tramor Bwced’ ac wedi mwynhau’r ddwy nofel yn fawr iawn. Rwyf Wyddgrug, ar enedigaeth Bonnie Siân, a anwyd ar y 5ed o arbennig gyda John i Seland Newydd ac i Ganada a chafodd ‘nawr yn edrych ymlaen i ddarllen y nofelau eraill o’i heid- Ionawr 2021. Wyres fach i Julie a Richard (Linden Drive, Yr ambell antur gan gynnwys cyfle i brofi’r Zip Wire a thaith do. Anogaf unrhyw un i ddarllen nofelau Marlyn Samwel. Wyddgrug) a Robyn a Steve (Seland Newydd). hedfan annisgwyl ym malŵn aer poeth, Mr Herd, y dein- tydd. Adroddiad gan Mair Selway. Gair o Ddiolch Roedd Beth yn wraig, chwaer, mam a Nain heb ei ail ac Dymuna Mary, Bob, Dafydd, Elen a’r teulu ddiolch am bob yn ffrind a chydweithwraig boblogaidd a hoffus. Deallus, arwydd o gydymdeimlad ar golli Tad, Taid a Hen Daid ar- gosgeiddig, caredig ac unigryw, roedd pawb yn meddwl y bennig - John Edwards, Llanuwchllyn - yn ôl ym mis Ebrill. byd ohoni ac mae colled fawr ar ei hôl. Diolch am y cardiau, cacennau a’r blodau. Gwerthfawrogi pob un. Cydymdeimlad u farw Rhiannon Bethan Hughes (Beth) yn heddychlon Byn Ysbyty Glan Clwyd ar Ragfyr 16eg yn 67 oed. Ar ran gymdeithas Papur Fama dymunai’r Pwyllgor gy- Magwyd Rhiannon Bethan Beech (Beth) yn nhyddyn Y dymdeimlo gyda Laura (Cadeirydd Papur Fama) a’i brawd, Felin yn Llandegla, yn chwaer fach i Margaret, Cynthia a Steffan yn eu profedigaeth yn dilyn marwolaeth eu mam Glenys. Y distawaf o’r pedair, roedd yn hoff o ddarllen ac o – Bethan, ym mis Rhagfyr. Yr ydym yn cydymdeimlo gyda anifeiliaid - yn fedrus wrth wneud gwaith fferm. Dave ag Anna sydd wedi colli mam ynghyfraith a gyda Mari, Aeth i Ysgol Brynhyfryd, Rhuthun, ac roedd ganddi lais Elen a Lucy sydd wedi colli Nain annwyl. Yr ydym hefyd canu arbennig a bu yn canu a chanu’r gitâr yn llwyddian- yn cydymdeimlo yn fawr gyda John Hughes sydd wedi colli nus iawn mewn Eisteddfodau. gwraig. Bu’r teulu yn byw yn Sychdyn am flynyddoedd cyn Yn 17 oed bu gwrdd â John Hughes mewn dawns ym iddynt symud i Rhewl. Cyfnod Clo

Yn ystod y cyfnod clo anffodus yma, rydw i wedi bod yn Ruth Ann Goggin lwcus iawn oherwydd rwy’n byw ar fferm hefo llawer o gaeau anferth i rhedeg yn rhydd ynddi. Hefyd cefais i, a fy’n r ddydd Sant Steffan bu farw Ruth Ann, merch annwyl Ann a Richard nheulu y cyfle i gadw ci o’r enw Meg am lawer o wythnosau AJones Bron y Nant, Yr Wyddgrug, a chwaer i Helen, wedi gwaeledd. Gwna- er mwyn iddo gael cwn bach. Yn ffodus iawn, roeddwn i’n eth Ruth ei chartref ym Mangor gyda’i gwr James (hefyd o’r Wyddgrug) a’r cael cadw un o’r cwn bach……….ac enw ein ci newydd ydy plantos Dara yn 10 oed a Cerys yn 16 oed. ‘Poj’! Oherwydd hyn, roeddwn i’n brysur iawn yn edrych ar ol y chwch cwn bach a dau gi! Dros fisoedd y cyfnod clo Ers yn 6 oed magwyd Ruth yn Yr Wyddgrug a mynychodd Ysgolion Glanrafon a roeddwn i’n cadw’n brysur hefo’r cwn bach, gwaith ysgol a’r Maes Garmon. Roedd yn aelod o Glwb Nofio Yr Wyddgrug ac yn aelod brwd- gwaith fferm. Oherwydd y profiadau hyn, doeddwn i ddim frydig o’r Geidiau. yn meddwl gormod amdan y cyfnod cloa’r hyn sy’n dig- wydd yn y byd. Rydw i wedi ysgrifennu darn o farddoniaeth Hyd ei hymddeoliad rhyw ddwy flynedd yn ol roedd Ruth yn aelod o staff ar gyfer sylw aelodau’r capel am yr amseroedd anarferol: Prifysgol Bangor lle yr oedd yn uchel ei pharch. Bu’n weithgar yn ei chy- Byddwch yn ddiolchgar y flwyddyn hon, muned gan wasanaethu fel llywodraethwr yn Ysgol y Garnedd, Bangor ac yn Mae o wedi bod yn flwyddyn trist – nid llon. Gadeirydd ar Glwb Nofio Bangor. Hoffai Ann, Richard a Helen ddiolch i bawb am ei geiriau caredig yn eu profed- Mae llawer o bobl yn crio, igaeth o golli merch a chwaer annwyl iawn. Yn methu pobl hen. Mae pawb wedi cysuro, PAPUR FAMA 10 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 11 PAPUR FAMA cymorth Kieran Jones, cyn-ddisgybl) am recordiadau lleisiol Dringais y goeden. ‘Ydw i am ddisgyn?’ Dechreuais i gafodd eu gosod yn fedrus gan Mr Llwyd cyn trosglwyddo’r boeni. Tra roeddwn yn dringo edrychais i lawr i weld os Clwb Cerdded Cyngor Cymuned Ysgeifiog gân i YouTube. Erbyn hyn, mae’r garol wedi cael ei chly- oeddwn yn gallu gweld mwy o olion traed y lleidr, ond wed dros dair mil o weithiau a chafodd doedd dim golwg ohonynt. Cymraeg Gyda chefnogaeth ariannol gan y Cyngor Cymuned daeth ei chwarae sawl tro ar Radio Cymru. O’r diwedd, cyrhaeddais y gwrthrych disglair- pishyn rhai o drigolion y pentref at eu gilydd i osod coeden nadolig Mae ein diolch yn fawr i bob un gyfran- o ffoil. Sbïais o fy nghwmpas: roedd yna nyth uwchben. Ar Dachwedd 13eg am 10yb, aethom am dro o gwmpas Y yngh nghanol y pantref am y tro cyntaf eleni. ‘Roedd y nodd at y garol, ond yn arbennig i Mrs Roedd hi’n nyth ddiddorol wedi ei wneud o bob math o Ddôl Uchaf ym mhlwyf . Arweinwyr y daith oedd goeden yn edrych yn hardd iawn ac yn codi calonnau pawb Bethan Wyn Jones a Mr Ynyr Llwyd am ddefnydd. Hen bacedi creision, hen ddefnydd- a ffoil, ffoli Mark ac Ann Rowlands, gyda phymtheg o gyd-gerddwyr ar adeg anodd i nifer o deuluoedd dros yr Wyl. Diolch i eu gwaith. Os nad ydych wedi clywed y llond y lle! Dringais at y nyth. Roedd o fel petawn i’n edrych brwd! Cychwynnodd y daith yng nghanol Llan Ysceifiog ar bawb a drefnodd hyn. garol, cewch ddilyn y cyswllt: ar focs trysor môr-leidr. Yng nghanol y ffoil ac ambell dry- ddiwrnod braf iawn, heb unrhyw sôn am law. Mae’r ddol yn sor arall mi welais fy mreichled. Dyma ble’r oedd y lleidr le prydferth tu hwnt, yn enwedig yn ystod tymor yr Hydref. Llongyfarchiadau: Roedd hi’n hyfryd clywed y yn byw a dyma ble’r oedd yn cadw ei drysorau. newyddion bod Alice Newbould wedi ennill lle ym Mand Cymerais fy mreichled a’i roi yn saff ym mhoced fy nghôt. Mae cryn dipyn o hanes i’r ardal hwn, ac yn ystod yr ail Pres Ieuenctid Prydain Fawr a bod Iwan Barnes wedi ennill Gadwais y trysorau eraill yn y nyth. Dechreuais ddringo yn ryfel byd, hen chwarel galch oedd y Ddôl. Yna, yn 1965 Llongyfarchiadau lle yng Nghôr Cenedlaethol Ieuenctid Cymru. Llongyfar- araf deg i lawr y goeden yn ofalus rhag llithro ar y bonyn cafodd ei brynu gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru Braf iawn yw cael llongyfarch Mrs Beti Jones ar gyrraedd ei chiadau hefyd i Elina Mitton am gael ei dewis i fod yn un o rhewllyd. a’i throi yn warchodfa natur fel y mae’n parhau hyd heddiw. phen-blwydd yn 93 oed. Mae hithau yn parhau yn heini ac sêr Project Forte sy’n hyrwyddo gyrfaoedd cyfansoddwyr a Wrth i mi gerdded yn ôl adra gwelais bioden yn hedfan Mae digonedd o adar a madfallod ar draws y lle, ac mae’n le yn llon. Da iawn wir. pherfformwyr ifanc. heibio â phaced Twix yn ei big. Mi oeddwn yn gwybod mai arbennig iawn wir i ddod o hyd i’r pathew cyll prin. Gwaith Tîm Arbennig: Bu olion storm Christoph yn fo oedd y lleidr a’i fod ar ei ffordd yn ôl i warchod ei storfa... Yn Yr Ysbyty amlwg mewn sawl ardal o fewn y sir yn ddiweddar, a Mabli Wiegand Oherwydd bod y safle wedi bod yn chwarel yn y gorffennol, Erbyn hyn mae Mrs Eunice Griffiths wedi treulio rhai chafodd yr ysgol flas o’r dinistr roedd o’n creu wrth i lifo- mae’n llawn pyllau dwr. Mae hyn yn gyd-ddigwyddiad wythnosau yn Ysbyty Maelor ac anfonwn y cofion anwylaf gydd daro ardal y bloc technoleg. Gyda chloch yr ysgol ffodus iawn i’r madfallod, gan fod y pyllau hyn yn gynefin ati gyda’n dymuniadau gorau am wellhad. wedi hen ganu, roedd y staff oedd yn medru aros i helpu perffaith i’r bywyd gwyllt. Gyda’r cyfuniad o’r afon sy’n wedi gwneud hynny gan weithio’n ddi-baid i glirio’r dŵr llifo o’u cwmpas, mae’r safle yn nefoedd ar y ddaear i’r Gwellhad cyn iddo wneud unrhyw ddifrod i offer. Diolch o galon i creaduriaid bach. Braf clywed bod y driniaeth derbyniodd y Parch Eirlys bawb gododd llawes i lenwi bagiau tywod a gwyro llif y Gruffydd Evans yn Gobowen wedi bod yn llwyddiant mawr. dŵr! Mae dŵr yr afon yn lan a chlir oherwydd y tirwedd calch Y Lleidr: Na- nid oes lleidr wedi bod ar waith yn yr sydd yno, sy’n puro’r dŵr mewn ffordd naturiol. Buom yn Y Feirws Covid 19 ysgol, ond lleidr o fath arall sydd ar waith yn y stori cerdded am ryw awr a hanner, cyn cyrraedd yn ôl i dafarn y Braf yw gwybod bod amryw o bobl hynaf y pentref wedi fer isod! Mae Mabli Wiegand wedi bod yn brysur yn Fox am luniaeth haeddiannol, gan ddilyn canllawiau cadw cael eu brechu yn erbyn y feirws. Diolch i’r holl feddygfeydd ysgrifennu wrth weithio yn ei chartref. Diolch i Miss Erin pellter cymdeithasol wrth gwrs. am eu gofal amdanom. Ofnwn fod y feirws wedi taro’n go Owen am basio’r stori ymlaen i bawb gael darllen! drwm ar nifer o aelodau a phlant Ysgol Terrig. Dymunwn Hoffwn ddiolch i Chris ac Alwena perchnogion y Fox am y adferiad buan a llwyr iddynt oll. Cofion hefyd i Mrs Sharon Bore ‘ma, gosodais fy larwm i ddeffro fi am 02:00. croeso a’r bwyd gwerth chweil, ac i Enys am drefnu. Emberton a’i merch Kelly Newnes, Cae Mawr, sydd yn wael Roeddwn yn benderfynol o ddarganfod pwy oedd y yn y Maelor. lleidr! Oni’n caru’r freichled ‘na, anrheg pen-blwydd yn ddeuddeg oed gan Nain a Taid. Edrychais tu allan. Capel Y Berthen Cofion hefyd yn annwyl dros ben am Bronwen Gough sydd Roedd hi’n bwrw eira: roeddwn yn gwybod fod hi am ar hyn o bryd yn derbyn triniaeth go egr ac at bawb arall fwrw eira. Dwi am weld pwy ydi’r lleidr heddiw. Mae gen Cawsom gwasanaeth Nadolig yn y Capel ar Rhagfyr 13eg sydd yn dioddef mewn unrhyw ffordd. i gynllun. Dwi am ddilyn olion traed y lleidr yn yr eira, er nad oedd yn bosibl oherwydd ofnau Covid, i ni gael ac yna dwi am ei ffeindio... presennoldeb yr ieuenctid eleni. Arweinwyd y gwasanaeth Rhoddais ddillad clud ymlaen ag es i i nôl tortsh a ffôn gan ein gweinidog, Parch Robert W Jones, a chawsom Ysgol Maes Garmon symudol, rhag ofn byddai rhaid i mi ffonio’r heddlu. Sleifi- Menter Iaith Sir Y Fflint neges effeithiol ac amserol iawn ganddo. ‘Roeddem wedi ais yn ddistaw allan o’r tŷ ar flaen fy nhraed. Clywais sŵn Dathliadau Gŵyl Ddewi 2021 gobeithio cynnal noson o ganu Carolau yn ein ceir ond, Diolch: Fel holl ysgolion o fewn ardal Papur Fama, mae chwyrnu o’r llofft; roedd pawb yn cysgu. Agorais y drws yn Mewn partneriaeth â Chyngor Sir y Fflint, Cyngor Bwrdeistref gan bod y sefyllfa wedi gwaethygu, ‘roedd rhaid canslo y Ysgol Maes Garmon wedi gorfod addasu i addysgu gwersi araf. Sirol Wrecsam a Tŷ Pawb, mae Menter Iaith Fflint a Wrecsam noson. ar-lein er mwyn sicrhau bod ein disgyblion yn parhau i Doedd neb o gwmpas. Roedd bob man yn dawel ac yn wedi trefnu wythnos gyfan llawn o ddathliadau rhithiol i ddysgu yn ystod y cyfnod heriol hwn. Rydym yn hynod llonydd. Dilynais y trac yn yr eira. Roedd olion traed y lleidr ddathlu Gŵyl Ddewi eleni rhwng Mawrth 1af- 5ed. Am y tro cyntaf eleni penderfynwyd gosod coeden Nadolig ddiolchgar i’r rhieni a gwarchodwyr sydd wedi bod mor gef- yn edrych yn fach iawn. Dechreuais feddwl os oedd y lleidr Bydd y dathliadau yn wahanol i’r arfer ond rydym yn gobe- ar y lawnt tu allan i’r Capel a gwahodd plant yr Ysgol nogol i ni ac rydym yn edrych ymlaen at weld y disgyblion yn oedolyn, neu hyd yn oed yn berson? Roedd olion traed y ithio y byddant yn adlewyrchu’r ffaith er ein bod ar wahân Sul a phlant Ysgol Licswm i addurno’r goeden gyda’u yn dychwelyd i’r ysgol yn fuan. Mae’r athrawon a staff wedi lleidr i weld yn mynd am oesoedd, ond roeddwn yn bend- eleni rydym yn dal yn gallu dod ynghyd yn rhithiol i ddathlu haddurniadau a’u gweddiau a chawsom ymateb da methu eich wynebau a’ch bwrlwm o fewn muriau’r ysgol! erfynol i’w darganfod. Dechreuais gerdded yn gynt: roedd Gŵyl Nawddsant Cymru yn ddiogel. Mi fydd rhywbeth at iawn ganddynt. Diolch i Mike Turner am drefnu a gosod Cydymdeimlad: Roedd yr ysgol wedi tristau o glywed hi’n dechrau bwrw eira a doeddwn i ddim isio colli’r llwybr. ddant pawb a gan gofio i ddilyn canllawiau Covid-19 Lly- y goeden ac i Catherine Griffiths am ei chymorth gyda’r am farwolaeth cyn bennaeth arbennig a ffrind ffyddlon i’r Yn sydyn stopiodd yr olion traed. I ble roedden nhw wodraeth Cymru bob amser. goleuadau. ysgol, Dr Aled Lloyd-Davies. Mae ôl ei ddylanwad yn glir wedi mynd? A oedd y lleidr wedi diflannu? Oedd o’n gallu Os am ymuno yn y dathliadau mewn unrhyw ffordd, cofiwch o fewn yr ysgol ac rydym yn ddiolchgar iawn iddo am ei hedfan? Dechreuais i deimlo’n ofnus, doeddwn i ddim yn ddefnyddio’r hashnodau #DewiSiryFflint a #DewiWrecsam Dymunwn Penblwydd Hapus i drysorydd y Capel, Mrs gyfraniadau gwerthfawr dros y degawdau. Ceir geiriau o gwybod pwy neu be oeddwn i yn chwilio am erbyn hyn! a chofiwch ddilyn canllawiau Covid-19 Llywodraeth Cymru Olwen Hooson, , Brynffordd ar ddathlu ddiolch amdano gan Mrs Bronwen Hughes a Mrs Nia Wyn Estynnais fy nhortsh a dechrau sbïo o’n nghwmpas. bob amser. penblwydd hapus arbennig ar ddiwedd Mis Ionawr. Jones ar dudalen 6. Daliodd rhywbeth sgleiniog yn y goeden noeth fy sylw. Mi fydd fideos, lluniau, canlyniadau’r Eisteddfod yn ogystal Nadolig: Er y siom o fethu cynnal ein gwasanaeth Nado- Beth oedd o? Doeddwn ddim yn siŵr os ddylwn i ddringo’r ag amrywiaeth eang o weithgareddau eraill yn cael eu rhan- Cyfnod Clo – cyfraniad gan Erin Davies, Ffynnon y Cyff sydd lig a pharti i’r henoed arferol, roedd yr ysgol wedi llwyddo i goeden i weld be oedd yn sgleinio neu beidio. Roedd hi’n nu ar gyfryngau cymdeithasol Menter Iaith Fflint a Wrecsam yn aelod yng Nghapel y Berthen ac yn ddisgybl Blwyddyn 8 dynnu cyn-ddisgyblion, athrawon a disgyblion presennol i dechrau bwrw eira fwy, yn disgyn yn drwch o’n nghwmpas. rhwng Mawrth 1af- 5ed. yn Ysgol Maes Garmon. gyd-ganu cyfansoddiad o waith Mrs Bethan Wyn Jones a Mr Os oedd mwy o olion traed ymhellach i ffwrdd fyddwn i Os hoffech fwy o wybodaeth am y dathliadau, cysylltwch â Ynyr Llwyd. Cafodd ‘Canwn Fel Erioed’ ei chynhyrchu wedi wedi eu colli petawn i’n aros llawer hirach. i neges fynd allan ar y cyfryngau cymdeithasol (a chyda [email protected]. PAPUR FAMA 12 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 13 PAPUR FAMA Colli Aled eglwysi Saesneg a rhoddwyd gwasanaeth rhithiol o ddiolch Bore Sul Ionawr 24ain, deuddydd yn brin o’i benblwydd am y gwaith at ei gilydd ar gyfer Sul olaf Ionawr. Bu Huw CAPEL BETHESDA yn 91oed, bu farw Aled Lloyd Davies yng Nghartref Plas yn cyfweld Wendy yn Gymraeg hefyd a hithau’n adrodd sut Derwen, lle derbyniodd ofal arbennig y y datblygodd y gwaith ers 2008 ac yn rhannu am yr uchaf- Mae’r Flwyddyn Newydd 2021 wedi dod a ninnau yn edrych tair mlynedd ddiwethaf yma. Cofiwn am ei ffydd gadarn, wyntiau. Dymunwn fendith ar Wendy wrth iddi geisio ymlaen at flwyddyn llawn gobaith. Gyda chyfyngiadau ei ffyddlondeb, ei hiwmor, ei holl waith yn ein plith, yn llwybr yr Arglwydd iddi i’r dyfodol. Cyfnod Clo arall ar hyn o bryd ni fydd yn bosib i gymde- flaenor ers hanner canrif, yn arweinydd y gân, yn gadeirydd ithasu wyneb yn wyneb a bydd rhaid disgwyl cyn y cawn doeth, yn athro ysgol Sul, yn drefnydd cymanfa a chyn- Llongyfarchiadau fynd yn ôl i addoli yn Bethesda. Yn ystod y flwyddyn a aeth gerdd, yn ffrind ffyddlon. Cofiwn am Beryl, Rhodri, Braf oedd clywed newyddion da yn ystod Mis Rhagfyr gan heibio bu cyfle ar 23 o Suliau i gael Gwasanaethau yn y Gwenno, Powys a Iestyn a’u teuluoedd ac estynnwn ein amryw o deuluoedd â chysylltiad gyda Bethesda. Ganed capel ond, diolch i Huw a Nan, roedd darpariaeth addoli ar cydymdeimlad cywiraf â hwy yn eu colled fawr. bachgen bach i Osian a Helen Jones, Penarlâg , mae Arthur ein cyfer bob Sul ar y We ar Facebook live ac ar You Tube. Thomas yn frawd bach i Harri ac yn ŵyr i Margaret a Trefor. Bu ambell wasanaeth ar Zoom hefyd. Dros y flwyddyn a Gwasanaeth Ionawr Ganed Gwydion Arthur i Arawn ac Anest Glyn draw yn y Daeth yn Flwyddyn Newydd arnom a ninnau yn cael Ffôr, Pwllheli. Bu Arawn yn weithiwr ieuenctid a phlant aeth heibio daeth llawer ohonom yn fwy cyfarwydd gyda’n Y Doethion (Gethin, Sara a Tomos) yn cael eu croesawu i Jerwsalem ailgydio yn ein cyfarfodydd yn ystod yr wythnos yn osystal yma gyda ni rhwng 2011-2014. teclynnau digidol. Diolch hefyd i Lowri Mitton am ei gwaith gan Herod (Lowri) a Nan yn adrodd y stori. gyda’r plant a’r ieuenctid. Mae’r cyfryngau cymdeithasol â’r ddarpariaeth ar y Sul. Draw yn Coffs Harbour, Awstralia yn Mis Ionawr ganed wedi agor y drws i lawer o bobl eraill o fewn ein cymuned hefyd gan y parti rhithiol a gasglwyd ynghyd gan Huw Ar y We yn unig y bydd y gwasanaethau hyn am y tro, am wyres Delyth a Dave James. Mae Florence Iris Charlotte ac ymhellach ymuno yn ein gwasanaethau. Os hoffai Alun (gweler y llun) Marged a Buddug Selway-Jones a 9.45 yb i neges y plant a’r teuluoedd ar grwp facebook y yn chwaer fach i Arthur ac yn ferch i Hywel ac Annabel. rhywyn dderbyn y neges wythnosol gan ein gweinidog Huw chanu ‘macaton’ gyda Lowri Mitton lle gallai pawb wneud capel. Defnyddir y cyfrwng zoom ar fore Sul bellach hefyd Llongyfarchiadau i bob teulu bach, amser sydd wedi bod a’r cyhoeddiadau a’r cofion a’n cyhoeddiad enwadol wyth- arwyddion ar gyfer ‘O deuwch ffyddloniaid’ gyda’u dwylo. gyda chyfle i bobl ymuno o 10:15 ymlaen a chael gwasnaeth yn fwy pryderus yng nghanol y pandemig, amser llawn nosol ar ebost, yna dylid gyrru neges at Doli Edwards neu Diolch i bawb ar fu’n rhan o drefnu a sicrhau bod gennym sydd yn cael ei recordio a’i osod ar ein cyfryngau eraill gobaith hefyd. Dymunwn pob bendith arnoch. at [email protected] Yr ydym hefyd yn wasanaeth i ddathlu geni Gwaredwr ein Byd ar y Nadolig. wedyn. Mae oedfa nos yr henaduriaeth yn parhau ar zoom gwneud trefniadau i brintio’r cyhoeddiadau i rai a’i ddos- Gyda’r nos daeth Chloe Powell-Davies ac Awen Bland- hefyd am 5:30 yh bob nos Sul gyda gwahanol weithwyr a Cymdeithas Y Clo barthu. ford, dwy o gerddorion dawnus ein hardal i gyflwyno gweinidogion yn arwain. Yn ystod yr wythnos mae cyfle i Ers yr Hydref a ninnau yn methu cyfarfod yn griw gyda’n gwasanaeth o garolau a darlleniadau. Rhannodd Nan ymuno yn y seiadau pob Nos Iau a Gweddi am hanner dydd gilydd buom yn ffodus o gael llu o siaradwyr o bell i sgwrsio Gwasanaethau Rhagfyr am apel Nadolig Cymorth Cristnogol. Diolch i bawb fu’n ar Ddydd Gwener a chyfarfodydd darllen. Cysylltwch gyda gyda Cymdeithas y Clo a drefnwyd gan Huw Powell-Davies cynorthwyo. Cafwyd gwledd i bawb. (Mae’r gwasanaethau a Harri Bryn Jones. Sgwrs yn syth i’ch lolfa !! Rhywbeth at yn dal ar gael i’w gwylio ar facebook a youtube). ddant pawb. Eleni gwnaed yr Apêl Nadolig at Cymorth Cristnogol fel bod Yng nghanol Tachwedd cawsom sgwrs fyrlymus gan Alun casgliad ychwanegol yn mynd at waith Cymorth Cristnogol Llwyd, Caerdydd am AM –www.amam.cymru sef platform i gefnogi cymunedau tlotaf y byd. Mae gwir angen am y gef- digidol agored i rannu bob math o elfennau sydd yn rhan nogaeth yma a chyfle o hyd i gyfrannu drwy’r eglwys neu ar o’n diwylliant yng Nghymru . Mae hwn yn ddatblygiad cyf- wefan JustGiving. frous ac egniol sydd yn siwr o dyfu i’r dyfodol. Ar ddiwedd Tachwedd cawsom gwmni Dr Hefin Jones o Bri- Gyda’r cyfnod clo presenol yn dechrau cyn y Nadolig fysgol Caerdydd a’i sgwrs am Newid hinsawdd, Cynhesu bu rhaid canslo Carolau mewn ceir oedd wedi ei drefnu Byd Eang a Bioamrywiaeth. Cawsom ein cyfareddu gan erbyn prynhawn Sul, 20fed o Ragfyr, gwasanaeth dwyie- ei wybodaeth o effeithiau newid hinsawdd nid yn unig ar ithog i holl eglwysi’r dref, gyda chydweithrediad Ysgol draws y byd ond yma yng Nghymru. Maes Garmon, ond diolch i bawb a fu’n paratoi, yn benthyg Braf oedd cael cwmni Alwena Moakes o’r Swisdir cyn y Chloe ac Awen fu’n canu’r carolau yng ngwasanaeth darlleniadau a adnoddau ac a oedd yn barod i stiwardio. Parti Carolau rhithiol gasglwyd ynghyd gan Huw Alun Roberts a Nadolig a chael golwg ar draddodiadau’r Nadolig mewn carolau nos Sul Rhagfyr 13eg. Glenys yn cyfeilio. Ar Fore’r Nadolig cafwyd gwasanaeth i dathlu’r Nadolig gwlad arall. Bu i Jo a Menna golli eu cwmni yma yn Yr Ar ail Sul yr Adfent, Sul 6ed o Ragfyr cafwyd Gwasanaeth ar gyfrwng Zoom a chyfle i ddymuno yn dda i eraill ar y [email protected] neu gyda Doli Edwards Wyddgrug eleni a bydd hen edrych ymlaen at gael cyfarfod Cymun yn y capel. Yn ystod y gwasanaeth diolchodd Huw diwrnod arbennig yma. os oes angen mwy o wybodaeth arnoch am y cyswllt We eto. ein gweinidog i Glenys Lightfoot am ei ffyddlondeb a’i neu gymorth gydag ef. Cofiwch hefyd bod modd ymuno yn Wedi troad y flwyddyn cawsom ymuno gyda Chymdeithas gwasanaeth wrth yr organ yn Bethesda ers hanner can Cenhadaeth Y Gwahangleifion yr oll o’r cyfarfodydd zoom drwy gyfrwng ffon gyffredin yn Gymraeg Lerpwl i glywed Y Parch D Ben Rees yn trafod mlynedd. Diolchodd i’r organyddion i gyd am eu paro- Daeth apêl gan Elisabeth Snowden ac Ieuan Jones ar eich cartref. cysylltiad porthladd Lerpwl a chaethwasiaeth. drwydd i fod wrth yr offeryn drwy’r flwyddyn tra bu’r capel aelodau i ddychwelyd eu blychau casglu ar ddiwedd 2020. Heb allu cynnal plygain ddechrau’r flwyddyn yn yr Yr wythnos yma y prifardd Mererid Hopwood fu gyda ni a’i ar agor ac i Glenys am drefnu’r rota a’r gofal o’r organ. Cyfl- Mae’n bosib gwneud cyfraniad drwy siec hefyd gan fod Wyddgrug nac ar y Nadolig yn Soar, cawsom gyfle i gael dawn geiriau yn arbennig. Wyddoch chi pa mor aml y bydd wynwyd englyn i Glenys wedi ei lythrennu yn gelfydd, llawer heb fod yn defnyddio arian parod yn ystod y pan- gwasanaeth Plygain oedd wedi ei baratoi gan Fenter Iaith beirdd yn defnyddio y gair ‘Mae’? Buom yn dal ein gwynt ganddo a’i gyfansoddi gan Huw Alun yn diolch am ei dawn, demig. Maldwyn a’r mudiad Trac gyda nifer o gyfranwyr o Sir Fflint wrth iddi ddarllen ei cherdd Saesneg am eiriau Cymraeg, ei hymroddiad a’i chyfraniad i gerddoriaeth a cherdd yn y yn rhan ohono: Parti Terrig, Lowri Mitton a Ieuan ap Sion. mor gelfydd a llawn hiwmor. capel. Gwnaed ymchwil yn y dirgel hefyd i geisio dod o hyd Mae’r traddodiad Plygain er yn rhithiol eleni yn ffurf o Soniodd am Fynydd Epynt a sut y bu i’r lluoedd arfog Cofion i’w hoff donau a’u cyfuno mewn darlun ar siap yr organ yn addoliad unigryw yma yng Nghymru gyda Carol y Swper yn symud poblogaeth y 54 aelwyd Gymraeg oddi yno ar dde- Gyrrwn ein cofion at holl aelodau a ffrindiau ar ddechrau’r rhodd iddi. ddiweddglo addas. chrau’r Ail Ryfel Byd er mwyn defnyddio’r ardal i ymarfer. flwyddyn fel hyn, rhai heb fod yn dda eu hiechyd yn ystod Bu cyfarfodydd yn ystod Ionawr 18-24, Wythnos Weddi Ni chawsant ddychwelyd. Roedd hyn yn gefndir i’w chy- cyfnod y Gaeaf. Bu John Snowden yn Ysbyty Maelor a da Glenys am Undeb Cristnogol, yn rhithiol . Trefnwyd amryw wydd ar y Talwrn y flwyddyn diwethaf yn gofyn am Epynt gwybod ei fod adref ac yn cryfhau. Cafodd Eirlys Gruff- O’i bysedd daw sbarc i’n gweddi - o’i dwylo weithgareddau trwy gydweithrediad eglwysi’r Wyddgrug yn ol. Gwnaeth apêl i ni edrych ar ymgyrchoedd Cymde- ydd-Evans driniaeth yn Ysbyty Gobowen a dymunwn iddi daw alaw’n oleuni drwy Cytun. ithas y Cymod i wneud Cymru yn wlad sy’n caru heddwch . wellhad buan. ac o gerdd ei hangerdd hi Diolch i’n siaradwyr oll ac i bawb a allodd ymuno yn y daw haul i’n hysbrydoli. Tysteb i Wedy Swan cyfarfodydd. Cydymdeimlo (Huw Alun Roberts) Fe gyflwynwyd tysteb i Wendy Swan ar ran yr eglwysi Cym- Edrychwn ymlaen at glywed Bethan James o Washington ar Yn ystod Mis Ragfyr bu farw Ieuan, brawd Eirlys Davies, o raeg yn Sir Fflint fel anrheg Nadolig a Chalennig iddi ar ol 8fed Chwefror. Gerrig y Drudion . Mae ein cydymdeimlad yn fawr gydag Y Sul canlynol (13eg) yn y bore cafwyd Oedfa Deuluol i’r mudiad gwaith ysgolion Agathos a fu’n ei chyflogi gael ei Enid Young & Y Parchedig Huw Powell-Davies Eirlys a Margaret ei briod a’r teulu estynedig. yn cyflwyno stori’r Nadolig Cyntaf. Cafwyd cyfraniadau ddirwyn i ben yn yr Haf. Cyflwynwyd un arall iddi ar ran yr (Ar ran Capel Bethesda) PAPUR FAMA 14 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 15 PAPUR FAMA 1920au. Mae Toxteth House o’r golwg y tu ôl i un pâr ohonyn nhw. Yn fwy na hynny, mae’r pump yn cuddio pob un ond dau o’r tai yn Bryn Noddfa, a godwyd yng Nghae’r ffynnon yn y 1980au cynnar. Ond mae’r tai gyda’u ffenestri bwaog yno o hyd, gan gynnwys un o’r enw annisgwyl ‘Glan Tawe’. Ac mae Bryn y Beili’n dal yn y cefndir, er bod y coed wedi lledu mewn cant a mwy o flynyddoedd.

Dyma un esboniad ar yr enw ‘Cae’r ffynnon’: ar ôl glaw trwm, mae dŵr yn codi o ochr y bryn ac yn llifo dros y ffordd o flaen tai Bryn Noddfa ac i mewn i’r gwter. Roedd ffynnon go-iawn yr ochr arall i’r bryn ger hen westy’r Bryn Awel ar un adeg, ond mae’r bwa cerrig gwarchodol o’i ham- gylch wedi’i hen gau.

Clawr y llyfr droedfedd o uchder a chwechdeg pum troedfedd o drwch. Erbyn hyn, mae nifer o goed yn tyfu ar hyd y Clawdd ac Llyfr Newydd mae’r gwreiddiau yn cydio’n gadarn o gwmpas corff y strwythr. Am Yr Wyddgrug Yn y gogledd, mae Clawdd Offa yn ein cyrraedd ar gyrion y Waun ac yn ymlwybro trwy waelod Johnstown, yn dringo (gan Brian Bennett) Dathlu 50 Mlynedd drwy dirlun godidog Llangollen, Creigiau’r Eglwyseg, Myny- ddoedd Llandegla a chadwyn ysblennydd Bryniau Clwyd. Gwerthfawrogiad gan Philip Lloyd Llwybr Clawdd Offa Mae’r llwybr yn ymlithrio ar hyd hen diriogaeth Sir y Fflint n dilyn atgyweiriad gofalus a lafurus, cafodd Llwybr wrth groesi llwybrau Penbarras am gyfeiriad Bodfari gan ae Brian Bennett yn deltiolegydd – sef: casglwr cardi- YCenedlaethol Clawdd Offa (gweler llun) ei agor, mewn ddisgyn lawr heibio am Brestatyn. Mau post – ac mae wrth ei fodd yn eu taflunio i gynul- modd trefnus a ffurfiol ym mis Gorffennaf 1971. Mae’n llwy- Disgwylir i’r daith cerdded ar hyd Clawdd Offa cymryd leidfaoedd wrth ddarlithio ar hanes trefi a phentrefi lleol. br cerdded 177 milltir (283 km) o hyd ac yn rhedeg yn agos rhwng deuddeg a phymddeg diwrnod i gerddwr cymhedrol Cardiau o’i gasgliad yw cynnwys pennaf ei lyfr A Pictorial at ein ffin gyda Lloegr, er bod y clawdd yn croesi ein ffin ei gwblhau. Yn ôl traddodiad, fe fyddwch yn tynnu eich History of a’r un newydd, A pictorial history of Bryn y Beili tua 1914 presennol ar ugain pwynt wahanol! Mae’n rhedeg o Gas- esgidaiau a’ch sannau ac yn cerdded i ddŵr y môr, er mwyn Mold & District. Mae cyhoeddi’r ddau lyfr wedi ei alluogi gwent, yn y de i Brestatyn yn y Gogledd. Mae’r llwybr yn nodi pen eich taith ac esmwytho rhywfaint ar eich traed i roi cyfraniadau i eglwys a neuadd pentref Nannerch ac i Pa nodweddion yn y lluniau o drefi a phentrefi eraill yn dilyn clawdd gafodd ei adeiladu yn yr wythfed ganrif gan blinedig wrth gyrraedd traeth Prestatyn. Ysbyty Cymunedol Yr Wyddgrug yn eu tro. A pictorial history of Mold & District sydd wedi newid dros Offa – Brenin Mercia er mwyn nodir ffin daearyddol rhwng Braf oedd gwrando ar John Elwyn Williams (Yr Wyddgrug) amser a pha rai sydd wedi aros yr un fath? Prynwch gopi Teyrnas Mercia, Canolbarth Lloegr heddiw, a Chymru. yn sgwrsio am ei brofiadau cerdded ar y rhaglen radio ‘Dros Mae A pictorial history of Mold & District yn cynnwys dros yn Siop y Siswrn neu’r Bookshop yn y Stryd Fawr i gael Credir bod y strwythur gwreiddiol wedi ei adeiladu gyda Ginio’ ar ddydd Iau’r 7fed o Ionawr. Diolch iddo am rannu ei 40 o luniau o’r dref ac yn agos i 80 a dynnwyd mewn 17 o gwybod. Y pris yw £6.95. cherrig, clai a phridd i greu clawdd a oedd yn sefyll wyth wybodaeth a’i brofiadau gyda ni. bentrefi cyfagos, a phob un yn cael ei ddisgrifio gan nodyn estynedig. Amlygir dau gysyniad hanesyddol – ‘newid’ Philip Lloyd a ‘didoriant’ – drwy osod fersiynau hen a newydd o’r un olygfa ar yr un tudalen neu ar dudalennau cyferbyn. Cynry- chiolir ‘ddoe’ gan luniau cerdyn-post yn bennaf a ‘heddiw’ gan ffotograffau o waith yr awdur. Bryn y Beili heddiw (llun: Brian Bennett)

Un o’r cyfuniadau ‘ddoe a heddiw’ yw’r ddau lun o Fryn y Beili, Yr Wyddgrug ar dudalennau 24 a 25. Ymddangosodd un ‘ddoe’ yn y llyfr gan J.M. Edwards, Prifathro Ysgol Sir Treffynnon, yn 1914 yn y gyfres Cambridge County Geographies. O dan y wal sy’n amgylchynu rhannau uchaf coediog y bryn gwelir tir agored ‘Cae’r ffynnon’. Pe bai’r llun yn ymestyn ymhel- lach i’r chwith byddai’n cynnwys y tŷ o’r un enw a gododd Daniel Owen iddo’i hun a’i chwaer ar ôl llwyddiant cyhoeddi ei nofel Rhys Lewis gan Hughes a’i Fab, Wrecsam yn 1886. Ynghanol y llun mae Toxteth House mewn gardd helaeth, ac ar ochr arall y ffordd saif rhes o dai gyda ffenestri bwaog.

Tynnodd Brian Bennett lun ‘heddiw’ o’r un safle yn ôl ei arfer. Gwelir ynddo bump o dai Dreflan [nid ‘Y Dreflan’!], stryd o tua 90 o dai a godwyd gan y cyngor lleol yn y PAPUR FAMA 16 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 17 PAPUR FAMA cefnogi’r syniad o magu cynllun i greu ‘stafelloedd cyffuri- au diogel dan rheolaeth er mwyn gwarchod defnyddwyr a’r Penblwydd Arbennig cymdeithas ehangach. rbyn i ni goroesi cyfnod pandemig Covid -19, mae’n debyg y bydd pob un ohonom wedi dathlu ein penblwydd o Yn ogystal, mae’r cymunedau a’r cymdeithasau Cymreig dan amodau rhyfedd y cyfnod clo! Mae’r rhwystredigaethau’r cyfnod heriol hyn wedi darfod dathliadau torfol, y E lleol, ym mro Papur Fama yn ddiolchgar iawn iddo am gwledda digwyliedig a’r partio ‘lliwgar’ a hwylus sydd fel arfer yn rhan anatod o’n bywydau cymdeithasol. ymuno yn eu gweithgareddau fel gwestai gwadd cyson ar Er yr holl reolau a’r canllawiau iechyd a diogelwch caeth, mae nifer ohonom wedi derbyn cydnabyddiaeth gysurus gan nifer o adegau. Roedd Arfon yn weithgar iawn yn ei ymgais ffrindiau a theulu yn ystod y cyfnod cythryblus hwn trwy gyfrwng dulliau gwahanol a chreadigol. i scirhau tegwch a chyfartaledd ymhob elfen o gymdethas Mae athrawon yn ein hysgolion cynradd wedi bod yn paratoi te parti i blant a’u ffrindiau yn eu ‘swigod cymdeithasol’ a bu ac fe fu’n allweddol yn nhrefniadau gwyl blynyddol ‘Pride rhai eraill allan ar y lawnt neu yn y parc ar ddiwrnod sych mewn tywydd cynnes yn mwynhau byrbryd neu bicnic. Rhyfedd Cymru’ a chynhalwyd ar gaeau rygbi Yr Wyddgrug. yw gweld pawb yn gwisgo mwgwd, menig, ffedog blastic a defnyddio diheintydd dwylo, dwr a sebon am yn ail! Yn ystod cyfnod oer a thywyll y gaeaf ym mis Rhagfyr ac Ionawr bu nifer o oedolion yn dathlu eu carreg filltir bwysig gyda Ar ran ddarllenwyr bro Papur Fama hoffwn ddiolch i Arfon phryd o fwyd yng nghwmni’r teulu sy’n byw gyda hwy ar yr aelwyd a bu unigolion eraill yn derbyn sylw a chyfarchion dros am ei waith ddidwyll a’i wasanaeth effeithiol gan ddymu- Zoom, Skype a Facetime neu trwy’r dulliau traddodiadol megis dros y ffôn, trwy lythyr neu wrth dderbyn anrheg annis- Diolch i Arfon am ei Wasanaeth no’n dda iddo a’i deulu yn ystod ei ymddeoliad haeddian- gwyl ar y stepen drws. Cafodd rhai eraill ymweliadau annisgwyl gan weld wynebau cyfarwydd a chyfeillgar trwy ffenestr y nol. lolfa neu trwy gyfrwng threfniant hudolus profiadau rhithiol a thorfol ar y sgrin fawr. ae Comisiynydd Heddlu a Throsedd Gogledd Cymru Dyma lluniau rhai o ddarllenwyr a chyfranwyr Papur Fama yn dathlu eu penblwyddi arbennig ers i ni gyhoeddi ein rhifyn Mwedi cyhoeddi na fydd yn ymgeisio am ail dymor yn y Rhwydwaith diwethaf. Pob dymuniad da i bawb ar achlysur eu penblwydd arbennig yn ddiweddar. swydd yn yr etholiad sydd i fod i ddigwydd ym mis Mai. Bydd Arfon Jones, sy’n byw yn Gwersyllt gyda’i wraig y Gymuned Gwenfair yn ymddeol ar ddiwedd ei dymor, bum mlynedd wedi iddo sicrhau mwyafrif o dros 25,000 o bleidleisiau fel Ffermio, ymgeisydd Plaid Cymru wrth gael ei ethol yn 2016. FCN Cymru.

Mae Rhwydwaith y Gy- Un o adegau mwyaf balch ei fywyd, meddai, oedd cael ei muned Ffermio neu FCN ethol i arwain y llu y bu’n “gweithio iddo am 30 mlynedd, Cymru yn cynnig cefno- mewn iwnifform ac fel ditectif”. gaeth i ffermwyr a’i teuluoedd ar draws Ychwanegodd mai’r “prif reswm” dros ymddeol yw’r ffaith Cymru a Lloegr. Sefydl- y byddai wedi “gweithio am fwy na 46 mlynedd erbyn yr wyd y mudiad dros ugain etholiad nesaf.” mlynedd yn ôl . Bellach Yn ystod ei gyfnod fel Comisiynydd Heddlu a Throsedd y mae tîm o weithwyr rhanbarth mae Arfon yn dweud iddo ganolbwyntio ar fynd achos profiadol Cymraeg ar gael i gynorthwyo ffermwyr a’i Werin yng Nghaerdydd. Mae yno un, yn wir, a wnaed ym i’r afael â thrais domestig, a buddsoddi mewn technoleg teuluoedd yn yr amseroedd anodd ac ansicr yma. Bydd y 1667.Dros y blynyddoedd, wrth i’r Llwyau Caru ddod yn wrth i droseddau ar-lein gynyddu. Cyflwynodd gynllun i gweithwyr yma yn cynnig cymorth a fwy cain ac addurnol, daethant yn bethau i’w casglu. Mae bob heddwas y llu wisgo camerau digidol er mwyn casglu chyd-gerdded gydag unrhyw un sydd yn chwilio am gy- gwraig ym Merthyr Tudful sydd yn berchen ar gasgliad o tystiolaeth, a Heddlu’r Gogledd oedd y llu cyntaf drwy’r DU morth a chefnogaeth. Ond tydi hyn yn da i ddim onibai fod dros bedwar cant o lwyau. i benodi swyddog penodol i gefnogi dioddefwyr caethwasi- pobol yn gwybod am y mudiad a sut y gall fod o gymorth aeth fodern. iddyn nhw neu eu cydnabod. Wrth i’r llwyau dyfu’n fwy cain byddai’r cerfwyr yn dangos eu medrusrwydd trwy gerfio gwahanol symbolau yn y pren. Mae o hefyd wedi bod yn llais blaenllaw dros ddiwygio Mae swyddog newydd wedi ei benodi fel Swyddog Dat- Roedd i bob un o’r symbolau yma ei ystyr ei hun, er en- deddfau cyffuriau, gan lansio sawl cynllun sy’n ceisio blygu’r Rhwydwaith Gymuned Ffermio. Magwyd William ghraffit, golygai cadwyn awydd cwpwl i fod gyda’i gilydd yn mynd i’r afael ag achosion sylfaenol troseddu. Bu hefyd yn Shilvock yn Y Ffor ger Pwllheli ac ar ôl treulio amser yng dragywydd, golygai diamwnt gyfoeth, golygai croes ffydd, Ngholeg Prifysgol Aberystwyth yn astudio Amaethyddiaeth dangosai blodyn serch, ayb. a Chadwraeth Cefn Gwlad bu’n gweithio ar Fferm laeth, cwmni codi adeiladau amaethyddol a diwydiannol yn Heddiw, yn ogystal a bod yn rhodd i berson annwyl neu’n ogystal a gweithio fel swyddog cyswllt ffermydd yr Ymd- Hanes Y Llwy Garu i Ddathlu gofrodd o ymweliad â Chymru, rhoddir llwyau serch ar diredolaeth Genedlaethol. Mae William wedi ymgartrefu yn achlysuron arbennig fel priodas, penblwydd priodas, pen- Llithfaen gyda’i bartner Angharad a’r meibion Seth a Albi. Diwrnod Santes Dwynwen blwydd, dyweddiad, genedigaeth, bedydd, dathlu cartref newydd, anrheg ffolant ac ar Wyl Santes Dwynwen ac yn y Dywedodd ei fod yn “llawn sylweddoli’r angen am gefnoga- Yr Hanes a’r Traddodiad - Byddai gwyr yn eu cerfio a’u blaen. eth i ffermwyr a’u teuluoedd gan y bydd sail yr economi cyflwyno i’w cariadon amaethyddol yn newid yn y blynyddoedd nesaf” ychwane- Cychwynnodd y traddodiad o gerfio a rhoi Llwy Garu yng godd ei fod yn “edrych ymlaen i hyrwyddo yr elusen fel bod Nghymru gannoedd o flynyddoedd yn ôl. Yn wreiddiol pawb yn gallu manteisio arni.” byddai gwyr ifanc yn eu cerfio ac yn eu cyflwyno i’w cari- adon fel arwydd o’u serch. Y cyfan sydd angen wneud ydi ffonio03000111999 unrhyw dro rhwng 7yb ac 11yh ac fe gewch wasanaeth cyfangwbwl Dywedir hefyd fod rhoi a derbyn Llwy Garu, mewn rhai gyfrinachol a personnol. ardaloedd o Gymru, yn fath o ddyweddiad fel y rhoddir a derbyn modrwy heddiw. Galwch hefyd ymweld a fcn.org.uk/?lang=cy neu www.farmwell.cymru am fwy o Arddangosir rhai o’r Llwyau Caru cynnar yn yr Amgueddfa wybodaeth PAPUR FAMA 18 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 19 PAPUR FAMA Ysgol Glanrafon Ar ôl gwasanaeth bore Sul, ychydig ar ôl i mi ymaelodi, pwy Er fy mod yn un o ddisgyblion cynta’ un o ysgolion Cymraeg oedd yn disgwyl amdanaf yn y cyntedd ond Mrs. Mair Grif- Sir Y Fflint sef; Ysgol (sefydlwyd 1949), wnes i fiths, athrawes gynta’ Glanrafon pan sefydlwyd yr ysgol erioed feddwl y byddwn yn gorffen fy ngyrfa fel pennaeth ar yn ysgoldy Bethesda efo wyth o blant yn 1949. ‘Roedd Ysgol Glanrafon. Yr hyn sy’n rhyfeddol ydy’r ffaith mai dim Mrs. Griffiths yn fy nabod ers pan oeddwn yn blentyn oher- ond tri phennaeth sydd erioed wedi bod ar yr ysgol, ac ar ôl wydd roedd hi’n aelod yng nghapel sy’n agos iawn gwyliau Pasg, bydd y pedwerydd wrth y llyw. Hoffwn ddy- i Goedllai. Gafaelodd yn ddyn yn fy mraich a dweud “Elwyn, muno ymddeoliad hir, iach a hapus i’r pennaeth presennol, rwyt mor debyg i dy ewythr Austin (brawd ieuengaf Dad) Miss. Llinos Mary Jones gan ddymuno pob hwyl i’r penna- y ffordd rwyt ti’n cerdded, chwerthin a siarad” Erbyn iddi eth newydd. orffen y frawddeg ‘roedd y dagrau yn llifo lawr ei bochau a minnau ddim yn deall pam. ‘Roeddwn yn hynod o hapus fel pennaeth yn Ysgol Bryn Gwalia ond pan ddaeth y cyfle i ymgeisio am swydd debyg Bu Ewythr Austin yn perthyn i’r heddlu milwrol ym mlyny- yng Nglanrafon penderfynais fynd amdani oherwydd ‘roed- ddoedd cyntaf yr ail ryfel byd a dwi’n cofio gwisgo ei gap Comisiynu Josie Russell dwn yn awyddus i chwarae rhan yn natblygiad addysg hefo’r rhuban coch ac yn marchio’n nôl a ‘mlaen yn yr Gymraeg yn yr ardal lle cefais i a’m mhlant ein magu. ystafell fyw ac yn smalio bod yn filwr! Oherwydd amgyl- gan Elwyn Roberts Wel, am brofiad! ‘Roedd gweld plant, di Gymraeg, yn troi’n chiadau personol, fe benderfynodd drosglwyddo i’r ‘para- ddwyieithog mewn deunaw mis yn wyrth ac yn dyst i troops’ ac yn anffodus cafodd ei ladd yn Arnhem. Cefais ron iawn i dair blynedd yn ôl, ar ôl ymddeol fel un o bechgyn ifanc y dosbarth oedd ei deulu. Mel a John Bellis, ymroddiad yr athrawon a chefnogaeth y rhieni. Wrth gwrs, un o brofiadau mwyaf emosiynol f’oes wrth sefyll o flaen Bswyddogion ‘Senior’ Clwb Golff Treffynnon, derbyni- Selwyn a Terence Thomas, John Tegla, Euryn Ogwen a nifer roedd Mr. Ron Parry, y pennaeth cynta’, ar flaen y gâd yn y ei fedd yn Arnhem a gweld yr enw – Sgt Austin Roberts, ais siec hael iawn gan yr aelodau i brynu llun. Bûm yn pen- o rai eraill. Roedd yn paratoi yn drwyadl ac yn ein hanogi datblygiad ac ‘roeddwn yn awyddus i gefnogi’r athrawon yn 13045871, ar ei garreg fedd a’r beddi bob ochr i’w fedd hefo’r droni pa fath o lun i ddewis a chofiais am y llun arbennig i sefyll arholiad yr henaduriaeth. Ambell dro, daeth rhai i eu hymdrech i sicrhau bod addysg trwy gyfrwng y Gymraeg ysgrifen ‘Known Only Unto God.’ gan Josie, oedd un o’m ffrindiau, Merf (Lloyd Jones) wedi ei dop rhestr y sir ac ‘roedd Thomas Huw yn ei elfen. Ar ddi- yn llwyddo yn yr ardal hon. Roedd bod yn ei chanol hi yn Disgrifiais fy mhrofiad hefo Mrs. Griffiths i fy rhieni a dyma gael ar ei benblwydd. ‘Rwy’n siŵr eich bod yn cofio’r pro- wedd pob sesiwn ‘roedd yn ddosbarth llond bocs o siocledi brofiad anhygoel a mae fy nyled yn fawr i’r athrawon, staff Mam yn dweud, “Dwi’n gwybod pam oedd Mair mor emosiy- fiad erchyll gafodd Josie, ei mhâm a’i chwaer, wrth ferlota Terry’s; pawb yn cael anrheg sylweddol Nadolig; a thrip i gweinyddu, rhieni, staff y gegin a’r glanhawyr. nol, - Austin oedd ffrind gorau ei gŵr cyntaf a fu farw cyn cyr- yn Sir Caint. Lladdwyd ei mhâm a’i chwaer a bu Josie yn Rhyl yn yr haf. John Albert Jones oedd y cynghorydd sir ac raedd ei drideg”. ddifrifol wael am gyfnod hir ac er mwyn ei helpu i wella yn un oedd yn cysegru ei fywyd i’r pentre ac i gapel Bethel. Capel Bethesda Efallai bod rhai ohonoch yn gofyn y cwestiwn pam fy mod daeth hi a’i thad i fyw i Ddyffryn Nantlle. Erbyn hyn, mae Fo oedd yn gyfrifol am y ‘band of hope’ ac yn dysgu’r ‘tonic Toc ar ôl inni symud i’r Wyddgrug i fyw yn ‘73 gydag i’n dweud yr hanes yma. Wel, mae Josie Russell, erbyn hyn, Josie yn arlunydd enwog a llwyddiannus gan arbenigo yn y so-fa’ i ni. Iwan, y mab, yn barod i ymuno gyda’r ysgol Sul fe bend- wedi dyweddio hefo Iwan, sy’n ŵyr Mrs. Mair ac Emrys Grif- maes ‘collage’. erfynais symud fy nhocyn aelodaeth o gapel Bethel i gapel fiths. Cysylltais gyda Josie a dyma hi’n gofyn i mi ddewis beth Ie, dyddiau hynod o hapus. Bethesda. Elwyn Roberts (Gelli Dywod, Yr Wyddgrug) (Golygwyd) oeddwn yn dymuno ei gynnwys yn y collage. Bu Jane a fin- nau’n trafod am oriau ac, yn y diwedd, dewis adeiladau Cae Râs, Wrecsam. sydd yn chwarae rhan flaenllaw yn fy mywyd a dyma’r Mae Jane yn argoeddiedig bod tîm pêl droed Wrecsam yn dewis: rhan annatod o’m cyfansoddiad ac Wncl George, brawd hyna’ mam, sy’n gyfrifol am hynny. Ffarmwr oedd fy nhad Y Cefndir a doedd yr amser ddim ganddo i fynd a fi ar bnawn Sadwrn Y cefndir yw’r olygfa anhygoel a Bryniau Clwyd sydd i’w ond roedd Wncl George yn llenwi’r bwlch ac roeddwn yn ei gweld o’r cwrs golff ym Mrynffordd, Treffynnon. Mae’r addoli. cyfanwaith yn drawiadol – wedi ei wneud o wahanol ddef- nyddiau a gwaith pwytho. ‘Rwyf wedi gwirioni arno. Cychwynnodd hyn yn 1947 – dyddiau Jack Boothway, Billy Tunnicliffe, Beynon Sharp. Roedd fy ewythr yn mynd a fi i’r Capel Bethel, Coedllai. ‘boys pen’, fy ngosod yn erbyn y ffens gan ddweud, “Paid Dwi’n ymfalchïo yn y ffaith fy mod i wedi fy magu yng â symud tan ydwi’n dod i dy nôl. Roedd safle’r plant reit Nghoedllai. Ychydig iawn o Gymraeg oedd yn y pentre’ wrth ymyl yr ystafelloedd newid a rŵan dwi’n gallu arogli’r ond wedi dweud hynny ‘roedd ‘na dri chapel Cymraeg ‘embrocation’ pan oedd y chwaraewyr yn rhedeg ar y cae” ond yng Nghapel Bethel (capel y Methodistiaid) yr oedd Dw i’n cofio gweld y timau mawr – Man U, mis cyn Munich, mam a dad yn aelodau, ac yn fy nyddiau ysgol, roeddwn West Ham, Lerpwl, Arsnal wrth gwrs, Man City, Sunder- yn aelod selog o’r ysgol Sul a’r ‘band of hope’. Uchafbwynt land, Anderlecht ayyb. Rwan dwi’ gorfod ymdopi hefo Bore- y flwyddyn i’r aelodau oedd y Cyfarfod Pregethu ar Ddydd ham Wood, Eastleigh, Woking ond, pwy a ŵyr, ar ôl i Rob a Gwener Y Groglith. Dau bregethwr yn pregethu ar y nos Iau Ryan brynu’r clwb efallai, ymhen pum’ mlynedd, y byddwn a nos Wener ac un yn pregethu bore Gwener ar llall yn y yn chwarae yn Anfield ac Old Trafford! pnawn – dipyn o farathon i blentyn ysgol! Bu mam wrthi am ddyddiau yn coginio, yn gwneud sgons a thartenni Ydi, mae safon y bêl droed yn bwysig imi ond yn bwysi- ffrwythau oherwydd ‘roedd llond tŷ yn cael dod i fwyta cach y cyfeillgarwch a thynnu coes rhwng criw ohonom o’r rhwng, ac ar ôl, y cyfarfodydd. Ond, wrth edrych yn ôl, Wyddgrug sydd wedi eistedd hefo’n gilydd am flynyddoedd. roedd bod yn aelod o’r ysgol Sul yn fraint ac yn anrhydedd. Ken Bach (Jones), Gron (Ellis), Huw Y Fron (Jones), Ieuan (Jones), Ieuan (Williams), Aelwyn (Thomas) ac, yn ystod Miss Alice Jones, neu Anti Alice, oedd fy athrawes gyntaf y gwyliau’r plant, sef Iwan a Lowri, Alun (Owens) a Huw a Mr. Thomas Huw Jones oedd athro’r dosbarth hwn o (Jones). Ni allwn anghofio tri ffrind arbennig a chefnogwyr fechgyn. ‘Roedd Thomas Huw ddim yn annhebyg i Lloyd brwd sef Robin Lloyd Jones sy’n byw nawr yng Nghaerdydd George heb y moustache. Wastad yn gwisgo crys efo coler ar ddiweddar Maldwyn Jones ac Wyn Owens. ‘Roedd bod yn ‘stiff’ ar gorneli yn troi fyny – roedd ‘nag urddas arben- eu cwmni yn fraint ac yn bleser ac ‘rydym yn colli eu cyfeill- nig o’i gwmpas. ‘Roedd yn briod ond heb blant ei hun, garwch, sylwadau ffraeth a’u hiwmor. PAPUR FAMA 20 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 21 PAPUR FAMA ddim iaith i wneud hynny a dyma pam roeddwn i’n teimlo’n iaeth yn sensitif a chynil. Cawn bortreadau hyfryd o Ysgol rhwystredig! Roeddwn i eisiau rhannu’r iaith ond heb yr Uwchradd Elwy a Chlwb Drama Theatr Fach Y Rhyl. EIRA! Dysgu Cymraeg r fore Gwener yr 8fed o Ionawr fe gyrhaeddodd yr eira iaith fy hun allwn i ddim. yma yn Sir y Fflint am y tro cyntaf y tymor hwn. Fe gy- Mae’r nofel yn darllen yn rhwydd a’r defnydd o iaith yn A Roeddwn i wastad diodd yr hwyl yn fuan y bore hwnnw gyda oedolion yn codi Dyna’r rheswm es i nol i Brifysgol i wella fy Nghymraeg. Am adlewyrchu’r sefyllfa yn y Gogledd Ddwyrain lle mae eisiau dysgu o ddiflastod y cyfnod clo i adeiladu dyn eira yn eu gerddi wahaniaeth ar ôl y cwrs! cyfleoedd i ddefnyddio’r Gymraeg tu allan i fyd addysg yn Cymraeg a ches i neu i gerdded o gwmpas eu hardal hardd leol. Diolch am y gallu bod yn brin. Bydd nifer ohonnoch yn cofio Rebec- gyfle arbennig 3 lluniau hardd a diddorol. Fe ddaw lluniau’r dynion eira o Mae dysgu Cymraeg wedi newid fy mywyd. Rŵan mae gen i ca yn gweithio gyda Menter Iaith Fflint a Wrecsam yn Yr mlynedd yn nol i Alltami a’r Wyddgrug ac fe ddaw’r lluniau o’r coed hardd o fabi sy’n 3 mis a Chymraeg yw iaith y tŷ. Pan dw i’n cyfar- Wyddgrug. gael blwyddyn i ff- Wernymynydd. wrdd o fy ngwaith fod â ffrindiau sy’n siarad Cymraeg, Cymraeg yw yr iaith a a mynd yn nol i’r defnyddiwn ni. Dw i’n dechrau bob sgwrs yn Gymraeg a dw Os ydach chi eisioes wedi darllen Mudferwi, nofel gyntaf Brifysgol. Dysgais i wedi darganfod fod rhan fwyaf o bobl yn Yr Wyddgrug yn Rebecca, byddwch yn awchu i ddarllen #Helynt. Os ddim, i Gymraeg yn unig gallu siarad Cymraeg! bydd gennych nofel arall i droi ati wedi i chi orffen #Helynt hefo’r bwriad i a’i hargymell i deulu a ffrindiau o bob oed. wella Cymraeg Mae’n angenrheidiol i ddefnyddio’r iaith i’w gadw yw. Fel yn y cymuned ac mae’r gân yn dweud “...O bydded i’r hen iaith barhau”. Nia Wyn Jones, Bwcle hefo fy mhlant yn (Gweler llun, Rebecca Roberts, awdures y llyfr) yr ysgol gan mai Sophie Lincoln-Jones Cwmni Teledu ‘Snapyn’ athrawes ydw i. Mae ‘Snapyn’ yn gwmni aml cyfryngol ac annibynnol efo Adolygiad o #Helynt gan Rebec- syniadau ffres, cyfoes a newydd – wedi ei seilio ar ansawdd Yn ystod fy ngyrfa nid maint. Mae ‘Snapyn’ yn gwmni teledu newydd sy’n fel athrawes, ca Roberts berchen i Meinir Siencyn (gynt o’r Wyddgrug) a’i phartner sylweddolais i pa (£8.50 Gwasg Carrreg Gwalch 2020) Emyr (Ems) Davies. Mae’r ddau eisoes wedi ymgartrefu mor bwysig ydy hi yn Llanberis ac wedi derbyn clod a chamoliaeth mawr yn i blant gael y cyfle gwn i faint o ddarllen- genedlaethol am eu rhaglen teledu diweddar ‘Plygain Go i siarad dwy iaith. Swyr Papur Fama sy gen Wahanol’ a fu’n llwyddiant ysgybol ar S4C ar Ionawr y 1af Mae’r cyfle yn atgofion am Y Rhyl? Mynd eleni. agor drysau iddyn yno ar Drip Ysgol Sul i lan- Nod y cwmni ydy creu a darparu cynnwys arbenigol. Os yn nhw, mae’n eu y-môr ac yna i’r ffair yn y rhaglen teledu, ffilm neu yn brosiect ar lein mae ganddynt y helpu hefo gwaith Marine Lake o bosib neu gallu i greu deunydd gorffenedig safonol. yn eu dyfodol, efallai i’r Heulfan. Beth am Mae ganddynt, wrth law, rwydwaith o bobl dalentog, mae’n cadw’r iaith yn fyw a hefyd mae’n helpu i ddatblygu y clybiau nos fel Y Dixie, arbenigol a profiadol. Gallent hefyd weithio o fewn cyllid dychymyg plant. Downtown a Maxine’s? Yn sy’n gweddu, er mwyn cael y gorau ar gyfer y sgrîn. Gyda ddiweddar cefais fy hun syniadau ffilmio modern empathetig, gan ddefnyddio’r Tra oeddwn i’n dysgu yn Llundain, roedd gen i lawer o yn troedio strydoedd Y dechnoleg a’r adnoddau technegol gorau maent yn llwyddo blant oedd yn dod o wledydd eraill ac felly, Saesneg oedd Rhyl yng nghwmni Rachel, i ysbrydoli’r gwylwyr. Mae eu gwaith bob amser yn seiliedig eu hail iaith. Doeddwn i ddim yn gallu credu pa mor gyflym hogan ysgol hoffus a phrif ar greu a gwneud y cynnwys gorau, fydd yn ysbrydoli ac yn roedden nhw’n gallu dysgu Saesneg a’r rheswm oedd achos gymeriad nofel ddiweddara herio syniadau. cawson nhw eu trochi yn Saesneg. Ar ôl hynny, roeddwn Rebecca Roberts #Helynt. Mae Meinir ac Ems wedi llwyr mwynhau cyfarfod lu o i eisiau dysgu mwy am sut gallwn i helpu plant i ddysgu gyfranwyr (sydd bellach yn ffrindiau iddynt) o gwmpas Sir iaith! Nofel wedi ei sgwennu ar gyfer pobl ifanc yw #Helynt. Drefaldwyn, Sir Y Fflint a Chymru gyfan wrth iddynt bara- Enillodd Rebecca Ysgoloriaeth Emyr Feddyg yn Eisteddfod toi’r rhaglen ar gyfer S4C ac ar y We. Edrychais i ar y we a dod o hyd i wybodaeth am Nant Genedlaethol Môn yn 2017 roddodd y cyfle iddi weithio Gwrtheyrn. Roedd Nant Gwrtheyrn yn rhedeg cwrs ‘Unlim- gyda Bethan Gwanas i ddatblygu’r nofel. Fel nifer o nofelau ited Learning Welsh course’ - Ioan Talfryn. Cafodd y cwrs da ar gyfer yr arddegau gwnaiff y nofel apelio i oedolion ei ddysgu trwy stori. Ces i gyfle gan y cwrs i ddysgu ffyrdd hefyd gan ein bod ni i gyd wedi bod yn ifanc unwaith! gwahanol, i weld sut gallwn i helpu i ddatblygu sgiliau iaith ar gyfer plant a hefyd sut gallwn i adeiladu sgiliau iaith fy Yn y bennod gyntaf mae Rachel yn ein cyflwyno ni i’w hun. theulu – ei mam Lois Gwenllian Haf, ei thad Jason Reginald a’i chwaer iau Sara Glesni. Dywed Rachel “hoffwn i gael Ar ôl y cwrs roeddwn i wrth fy modd yn dysgu Cymraeg. enw Cymraeg … ond ges i enw canol rhyfedd: Claudia. Mae Symudais i yn ôl i Gymru’r haf wedyn felly ymunais â dos- Rachel yn siwtio’r Rhyl: enw ymarferol, syml a Saesnigaidd. barth nos oedd yn para am dair awr yn Yr Wyddgrug. Ces i Ond mae Claudia yn egsotig, yn enwedig pan fydd Mam yn gyfle i siarad mwy ac ymarfer fy Nghymraeg. ei ynganu: ‘Cloud-ia’, fydd hi’n ddweud, yn y ffordd Eida- laidd”. Wrth i’r nofel ddatblygu down i weld arwyddocad yr Roedd y cwrs yn helpu fy Nghymraeg ond doedd o ddim enw Eidalaidd. yn rhoi digon o hyder i mi siarad Cymraeg efo pobl eraill. Roeddwn i eisiau defnyddio fy Nghymraeg i siarad efo fy Fel yr awgryma teitl y nofel mae Rachel yn cael ei hun ngŵr a’i deulu o. Hefyd roeddwn i eisiau rhoi cyfle i’r plant ynghanol sawl math o helynt ond mae ei phenderfyniad, ei yn fy ysgol, fel y cyfle ces i yn Nant Gwrtheyrn. dycnwch a’i hiwmor yn wyneb amrywiol anhawsterau yn cario’r dydd bob tro. Roeddwn i’n gwybod pa mor bwysig oedd o ar gyfer y plant Trafodir nifer o themau yn cynnwys anabledd, bwlio, gael eu trochi yn yr iaith a’r cynllun i symud i ffwrdd o iechyd meddwl a chamdrin yn y cartref. Mae’r pynciau hyn ddim ond dysgu Cymraeg un awr bob wythnos ond ches i yn codi’n naturiol wrth i Rachel adrodd ei stori a’r ymdrin- PAPUR FAMA 22 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 23 PAPUR FAMA Un adnodd gwerthfawr tu hwnt yw Coflein sy’n gatalog Pe derbynnir yr argymhellion, bydd angen mesur helaeth o gan gynnwys buddsoddi ym Mharc y Glowyr, caffael Pentref ar-lein anferth o archaeoleg, adeiladu a threftadaeth ddi- ewyllys da a brwdfrydedd gan awdurdodau lleol y gogledd Myfyrwyr Wrecsam, creu mannau dysgu cymdeithasol Hanes A Hel Achau wydiannol ac arforol Cymru. Mi fedrwch dreulio dyddiau ddwyrain (a mannau eraill), i arwain ac annog llywodra- newydd ar gampws Plas Coch ac adnewyddu’r brif dderbyn- yn chwilio am olion archaeolegol yn eich ardal chi yma. ethwyr ysgolion i fabwysiadu is- gategoriau ‘Trosiannol’ am fa, creu gofod addysgu am y tro cyntaf ar gampws Canolfan Yn Ystod Y Cyfnod Clo (https://www.coflein.gov.uk/) gyfnod o amser, cyn iddynt gynyddu i gategori iaith uwch Dechnoleg OpTIC yn Llanelwy , a chyfleusterau nyrsio mil- Os mai cestyll yw eich bryd, gellir llawlwytho ap Cadw ar o ran darpariaeth y Gymraeg. Os caiff y drefn newydd ei feddygol newydd yn Llaneurgain - yn ogystal â gwerthu tir Mae’n bosib eich bod wedi cael tabled neu ffôn yn anrheg eich ffôn clyfar trwy’r adran Apps Store ar eich ffon Apple dderbyn, amser a ddengys a fydd yr ewyllys da a diddordeb ar Crispin Lane i Lywodraeth Cymru fel rhan o gynlluniau gan Sion Corn! Ag os ydi’r teclyn dal yn ei focs ers ‘Dolig neu Play ar eich Android https://cadw.gov.wales/app neu yno o ran yr awdurdodau a llywodraethwyr! Partneriaeth Porth Wrecsam. yn hel llwch, beth am fynd amdani a dechrau ei ddefny- ymweld a’r Wefan, ble ceir llwyth am gestyll Edward I i’n Gellir gweld crynodeb o gynigion Llywodraeth Cymru ddio? Mae yna gant a mil y gallwch ei gwneud hefo nhw cestyll cynhenid https://cadw.gov.wales/ mewn dogfen ar wahan sy’n cynnwys ffurflen benodol ar wrth gwrs ond dwi am drafod adnoddau hanes ar y We yn Cofiwch hefyd, gellir canfod casgliadau ar-lein ar wefan gyfer ymateb a’i dychwelyd erbyn y dyddiau cau. Hon yw’r y golofn tro yma, esgus da i dreulio oriau yn chwilota am Amgueddfa Cymru yn https://amgueddfa.cymru/casgli- ddogfen ganllawiau anstatudol (WG38780). Rhifyn Nesaf o bethau difyr a diddorol o’ch soffa dros y cyfnod clo! adau/arlein/ Un wefan sy’n berffaith ar gyfer hel atgofion Dwi’n siwr fod llawer ohonoch yn ymwelwyr cyson a’ch yw chwaraeydd y BFI neu’r British Films Institute lle gellir https://linksharing.samsungcloud.com/fwhE6UPCGLh1 Bapur Fama archifdy, amgueddfa neu’r Llyfrgell Genedlaethol i chwilota gwylio degau o ffilmiau archif dros y 90 mlynedd diwethaf https://linksharing.samsungcloud.com/nWuJtKumQCBR Ein gobaith yw cyhoeddi rhifyn nesaf mewn dogfennau hanes neu’n hel achau ond daeth hynny o’ch ardal leol sy’n cynnwys clasur John Roberts Williams https://linksharing.samsungcloud.com/ivbXm35UaO01 i stop i bob pwrpas gyda llawer o archifdai a llyfrgelloedd Yr Etifeddiaeth. https://player.bfi.org.uk/free Ag wrth gwrs, (yn ddigidol ac ar bapur) ar ddechrau wedi cau dros y misoedd diwethaf. heb anghofio am www.youtube.com sy’n llawn fideos o’ch Y dyddiad cau ar gyfer ymateb yw Mawrth 22ain 2021. mis Ebrill gan gadw at y dyddiad a O ganlyniad i’r prinder cyfleoedd yma, dwi am fwrw golwg hardal leol. dros yr adnoddau sydd ar gael yn lleol ac yn genedlaethol Mwynhewch y pori, y gwylio a’r syrffio! A chofiwch wneud nodir ar dudalen 2, ond mae hyn yn er mwyn ymchwilio ein hanes ar-lein. Ac yn sicr mae yna defnydd da o’r tabled neu’r ffôn hwnnw! Blwyddyn newydd Buddsoddiad o £1 filiwn yng nghampysau dibynnu ar amgylchiadau ac os oes gryn dipyn i’ch cadw’n brysur. dda! Plas Coch, Prifysgol Glyndwr I ddechrau wrth ein traed, ac yn lleol. Yn aml na pheidio, digon o newyddion ac erthyglau yn ein mae’r archifdy lleol yn fan cychwyn da i ddechrau i ganfod Deian ap Rhisiart cyrraedd. adnoddau ar y We. Er enghraifft yn Sir Y Fflint sef Archif- Bydd Prifysgol Glyndwr Wrecsam yn buddsoddi £1 filiwn dy Penarlag, mae degau o luniau wedi eu digideiddio a’u mewn gwelliannau pellach i fannau addysgu ar draws ei Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi catelogio, o bob tref a phentref. Mae’n gyfle da i hel atgofion Newid Statws Iaith champysau yn Wrecsam a Sir Y Fflint yn ystod y flwyddyn ein cefnogi yn ystod y cyfnod heriol a chyflwyno darnau bach o hanes i’ch teulu. Yn amlwg, fe hon fel rhan o’i rhaglen barhaus ar Gampws 2025. fydd casgliad pob archifdy yn wahanol, gyda graddfa yr Ysgolion Cyfrwng Saesneg hwn ac i bawb sydd wedi danfon erthy- adnoddau sydd ar gael ar y We yn amrywio. Ond cofiwch Bydd y set ddiweddaraf o welliannau yn gweld gwaith glau atom ar gyfer y rhifyn hwn. glicio ar eich awdurdod lleol i weld sydd beth sydd ganddy- (Sir Y Fflint) yn cael ei wneud ar Goridor B ym mhrif adeilad campws nt ar gael ar y We. Plas Coch ac ar gampws Stryd y Rhaglaw yng nghanol tref Yn genedlaethol, y man cyntaf i fynd ati i chwilio yw r Rhagfyr 14, 2020, cyhoeddodd Llywodraeth Wrecsam. gwefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru a theipiwch yr enw ACymru ymgynghoriad ar ‘Categoreiddio ysgo- yn Google.com neu deipiwch y canlynol ar dop y porwr: lion yn ôl y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg’. Disgwylir i’r gwaith ddechrau yng ngwanwyn 2021 wrth i https://www.llyfrgell.cymru/ raglen Campws 2025 gwerth £60m sydd eisoes wedi gweld Mae’r adrannau sydd ar gael ar y We yn cynnwys Lleoedd Ni ellir gorbwysleisio pa mor bwysig yw’r ymgynghoriad uwchraddio mannau dysgu ac addysgu ar gampysau Glynd- Cymru sy’n cynnwys casgliad o fapiau Degwm Cymru hwn o safbwynt dyfodol addysg Gymraeg, a chynyddu wr yn Wrecsam, Sir y Fflint a Llanelwy barhau. (https://lleoedd.llyfrgell.cymru/). Gellir hefyd cael mynedi- niferoedd siaradwyr Cymraeg yn ysgolion Sir y Fflint a thu ad i Cylchgronau Cymru sy’n gasgliad o gyfnodolion Cymru hwnt. Ni fyddai’n adlewyrchu’n ffafriol arnom fel cefnog- Bydd y rhaglen fuddsoddi gwerth £1m, sy’n cynnwys o’r Traethodydd i’r Geninen (https://cylchgronau.llyfrgell. wyr addysg Gymraeg lleol, petai llugoer fyddai’r ymateb i’r £750,000 gan Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru (CCAUC), cymru/) ymgynghoriad pwysig hwn. Yn wir, dyna’r peth olaf sydd yn golygu y bydd mannau pellach ar Goridor B ym mhrif Gellir tyrchu trwy bapurau newydd Cymru hefyd o’r West- eisiau. adeilad Plas Coch yn cael ei adnewyddu i gynnwys mannau ern Mail i’r Goleuad a hynny o foethusrwydd eich cartref: addysgu hyblyg newydd, mwy o welliannau hygyrchedd (https://papuraunewydd.llyfrgell.cymru/) Gan mai digon anodd yw cynnal momentwm unrhyw beth yn Stryd y Rhaglaw yn ogystal â chreu mannau arbenigol Mae’r Bywgraffiadur Cymreig heb os yn adnodd gwych i yng nghysgod Cofid - 19, gobeithio’n fawr bod y brwd- newydd ar y ddau gampws. ganfod hanes pobl o bwys sydd wedi cyfrannu’n sylweddol frydedd dros hybu diddordeb mewn addysg Gymraeg yma at hanes Cymru ac mae’r fersiwn ar-lein yn estyniad o’r yn y gogledd ddwyrain yn fyw ac yn iach. Mae adfywiad yr Bydd y cynigion adnewyddu yn canolbwyntio ar hy- beibl gwreiddiol hwnnw a fu’n arfer hawlio pob silff lyfrau ugain mlynedd diwethaf mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn gyrchedd a gwella profiad myfyrwyr, gan gynnwys dyfodiad ar aelwydydd Cymru. A’r fantais yw fod y Llyfrgell yn par- Nghaerdydd, Casnewydd, Mynwy, Abertawe a chymoedd myfyrwyr ac ymwelwyr i’n campws a ffurfio mannau dysgu hau i ychwanegu enwau ato https://bywgraffiadur.cymru/ y de yn esiampl i siroedd eraill yng Nghymru, yn arbennig cymdeithasol allweddol, yn ogystal â chreu mannau hyblyg Prosiect sy’n canolbwyntio’n benodol ar y Rhyfel Byd Cyn- siroedd y gogledd ddwyrain a ninnau yma yn Sir y Fflint. i fyfyrwyr ddysgu, gweithio a mwy. Bydd y Brifysgol hefyd taf yw Cymru 1914 sydd dan adain y Llyfrgell Genedlaethol yn cynnig fwy o gyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg gan annog a thrwy’r casgliad, datgelir hanes cudd y Rhyfel Byd Cyntaf, Gan ei bod hi’n ymddangos mai addysgu arlein fydd yn myfyrwyr i ymgysylltu trwy gyfrwng eu prif iaith wrth iddy- gan ddangos sut y bu’r hanes yn effeithio ar fywyd, iaith a digwydd hyd wedi gwyliau hanner tymor, a bydd ysgolion nt dysgu ac astudio. diwylliant yng Nghymru. (https://cymru1914.org/cy) (ag eithro dan rhai amgylchiadau) ar gau, gobeithio’n wir Sefydliad arall sy’n hanfodol ar gyfer eich ymchwil yw na fydd ysgolion nac awdurdodau addysg yn diystyru’r Mae’r gwaith arfaethedig yn cynnwys lolfa fynediad Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru (https://rcahmw.gov. ymgynghoriad. newydd, lle dysgu cymdeithasol i fyfyrwyr, ailwampio’r uk/ ) Mae yna ffilmiau 360 gradd ar gael i’w gwylio yn dan- Gweler ar ddiwedd yr erthygl hon cyfeiriadau electroneg i siop, y llyfrgell a’r cwrt, caffi newydd, gosod ramp i wella gos hen dechnegau amaethyddol (https://cbhc.gov.uk/arch- ddolenni’r ymgynghoriad. Mae tair dogfen tra swmpus, ac hygyrchedd i’r prif adeilad ac amrywiaeth o fannau addys- wiliwch-eich-archifau-2020-technolegau-digidol-ym-maes-tref- mae’r argymhellion yn ddiddorol, gyda son y tro hwn, am gu newydd gan gynnwys stiwdio a Labordy ‘Maker’. tadaeth/). Fe geir hefyd miloedd o luniau yng Nghasgliad y ‘Is-gategoriau Trosiannol’ i’r sectorau cynradd ac uw- Werin yn cynnwys ffotograffau Geoff Charles https://www. chradd. Mae rhaglen Campws 2025 Prifysgol Glyndwr Wrecsam yn casgliadywerin.cymru/collections/1313441 rhan o’r ffordd drwodd, gyda £18.5m wedi’i wario hyd yma, PAPUR FAMA 24 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 25 PAPUR FAMA yr adnabyddir y math yma o gell. Rhaid yw ail wefru’r cel- Vauxhalls. Fe ddioddefodd yr ardal yn sylweddol yn dilyn y loedd plwm a lithium ond dim ond sicrhau cyflenwad cyson profiad hwn. o’r nwyon sydd ei angen ar gyfer y gell danwydd. Daw’r Roedd y profiad yn gwbl annisgwyl – heb rybudd. Er roedd Ai Dŵr Yw’r Ateb? ocsigen o’r awyr yn ddi-drafferth ond rhaid cynhyrchu’r y glaw yn drwm gyda llanw uchel ar hyd yr arfordir, nid e gofir am 2020 am dri rheswm o leiaf. Mae Brexit dro- hydrogen. oedd yr Wyddgrug wedi gweld llifogydd tebyg oherwydd Fsodd a bydd rhaid byw gyda’r canlyniadau – boed hynny roedd y dŵr o hyd wedi ei warchod a’i gadw yn y caeau er gwell neu er gwaeth. Bydd rhaid dod i fyw gyda Covid-19 Dŵr (H2O) yw’r ffynhonell amlwg – dim ond gwahanu’r gwastad ar lannau’r afon. a’i gadw dan reolaeth. Y trydydd o’r triawd yw newid hin- hydrogen oddiwrth yr ocsigen sydd angen ei wneud. Mae Ers y digwyddiad, dros ugain mlynedd yn nôl, mae asian- sawdd a rhaid fydd dod a hwnnw dan reolaeth hefyd neu dau ddull o gyflawni hyn ar hyn o bryd. Un yw gyrru cerrynt taethau dai, adrannau amgylcheddol y Llywodraeth a ddioddef y canlyniadau. Mae’r Cenhedloedd Unedig yn ein o drydan drwy’r dŵr ond mae hwn yn broses araf a drud a Chyngor Sir y Fflint wedi creu amddiffynfeydd ar hyd yr hatgoffa yn aml o hyn ac mae llywodraethau yn cynadled- rhaid wrth ddull arall o gynhyrchu’r trydan angenrheidiol afon Alun ac o fewn y rhwydwaith o gaeau fferm. du ac yn gosod targedau ond, yn y pen draw, arnom ni bob fyddai, yn debyg iawn o ddefnyddio tanwydd ffosil. Yr Gweler yr atgofion a nodwyd yn y lluniau sy’n dangos tref un y bydd y cyfrifoldeb yn disgyn ail ffordd yw drwy ddefnyddio ager i ddwyn yr hydrogen Yr Wyddgrug a dan ddŵr. oddiar y carbon sydd yn y nwy naturiol, methan, (CH4) a Yr ymadroddion a glywn amlaf yw “adnewyddol”, rhoi ocsigen yn ei le fyddai yn cynhyrchu carbon deuocsid “ail-gylchu”, “gwyrdd”, “carbon niwtral” a llawer mwy (CO2). Pwy sydd eisiau gweld mwy o hwnnw? Mae angen mae’n siwr. Mae pob un yn troi o gwmpas un pwnc sef ein tymheredd o tua 1,000oC i yrru’r proses yma ymlaen. Rhaid defnydd o ynni a chawn ein hargymell i wneud popeth cydnabod bod yna ymchwiliadau eraill i geisio dod y hyd i allwn i ddefnyddio llai a cheisio ffynonellau eraill. Pan ddulliau gwahanol o gynhyrchu hydrogen. Mae mwy i’r gell ddarllenwn am neu wrando ar rai o’r argymhellion yn y na dim ond y ddau nwy uchod – rhaid eu cael at ei gilydd i wasg ac ar y cyfryngau yn gyffredinol, cawn yr argraff y adweithio o dan reolaeth yn hytrach nag yn ffrwydrol. bydd popeth yn iawn unwaith y byddwn wedi penderfynu ar rhyw gwrs arbennig. Ym mha ffurf bynnag y cynhyrchir Ymysg y cynhwysion oddifewn i’r gell mae’r metel plati- ynni, mae’n ddrud a rhywun arall sydd yn aml yn talu’r num sydd yn fwy gwerthfawr nac aur ac arian. Nid yn ffurf pris. sgleiniog arferol metel y gwelir ef yn y gell ond yn ronynnau man er mwyn iddo allu gwneud ei waith. Wedi cymryd Yr enghraifft amlycaf yw’r argymhelliad inni brynu cer- popeth i ystyriaeth, mae’r gell danwydd yn costio yn ddrud bydau trydanol sydd yn rhywbeth y byddwn ac y dyliem iawn i’w chynhyrchu ond mae hi yn stôr enfawr o ynni. ei wneud o fewn ychydig ddegawdau. Yn Norwy eleni mae Ers nifer o flynyddoedd, mae Ynys Môn wedi mabwysia- dau o bob tri cerbyd a gofrestrir yn drydanol – wlad gyntaf du’r teitl “Ynys Ynni” a chanddi berffaith hawl, wedi bod yn yn y byd i gyrraedd y sefyllfa yma. Ond, mae’r angen i gartref i bwerdy’r Wylfa ers ei gychwyn ym 1963 hyd at yn gynhyrchu batrїau ar gyfer y rhain yn barod yn effeithio yn ddiweddar. Mae ganddi’r môr o’i chwmpas hefyd i wneud y andwyol ar rannau tlawd o’r byd. Ychydig o son sydd am fawr ohono. Mae son yn ddiweddar fod gan awdurdodau’r hyn ar y cyfryngau. ynys ddiddordeb yn y gell danwydd hydrogen hefyd. Efallai mai o Fôn y daw’r cam nesaf yn natblygiad y gell. Byddwn yn llenwi tanciau ein cerbydau âr hyn yr ydym yn ei alw yn betrol. Mewn gwirionedd, mae canran sylweddol Gobeithio, gyda pherthynas newydd rhwng Prydain ag o hwnnw yn ethanol – tanwydd a ystyrir yn “wyrdd” am ei Ewrop, y bydd ffactri Airbus, Brychtyn yn parhau i adeiladu fod wedi ei gynhyrchu o gnydau megis gwenith, india-corn adenydd ond i fath newydd o awyren. Gall fod cyfnod y ac eraill. Gwir fod ethanol yn “garbon niwtral” gyn belled peiriant jet yn dirwyn i ben – y hi, ynghyd â cherbydau a a’i fod yn tynnu yr unfaint o garbon deuocsid o’r atmosffer llosgi glo mewn cartrefi a diwydiannau sydd yn gyfrifol am ag y mae yn ei ddychwelyd yno wrth gael ei losgi. Daw’r ryddhau carbon deuocsid i’r atmosffer. Mae cwmnїau megis ynni i dyfu’r cnydau o’r haul wrth gwrs ond, ar hyn o bryd, Airbus a Boeing eisoes yn arbrofi ar awyrennau hydrogen. rhaid llosgi nwy, rhywbeth nad yw’n adnewyddol, yn y Awyrennau propelor fydd y rhain yn cael eu gyrru gan prosesau o droi’r cnwd yn danwydd. beiriant trydan a fydd yn cael ei fwydo gan gell danwydd hydrogen ac yn gadael dim ar ei ôl ond dŵr. Mae’r chwilio am ddulliau newydd o gynhyrchu ynni yn gorfod prysuro fel y mae’r pryder am newid hinsawdd yn Ynys Môn a Sir y Fflint ar flaen y gad yn gwneud iawn am cynyddu ac un ffynhonnell sydd o dan ystyriaeth fanwl ein difrod i’r blaned – dyna i chi bartneriaeth. yw hydrogen. Fel y gŵyr pawb, nwy ydyw hydrogen a’r Ieuan Jones ysgafnaf a’r symlaf o holl elfennau natur. Mae’n bresennol ynghyd ag ocsigen mewn dŵr ac mae affinedd yn ddau nwy tuag at y naill a’r llall i gynhyrchu dŵr yn ffrwydrol a Llifogydd rhaid meddwl yn ddwys cyn gadael i hydrogen gymryd lle Ergyd mawr oedd i nifer o bobl diodde yn sgil y llifogydd methan fel cyflenwad nwy i’n tai. Mae hydrogen hefyd yn diweddar. Bu nifer o bobl lleol a chenedlaethol yn dioddef bresennol gyda carbon ymhob cyfansoddyn organig sydd unwaith eto yn dilyn y llifogydd mawr a ddaeth i’n tir ar yr yn sylfaen i bopeth byw. 20fed o Ionawr eto eleni. Mae’n ugain mlynedd ers i’r afon Alun gorlifo ger Llys Pont Mae hydrogen hefyd, ers peth amser, o dan ystyriaeth ar y Felin yn yr Wyddgrug ym mis Tachwedd a Rhagfyr 2000. gyfer cell drydanol fel y gellir adeiladu batri allan o nifer Fe gofiwch i’r dŵr boddi dros hanner y dref gyda’r holl ben- ohonynt yn yr un modd â’r gell blwm/asid neu lithium/ trefi ar hyd Ffordd Dinbych yn cael ei heffeithio gan y difrod ion y soniwyd amdanynt ynghynt. Nid metalau megis hefyd. Yn ogystal a’r holl dai fe effeithwyd ar nifer o fusnesi, plwm neu lithium fyddai’r electrodau yn y batri yma ond y bach a mawr, gan gynnwys rhai mawr megis, Aldi, Tesco, nwyon hydrogen ac ocsigen ac fel cell danwydd (fuel cell) Kwik Save (safle Homebargains) Clwb Rygbi, Clwb Criced a PAPUR FAMA 26 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 27 PAPUR FAMA • Cynorthwy-ydd Cwmni ‘Snapyn’ yw’r cwmni teledu a fu yng ngofal y tref- • Dewin a Doti niadau gyda Meinir yn cyfarwyddo a chynhyrchu’r rha- • Gwirfoddolwr glen a Rhian Angharad Davies yn gweithio fel trefnydd ac • Meithrinfa Ddydd ymchwilydd. Mudiad • Pwyllgor Yn ogystal â’r rhaglen deledu o Sir Drefaldwyn, fe drefn- Ewch ar ein gwefan I weld sut I fynd ati I enwebu – siawns wyd a chyhoeddwyd dwy raglen arbennig ar sianel ‘You fo Cylchoedd Sir y Fflint yn haeddiannol o wobr. (GweithgareddauMeithrin Sir y Fflint) Tube’ o Sir Y Fflint. Bu nifer o bobl leol yn gymryd rhan gan gynnwys Mrs. Mary Roberts a’i theulu o Blas Ym Mhow- Podlediadau Mudiad Meithrin ys yn Nhreuddyn, Lowri Mitton o’r Wyddgrug, Ieuan ap Ti a Fi (Gweler: Llun o Nia Parry) Gyda’r Flwyddyn newydd daeth cyfnod Clo arall – ac yn Sion o Rhes y Cae, Cadi Glwys, Rhian a Bryn Davies, gynt anffodus mi rydan ni wedi gorfod rhoi’r gorau i gynnal Ti a o’r Wyddgrug. Mae modd dilyn y rhaglenni yn llawn, gan Mae wedi bod yn anodd yn ystod y cyfnod hwn fanteisio ar mwynhau’r holl eitemau wrth ddilyn y doleni isod. Fi am Dro – a oedd wedi bod yn hynod o lwyddiannus cyn gyfleoedd i siarad â rhieni sy’n ystyried Addysg Cymraeg y Nadolig. i’w plant, ond sydd efallai’n poeni gan nad ydynt yn siarad Diolchwyd i’r Parchedig Bethan Scotford am arwain y Cymraeg eu hunain. Sylwadau Rhieni (di Gymraeg & Cymry Cymraeg) plygeiniau rhithiol ac i Angharad Jenkins am weithredu fel adroddwr rhwng y darnau ar S4C. “It gives us some much needed time with other children Nia Parry fydd yn cyflwyno ein podlediad newydd ac mae’n and parents. Allows us to connect with others and feel less awyddus i glywed gan rieni Cymru ynglŷn ag unrhyw fateri- Plygain (Rhaglen 1) isolated. It’s also been really good to help refresh my Welsh on neu bryderon sydd ganddynt ynglŷn ag Addysg Gymraeg songs and vocabulary to help us continue at home”. a phrofiadau rheini sydd wedi gwneud y dewis. “Mae’r mab wrth ei fodd hefo fod allan yn yr awyr agored https://www.youtube.com/watch?v=yifxPBea1f0 yn sblashio yn y dwr ac mynd am dro. Hefyd, mae’n neis Rhannwch y neges os gwelwch yn dda! Plygain (Rhaglen 2) iddo cael chware hefo plant eraill ac i mi fel rhiant cael E bostiwch y tîm - [email protected] @LlaisCymruWales siarad a mamau eraill”. https://www.youtube.com/watch?v=plwhH-EwaFU “My little boy has been to two sessions so far and has really Gwobrau Mudiad Meithrin enjoyed them. We’ve found it so friendly and welcoming. Mae’n cylchoedd Meithrin yn haeddu canmoliaeth gyda Hanes Y Plygain He loves the singing with actions and it’s so nice to go to a phawb yn gwneud gwaith gwych yn ystod y cyfnod heriol session in real life rather than online”! hyn. Mae’n debyg mai o’r Lladin pulli- Mi fyddwn yn ôl yn gynted ac y cawn ganiatâd! Mae’r Mudiad wedi lansio Gwobrau 2021 (dyddiad cau cantio ‘caniad y ceiliog’ y daw’r gair plygain. Cynhelid y gwasanaeth yn Fodd bynnag mae’r criw Ti a Fi yn ôl ac yn rhyddhau fidio Mawrth 1af). wreiddiol am 3 y bore cyn ei symud byr bob wythnos ar ein tudalen Facebook Mudiad Meithrin Mae’r cyfnod enwebu wedi agor, dyma’ch cyfle i ddiolch a i 4, yna 5, yna 6 o’r gloch ar fore’r Gogledd-Ddwyrain/Canolbarth.Oa nad ydych wedi ymweld dathlu’r holl waith da sy’n digwydd ar lawr gwlad. Eleni Nadolig. Un o wasanaethau’r Eglwys a’r dudalen eto – cofiwch wneud. mae 10 categori gwobr sef; Gatholig oedd y Plygain tan y Diwy- giad Protestannaidd pan fabwysiad- Clwb Cwtsh • Arweinydd wyd ef gan yr Anglicaniaid, ac yna’n Mae Clwb Cwtsh yn ôl. • Chwarae a Dysgu Tu Allan ddiweddarach gan yr Anghydffurfwyr. (Gweler: Llun a dyddiadau Clwb Cwtsh) • Cylch Meithrin Erbyn heddiw, gyda’r nos y cynhelir y Cofnodwch a rhannwch gyda’ch ffrindiau • Cylch Ti a Fi • Cynhwysiant, Cydraddoldeb ac Amrywiaeth gwasanaeth, gan mwyaf. Mae’r gwasanaeth yn agor gyda’r Hwyrol Weddi (mewn eglwys) neu wasanaeth byr (mewn capel). Yna daw’r datganiad ‘Mae’r Y Plygain Rhithiol plygain yn awr yn agored’, sef yn agored i unrhyw un gyflwyno carol blygain. Plant sy’n agor, wedyn pobol ifanc, wedyn parti’r eglwys neu’r ardal, ac yna’r bobl sydd wedi Go Wahanol! teithio yno o bell; os oes mwy nag un parti lleol bydd un o’r rheini yn cloi. Does byth raglen. Mae’r carolwyr, yn a oedd gweld ddwy a aned a fagwyd yn yr Wyddgrug unigolion a phartïon, yn gwneud eu ffordd drwy’r gynul- Dyn arwain ar drefniadau’r Plygain eleni wrth i ni bar- leidfa niferus i lawr i’r gangell neu’r sêt fawr, taro nodyn â hau i wynebu heriau Covid-19. Er gymaint rhwystredigae- seinfforch, a chanu’n ddi-lol. Y carolwyr sy’n penderfynu thau ein trydydd ‘Cyfnod Clo’ cenedlaethol, y mae Meinir trefn y noson er mwyn osgoi cael dau unawdydd yn dilyn ei Siencyn (Cwmni Snapyn) a Rhian Angharad Davies (gynt gilydd, neu ddwy ddeuawd, i gael amrywiaeth yn nhrefn yr o’r Wyddgrug) wedi llwyddo i greu’r profiad ‘o ddathlu’r eitemau. Plygain’ trwy gyfrwng y We a thros S4C. Mae pawb yn canu’n anffurfiol, heb arweinydd. Rhaid cofio Ar ddiwrnod Calan (1af o Ionawr) eleni cafwyd gwledd ar ym mha drefn y canodd pawb er mwyn dilyn yr un drefn yn S4C gyda rhaglen deledu yn dilyn hanes, arferiad a thrad- ail hanner y noson (sef yn yr ail gylch), a chofio pa garolau dodiad y Plygain. Fe gafwyd eitemau o Sir Drefaldwyn a a ganwyd, i osgoi ailganu. Ar y diwedd mae’r dynion sydd chyfweliadau gyda phobl sy’n dilyn ac yn gyfarwydd â’r eisoes wedi cyflwyno carol yn cael eu galw ymlaen i gydga- traddodiad. nu ‘Carol y Swper’. Ar eu gorau, maen nhw’n wefreiddiol. PAPUR FAMA 28 CHWEFROR/MAWRTH 2021 CHWEFROR/MAWRTH 2021 29 PAPUR FAMA Gan fod cymaint heddiw yn symud o’u cynefin i fyw, mae nifer o’r partïon cyfoes yn bartïon newydd a’r rheini’n seil- iedig ar gyfeillgarwch yn hytrach na llinach a gwaed.

Mae’n bosib mai cwndidwyr Morgannwg yn yr unfed ganrif ar bymtheg a ddechreuodd ganu carolau yn y gwasanaethau plygain. Lledodd yr arfer drwy Gymru gan ddod â phregeth ar gân i’r plwyfolion a honno’n ymdrin ag athrawiaeth yr Iawn ac â threfn yr Iachawdwriaeth yng Nghrist, yn ogystal â sôn am ei enedigaeth, ei farwolaeth, a’i atgyfodiad. Mae’r hen garolau yn aml yn ymestyn dros ugain a rhagor o benillion, ac yn drwm o ddiwinyddiaeth Mae plygain gyntaf y tymor yn hudolus, wrth i’r cantorion achubol. Ond erbyn yr ugeinfed ganrif a fflam y Diwygiad ailgyfarfod ar ôl prysurdeb y flwyddyn. Mae cyfeillgarwch Mawr wedi tawelu, nid yw cynnwys y carolau yn gyson gryf dwfn ymhlith y carolwyr ac mae’r swper ar ôl y gwasanaeth yn yr un ffordd. yn elfen bwysig ar y noson.

Rhaid diolch i drigolion sir Drefaldwyn a’r rhan- nau hynny o Wynedd, Wrecsam, Sir Ddinbych a Sir Y Fflint sy’n ffinio â sir Drefaldwyn – Mall- wyd, a Llanymawddwy yn enwedig – am gynnal y traddodiad yn ddi-feth dros y canrifoedd. Dyma gadarnle’r plygain hyd heddiw. Er hynny, cenid yr hen garolau ledled Cymru ar un cyfnod, ac mae’r traddodiad yn agor unwaith eto i gy- nnwys rhannau helaeth o’r wlad, gan gynnwys yr Wyddgrug a phentrefi bach gwledig yn Sir y Fflint, megis Lloc, Treuddyn a Nercwys.

Yn draddodiadol roedd y partïon yn aelodau o’r un teulu, er enghraifft Parti Bronheulog, ac yn HYSBYSEBION ymarfer gartref ar yr aelwyd. Mae gan y carolwyr lyfr o garolau teuluol, a dim ond y teulu sy’n Os hoffech hysbysebu eich gwaith neu gwasanaeth eich cwmni cael eu canu. Yma yn Sir Y Fflint, y mae teulu ym Mhapur Fama gweler y prisiau isod: Cofiwch anfon eich Plas Ym Mhowys (Treuddyn) wedi arwain ar y traddodiad ers degawdau ac maent yn parhau i gymryd rhan yn y Ply- Cenid llawer o’r carolau ar alawon poblogaidd y dydd, a’r Un rhifyn Pris am flwyddyn 1/8 tudalen £7.50 1/8 tudalen £50 geiniau o gwmpas Eglwysi a Chapeli gogledd Cymru. mesurau Cymreig hynny’n cynnwys ‘Ffarwel Ned Puw’, newyddion, hanesion, ‘Clychau Rhiwabon’ a ‘Difyrrwch Gwŷr Caernarfon’. Nid dim ¼ tudalen £15 ¼ tudalen £100 ½ tudalen £30 ½ tudalen £200 ond mesurau Cymreig oedd yn boblogaidd, ond mesurau Tudalen lawn £50 Tudalen lawn £350 hysbysebion a lluniau at:- o Loegr hefyd, a’r rheini’n cynnwys ‘Charity Mistress’,‘Let Mary Live Long’ ac ambell alaw faled. Un arall y mae llawer I drefnu hysbyseb neu i drafod eich anghenion ymhellach [email protected] iawn o ganu arni yn y plygeiniau yw’r alaw ‘Annie Lisle’, cysyllter â Trefor Jones: [email protected]­­ alaw faled o America a ysgrifennwyd yn 1857 gan H. S. Hysbysebion personol/diolchiadau: cyfraniad o £5 os Thompson, Boston, Massachusetts. gwelwch yn dda.

Geiriau cryf, alawon hyfryd, cwmni ffrindiau, a swper ENWAU A RHIFAU FFÔN blasus. Beth mwy sydd ei angen ar neb ar noson oer o aeaf? TANYSGRIFIO MEDI 2018-GORFFENNAF 2019­ Gobeithio y medrwn ddychwelyd at ddathlu yn y c’nawd GOHEBWYR PAPUR FAMA I dderbyn Papur Fama trwy’r post anfonwch y ffurflen isod i’r POSTMON erbyn Medi 1 af pan ddaw 2022! LICSWM CAPEL BETHESDA Nesta Davies Catherine Richards Enid Young naill gyda siec am £13 yn daladwy i “Papur Fama “ neu trefnwch Ddebyd Uniongyrchol 01352 741597 01352 757469 01352 756365 o £13 i “ Papur Fama”, Banc Barclays Yr Wyddgrug, côd cangen 20-25-69, rhif y cyfrif Dr Rhiannon Ifans (golygwyd) Margaret Jones 90720801. Diolch yn fawr am eich cefnogaeth i’r Papur. TREUDDYN 01352 732300 CAPEL PENDRE Mary Roberts Bryn Jones 01352 770219 PENTRE MOCH 01352 700440 Adrienne Allen FFURFLEN TANYSGRIFIO NERCWYS 01244 821286 CAPEL Y WAUN Papur Fama Medi 2018-Gorffennaf 2019 Lis Jones Eirlys Gruffudd 01352 771542 COEDTALON A 01352 754458 Taliad Amgaeaf siec neu rwyf wedi trefnu Debyd uniongyrchol. CHOEDLLAI BWCLE Gareth a Carys Hughes BOBOL BACH Rhiannon Jones 01352 771244 Nia Ellis Enw ………………………………………………………………………………………...... 01244 545298 niaangharad@ Cyfeiriad ………………………………………………………………………………...... hotmail.com ………………………………………………………………………………………………...... CAER Keith Redfern Hum- Gwenllian Magee phreys LLEISIAU ………………………………………………………………………………………………...... 01244 335946 01352 742250 LLENYDDOL Côd Post ………………………………………………………………………………...... Awen Powell SYCHDYN MERCHED Y WAWR [01352] 752468 Ffôn ………………………………………………………………………………………...... Elen Jones Mair Selway powell@makuti. Dychwelyd Aled & Helen Jones Ardwyn, 18 Rhodfa’r Mynydd, Yr Wyddgrug CH7 1GQ 01352 757112 01352 758407 fsnet.co.uk PAPUR FAMA 30 CHWEFROR/MAWRTH 2021 BobolBach Penblwydd Hapus iawn i bawb sy’n dathlu eu penblwydd yn ystod mis Chwefror

Mari Bethan Edwards 11 oed Elsie Niamh Davies 9 oed

Aelodau Newydd! Croeso i Noa Dafydd Wyn Townley a Mali Grug Wynn-Jones, cefndryd o’r Wyddgrug i Glwb y Bobol Bach. Penblwydd Hapus hwyr i’r ddau ohonoch: Noa yn 4 oed ers mis Hydref a Mali yn 3 oed ers Mis Ionawr.

Mae eira wedi cyrraedd ardal papur fama ac mae’n amser adeiladu dyn eira. Torrwch y dar- nau isod ac adeliadu eich dyn eira eich hun. Neu, os ydych yn fentrys, tynnwch lun eich hun dan y thema eira a’i ddanfon at Gwenllian sydd yn gyfrifol am clwb y Bobol Bach (cyfeiriad isod) ac fe wnawn eu dangos yn y rhifyn nesaf.

CLWB Y BobolBach

Llenwch y ffurflen isod a’i hanfon at y cyfeiriad isod gydag 50c i fod yn aelod o Glwb Bobol Bach. Enw: Cyfeiriad

Dyddiad Geni: e-bost: Bobol Bach – 44 Ffordd Byrnwr Gwair Yr Wyddgrug CH7 1FQ