De Geschiedenis Van Kaageiland (Deel 1) Jan Biemond

De geschiedenis van Kaageiland (deel 1) Jan Biemond

Het kerkdorp de Kaag heeft sinds enige jaren de status van beschermd dorps- van watergangen van de Oude Rijn naar gezicht. Niet voor niets, het lintdorp langs de westelijke oever van Kaageiland het noorden. Het overtollige water kan nu kent een rijke historie. Eeuwenlang is het een belangrijke schakel geweest in de met zuidwestenwind via de Zijl, de Does en de Heimanswetering naar het Leidse- scheepvaart en een domein voor vissers die in de rijke visgronden hun brood meer en het Oude Haarlemmermeer stro- verdienden. Door haar geïsoleerde ligging en grote afhankelijkheid van de men en vervolgens door het Spaarne naar scheepvaart is het dorp erg kwetsbaar. Perioden van voorspoed, zoals in de het IJ. Door al dat extra water breiden de Gouden Eeuw, wisselen elkaar af met tijden van schrijnende armoede. Grote meren zich steeds verder uit, waardoor de golfslag krachtiger wordt, met verdere veranderingen doen zich voor in de 19e eeuw wanneer het Grote Haarlem- erosie van de veenoevers tot gevolg. Het mermeer wordt drooggemalen. Het dorp raakt verlost uit haar isolement. kaartje beschrijft de situatie van Rijnland, Door een betere bereikbaarheid en de opkomst van de watersport zetten de het stromingsgebied van de Oude Rijn, veranderingen zich versneld door in de 20e eeuw. Hierover gaat dit eerste deel. rond 1300. In het noorden zien we de In deel 2 vragen we aandacht voor een aantal oude beroepen. Waar zijn al die IJ-dijk, met bij Spaarndam een sluis om Haarlem en Amsterdam te beschermen boeren, beroepsvissers en beurtschippers gebleven? En zoomen we in op enkele tegen de getijden en de gevolgen van een nieuwe bestemmingen, meer passend bij de recreatieve functie van Kaageiland noordoosterstorm. in de 21e eeuw. Langs de zuidoostelijk oever van het Leidsemeer ligt ook een dijk, de Wen- deldijk, die Leiden moet beschermen Het ontstaan van overlast. Aan de grens tussen Holland en tegen wateroverlast bij een storm uit het Kaageiland Utrecht, bij het plaatsje Zwammerdam, noorden. Het vraagteken op de kaart bij Door een hevige stormvloed in het mid- legt men een dam in de Oude Rijn. Hier- de sluis nabij Kaageiland duidt erop dat den van de 12e eeuw verzandt de monding mee verschuift men het probleem van de de precieze locatie van dijk en sluizen van de Oude Rijn bij Katwijk. Het water Hollandse naar de Utrechtse kant, tot groter plekke niet gemakkelijk te achter- kan geen kant meer op. Een groot gebied te woede van de bisschop van Utrecht. De halen is vanwege de vele stormvloeden rond Leiden krijgt te maken met water- oplossing wordt gevonden in het graven en dijkdoorbraken in latere eeuwen.

Elsa Jagerman komt tot de volgende re- constructie. Op Kaageiland loopt de Wendeldijk langs de westelijke oever (thans Julianalaan), buigt vervolgens af naar het oosten over de polderkade (thans Irenelaan) richting Kever en langs de oever van de Aderpolder. Een drietal sluizen is ingetekend: een schutsluis voor de scheepvaart ter hoogte van het huidige gemaal De Leeghwater en een tweetal uit- KAAGEILAND wateringssluizen ter hoogte van de Kever en de Hanepoel. Door al deze maatrege- len ontstaat er een aaneenschakeling van goed bevaarbare meren zonder getijden- bewegingen. Dit markeert het begin van de scheepsvaart tussen Leiden, Haarlem en Amsterdam. In een acte uit 1308 wordt ‘Kaghe’ reeds genoemd, waarschijnlijk in de beteke- nis van ‘buitendijks land’. Een stuk land aan het Kagermeer als onderdeel van het Leidsemeer, noordoostelijk van de Wen- deldijk, nog niet omkaad of bedijkt, dat vele eeuwen later onderdeel zal worden van de Kagerpolder. Onder de eerste bewoners langs de westelijke oever van Rijnland rond 1300. Kaageiland rekenen we een sluiswachter,

ALKMADDERS | MAART 2018 9 een aantal vissers, een herbergier voor de aanlandende schippers, een zeilmaker en een scheepmaker.

Het kerkdorp de Kaag De geschiedenis van het dorp komt let- terlijk tot leven langs de oude lintbebouwing. De intimiteit van de Julianalaan is groot door het eenvoudige, smalle en bochtige profiel, de ongedwongen ligging van de bebouwing, de kleinschaligheid en de sfeervolle doorkijkjes. In de lang- gerekte structuur is nog veel van de oor- spronkelijke bebouwing overgebleven. Deze beeldbepalende bebouwing staat vrijwel zonder uitzondering loodrecht op en aan weerszijde van de weg en siert Wendeldijk (rood) met sluizen rond 1300. de lijst van gemeentelijke monumenten of rijksmonumenten. Ook is er veel oude bebouwing verloren gegaan; je hoeft bij tantse kerk tot op de dag van vandaag. Het noordelijk deel van het eiland steekt wijze van spreken maar een spa in de Het kaagschip op de toren herinnert aan met een punt ‘den Aecken’ in het ‘Kager grond te steken of een stukje verleden het schippersdorp van weleer. Meer’. De ‘Kager Molen’ ten noorden wordt blootgelegd. van de ‘Polder Kade’ bemaalde de Het dorp kent gedurende zijn lange ge- Middenpolder, de eerste inpoldering uit Kaagdorp mag zich al zo’n zeshonderd schiedenis vele schrijfwijzen, zoals Kaag, 1566. Ten westen van Kaageiland zien we jaar ‘kerkdorp’ noemen tot op de dag van De Kaag, De Kage, Caegh, Kaage, Cage, het eiland ‘Vogelscampje’ en noordelijk vandaag. Sedert 1400 is er sprake van een Caghe, Caage of Caeghe. Wij schrijven daarvan het niet nader genoemde kapel, gewijd aan de H. Maria Magdale- ‘in’ of ‘op’ de Kaag. Op een van de eerste eiland Faljeril. De noordelijke punt van na. Het is een hulpkapel bij de parochie- betrouwbare kaarten van Rijnland van dit eiland heet ‘Schans’. Hier bouwden kerk St. Pancratius te Sassenheim. De do- de landmeters Dou en Van Broeckhuy- de Spanjaarden in 1573 een fort. Men den mogen niet op Kaageiland begraven sen uit 1647 zien we het dorp ‘De Kage’ wilde voorkomen dat geuzenschepen bij worden, maar worden per schuit overge- langs de westelijke oever van het eiland. verrassing zouden kunnen doordringen varen naar Sassenheim. Tijdens de refor- Opvallend is het grote aantal huizen, ook tot de stad Leiden om het Spaanse matie bekeert een deel van de inwoners de kerk uit 1618 is ingetekend. beleg te breken. Zo’n honderdtwintig zich tot de nieuwe leer, waarschijnlijk beïnvloed door aanlandende beurtschippers. Er ontstaat een kleine Hervormde (Nederduits Gereformeerde) gemeente die gebruik gaat maken van de kapel. In 1581 wordt de katholieke eredienst verboden in de Republiek. In plaats van een priester komt er nu een predikant overgeroeid uit Sassenheim. Bij slecht weer en ijsgang laat de predikant soms maanden op zich wachten. Vandaar dat er begin 1608 een petitie wordt aangebo- den aan de Classis en aan de Staten van Holland om een eigen predikant te mogen beroepen.

Op 1 september 1608 doet de eerste eigen predikant zijn intrede en in 1618 wordt de kapel vervangen door een kerk met spitse toren, die dienstdoet tot 1873. Op de fundamenten van de oude kerk wordt een nieuwe kerk gebouwd, een kerk gebouwd ‘uit liefdegaven’, die op 15 maart 1874 op plechtige wijze in gebruik wordt genomen en die dienstdoet als protes- Kaart uit 1647. Het dorp ‘De Kage’ als een lint langs de westelijke oever van het eiland.

10 ALKMADDERS | MAART 2018 Spaanse soldaten werden op Kaageiland Toch is de neergang van de economie geen nieuwe getimmertens zijn gemaakt’. ingekwartierd. De inbreuk op de rust dan al voelbaar, er zijn grote financiële De daling zet zich voort in de 19e eeuw. en privacy laat zich raden. Maandag 4 tekorten in ’s lands kas, vooral ten gevol- Van der Aa schrijft in zijn Aardrijkskun- Voor een (h)eerlijk produkt uit de agrarische sector! oktober 1574, de dag na het ontzet van ge van de oorlogsinspanningen rond het dig woordenboek van 1845 dat het dorp Leiden, zijn de Spanjaarden met stille trom rampjaar 1672. De belastingen op vrijwel 28 huizen, 32 gezinnen en 167 inwoners Landwinkel Castelijn vertrokken. De rust keerde weer. Onlangs alle levensmiddelen en dagelijkse ver- telt. Dit blijkt aardig te kloppen met de is bij graafwerkzaamheden een deel van bruiksgoederen worden verhoogd. Deze kadastrale kaart uit 1811 en de volkstel- Past. v.d. Plaatstraat 40 • 2375 AL RIJPWETERING • Tel. 071-5012559 een Spaans harnas teruggevonden. belasting staat bekend als de zout-, zeep-, ling van 1829. De volgende beroepen van heere- en redemptiegelden, d.w.z. de hef- de gezinshoofden worden geregistreerd: Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag 09.00 - 13.00 / 13.30 - 18.00 uur • zaterdag 9.00 - 17.00 uur fing voor het gebruik van zout en zeep, boeren (6), vissers (6), schippers (4), ar- Voorspoed en neergang belasting naar het aantal dienstbodes en beiders (3), zeilmakers (2), zonder beroep Al met al leiden de bewoners van Kaagei- de welstand van de ingezetenen. Ook (2), bakker (1), onderwijzer (1), koop- land eeuwenlang een vrij rustig bestaan, wordt een heffing ingevoerd voor het -ge man-schipper (1), viskoper (1). Minder meedeinend op de golven van de tijd. maal (Kagermolen). dan deze 28 woningen heeft de Kaag niet Voor voldoende inkomsten is men afhan- gekend. Het dieptepunt is bereikt. kelijk van de aanlandende beurtschippers. In de volkstelling van 1680 wordt ook ge- Gaat het goed met de scheepvaart, zoals classificeerd naar beroep. De vermogens WONINGINRICHTING in de Gouden Eeuw met een expansieve positie van de inwoners heeft de warme Kaagdorp door de ogen ZONWERING groei van de steden Amsterdam, Haar- belangstelling van de belastingdienst. van tijdgenoten lem en Leiden, dan gaat het goed met de Men is vooral geïnteresseerd in de ‘ka- Een aantal kunstenaars heeft door de eeu- Huigsloterdijk 24 - 2156 LD Weteringbrug Kaag en gaat het aantal huizen en daar- pitalisten’ (meer dan 2000 gulden) en de wen heen de bijzondere sfeer, de rust en Tel. (071) 331 24 71 - Fax (071) 331 73 28 mee het aantal inwoners flink omhoog. ‘halve kapitalisten’. Onder de kapitalisten ruimte van Kaageiland proberen te van- Ook het aantal herbergen stijgt navenant, op het eiland treft men een kaaskoper, gen in schilderijen, pentekeningen en et- maar daarna gaat het weer slechter met een biersteker annex boterkoper, twee sen. Op de tekening van A.H. Tavernier de scheepvaart. In de 18e eeuw stagneert boeren en de plaatselijke predikant. Bij de uit 1785 naderen we het dorp de Kaag het vervoer te water en dit wordt extra halve kapitalisten treft men een paling- vanaf het Grote Haarlemmermeer. De Verbouwen, renoveren gevoeld op het geïsoleerd liggende eiland. koper, een boer en twee schuitvaarders. spitse kerktoren uit 1618 dient als baken. en onderhoud Men valt terug op wat visserij en klein- Bij de ‘klein-getaxeerden’ veel schippers Een pentekening uit 1770 van H. Schou- schalige landbouw en veeteelt. Het aantal (41), kaaskopers (7), enkele vissers (3), ten toont ijsvermaak rond Kaageiland met NR-Timmerwerken lidmaten van de kerk daalt en daarmee de een chirurgijn, een tapper, een bakker, vanuit het zuiden, met links het nog vol- inkomsten en is er niet voldoende geld maar ook een schoolmeester. Bij de ar- ledig bebouwde eilandje Vogelskamp en WIJ NEMEN GRAAG DE TIJD VOOR U, BEL OF MAIL ONS VRIJBLIJVEND! voor onderhoud van kerk, pastorie of beiders en ‘onvermogenden’ uiteraard rechts de kerk uit 1618. school. veel arbeiders, een wever, een naaister en • WESTEINDE 67B • 06 227 53 529 een dobbert (visser). IJsvermaak op de Kaag is een geliefd on- 2371AW ROELOFARENDSVEEN • WWW.NR-TIMMERWERKEN.NL Uit de kohieren van Alkemade blijkt dat er derwerp voor veel schrijvers uit die tijd, • 071 3316044 • [email protected] in 1544 op Kaageiland 53 gezinnen wor- In de 18e eeuw gaat het verder bergaf- dit is immers het enige moment dat de den aangeslagen voor de Tiende Penning. waarts met de economie. In 1795, direct geïsoleerde ligging van Kaageiland wordt Ze bewonen samen 40 huizen. Kaagdorp na de Vierde Engelse Oorlog wanneer de doorbroken. We citeren: “Het is ligt te be- NR Timmerwerken ADV.indd 4 09-10-12 12:51 is hiermee verreweg het grootse dorp in scheepvaart tot nagenoeg nul is geredu- vroeden, dat dit dorp, hetwelk door zijn het ambacht Alkemade. In 1680 telt het ceerd, is het aantal bewoners tot minder ligging van alle gemeenschap met andere

eiland 697 inwoners verdeeld over zo’n dan een derde gedaald, tot 211. De leeg- plaatsen te lande verstoken is, weinig door Verzekeringen 100 huizen. De Gouden Eeuw is goed staande huizen worden afgebroken, het vreemdelingen wordt aangedaan. Dit is VerzekeringenVerzekeringen OnafhankelijkOnafhankelijk & persoonlijk voor Kaageiland, nimmer in de geschie- puin waarschijnlijk verkocht ter verste- dan ook alleen in de winter het geval, als Pensioenen adviesadvies opop maat.maat. denis kent het eiland zoveel inwoners. viging van de polderkade, ‘terwijl wijders wanneer het bij besloten water door vele

UW ONAFHANKELIJK ADVISEUR PensioenenPensioenen UW ONAFHANKELIJK ADVISEUR www.kuiperadvies.com Hypotheken www.kuiperadvies.com HypothekenHypotheken

brochures magazines HUISSTIJLEN visitekaartjes stickers folders PERIODIEKEN BANNERS boeken enveloppen flyers Drukkerij Bakker & Zn. B.V. Pastoor Onelplein 22 POSTERS 2371 EZ Roelofarendsveen catalogi 1785, Het dorp de Kaag van dichtbij. 1770, IJsvermaak in het dorp de Kaag. T 071 331 45 23 advertenties logo’s E [email protected] I www.drukkerij-bakker.nl PRINTEN EN DRUKKEN ALKMADDERS | MAART 2018 11 Stoomgemaal De Leeghwater vóór de drooglegging van het Kabelpont en veerhuis (midden), omstreeks 1935. Haarlemmermeer, 1845. schaatsenrijders, vooral uit Leyden, be- ter als eerste van de drie gemalen met het Buitenkaag ingeburgerd als tegenhanger zocht wordt; waarom dan ook hier de ge- uitmalen van het water. Om de nadelige van Binnenkaag. woonte heerscht, dat telken winter de eerste gevolgen voor Rijnlands waterbeheer op schaatsenrijder, die uit Leyden aankomt, te vangen is richting Katwijk het Oegst- De Kagers worden door de droogma- voor dien dag, om niet, in de herberg op geesterkanaal gegraven en is het Katwijk- king uit hun isolement verlost. Ze kun- wijn onthaalt wordt.” se Uitwateringskanaal verbreed. Op de nen nu met hun roeiboot uit een van de pentekening van W. Hekking (1845) zien vele wijken of kreken gemakkelijk de we het stoomgemaal Leeghwater vanuit ringdijk bereiken. Wel wordt de behoef- Droogmaking Haarlemmer- het noorden, vanaf het nog niet droogge- te aan een veer geleidelijk groter. In 1886 meer (1840-1852) malen Haarlemmermeer, met op de ach- vestigt Willem Verhoog zich met zijn De relatief kleine meren ten noorden van tergrond het kerkdorp de Kaag. vrouw in het veerhuis: een loods van de Kaageiland sluiten zich in de loop der Op 1 juli 1852 is het Haarlemmermeer ‘droogleggers’ omgebouwd tot woonhuis. eeuwen aaneen tot een grote, dreigende droog. Het duurt nog tot 1855 eer de Eerst wordt met een roeiboot overgezet, binnenzee. De kaart van Melchior Bol- verkaveling kan plaatsvinden. Rond 1860 pas veel later in 1902 komt er een pont stra uit 1740 laat dit verloop met diverse zijn de meeste huizen op de ringdijk in die langs een kabel loopt. Het is een zo- tijdlijnen duidelijk zien. De zware stor- de zogenaamde Leeghwaterbuurt wel ge- genaamde ‘paardenbok’, voornamelijk men van 1834 en vooral 1836 maken de bouwd. Pas in de 20e eeuw raakt de naam bestemd voor het vervoer van vee. De situatie onhoudbaar. Tijdens deze storm wordt het water zo hoog opgezweept dat de polders in de wijde omgeving van Lei- den en Amsterdam onderlopen. Kaagei- land wordt nog net niet opgeslokt door de ‘waterwolf’. Diverse plannen worden gemaakt om ‘De Groote Haarlemmer’ droog te maken. In 1839 wordt de wet op de droogmaking van het Haarlem- mermeer aangenomen, zij het onder protest van beurtschippers en vissers die zich in hun bestaan bedreigd voelen. In 1838 en 1839 komen landmeters de Kaag bezoeken. Eind 1842 komen de eerste polderjongens naar Kaageiland. Op primitieve wijze met schop en krui- wagen graven ze de ringvaart. Het zijn vrijgevochten jongens, niet voor niets worden tijdelijk twee veldwachters aan- gesteld. Voorjaar 1846 zijn ringvaart en ringdijk gereed.

De bouw van het stoomgemaal De Leeg- hwater aan het Kagermeer is dan al in een vergevorderd stadium. In 1845 begint het proefstoomgemaal De Leeghwa- Kaart van Melchior Bolstra uit 1740: de Groote Haarlemmer.

12 ALKMADDERS | MAART 2018 drukte blijft toenemen, het wordt tijd om huizen gebouwd in het groen, de zoge- tionele lintbebouwing langs de westelijke een echte pont in de vaart te brengen. Dit naamde ‘paddenstoelhuisjes’. De Tweede oever uitgebreid met een camping en het gebeurt in 1928. Deze pont, die ook aan Wereldoorlog heeft deze ontwikkelingen genoemde bungalowpark. een kabel wordt voortgetrokken, is bij de fors afgeremd, maar niet gestuit. plaatselijke scheepswerf Akerboom en Er is geen zaak die de Kaagse bevol- Van Lent gebouwd. De grotere bereikbaarheid en de sterke king in de zeventiger jaren van de vo- toename van de watersport maken het rige eeuw meer bezighoudt dan de oe- wonen op de Kaag aantrekkelijk. Zeil- ververbinding met de vaste wal. Met de De 20e eeuw, grote school De Kaag opent in 1952 haar deu- groei van het aantal eilandbewoners en veranderingen ren. In 1958 komt de eerste motorpont. de gestage toename van het toerisme De 20e eeuw luidt het begin in van een Opnieuw is er flinke commotie rond een neemt de gemeente Alkemade in 1964 nieuwe tijd. Het eiland wordt ontdekt. nieuw bouwplan, een bungalowdorp op het pontveer in eigendom over na drie Eerst door kunstschilders, die aanvan- het zuideinde voor semipermanente be- generaties Verhoog om het vervolgens kelijk nog in alle rust, palet en penseel woning met insteekhavens. Men zet door, te verpachten aan de familie Zwetsloot. kunnen hanteren. Een van de bekendste met als gevolg dat in 1961 de eilandbevol- In 1969 neemt men het besluit om de is Marinus Heynes (1888-1963), schilder king verdubbelt. Op de luchtfoto uit 1970 veerpont zelf te gaan exploiteren. Een van licht en water. Als geen ander weet zijn deze veranderingen goed zichtbaar. beslissing met verstrekkende gevolgen. hij de schoonheid van de Kagerplassen We zien Kaageiland vanuit het noordoos- Al snel dreigt de pont, die dag en nacht vast te leggen. Ook de zeilers raken steeds ten met daarachter de eilanden De Kok in bedrijf is, voor de gemeente ‘een schip meer bekend met de Kaag. De oprich- en De Laak. Het middeleeuwse evenwij- van bijleg’ te worden. Er komen verdacht- ting van een zeilvereniging in 1910 bij dige slotenpatroon met de twee verschil- makingen die leiden tot het schorsen van Warmond, de latere Koninklijke Zeil-, lende verkavelingsvormen is goed zicht- de veerlieden op verdenking van frau- Roei- en Motorsportvereniging ‘De Kaag’ baar. In de voorgrond aan de Balgerij zien de. De Commissie Vervanging Pontveer speelt hierbij een rol. Niet veel later wordt we de in 1967 gebouwde Nederlandse Kaag onderzoekt alternatieven voor een de Kaag ook ontdekt door het toerisme. zeilschool met rechts de Ringvaart van pont. Een tunnel en vaste brug vallen al Met zakelijke lenigheid stelt het dorp zich de Haarlemmermeerpolder, die de noor- snel af, te kostbaar of te bezwaarlijk. Via hierop in, veel zomerhuisjes worden ge- delijke punt van het eiland heeft afgesne- een enquête kan de Kaagse bevolking zich bouwd. In 1934 vestigt jeugdherberg De den. Op Kaageiland langs de Ringvaart tenslotte uitspreken voor een beweegbare Trekschuit zich in de leegstaande open- zien we de in 1966 gegraven Coöpera- (tol)brug of een pontveer. Men kiest mas- bare school. Het wordt een ontmoetings- tieve Jachthaven Kaagdorp. Prominent saal voor het behoud van de pont, daarbij plaats voor duizenden, veelal jeugdige aanwezig nabij de pont is ook scheeps- kiezend voor de rust en de intimiteit van internationale gasten. In 1936 wordt de werf C. van Lent en Zonen, bouwer van het eiland. In 1982 komt de exploitatie VVV opgericht, die zich inzet voor een luxe jachten. De scheepswerf is al sinds van de pont weer in particuliere handen betere verlichting van de enige ‘straat’ 1849 gevestigd op het eiland en is mee- (Fa. Ponto) tot volle tevredenheid van de op het eiland en het gedaan krijgt dat de gegroeid met de vraag naar steeds grotere eilandbewoners. Dorpstraat in 1937 wordt geasfalteerd. In en luxere jachten. De loodsen zijn mede dat jaar komt er ook een poststation. Ook daardoor gezichtsbepalende constructies Het eiland ontwikkelt zich tot een geliefd, worden er, niet zonder protest, zomer- geworden. Op het zuideinde is de tradi- kleinschalig watersportcentrum. Kran- tenartikelen roemen de gemoedelijke, ontspannen sfeer, kortom het eilandge- voel. Kaageiland als een ‘oase van rust’ binnen de drukke, overvolle randstad. De roerige jaren zestig en zeventig met uitbundig cafébezoek aan De Bonte Koe en Het Kompas en met verhitte discussies over sluitingstijden zijn voorgoed verleden tijd. In de horecasector ontwikkelen zich geliefde eetgelegenheden, zoals het vanouds bekende restaurant Tante Kee en De Twee Wilgen. De jeugdherberg wordt in 1990 omgebouwd tot hotel Orion. Wel is de tijd voorbij dat de watersporter nog even de lokale winkel kon binnenstappen om wat proviand in te slaan. Met het naderen van de 21e eeuw verdwijnt de mid- denstand geheel van het eiland.

Literatuurverantwoording: zie deel 2 in het volgende nummer Luchtfoto van Kaageiland in 1970. van Alkmadders.

ALKMADDERS | MAART 2018 13 De geschiedenis van Kaageiland (deel 2) Jan Biemond

Het kerkdorp de Kaag heeft sinds enkele jaren de status van beschermd dorpsgezicht. Niet voor niets, het lintdorp langs de westelijke oever van Kaageiland kent een rijke geschiedenis. Eeuwenlang is het een belangrijke schakel geweest in de scheepvaart en een domein voor vissers die in de rijke visgronden hun brood verdienden. In deel 2 vragen we aandacht voor een aantal oude beroepen. We stellen ons de vraag waar al die boeren, broodvissers en beurtschippers zijn gebleven? Tenslotte zoomen we in op de historische kern van het eiland, het gebied rond kerk en pastorie, waar oude beroepen plaats hebben gemaakt voor nieuwe bestemmingen, meer passend bij de recreatieve functie van Kaageiland in de 21e eeuw. Deel 1 verscheen in Alkmadders van maart 2018.

Het boerenbedrijf op Kaageiland Rond 1400 begint men ‘Kaghe’, het stukje buitendijks land aan De lintbebouwing langs de westelijke oever van Kaageiland het Kagermeer, in cultuur te brengen. Men graaft lange even- beslaat slechts zo’n 10% van de ruim 100 ha grote Kagerpol- wijdige sloten door het natte veenland om het land geschikt te der. Het overgrote deel van de polder bestaat uit grasland. Een maken voor kleinschalige landbouw. Door de gestage inklin- uniek veenweidegebied met cultuurhistorische waarden, dat king van het veen schakelt men gedwongen over op veeteelt. onderdeel is van het Hollands-Utrechts veenweidegebied. Het Door verdere bodemdaling moet men het land gaan bescher- wordt gekenmerkt door een middeleeuwse strokenverkaveling, men met kades en later omringen met dijken. De inpoldering is een karakteristieke lintbebouwing, een grote openheid van het feitelijk het sluitstuk van een proces van inklinking gedurende landschap en met bijzondere aantrekkingskracht voor weide- vele eeuwen. Om de waterstand in de polder op peil te houden vogels. gebruikte men aanvankelijk een scheprad, voortbewogen door mens of dier, later de poldermolen.

De eerste polder op Kaageiland met loodrechte verkaveling op het oude lintdorp de Kaag, de Middenpolder, werd gesticht op 25 mei 1566. Het poldertje op het zuideinde, de Zuiderpolder, pas veel later op 6 september 1644. Deze polder heeft een loodrechte verkaveling op de Polderkade, haaks op de verkaveling van de Middenpolder. Ten slotte wordt het poldertje op het noordeinde, de Noorderpolder, gesticht op 13 september 1670. Uiteindelijk worden de drie polders op 10 april 1683 samengevoegd tot één polder. Van de huidige molen, De Kaager, is geen exact bouwjaar bekend, maar men mag aannemen dat dit het jaar 1683 is of iets later. Naast het afvoeren van overtollig water dienen de sloten van het veenweidegebied als natuurlijke barrières voor het vee.

Op een uitsnede van de kadastrale kaart van de Kaag uit 1811 Uitsnede kadastrale minuut van de Kaag uit 1811. De rode zien we de historische lintbebouwing aan beide zijden van de stippen markeren boerderijen/hooibergen. Het noorden bevindt Kagerdijk, nu de Julianalaan. Deze dijkweg volgt de oeverlijn zich rechts.

De boerderij uit 1676 nabij de Ringvaart. Rechts het karakteristieke poortje. Het poortje van dichtbij.

14 ALKMADDERS | JUNI 2018 De Kerkwijck met hooiberg (ca. 1920). Voormalige boerderij Kerkwijck (1968), Rijksmonument. van het ’s Gravenwater en de Dieperpoel. Aan het eind van de 20e eeuw wordt de De volgende boerderij aan de landkant Het eiland had in die tijd nog een over- boerderij afgebroken, ze moet wijken (Julianalaan 13) is boerderij Dank en wegend agrarisch karakter met verspreid voor uitbreiding van de scheepswerf C. Hoop, een boerderij met een lange ge- liggende boerderijen, geaccentueerd met van Lent en Zonen, in het bijzonder voor schiedenis. De foto links toont de karak- een rode stip. Een aantal van deze his- het graven van het Oranje Dok. In 2001 teristieke laatmiddeleeuwse boerderij die torische boerderijen passeert de revue. wordt dit dok officieel geopend door in 1914 is afgebroken en vervangen door De meest noordelijke boerderij, geheel prinses Margriet. Vanaf die dag mag de de huidige boerderij op kosten van de rechts op de kaart (Julianalaan 1) is ge- scheepswerf het predicaat ’Koninklijk’ landheer baron Dirk J.G.J. van Pallandt bouwd in 1676. In de 19e eeuw boerden voeren en spreken we van Royal Van uit Wassenaar. Het is een gemeentelijk hier achtereenvolgens vader en zijn zoon Lent Shipyard, onderdeel van Feadship monument. In 1983 wordt de boerderij, Heemskerk. Van zoon Klaas werd een Royal Dutch Shipyards. na drie generaties Willem Nell, eerst als deel van zijn land onteigend voor het pachter, later als eigenaar, verkocht aan graven van de Ringvaart van de latere Vervolgen we onze weg in zuidelijke de scheepswerf vanwege de aanleg van Haarlemmermeerpolder. richting dan zien we aan de waterkant een omleidingsweg. Ook deze boerderij op Julianalaan 18 de als woning gebruik- verliest haar functie. Jarenlang wordt de In de 20e eeuw zijn hier achtereenvolgens te boerderij Kerkwijck, genoemd naar stal gebruikt voor botenopslag. Er wordt Jan en Cor Clemens veehouder. Lange de aanliggende wijk tegenover de kerk. weinig of geen onderhoud gepleegd. In tijd is het poortje van Clemens tussen Rond 1920 is de boerderij in bezit van de het rieten dak van de stal beginnen ga- boerderij en stal een bezienswaardigheid. familie Loogman en nog volop in bedrijf, ten te vallen, het is geen sieraad voor het De boerderij wordt in de jaren zeventig getuige de hooiberg op de foto van de dorp. De Dorpsraad spreekt zijn zorg aangekocht door P.J. Dieckman, anti- Kerkwijck. In de jaren dertig verliest de hierover uit. Dick van Lent, directeur quair, die het geheel zodanig verbouwt boerderij haar functie en wordt gekocht van scheepswerf Royal Van Lent voelt dat alle historische elementen, inclusief door Prof. Visser, een Delftse hoogleraar, zich aangesproken en vraagt zijn broer het poortje, verloren gaan. De boerde- die als een van de eersten rust en ruimte pastoor Kees van Lent om raad, die ver- rij verliest zijn functie. Een deel van het komt zoeken op Kaageiland. Nu woont volgens plannen ontwikkelt om van de weiland werd al in 1965 gebruikt voor het hier de familie H. Ruis. Het een Rijksmo- stal een plek te maken voor ontmoeting, graven van de Coöperatieve Jachthaven nument. stilte, bezinning en spel. Dit heeft in 2007 Kaagdorp.

De laat-middeleeuwse boerderij Dank en Hoop. Nieuwe boerderij Dank en Hoop uit 1915.

ALKMADDERS | JUNI 2018 15 Boerenhofstede van de familie Van Ruiten, Julianalaan 29, 1937, Rijksmonument. Schilderij Jan van Goyen, Gezicht op Kaageiland met kerk uit 1618 gezien vanaf het Leydse Meer (ca. 1650). geresulteerd in het Bezinningscentrum lianalaan 29 is nog volop in bedrijf. Sinds op de kaart van Rijnland uit 1611 van Stal op de Kaag: stal, schuur, hooiberg, 1872 heeft de familie Van Ruiten hier een Floris Balthasarsz van Berckenrode. We zwemplek, labyrint en laarzenpad, waar veehouderij. Ook hier stond oorspronke- zien het eiland ‘de Kaech’ met noordelijk bezoekers kunnen nadenken over zin lijk een hooiberg aan de weg. In juli 1951 daarvan het ‘Cager Meer’ als onderdeel en kwaliteit van leven en kunnen genie- ging deze in vlammen op. Ook deze boer- van het veel grotere ‘Leydse Meer’. De ten van de rust en ruimte van de polder. derij is een rijksmonument. Tenslotte is ingetekende zeilschepen illustreren de op het zuideinde boer Vlugt nog actief. vrachtvaart tussen Leiden, Haarlem en De daggelders van boerderij Dank en Door de schaalvergroting en gelet op de Amsterdam via het ‘Lange Rack’ om het Hoop woonden op Julianalaan 25/27, matige bereikbaarheid ziet het er naar uit eiland ‘Abnes’ (Abbenes). Het moet een een tot dubbele woning verbouwd boer- dat er in de nabije toekomst nog slechts boeiend gezicht geweest zijn al die Kaag- derijtje. Van 1845-1900 boerde hier Hui- ruimte is voor een enkele veehouderij. schepen, koffen, galjoten en boeiers met bert Kortekaas. Aan de weg stond toen hun bruine zeilen. een kleine hooiberg met een enkele roe en het voorste deel van de woning bood Beurtschippers op de Kaag Verscheidene kunstschilders en te- ruimte aan zes koeien. Het belang van de scheepvaart in de kenaars hebben dit beeld vastgelegd De naastgelegen gelegen boerderij op Ju- Gouden Eeuw wordt mooi geïllustreerd voor het nageslacht. De Leidse kunst- schilder Jan van Goyen (1596-1656) toont ons Kaageiland met het kerkje uit 1618 vanuit het noorden, vanaf het Kagermeer, met rechts op de achter- grond nog net zichtbaar de Hoogland- se Kerk en de Pieterskerk in Leiden. De tekening van Pieter Idserts Portier (1698-1781) is vanuit hetzelfde gezichts- punt gemaakt, maar een eeuw later. Bei- de afbeeldingen geven niet alleen een in- druk van de levendige scheepvaart, maar ook van de visserij op het Kagermeer.

De vrachtvaart langs Kaageiland is aan een octrooi gebonden. Slechts met een octrooi kon een veer(vracht)dienst worden onderhouden. In 1598 bezit de stad Leiden 27 Kaagschepen die op Amster- dam varen. Amsterdam bezat er slechts zeven. Men heeft toen een verdrag geslo- ten waarbij het veer ‘gemeen’ werd ver- klaard. Elke stad kreeg evenveel schepen. Totaal gaan er 30 schepen in de vaart, die onder de schippers uit Leiden en Am- sterdam zijn verdeeld. Kaagschepen zijn populair in de 17e en Kaart van Rijnland (uitsnede) uit 1611. begin 18e eeuw. Het zijn overnaads ge-

16 ALKMADDERS | JUNI 2018 Schilderij Jan van Goyen, Gezicht op Kaageiland met kerk uit 1618 gezien vanaf Tekening Pieter Idserts Portier, Een ijker met turf, nevens het dorp de Kaag, bij het Leydse Meer het Leydse Meer (ca. 1650). (ca. 1750).

bouwde vrachtscheepjes met platte bo- vooral hout maar ook fruit, boekweit, van Holland. Het Kagermeer werd toen dem, zeer geschikt voor ondiep water, rogge, bezems en andere artikelen. De nog ‘s Gravenwater genoemd, nu heet al- met voorplecht en laadruim, zo’n 50 voet gehele handel vanuit deze streek wordt leen het stukje water tussen Kaageiland lang. A.G. van der Steur toont aan dat gemonopoliseerd vanuit de Kaag. en het eiland Faljeril nog zo. In 1433 gaat deze Kaagschepen ook rond de Kaag ge- de stad Leiden deze vroonwateren pach- bouwd werden. Een van de werven lag Tellen we in 1680 nog 41 schippers, eni- ten. Vanaf 1584 wordt ze eigenaar. De op de noordelijke punt van Faljeril, de ge ventjagers en schuitvaarders, uit re- vroonwateren beperken zich niet tot de Schans genoemd, bekend van het Leidse keningen van 1739 en latere jaren blijkt Kaagse wateren. Ruwweg viel hier al het beleg. Behalve Kaagschepen werden op dat deze vaart op de grote rivieren voor viswater tussen Leiden, Haarlem en Am- deze werf ook veel zogenaamde ijker- de Kaagse schippers vrijwel ten einde is. sterdam (Groot-Haarlemmermeer) on- schepen gebouwd voor het vervoer van Het verdwijnen van de riviervaart van der. De stad Leiden gaat de visserij ver- turf. Op Vogelskamp, het kleine eilandje deze schippers valt samen met de ach- pachten aan enkele welgestelde pachters voor het dorp, was in het begin van de teruitgang van de groenteteelt in het ge- die het viswater weer onderverhuren. 18e eeuw ook een scheepswerf. Ook hier bied rond Leiden. Van de glorietijd van Generaties vissers hebben op het ruime werden ijkerschepen gebouwd. de Kaagse schippers blijft weinig over. en visrijke water rondom Kaageiland Uit tolrekeningen blijkt dat Kaagse Ook in ons huidige tijdsgewricht is er op hun brood verdiend, veel historische af- schippers in de eerste jaren van de 17e enkele zandschepen na weinig meer over beeldingen getuigen hiervan. eeuw op de Gelderse wateren voeren, van de beroepsvaart. Gelukkig is de ple- Bekende vissersnamen op Kaageiland maar ook spoedig op Maas en Rijn. Aan- ziervaart hiervoor in de plaats gekomen. zijn Koelewijn, Paling en Van Nieuw- vankelijk vervoerden ze uien en kool, Bij mooi weer, op zonen feestdagen, is koop. Pieter Jan Koelewijn komt in 1700 afkomstig uit het Leidse tuinbouwge- het aantal zeilschepen en motorboten op Kaageiland wonen. Hij is een telg uit bied, en vis uit Katwijk. In 1658 wordt niet meer te tellen. een oud vissersgeslacht uit Bunschoten/ dit assortiment van stroomopwaarts ver- Spakenburg. Op ‘Veluwse wijze’ bouwt voerde goederen uitgebreid met knol- hij een boerderij, die opvalt door zijn len, gedroogde vis, schuurzand, aarden Broodvissers op de Kaag stevigheid, geheel anders dan de omlig- potten en vele andere artikelen. Op de Oorspronkelijk behoorden de Kaagse gende Kaagse woningen. Onder het rie- terugweg, stroomafwaarts, vervoert men wateren tot het viswater van de Graven ten dak wonen vijf generaties Koelewijn,

Visserslocatie Julianalaan 66 in 1968; nu restaurant De Twee Wilgen. Visnetten drogen op locatie Julianalaan 38, ca. 1902.

ALKMADDERS | JUNI 2018 17 het vertrek van de laatste visserstelg Sjaak van Nieuwkoop in 2011 (zoon van Cornelis van Nieuwkoop) op visserslocatie Julianalaan 26 komt er een einde aan de broodvisserij.

De 21e eeuw; nieuwe bestemmingen We zoomen in op de historische kern van het eiland (luchtfoto van Kaageiland uit 2010) met links de Protestantse kerk, daarachter de contouren van de nieuwe Algemene Begraafplaats Kaag (2009), in het midden de pastorie en geheel rechts de voormalige boerderij Dank en Hoop. In de voorgrond aan de waterkant zien we de opstallen van de oude visserslocatie annex poststation (Julianalaan 26) Luchtfoto van Kaageiland in 2010, ingezoomd op kerk, pastorie en boerderij. van de familie Van Nieuwkoop.

Dit gebied heeft de laatste tien jaar grote die allen het beroep van visser uitoefe- rond Leiden ontstaan diepe putten in veranderingen ondergaan. Op initiatief nen. Sinds 1987 is hier het restaurant De de bodem die grote delen onbruikbaar van (oud-)Kager Kees van Lent, pas- Twee Wilgen gevestigd. maken voor de visvangst. Ook de opko- toor te Hoofddorp van de H. Joannes de mende watersport, de bouw van de vele Doperparochie, zijn hier nieuwe, eigen- In 1761 doet de familie Van Nieuwkoop steigers en jachthavens en de stroperij tijdse bestemmingen voor in de plaats zijn entree op de Kaag. Zij verlaten hun zijn de oorzaak van veel schade aan de gekomen. We noemen hier het Bezin- plekje aan de Noord-Aasche Vliet bij visstand. Hoewel tegenwoordig de wa- ningscentrum Stal op de Kaag als nieu- Zoetermeer om hun geluk te beproeven tervervuiling is teruggedrongen is dit we bestemming voor boerderij Dank op de ruime wateren rond Kaageiland. ook een belangrijke factor geweest in de en Hoop. De nieuwe bestemming voor Zij zullen het vissersberoep zeven gene- gestage teloorgang van de beroepsvisse- de oude visserslocatie is het Logeerhuis raties lang, zo’n tweehonderdvijftig jaar, rij op de Kagerplassen. Het zijn de Van Kaagervaaring voor mensen met een be- op verschillende locaties in het dorp uit- Nieuwkopen die in de 20e eeuw als laat- perking. oefenen. sten dit oude beroep nog uitoefenen. De De droogmaking van het Haarlemmer- broers Jan en Dirk en hun neef Cornelis Zondag 30 april 2017 is burgemees- meer in 1852 betekent dat nogal wat hebben meer dan eens model gestaan ter Marina van der Velde van Kaag en broodvissers op Kaageiland hun beroep voor artikelen in dag- en weekbladen. Braasem aanwezig bij de viering van de moeten beëindigen. Telde het dorp in Onder leiding van Dirk van Nieuwkoop tiende verjaardag van Bezinningscen- 1829 nog zes beroepsvissers, in 1860 kwam op locatie Julianalaan 38 de pa- trum Stal op de Kaag. Bij deze gelegen- slechts drie. In de 20e eeuw zet de daling lingrokerij tot grote bloei en kreeg zijn heid verricht zij de officiële opening van gestaag door. Door het zandzuigen in de bedrijf grote bekendheid. Zoon Jan leidt het Logeerhuis Kaagervaaring aan de jaren zestig voor de aanleg van wegen het bedrijf tot in de jaren negentig. Met waterkant op Julianalaan 26. Een rol-

Meditatieve uitzichtplek met een kring van 12 eiken en beelden van bijbelse vrouwen.

18 ALKMADDERS | JUNI 2018 Het Logeerhuis Kaagervaaring. stoelvriendelijk huis, naast de haven van de fluisterboot met dezelfde naam, waar een enthousiast team van schippers en matrozen van de fluisterboot klaar staat om mensen met een beperking vanuit de rolstoel de Kaag te laten erva(a)ren. Met de opening van het logeerhuis kan nu een vaartocht gecombineerd worden met een verblijf in het logeerhuis.

Op een lichte verhoging van aarde aan de waterkant naast het logeerhuis en de fluisterboothaven zijn in de oude visser- stuin twaalf eiken in een kring geplant, daarbinnen een wandelpad met stenen banken afgewisseld met beelden van bijbelse vrouwen. Twaalf sterke vrouwen, in basalt gehakt door zusters van het Lioba-klooster uit Egmond. Na een jaar Bijbels Museum in Amsterdam en een tussenstop in de Bijbelse beeldentuin in Hoofddorp zijn ze sinds april 2017 te bewonderen op hun definitieve plek op Kaageiland. Een meditatieve uitzichtplek in de open lucht aan het water.

Ten slotte Vanuit de rolstoel genieten op de We beëindigen de geschiedenis van polderkant geheel links de Protestantse Fluisterboot Kaagervaaring. Kaageiland met een recente luchtfoto kerk, daarnaast in het midden de ge- van de historische kern van het eiland. renoveerde pastorie en rechts het bezin- FOTOBIJDRAGEN: KEES VAN DER VEER Vergelijken we deze luchtfoto met die uit ningscentrum Stal op de Kaag. Oude be- 2010, dan zijn de nieuwe bestemmingen roepen en bestemmingen hebben plaats REFERENTIES: goed zichtbaar. Midden op de foto, in de gemaakt voor nieuwe, meer passend bij ■ MILJA VAN TIELHOF, PETRA J.E.M VAN DAM, WATER- STAAT IN STEDENLAND, HET HOOGHEEMRAADSCHAP voorgrond aan de waterkant, zien we het de recreatieve functie van Kaageiland. VAN RIJNLAND VOOR 1857, 2006. logeerhuis Kaagervaaring, de haven voor Het is goed om te constateren dat een ■ PAUL SCHEVENHOVEN (REDACTIE), CANON VAN de fluisterboot met rechts daarvan aan ‘beschermd dorpsgezicht’ niet alleen RIJNLAND, 2015. de waterkant de meditatieve uitzichtplek conserveert maar ook ruimte laat voor ■ ELSA JAGERMAN, DE KAAG EN DE KAGERPLASSEN annex beeldentuin. Daar weer naast, ge- nieuwe initiatieven en nieuwe bestem- DOOR DE EEUWEN HEEN, 1973. heel rechts, zien we het zwemstrand be- mingen die bijdragen aan de toekomst ■ C.B. ROOS, HET KERKDORP DE KAAG, 1967. horende bij de Stal op de Kaag. Aan de van Kaageiland. ■ JAAP DONKERS, EEN KERK AAN HET GRAVENWATER, 1999. ■ JAN BIEMOND, DE PASTORIE OP DE KAAG, ALKMAD- DERS, NR. 134, JAARGANG 34, JUNI 2016. ■ A.G. VAN DER STEUR, TUSSEN KAAG EN BRAASSEM, BIJDRAGEN TOT DE GESCHIEDENIS VAN ALKEMADE, 1984. ■ GERT WENTZEL, MARINUS HEIJNES, SCHILDER VAN LICHT EN WATER, 2012. ■ A.G. VAN DER STEUR, SCHEEPSBOUW ROND DE KAGERPLASSEN IN VROEGER EEUWEN, 1960. ■ JAN BIEMOND, HET VISSERSGELACHT VAN NIEUW- KOOP, KAAGEILAND 1761-2011, ALKMADDERS NR. 118 EN 119, JAARGANG 29, 2012. ■ M. VAN RIJSBERGEN, BEZINNINGSBOERDERIJ JULIANA- LAAN 13, ALKMADDERS, NR. 97, MAART 2007. ■ ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN, KRANTENARCHIEF EN BEELDBANK. ■ W.F. LEEMANS, SCHIPPERS UIT DE KAAG OP RIJN, WAAL EN MAAS, LEIDS JAARBOEK 1988. ■ JAN VAN NIEUWKOOP, DE KAAG; OUDE HERINNERIN- GEN AAN BINNEN- EN BUITENKAAG, 1983. ■ VERENIGING DORPSGEMEENSCHAP DE KAAG, LOG- Luchtfoto van de historische kern van Kaageiland, augustus 2017. BOEK VAN HET KAAGSE VEER, 1978.

ALKMADDERS | JUNI 2018 19