Arkusz JEZIORANY (138)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Marek Gałka*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko* Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………..

Spis tre ści I. Wst ęp – M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ...... 16 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby – P. Kwecko ...... 21 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ...... 38 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 40 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, K. Wojciechowska ...... 42 XIV. Literatura ...... 43

I. Wst ęp

Arkusz Jeziorany Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Pol- geol SA w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowisko- wej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano Informacje za- mieszczone w Mapie geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeziorany (Jurczak-Drabek, 2006). Mapa geo środowiskowa składa się z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania od- padów. Plansza A przedstawia dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjo- graficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc

3 przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego w Olsztynie, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz urz ędów administracji lo- kalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złó Ŝ kopalin zostały zamiesz- czone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Jeziorany rozci ąga si ę mi ędzy 53°50’ a 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej i 20°30’ a 20°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do województwa warmi ń- sko-mazurskiego. Przewa Ŝaj ąca jego cz ęść znajduje si ę w granicach administracyjnych powiatu olszty ńskiego, w skład którego wchodz ą gminy: Jeziorany, Barczewo, Dywity i Dobre Mia- sto. Niewielki fragment w północnej cz ęś ci obszaru arkusza nale Ŝy do gminy Lidzbark War- mi ński (powiat lidzbarski). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2001) cały obszar arkusza le Ŝy w obr ębie mezoregionu Pojezierze Olszty ńskie, które jest cz ęś ci ą makroregionu Pojezie- rze Mazurskie (fig.1). Pojezierze Olszty ńskie jest zachodni ą cz ęś ci ą Pojezierza Mazurskiego. Jest to obszar wysoczyzny polodowcowej powstałej w czasie recesji zlodowacenia wisły. Jest on zró Ŝnico- wany morfologicznie, deniwelacje terenu dochodz ą do 100 m, a w centralnej cz ęś ci obszaru wzniesienia moren czołowych si ęgaj ą nawet do około 200 m n.p.m. Wysoko ść wzgl ędna nie- których form morfologicznych dochodzi do 70 m. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie jeziora Wad ąg przewa Ŝaj ą osady akumulacji wodnolodowcowej. Zdecydowanie wi ększ ą cz ęść powierzchni omawianego obszaru stanowi wysoczyzna falista, z ró Ŝnorodnymi formami akumulacyjnymi i zagł ębieniami bezodpływowymi. W niektórych z nich powstały jeziora. ObniŜenia morfologiczne wypełniaj ą utwory organiczne. W południowej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą faliste powierzchnie sandrowe i zastoiskowe oraz tarasy

4 kemowe. Powierzchnia terenu wyra źnie obni Ŝa si ę w kierunku doliny Symsarny i jeziora Wa- dąg do około 120 m n.p.m. (Morawski, 2003).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Jeziorany na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie, Mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie, 841.58 – Równina Ornecka, 841.59 – Równina S ępopolska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie

Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza Jeziorany nale Ŝy do mazurskiej dzielnicy klimatycznej (Wiszniewski, 1973). Charakteryzuje j ą wysoka wzgl ędna wilgotno ść powietrza (średnio około 70%) oraz średnie roczne temperatury powietrza od +6,5 do +7,2°C. Roczne opady atmosferyczne nieco przekraczaj ą średni ą krajow ą i wynosz ą od 620 do 650 mm/rok. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę od 80 do 100 dni w roku. W ci ągu roku przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku zachodniego i północno-zachodniego. UŜytki rolne obejmuj ą około 60% powierzchni całego arkusza. Wyst ępuj ą tu gleby chronione zaliczane do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. Lasy zajmuj ą kilka procent powierzchni arkusza i wyst ępuj ą głównie w południowej i północnej cz ęś ci arkusza mapy.

5 W granicach opisywanego obszaru znajduj ą si ę fragmenty miast Jeziorany i Barczewo, które s ą siedzibami gmin. Miasto Jeziorany liczy około 3,5 tysi ąca mieszka ńców. Działalno ść gospodarcza na jego terenie zwi ązana jest z przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym i produkcj ą wyrobów z drewna. Na obszarze arkusza Jeziorany znajduje si ę północna cz ęść miasta Bar- czewo, które liczy około 7,5 tysi ęcy mieszka ńców. Zlokalizowane s ą w nim: tartak, młyn, zakłady mechaniki pojazdowej, stacje paliw oraz liczne placówki usługowe. Pozostały obszar arkusza ma charakter typowo rolniczy, gdzie dominuje gospodarka oparta na byłych pań- stwowych gospodarstwach rolnych. Cz ęstymi uprawami na tym terenie s ą buraki cukrowe i pszenica. Znaczna cz ęść obszarów rolnych nie jest obecnie u Ŝytkowana. Hodowl ę bydła i trzody chlewnej równie Ŝ prowadzi si ę w ograniczonym zakresie. Na omawianym obszarze nie ma wi ększych zakładów przemysłowych. Działaj ą tu jedynie drobne zakłady usługowe i niewielkie sklepy. W okolicy jezior intensywnie rozwija si ę budownictwo rekreacyjne, co powoduje zmian ę zagospodarowania terenu z typowo rolniczego na rekreacyjny i agrotury- styczny. W rejonie Kronowa, Łapki, Derca i Nowych Włók prowadzi si ę eksploatacj ę pia- sków i Ŝwirów. Mieszka ńcy wszystkich miejscowo ści znajduj ących si ę na obszarze arkusza Jeziorany zaopatrywani s ą w wod ę z sieci wodoci ągów. Sie ć kanalizacyjna obejmuje prak- tycznie tylko Jeziorany i Barczewo. Sie ć dróg na obszarze arkusza jest dobrze rozwini ęta i do ka Ŝdej wsi prowadzi droga as- faltowa. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment drogi krajowej nr 16, która ł ączy Ogrodniki (na wschodniej granicy pa ństwa) z Olsztynem. Z północnego-wschodu na południe przebiega droga nr 595 Jeziorany-Barczewo.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeziorany (Morawski, 2003). Teren obj ęty arkuszem Jeziorany w cało ści poło Ŝony jest na obszarze syneklizy perybał- tyckiej. Podło Ŝe krystaliczne wyst ępuje na gł ęboko ści około 1900 m. Osady paleozoiczne reprezentowane s ą przez: kompleks mułowców dolnego kambru o mi ąŜ szo ści około 60 m oraz piaskowce, dolomity i anhydryty permu o mi ąŜ szo ści do 200 m. Z okresu mezozoiku pochodz ą osady: triasu (400 m iłowców i mułowców), jury (500 m mułowców i piaskowców) i kredy (400 m piaskowców, margli i mułowców). Utwory kenozoiczne o ł ącznej mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 260 m zostały rozpoznane na całym obszarze arkusza Jeziorany. Pod wzgl ędem stratygraficznym obejmuj ą one cały pale-

6 ogen i neogen. Osady paleogenu reprezentowane s ą przez piaskowce bardzo drobnoziarniste i piaski drobnoziarniste kwarcowo-glaukonitowe paleocenu. Na nich zalegaj ą piaski glaukonitowe z łyszczykami eocenu o mi ąŜ szo ści około 40 m oraz kompleks utworów oligoce ńskich o mi ąŜ szo ści od 70 do 116 m. S ą to: piaski kwarcowo-glaukonitowe (warstwy mosi ńskie dolne), piaski kwarcowe i mułki (warstwy czempi ńskie), mułowce i piaski oraz mułki piaszczyste (warstwy mosi ńskie górne). Z okresu neogenu rozpoznane zostały mioce ńskie piaski i mułki z wkładkami w ęgli brunatnych z rejonu Kronowa i D ągów o mi ąŜ szo ści do 90 m. Na nich wyst ępuj ą iły i mułki pstre z wkładkami w ęgli brunatnych pliocenu o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 50 m (Morawski, 2003). Osady czwartorz ędowe na obszarze arkusza Jeziorany tworz ą ci ągł ą pokryw ę (fig. 2). S ą bardzo zró Ŝnicowane pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści, od około 40 m w cz ęś ci południowo- zachodniej, w rejonie Doł ęgi-Ro Ŝnowo, do 179 m w Radostach, 156 m w Słupach oraz 147 m w Jezioranach. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych ma zwi ązek z urozmaicon ą rze źbą powierzchni podczwartorz ędowej jak równie Ŝ z przebiegiem procesów denudacyjnych, erozyjnych i akumulacyjnych w plejstocenie i holocenie. Profil utworów plejstocenu reprezentowa- ny jest przez osady glacjalne i wodnolodowcowe zlodowace ń: najstarszych, południowopol- skich, środkowo- i północnopolskich. Osady zlodowace ń najstarszych (narwi) i interglacjału augustowskiego zostały stwierdzone tylko w gł ębokich strukturach powierzchni podczwartorz ędowej w postaci: glin zwałowych (do 30 m w cz ęś ci północnej), piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (do 40 m w Jezioranach). Lądolód zlodowace ń południowopolskich wkraczał trzykrotnie na obszar arkusza Jezio- rany pozostawiaj ąc piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści kilkunastu metrów, z poziomem bruku w sp ągu w Jezioranach, a nast ępnie gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 34 m, które reprezentuj ą zlodowacenie nidy. Kolejne dwa poziomy glin zwałowych s ą zwi ązane ze zlodowaceniem sanu. Profil osadów zlodowace ń południowopolskich ko ńcz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 11 m stwierdzone w Kronowie. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń południowopolskich waha si ę od 80 m w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza do około 20 do 50 m na pozostałym obszarze. Na osadach zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą piaski i mułki rzeczno-jeziorne interglacjału mazowieckiego, nawiercone w Radostach, Barczewku, Kronowie, o mi ąŜ szo ści od 20 do 50 m. Osady tego typu wyst ępuj ą pod przykryciem osadów lodowcowych zlodowace ń środkowopolskich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Jeziorany na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, – 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namu- ły; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenie środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski … (Marks i in. red, 2006)

Osady zlodowace ń środkowopolskich s ą powszechne na powierzchni badanego obszaru. Tworz ą je dwa lub trzy kompleksy glin zwałowych oraz towarzysz ących im osadów akumulacji zastoiskowej i wodnolodowcowej, zlodowacenia odry i warty. Wyst ępuj ą one w postaci piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (w Radostach, Kronowie Mi ędzylesiu o mi ąŜ szości

8 około 20 m), piasków i mułków zastoiskowych o mi ąŜ szo ści do 4 m we wschodniej cz ęś ci arkusza. Osady okruchowe rozdzielone s ą piaskami i mułkami rzeczno-jeziornymi o mi ąŜ szo- ści do 11 m w okolicy Kronowa. W czasie interglacjału eemskiego nast ąpiła denudacja osadów zlodowace ń środkowo- polskich. W dolinach rzek zachowały si ę piaski rzeczne o mi ąŜ szo ści dochodzącej do około 15 m (w Lekitach), a w rejonie Ustnik-Wojtówko zidentyfikowano seri ę piasków drobnoziar- nistych i mułków o mi ąŜ szo ści do 25 m, pod przykryciem osadów ostatniego zlodowacenia (Morawski, 2003). Ostatnie ogniwo plejstocenu na obszarze arkusza Jeziorany stanowi ą osady zlodowace ń północnopolskich (wisły). Tworz ą one ci ągły poziom o mi ąŜ szo ści od kilkunastu do ponad 80 m. W kompleksie osadów zlodowacenia wisły mo Ŝna wyró Ŝni ć cztery zasadnicze poziomy stratygraficzne: dwa dolne – zastoiskowy i wodnolodowcowy, główny – glacjalny i górny re- cesyjny – wodnolodowcowo-zastoiskowy. Gliny zwałowe na omawianym obszarze buduj ą wysoczyzn ę polodowcow ą lub pokrywaj ą ró Ŝnorodne formy akumulacyjne. Stanowi ą one przewa Ŝnie zwarty kompleks, sporadycznie dwudzielny lub w postaci szeregu warstw oddzie- lonych osadami przemytymi. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi od kilkunastu do ponad 20 m, a w przypadku kiedy obejmuj ą kilka poziomów, nawet kilkadziesi ąt metrów (Jeziorany 130 m, Radostowo 90 m). Poziom wodnolodowcowo-zastoiskowy obejmuje osady i formy powstałe w kilku etapach deglacjacji badanego obszaru. S ą to co najmniej dwa poziomy sandrowe, trzy poziomy tarasów kemowych oraz dwie generacje zastoisk. Poziom ten wyst ępuje na wi ększej cz ęś ci obszaru arkusz Jeziorany, a jego mi ąŜ szo ść przekracza 20 m. Osadem, który ko ńczy sedymentacj ę stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich s ą iły i mułki zbiorników bezodpływowych, które le Ŝą zwykle na piaskach wodnolodowcowych, a ich mi ąŜ- szo ść wynosi około 4 m w rejonie Studzianki, 6 m w rejonie Derca i kilkadziesi ąt centyme- trów w rejonie Mi ędzylesia (południowo-zachodnia cz ęść obszaru). Na obszarze arkusza Jeziorany wyst ępuj ą równie Ŝ osady czwartorz ędu z pogranicza plejstocenu i holocenu – gliny piaszczyste deluwialne o mi ąŜ szo ści do kilku merów, piaski eoliczne wyst ępuj ące sporadycznie o mi ąŜ szo ści do 2 m, piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych o mi ąŜ szo ści do kilku metrów rozpoznane u podnó Ŝa stromych stoków (w rynnie subglacjal- nej Lamkowo-Barczewo), piaski den dolinnych rzeczne osadzone w korytach Pisy, Orze- chówki i Kirsny oraz gliny, Ŝwiry i głazy rezydualne wyst ępuj ące w Lekitach. Z okresu holocenu pochodz ą piaski i mułki sto Ŝków napływowych, o mi ąŜ szo ści od 2 do 3 m, wyst ępuj ące w rejonie Barczewka, przy uj ściu Orzechówki do jeziora Wad ąg oraz

9 u uj ścia Kirsny, kreda jeziorna oraz gytie rozpoznane wokół zarastaj ących jezior i jako wypeł- nienie wyschni ętych mis pojeziornych w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru (mi ąŜszo ść do 4,0 m), a tak Ŝe torfy i namuły torfiaste wyst ępuj ące powszechnie w obrębie zabagnionych den dolinnych. Najwi ększe torfowiska zlokalizowane s ą w rejonie: Jezioran, Studnicy oraz Kro- kowa, na północ od Lamkowa, na zachód od Kronowa i w rejonie D ąbrówki Wielkiej (Mo- rawski, 2003).

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie w granicach obszaru arkusza Jeziorany udokumentowanych jest osiemnaście złó Ŝ czwartorz ędowych piasków i Ŝwirów. Zło Ŝe „Kronowo II” (Zaprzelski, 1995) zostało wyeksploatowane i wykre ślone z Bilansu zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą złó Ŝ i ich klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1. Piaski i Ŝwiry udokumentowano w zło Ŝach: „Nowe Włoki” (Zaprzelski, 1998), „Nowe Włóki II” (Zaprzelski, Bieniek, 2005), „Nowe Włóki III” (Zaprzelski, 2007), „Kronowo” (No- sal, 1993), „Kronowo III” (Zaprzelski, 1999, Olik, 2009), „Kronowo IV” (Bobel, 2000), „Kronowo V” (Kuczy ński, 2004), „Kronowo VI” (Olik, 2010b), „Kronowo Kolonia” (Bobel, 2001), „Kronowo Kolonia I” (Kuczy ński, 2005), „Łapka” (Sadowski, 2003, Januszkiewicz, 2007), „Łapka I” (Lipi ński, 2005, Januszkiewicz, Babiel, 2007, 2009). W pozostałych zło Ŝach wyst ępuj ą piaski: „Nowe Włóki IV” (Krupi ński, 2010), „Derc” (Bobel, 1999, 2009, 2010a), „Studzianka” (Bobel, 2010b), „Kronowo Kolonia II” (Kuczy ński, 2007), „Kronowo Kolonia III” (Olik, 2010a), „Łapka 2” (Januszkiewicz, Babiel, 2010). Zło Ŝa „Kronowo V’, „Studzianka”, „Łapka” zostały udokumentowane w 2 polach, a zło Ŝe „Łapka I” w 3 polach. W zło Ŝach zlokalizowanych na zachód od Kronowa wystepuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe w formie wąskiego ozu o długo ści około 3 km oraz rozległego sandru. Zło Ŝa pia- sków i Ŝwirów poło Ŝone na północ od Nowych Włók, w Studziance oraz na wschód od Derca powstały w wyniku akumulacji wodnolodowcowej w formie kemów. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe piasków i Ŝwirów przedstawiono w tabeli 2.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zago- Nr Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek komplek- giczne bilansowe spodarowania Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj rozpoznania (tys. t.) kopaliny złó Ŝ su litologiczno- (tys. t.) zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa mapie wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Derc p Q 620 C1 G - Skb 4 B W 2 Nowe Włóki II* pŜ Q 209 C1 Z Skb, Sd 4 B W 3 Nowe Włóki pŜ Q 0 C1+C 2 Z - Skb, Sd 4 B W 4 Kronowo III pŜ Q 328 C1+C 2 Z - Skb, Sd 4 A - 5 Kronowo IV pŜ Q 220 C1+C 2 Z - Skb 4 A - 6 Kronowo V pŜ Q 3 700 C2 N - Skb, Sd 4 A - 7 Kronowo p,p Ŝ Q 565 C1* Z - Skb 4 A - 8 Kronowo Kolonia pŜ Q 2260 C1 G - Skb 4 A - 9 Kronowo Kolonia I pŜ Q 783 C G 10 Skb, Sd 4 A - 11 1

10 Łapka pŜ Q 691 C1 G - Skb, Sd 4 A - 11 Łapka I pŜ Q 2263 C1 G 445 Skb, Sd 4 A - 12 Studzianka** p Q 722 C1 N - Skb, Sd 4 B W 13 Nowe Włóki III pŜ Q 247 C1 G - Skb, Sd 4 B W 14 Nowe Włóki IV p Q 148 C1 G - Skb, Sd 4 B W 15 Kronowo Kolonia III p Q 4828 C1 G - Skb, Sd 4 A 16 Kronowo Kolonia II p Q 1384 C1 G 469 Skb, Sd 4 A 17 Kronowo VI pŜ Q 3127 C1 N - Skb, Sd 4 A 18 Łapka 2 p Q 10528 C1 G - Skb, Sd 4 A Kronowo II pŜ Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2 * – brak zło Ŝa w Bilansie…, zasoby podano według dokumentacji geologicznej, ** – zło Ŝe udokumentowano w 2011 r., zasoby według dokumentacji geologicznej Rubryka 3 – pŜ – piaski i Ŝwiry; p – piaski Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb –kruszyw budowlanych; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków i Ŝwirów Stosunek nad- Gęsto ść nasypowa Numer Po- Warunki Zawarto ść frakcji Zawarto ść pyłów Rodzaj Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść nadkładu kładu do mi ąŜ- w stanie zag ęsz- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa wierzchnia hydroge- < 2 mm od–do ( śr.) mineralnych od–do kopaliny od–do ( śr.) [m] od–do ( śr.) [m] szości zło Ŝa czonym od–do ( śr.) mapie zło Ŝa [ha] ologiczne [%] (śr.) [%] (N/Z) [t/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 Derc p 4,11 S 2,2–14,7 (6,8) 0,3–2,3 (0,8) 0,11 56,1 C85,1 (76,6) 7,2–10,7 (8,8) 1,9–2,0 (1,9) 2 Nowe Włóki II pŜ 1,70 CZ 2,2–9,5 (5,7) 0,3–1,8 (0,8) 0,22 67,2–89,7 (70,3) 0,7–3,8 (1,5) 1,8–2,1 (1,9) 3 Nowe Włóki pŜ 1,75 CZ 2,0–8,5 (5,9) 0,3–3,0 (1,3) 0,28 54,0–70,0 (62,8) 4,4–8,0 (5,8) 1,8–1,9 (1,9) 4 Kronowo III pŜ 2,25 S 5,6–18,0 (10,1) 0,7–6,0 (3,0) 0,29 46,3–81,1 (65,0) 1,5–4,8 (2,5) 2,0–2,1 (2,0) 5 Kronowo IV pŜ 4,82 S 5,4–12,2 (9,7) 2,4–9,2 (4,9) 0,51 59,4–75,7 (67,2) 2,6–16,0 (8,2) 1,9–2,0 (1,9) 6 Kronowo V pŜ 18,46 CZ 4,8–18,7 (10,5) 0,4–8,5 (4,4) 0,42 62,0–75,0 (69,5) 2,0–6,5 (4,2) 1,8–2,0 (1,9) 7 Kronowo p,p Ŝ 4,02 S 4,2–11,3 (7,1) 0,0–3,8 (1,4) 0,13 45,3–-99,0 (85,0) 1,0–4,5 (2,6) 2,0–2,1 (2,0) Kronowo 8 pŜ 19,87 CZ 5,0–22,0 (14,3) 0,8–6,7 (3,9) 0,27 58,8–83,3 (71,5) 1,9–4,9 (4,1) 1,9–2,0 (1,9) Kolonia

12 Kronowo

9 pŜ 7,04 S 8,5–24,7 (17,0) 0,3–8,5 (3,9) 0,28 58,0–81,5 (70,7) 1,2–4,1 (2,6) 1,8–2,0 (1,8) Kolonia I 5,23 10 Łapka pŜ CZ 3,7–20,7 (12,9) 0,2–4,8 (2,0) 0,16 29,1–73,6 (55,7) 1,9–7,3 (4,7) 1,8–2,1 (2,0) (2 pola) 20,49 11 Łapka I pŜ S 4,4–14,9 (10,1) 0,4–9,2 (5,2) 0,50 27,3–84,1 (57,8) 1,0–8,0 (4,7) 1,8–2,1 (2,0) (3 pola) 4,79 12 Studzianka p CZ 3,1–16,3 (9,6) 0,4–7,0 (3,0) 0,31 65,0–99,7 (93,0) 0,9–7,9 (3,0) 1,6–1,9 (1,7) (2 pola) 13 Nowe Włóki III pŜ 1,88 CZ 2,0–13,7 (7,1) 0,0–2,0 (0,9) 0,13 65,0–75,0 (69,6) 0,7–3,8 (1,5) 1,6–1,9 (1,8) 14 Nowe Włóki IV p 1,89 CZ 2,6–6,3 (4,3) 0,0–3,5 (1,9) 0,48 66,4–96,6 (83,6) 3,3–8,2 (5,3) 1,6–1,9 (1,8) Kronowo 15 p 16,11 CZ 6,1–27,2 (15,6) 0,0–6,5 (3,3) 0,23 57,2–98,9 (76,0) 0,6–3,8 (2,1) 1,7–1,9 (1,8) Kolonia III Kronowo 16 p 8,02 CZ 3,6–23,4 (14,8) 0,4–4,5 (2,2) 0,16 72,5–89,9 (81,0) 0,1–1,0 (0,5) 1,6–1,8 (1,8) Kolonia II 17 Kronowo VI pŜ 11,23 CZ 5,0–17,1 (13,5) 0,0–9,5 (5,2) 0,36 55,6–82,4 (68,7) 0,5–2,6 (1,5) 1,8–2,0 (1,9) 18 Łapka 2 p 33,03 CZ 6,5–29,0 (18,7) 0,6–12,0 (6,8) 0,16 32,6–98,4 (78,1) 3,3–15,0 (7,2) 1,5–1,9 (1,7)

Obja śnienia: Rubryka 3: p – piasek, p Ŝ – piasek i Ŝwir Rubryka 5: CZ – zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione, S – zło Ŝe suche

Zło Ŝa wyst ępuj ące na obszarze arkusza Jeziorany sklasyfikowano z punktu widzenia ich ochrony oraz ochrony środowiska (tabela 1). Z punku widzenia ich ochrony s ą to zło Ŝa zaliczane do klasy 4 powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne. Klasyfikacj ę sozolo- giczn ą przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do elementów środowiska przyrodniczego. Zło Ŝa: „Derc”, „Nowe Włó- ki”, „Nowe Włóki II”, „Nowe Włóki III”, „Nowe Włóki IV” i „Studzianka” zaklasyfikowano do złó Ŝ konfliktowych (klasa B), gdy Ŝ poło Ŝone s ą w granicach strefy ochronnej głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn. Pozostałe zło Ŝa wyst ępuj ące na obszarze arkusza Jeziorany nale Ŝą do małokonfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Jeziorany w 2011 roku eksploatacja piasków i Ŝwirów prowadzona jest z 10 złó Ŝ. Zło Ŝe „Derc” posiada koncesj ę wydan ą w 2010 roku przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego na wydobywanie piasku wa Ŝną do 2020 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 4,22 ha, a terenu górniczego 6,10 ha. Wydobycie piasku z tego zło Ŝa prowadzi si ę od 2000 roku. Rozległe wyrobisko eksploatacyjne ma gł ęboko ść około 10 m. Eks- ploatacja prowadzona jest w sposób ci ągły systemem odkrywkowym, kopark ą ły Ŝkow ą, a transport urobku odbywa si ę samochodami. Kopalina wykorzystywana jest w budownictwie bez przeróbki. Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze złoŜa „Nowe Włóki III” prowadzona jest od 2008 r. Koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do 2017 r wydał Starosta Olszty ński w 2008 r. Po- wierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,88 ha, a terenu górniczego 3,56 ha. Ten sam przedsi ębiorca rozpocz ął w 2011 roku wydobycie piasku z s ąsiedniego zło Ŝa „Nowe Włóki IV”. Koncesja na wydobywanie piasku została wydana przez Starost ę Olszty ń- skiego i jest wa Ŝna do 2020 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,87 ha, a terenu gór- niczego 3,66 ha. Wydobycie surowca w obu zło Ŝach prowadzone jest systemem odkrywkowym jednym pi ętrem wydobywczym, a transport urobku odbywa si ę samochodami. Rekulty- wacja terenów poeksploatacyjnych obu złó Ŝ prowadzona b ędzie w kierunku wodnym. Kopali- na wykorzystywana jest w budownictwie i drogownictwie bez przeróbki. Na południowy zachód od Kronowa eksploatowane s ą cztery zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Wydobycie z nich prowadzi jedna spółka, a surowiec poddawany jest kruszeniu, przesiewaniu

13 i sortowaniu w zakładzie przeróbczym znajduj ącym si ę w wyrobisku nieczynnego zło Ŝa „Kro- nowo IV”. Eksploatacj ę piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Kronowo Kolonia” rozpocz ęto w 2002 r. Konce- sja na eksploatacj ę kopaliny jest wa Ŝna do 2017 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 20,18 ha, a terenu górniczego 22,16 ha. Wydobycie prowadzone jest systemem odkrywkowym, dwoma poziomami eksploatacyjnymi, przy zastosowaniu koparki do wydobywania kopaliny równie Ŝ spod lustra wody. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie. Przewiduje si ę rekultywacj ę terenów poeksploatacyjnych w kierunku le śnym. Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Kronowo Kolonia I” trwa od 2007 r. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny jest wa Ŝna do 2026 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 7,04 ha, a terenu górniczego 9,47 ha. Wydobycie prowadzone jest systemem odkrywkowym, dwoma poziomami eksploatacyjnymi, przy zastosowaniu koparki. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie i do budowy dróg. Przewiduje si ę rekultywacj ę terenów poeksploatacyjnych w kierunku leśnym. Wydobycie piasku ze zło Ŝa „Kronowo Kolonia II” trwa od 2009 r. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny jest wa Ŝna do 2024 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 8,02 ha, a terenu górniczego 12,99 ha. Wydobycie prowadzone jest systemem odkrywkowym, jednym poziomem eksploatacyjnym, przy zastosowaniu koparki. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie i do budowy dróg. Przewiduje si ę rekultywacj ę terenów poeksploatacyjnych w kierunku leśnym. Eksploatacj ę piasku ze zło Ŝa „Kronowo Kolonia III” rozpocz ęto w 2011 r. Uzyskana w 2009 roku koncesja na eksploatacj ę kopaliny jest wa Ŝna do 2018 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 16,20 ha, a terenu górniczego 21,13 ha. Wydobycie prowadzone jest w sposób ci ągły systemem odkrywkowym, jednym poziomem eksploatacyjnym, przy zastosowaniu koparki. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie i do budowy dróg. Przewiduje si ę rekultywacj ę terenów poeksploatacyjnych w kierunku leśnym. Wydobycie piasków i Ŝwirów z trzech złó Ŝ w rejonie Łapki prowadzi jeden przedsi ę- biorca. Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Łapka” prowadzona jest od 2003 r. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wydana przez Wojewod ę Warmi ńsko-Mazurskiego w 2003 r. jest wa Ŝ- na do 2024 r. Powierzchnia obszaru górniczego zło Ŝonego z 2 pól wynosi 5,23 ha, a terenu górniczego wspólnego dla obu pól 10,4 ha. Wydobycie surowca prowadzone jest w obr ębie pola południowego, metod ą odkrywkow ą, systemem ścianowo-zabierakowym kilkoma poziomami, w tym z pi ętra zawodnionego, przy zastosowaniu koparek. W granicach terenu gór-

14 niczego zło Ŝa „Łapka” znajduje si ę zakład przeróbczy, gdzie odbywa si ę przesiewanie, sorto- wanie i płukanie kopaliny. W wyniku wydobycia kopaliny ze zło Ŝa powstało rozległe wyrobisko o zawodnionym dnie. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych prowadzona b ędzie w kierunku rolnym i cz ęś ciowo wodnym. Kopalina wykorzystywana jest w budownictwie i drogownictwie. Eksploatacj ę piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Łapka I” rozpocz ęto w 2006 r. Koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do 2027 r. wydał Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazur- skiego. Obszar i teren górniczy wyznaczono odr ębnie dla 3 pół. Sumaryczna powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 23,48 ha. Eksploatacja jest prowadzona w najwi ększym polu ( środkowym) systemem odkrywkowym, jednym poziomem wydobywczym, przy zastosowaniu koparki. Surowiec transportowany jest do zakładu przeróbczego, który znajduje si ę w granicach s ąsiedniego zło Ŝa „Łapka”. Rekultywacja wyrobiska będzie prowadzona w kierunku wodnym lub rolnym. Koncesj ę na eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Łapka 2” uzyskano w 2011 roku i w tym te Ŝ roku rozpocz ęto wydobycie. Koncesja jest wa Ŝna do 2046 roku. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 39,59 ha. Wydobycie jest prowadzone systemem odkrywkowym, jednym poziomem wydobywczym, przy zastosowaniu koparki. Surowiec transportowany jest do zakładu przeróbczego, który znajduje si ę w granicach s ąsiedniego zło Ŝa „Łapka”. Kopalina ze zło Ŝa ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych będzie prowadzona w kierunku wodnym lub rolnym. Eksploatacja piasków i Ŝwirów z pi ęciu złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza Jezio- rany została zaniechana. Wydobycie piasku i Ŝwiru na zło Ŝu „Kronowo” prowadzono w latach 1996–2002. Za- soby pozostaj ące w zło Ŝu nie zostały rozliczone i nie podj ęto stara ń o now ą koncesj ę. Wyro- bisko zostało zrekultywowane. Wydobycie piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Kronowo III” odbywało si ę w latach 1999–2008. Po zako ńczeniu eksploatacji zasoby rozliczono dodatkiem (Olik, 2009). Przewiduje si ę rekultywacj ę wyrobiska w kierunku wodnym, ale jak dot ąd prac nie podj ęto. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Kronowo IV” było eksploatowane od 2000 r. Eksploatacja zo- stała zaniechana w 2008 roku, lecz zasobów pozostających w zło Ŝu nie rozliczono. Prac rekul- tywacyjnych nie podj ęto, a w wyrobisku istnieje zakład przeróbczy, do którego przewo Ŝony jest samochodami surowiec z s ąsiednich złó Ŝ.

15 Zło Ŝe „Nowe Włóki” było eksploatowane w latach 20002008. Eksploatacja została zaniechana lecz zasobów pozostaj ących w zło Ŝu nie rozliczono. W wyniku eksploatacji surowca powstało wyrobisko, które nie zostało zrekultywowane. Piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Nowe Włóki II” były eksploatowane w latach 20072009. Eks- ploatacja została zaniechana bez rozliczenia zasobów. Wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane w kierunku wodnym. W latach 1995 do 2000 prowadzono eksploatacj ę piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Kronowo II”, które zostało wykre ślone z bilansu zasobów. Teren poeksploatacyjny nie został zrekultywo- wany. W pobli Ŝu miejscowo ści „Derc” udokumentowano punkt wyst ępowania kopaliny, gdzie prowadzono w przeszło ści eksploatacj ę piasków i Ŝwirów na potrzeby miejscowej ludno ści. Dla tego punktu wykonano kart ę informacyjn ą.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstawą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Jeziorany s ą: Szcze- gółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeziorany (Morawski, 2003), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Obszar arkusza Jeziorany został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Wyst ępuj ą tu: piaski i Ŝwiry, kreda jeziorna i torfy. Na podstawie dost ępnych materiałów archiwalnych na terenie analizowanego arkusza wyznaczono cztery obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Nie wytypowano obszarów prognostycznych z uwagi na brak szczegółowego rozpoznania geologiczno-zło Ŝowego i jako- ściowego. W północnej cz ęś ci obszaru mapy w okolicy miejscowo ści Studzianka, znajduje si ę płat czwartorz ędowych piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej w formie kemu (Moraw- ski, 2003), w obr ębie którego udokumentowano zło Ŝe „Studzianka”. S ą to osady drobno- i średnioziarniste, kwarcowe, barwy jasno Ŝółtej i Ŝółtej, z drobnymi Ŝwirami w cz ęś ci sp ągo- wej. Parametry jako ściowe kopaliny powinny by ć zbli Ŝone do tych jakie stwierdzono w zło Ŝu. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, na wschód od miejscowo ści Kronowo, w latach siedemdziesi ątych ubiegłego stulecia były prowadzone badania zwiadowcze za kru- szywem naturalnym, które dały wyniki pozytywne (Solczak, 1978) i tam te Ŝ wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów. Przebadany był północny odcinek

16 rozległego sandru ci ągn ącego si ę od Kronowa w kierunku południowym. Wyst ępuj ą tam piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 2 do 6 m przy grubo ści nadkładu od 0,5 do 4,5 m. Na południe i zachód od Kronowa w obr ębie sandru udokumentowano kilka złó Ŝ wokół których tak Ŝe wyznaczono obszar perspektywiczny. Parametry jakościowe kopaliny z obu obszarów perspektywicznych powinny by ć zbli Ŝone do parametrów złó Ŝ udokumentowanych w rejonie Kronowa. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w pobli Ŝu miejscowo ści Nowe Włóki wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów. Na tym terenie wyst ępuj ą osady wodnolodowcowe w formie sandru, w obr ębie którego zostały udokumentowane 4 złoŜa piasków i Ŝwirów. Przewiduje si ę, Ŝe parametry jako ściowe kopaliny w obszarze perspektywicznym s ą podobne do parametrów złó Ŝ udokumentowanych w tym rejonie. Wyst ępuj ą tam piaski i Ŝwiry o mi ąŜ- szo ści od 2 do 7 m przy grubo ści nadkładu od 0,3 do 3,5 m (Morawski, 2003). W latach osiemdziesi ątych i dziewi ęć dziesi ątych ubiegłego stulecia, na obszarze woje- wództwa olszty ńskiego były prowadzone intensywne prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy jeziornej (Bandurska-Kryłowicz, 1983; Kwa śniewska, 1983; Muszy ńska,1991). Przy zachodnim skraju arkusza mapy w okolicy miejscowo ści Nowe Włóki, na południu w pobli Ŝu miejscowo ści Słupy i na wschodzie w rejonie Czerwonego Boru wyznaczono obszary perspektywiczne wyst ępowania kredy jeziornej. Osadzała si ę ona wokół zarastaj ących jezior lub wypeł- niała misy pojeziorne. S ą to osady silnie wapniste, białe lub jasnoszare. W sp ągu około czte- rometrowej warstwy kredy jeziornej wyst ępuje gytia barwy be Ŝowo-zielonkawej, a w stropie torf i namuły (Bandurska-Kryłowicz, 1983). Na obszarze arkusza Jeziorany rozpoznano i udokumentowano wiele wyst ąpie ń torfów, które jednak ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści. Uwzgl ędniaj ąc kryteria hydrogeologiczne, prawne oraz rolniczo-gospodarcze (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) wyznaczono osiem rejonów perspektywicznych torfów. Torfy brunatne i czar- no-brunatne wyst ępuj ą na opisywanym terenie powszechnie, wypełniaj ąc zagł ębienia bezod- pływowe, misy pojezierne oraz rynny i dolinki cieków. Na ogół torfy wyst ępuj ą cienk ą warstw ą na namułach torfiasto-piaszczystych, gytiach i kredzie jeziornej (Morawski, 2003). Naj- wi ększe torfowiska s ą usytuowane w dnie doliny rzeki Pisy w południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Dominuj ą torfowiska niskie. Wyst ępuj ą tu torfy turzycowe, turzycowo-trzcinowe, olchowe o mi ąŜ szo ści od 2 m do 3,2 m, popielno ści od 3,0 do 36,0 % i stopniu rozkładu od 20 do 60%. Surowiec z wyznaczonych obszarów mo Ŝe by ć przydatny dla rolnictwa.

17 Na map ę naniesiono jeden obszar o negatywnych wynikach wyst ępowania kredy jeziornej, który usytuowany jest w okolicy miejscowo ści Krokowo (Muszy ńska, 1991). W otworach badawczych nawiercono kred ę jeziorn ą o zmiennych mi ąŜ szo ściach rz ędu kilkudziesi ęciu centymetrów w otoczeniu torfu i gytii wapiennej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Jeziorany pod wzgl ędem hydrograficznym nale Ŝy do zlewni Łyny, która jest dopływem Pregoły. Północno-wschodnia cz ęść terenu bada ń odwadniana jest przez pra- wobrze Ŝny dopływ Łyny, Symsarn ę. Płynie ona przez miasto Jeziorany i zmierzaj ąc do jeziora Blanki opuszcza teren arkusza. Centralna i południowa cz ęść obszaru bada ń odwadniana jest przez rzek ę Pis ę Warmi ńsk ą i jej dopływy – płyn ące z północy na południe: Wipsówk ę, Ma- runy, Orzechówk ę oraz bezimienne cieki, których uj ściem jest Pisa lub poł ączone z ni ą jeziora. Pisa płynie ze wschodu na zachód przy południowej granicy arkusza i wpada do jeziora Wad ąg. Jest ono du Ŝym i gł ębokim zbiornikiem, którego powierzchnia wynosi 494,5 ha, a gł ęboko ść maksymalna 35,5 m. Jako ść rzek i jezior jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie (Raport…, 2010). Ocena jako ści wód powierzchniowych w 2009 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według wst ępnej oceny jednolita cz ęść wód powierzchniowych „Wad ąg od wypływu z jeziora Pisz do wypływu z jeziora Wad ąg” charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym, natomiast rzeka Symsarna w punkcie Ustnik poni Ŝej Jezioran charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Stan ekologiczny wód jeziora Wad ąg okre ślono jako zły (V klasa) przy dobrym stanie chemicznym. Stanu ogólnego nie okre ślono.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym (Paczy ński, red. 1993–1995) teren arkusza Je- ziorany nale Ŝy do regionu III – mazurskiego. Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym na obszarze arkusza Jeziorany zwi ązane s ą z utworami wodono śnymi pi ętra czwartorz ędowego oraz z osadami porowymi: miocenu, oligocenu i paleocenu.

18 Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza Jeziorany, w obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego, wykształcone s ą trzy poziomy mi ędzymorenowe oraz poziom wód gruntowych. Struktury wodono śne pi ętra czwartorz ędowego zwi ązane s ą z piaszczystymi i piaszczy- sto-Ŝwirowymi osadami sandrów i form akumulacji szczelinowej (Lidzbarski, 2004). Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje na całym obszarze arkusza. Zwi ązany on jest z osadami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich i zlodowacenia warty. Strop utworów wodonośnych najcz ęś ciej wyst ępuje na gł ęboko ści od 20 do 50 m, przy czym w dolinach rzek i w otoczeniu jeziora Wadąg płycej ni Ŝ 10 m, a w strefach kulmi- nacji terenu przekracza 50 m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 20 do 40 m. Śred- nia warto ść współczynnika filtracji wynosi 27 m/d (maksymalnie 207 m/d), przewodno ść przekracza 200m 2/d, a wydajno ść potencjalna studni mie ści si ę w przedziale od 50 do 90 m3/h. Zwierciadło wody miejscami ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na rz ędnych od 115 do 125 m p.p.t. Napi ęcie zwierciadła wód spowodowane jest zaleganiem w stropie glin zwałowych. Wody pierwszego mi ędzymorenowego poziomu wodono śnego zasilanie s ą poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Lokalne bazy drena Ŝu dla wód podziemnych z obszaru arkusza stanowi ą doliny rzek: Pisy, Symsarny, Kirsny i ich dopływów. Jako ść wody z omawianego poziomu na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza Jeziorany jest dobra, średnio twarda (49 mval/l) o suchej pozostało ści do 716 mg/dm 3, pH 7,2. Zawarto ści składników cha- rakterystycznych s ą nast ępuj ące: Ŝelazo ogólne mie ści si ę w przedziale od 1 do 6 mg/dm 3, mangan od 0,1 do 0,3 mg/dm 3, chlorki od 3 do 115 mg/dm 3 (najcz ęś ciej nie przekraczaj ą one 20 mg/dm 3), siarczany od 0,2 do 160 mg/dm 3, a azotany nie przekraczaj ą dopuszczalnych zawarto ści. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza Jeziorany pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny pełni rol ę głównego poziomu, z którego zaopatruje si ę w wod ę wi ększość uŜytkowników uj ęć wiejskich i komunalnych. Uj ęcia komunalne z pierwszego mi ędzyglino- wego poziomu czwartorz ędowego maj ą wydajno ści od 56 m 3/h w Kronowie do 200 m 3/h w Dągach (Lidzbarski, 2004). Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje w obr ębie piaszczystych utwo- rów zlodowace ń środkowopolskich (najcz ęś ciej odry), przede wszystkim w północnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Charakteryzuje si ę on nast ępuj ącymi warto ściami pa- rametrów hydrogeologicznych: mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od 4,2 do 56 m ( śred- nio 19,6 m), wydajno ść potencjalna studni od 30 do około 100 m 3/h, współczynnik filtracji od 1,4 do 151,2 m/d ( średnio 18,4 m/d), przewodnictwo wodne od 12 do 635m2/d ( średnio 208 m2/d). Poziom ten najlepiej wykształcony jest w okolicy: Kronowa, Barczewa i Jezioran.

19 Wody podziemne drugiego mi ędzymorenowego poziomu wodono śnego s ą średnio twarde (4,28,6 mval/dm 3) o odczynie oboj ętnym (pH 7,3). Posiadaj ą nast ępuj ące średnie zawarto ści parametrów: Ŝelazo 3,46 mg/dm 3, mangan 0,21 mg/dm 3, chlorki najcz ęś ciej nie przekraczaj ą 25 mg/dm 3, a koncentracja zwi ązków azotowych nie przekracza dopuszczalnych norm. Uj- mowany jest on w uj ęciu miejskim w Jezioranach (97 m 3/h), na terenie zakładów rolnych w Radostowie (68 m 3/h), Szynowie (54 m 3/h) i Ustniku (64 m 3/h). Trzeci poziom mi ędzymorenowy wyst ępuje w obr ębie gł ębokich struktur kopalnych w rejonie miejscowo ści Słupy i Jeziorany na gł ęboko ści 140 do 160 m p.p.t. Około 25 metrową warstw ę wodono śną stanowi ą osady piaszczyste zlodowacenia najstarszego. Przewodnictwo wodne tego poziomu jest niskie, na ogół nie przekracza 60 m 2/d. Skład chemiczny wód trzeciego poziomu mi ędzymorenowego jest zbli Ŝony do opisanych powy Ŝej. Wyró Ŝnia je jedynie bardzo niska koncentracja chlorków ( średnio 9,9 mg/dm 3) i nieco wyŜsza zawarto ść strontu (do 1,3 mg/dm 3). W Jezioranach omawiany poziom wodono śny ł ączy si ę z drugim poziomem mi ę- dzymorenowym i jest tam głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę (Lidzbarski, 2004). Piaszczyste utwory miocenu, oligocenu i plejstocenu, pozostaj ą ze sob ą w ł ączno ści hydraulicznej i stanowi ą pi ętro wodono śne w centralnej oraz wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Jeziorany. Ł ączna mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej mo Ŝe dochodzi ć do 100 m. Zwierciadło ma charakter subartezyjski i stabilizuje si ę na rz ędnych od 120 do 125 m n.p.m. Przewodno ść omawianego poziomu wodono śnego jest zró Ŝnicowana od 200 do 600 m 2/d, a wydajności potencjalne studni osi ągaj ą do 60 m 3/h (w Jezioranach). Wody tego poziomu nie odbiegaj ą zasadniczo swoim składem chemicznym od wód pi ętra czwartorz ędowego. Charakteryzuje si ę on nast ępuj ącymi parametrami – twardo ść od 4 do 6,0 mval/dm 3, pH od 7,0 do 7,8. Zawarto ść Ŝelaza mie ści si ę w przedziale od 0,6 do 11,2 mg/dm 3, zawarto ść manganu od 0,01 do 0,20 mg/dm 3, zawarto ść chlorków nie przekracza 7,1 mg/dm 3. Zawarto ść siarczanów i zwi ąz- ków azotowych jest niska co wynika z całkowitej izolacji tego poziomu od czynników antro- pogenicznych. Wody tego poziomu nie maj ą wi ększego znaczenia u Ŝytkowego, stanowi ą re- zerwowe źródło zaopatrzenia mieszka ńców w wod ę. Przewa Ŝająca cz ęść obszaru arkusza Jeziorany znajduje si ę w zasi ęgu dwóch głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3) – GZWP nr 205 – Subzbiornik Warmia, obejmuj ącego wodono śne utwory trzeciorz ędu i kredy (nieudokumentowany i nie został naniesiony na ma- pę) oraz czwartorz ędowego GZWP nr 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn (Nowakow- ski i in., 2007). W dokumentacji okre ślono warunki hydrogeologiczne determinuj ące ustano- wienia obszaru ochronnego tego zbiornika. Ze wzgl ędu na łatwe przenikanie zanieczyszcze ń

20 do wód na obszarze całego zbiornika wyznaczono stref ę ochronn ą. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 1577 km 2, zasoby dyspozycyjne 300 tys. m 3/d, a uj ęcia maj ą średni ą gł ębo- ko ść od 20 do 50 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Jeziorany na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego red. (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd (Tr), kreda (K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni-

21 ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 138 – Jeziorany, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść Zakresy zawar- Warto ść przeci ętnych przeci ętnych to ści w glebach (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie (median) w na arkuszu 138 – obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra glebach na Jeziorany dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 138 –

Jeziorany N=6 N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–56 30 27 Cr Chrom 50 150 500 2–10 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–54 39 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–8 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–8 7 3 Pb Ołów 50 100 600 5–12 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 138 – Jeziorany 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyr ody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 6 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 138 – Jeziorany do poszczególnych grup z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków uŜytkowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

22 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

23 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, kobaltu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach ob- szarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, miedz oraz nikiel, przy czym wzbogacenie w nikiel jest ponad dwukrotne w stosunku do przyjętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloro-organiczne) (Rocher i in. 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ą- ce w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝ- ników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, 1999; Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe pod-

24 czas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakow- ska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regula- cji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

25 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromaty-cznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a) pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zali- czania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi-

26 kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jeziora Wad ąg (tab. 5). Osady jeziora charakteryzuj ą si ę wzgl ędnie niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora s ą porównywalne z przeci ętnie spotykanymi w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach jeziora s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Wad ąg Parametr 2010 r. Arsen (As) 11 Chrom (Cr) 14 Cynk (Zn) 94 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 17 Nikiel (Ni) 12 Ołów (Pb) 20 Rt ęć (Hg) 0,195 * WWA 11 WWA 1,856 ** WWA 7 WWA 2,098 PCB *** 0,0036 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

27 Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 22 do około 46 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 34 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 24 do około 59 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 39 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrów- nane (przewa Ŝaj ą dawki z przedziału warto ści 3050 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe podobnymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopol- skiego dominuj ące wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia, wyst ępuj ące podrz ędnie na omawianym arkuszu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,6 do 11,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,9 do 9,7 kBq/m 2.

28 138 W PROFIL ZACHODNI 138 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5981681 5984715

5979832 5981678

5978685 5977688 m m 5975836 5969652 5970682

5967834 5967778 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70

29 29 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5981681 5984715

5979832 5981678

5978685 5977688 m m 5975836 5969652 5970682

5967834 5967778 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Jeziorany (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Nieco podwy Ŝszona lokalnie warto ść st ęŜ enia cezu w profilu zachodnim (ok. 11 kBq/m 2) jest zwi ązana z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostro- łęką i nie stwarza Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składo- wisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

30 ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

31 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworu wiertniczego, którego profil wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Jeziorany Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Jeziorany bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ strefa ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 Olsz- tyn, ─ zabudowa Jezioran i Barczewa b ędących siedzibami urz ędów miasta i gminy, ─ rezerwat przyrody „Ustnik” (faunistyczny), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ obszary płytkiego (do 5 m) wyst ępowania głównego pi ętra wodono śnego (Orzechowo, rejon Radostowo – Studnica), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Maruna, Pisa, Wipsówka, Orzechówka, Symsarna, Kirsna i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Wad ąg, Pier ście ń, Krokowo i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Kolonia Radostowo, Kolonia Orzechowo, Radostowo, Studnica, Kalis, Ustnik, Wojtówko, Jeziorany, Kolonia Krokowo, Kolonia Studzianka, na północny wschód od Radostów, Kolonia Nowe Włóki, Kronowo, Kolonia Ruszajny, Maruny, Barczewko, Słupy,

32 ─ obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi (na wschód od Orze- chowa, rejony Radostowa, Kalis – Ustnik, Tłokowa, Wójtówka, Lekit, Kolonia Królewo – Jeziorany, Krokowa, Barczewka, Marun – wzdłu Ŝ doliny rzeki Maruny (Grabowski (red.) i in., 2007). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą ponad 95% powierzchni analizowanego terenu. Około 70% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Jeziorany pozostaje w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 (Subzbiornik Warmia). Z chwil ą jego udoku- mentowania, przede wszystkim wyznaczenia stref jego ochrony i zasilania, obszary wskazane do składowania odpadów mog ą zosta ć wykluczone z zagospodarowania tego typu. Prace do- kumentacyjne zbiornika s ą w trakcie realizacji.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wysoczyzny falistej o wysoko ści wzgl ędnej 2–5 m i nachyleniu około 5°. Jej powierzchni ę buduj ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Stanowi ą one główny poziom glacjalny na tym terenie, ich miąŜ szo ść wynosi od kilkunastu do ponad 20 m, miejscami mo Ŝe dochodzi ć do ponad 35 m. Prawdopodobnie lokalnie gliny wisły poło Ŝone s ą bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń, tworz ąc wspólny poziom izolacyjny o mi ąŜ szo ściach rz ędu 130 m – Jeziorany, 90 m – Radostowo (dane z przekroju geologicznego – obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów). S ą to zwykle gliny mułkowo-piaszczyste, lokalnie muł- kowo-ilaste, ze Ŝwirami i głazikami, do gł ęboko ści paru metrów zwykle br ązowe, ni Ŝej ciem- noszare. W granicach obszaru wskazanego w rejonie Kolonii Mi ędzylesie nale Ŝy zwróci ć uwag ę na niewielkie zagł ębienia w powierzchni wysoczyzny wypełnione torfami. W północno-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu, wyst ępuj ą gliny zwałowe mar- twego lodu. Nie odbiegaj ą one litologicznie od glin buduj ących wysoczyzn ę, jedynie na kul- minacjach terenu mog ą by ć bardziej piaszczyste i zwietrzałe. Ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe wynosi ć od kilku metrów do ponad 20 metrów.

33 W miejscach, w których na glinach zwałowych wyst ępuj ą piaski wodnolodowcowe o niewielkiej (do 2 m) mi ąŜ szo ści warunki izolacyjne okre ślono na zmienne (mniej korzystne). Budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia prze- puszczalnego nadkładu. Na mapie wytypowano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów po- zbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ę- dowe. Budowa składowisk odpadów w ich obr ębie wymaga wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektów, syntetycznej lub mineralnej. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Dobre Miasto, Jeziorany i Barczewo. S ą one poło Ŝone przy drogach dojazdowych, a ich powierzchnia pozwala na lokalizacj ę ewentualnych składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci obszarów wytypowanych na terenie gminy Dobre Miasto jest ich poło Ŝenie w granicach Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Dolina Dolnej Łyny (p). Nie ma on charakteru bezwzgl ędnego zakazu. Powinien by ć jednak rozpatrywany indywidualnie w ocenie oddziaływania na środo- wisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝ- bami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenach, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na niski. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany z osadami czwartorz ędu jest dobrze lub cz ęś ciowo izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń jego odporno ści określono na niski. Jedynie niewielki wschodni fragment obszaru wskazanego w gminie Tłokowo i północna cz ęść obszaru wskazanego w o- kolicach Kolonii Kronowa to obszary, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód określono na średni (ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść cz ęś ciowej redukcji warstw słabo przepuszczalnych).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) W granicach powierzchniowego wyst ępowania mułków i iłów zastoiskowych zlodowacenia wisły wskazano dwa obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych Osady te powstały w zastoisku, w schyłkowej fazie deglacjacji i pokryły cienk ą warstw ą za- równo gliny zwałowe tworz ące powierzchni ę wysoczyzny falistej, jak i osady wodnomoreno- we, wodnolodowcowe, rynnowe i sandrowe wykształcone na ogół w postaci piasków i pia-

34 sków ze Ŝwirami (Morawski, 2003). Ze wzgl ędu na niejednorodne wykształcenie litologiczne osadów zastoiskowych oraz ich niewielk ą mi ąŜ szo ść ich własno ści izolacyjne określono na mniej korzystne (zmienne). Decyzj ę o lokalizacji składowisk w ich granicach musi poprzedzi ć dokumentacja geologiczno-in Ŝynierska, która pozwoli na ewentualne potwierdzenie ci ągło ści wyst ępowania gruntów o zawarto ści frakcji ilastej powy Ŝej 30% i mi ąŜ szo ści powy Ŝej 1 m. Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych zlokalizowane s ą na terenie gminy Barczewo, w Ruszajnach i Kolonii Ruszajny. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w okoli- cach Ruszajn jest poło Ŝenie wytypowanego obszaru w granicach Obszaru Chronionego Kra- jobrazu Pojezierza Olszty ńskiego (p). Warunki hydrogeologiczne w granicach obszarów wskazanych do składowania odpa- dów komunalnych s ą korzystne. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny stanowi ą utwory drugiego poziomu mi ędzymorenowego zalegaj ące na gł ęboko ści 10–62 m, pod kompleksem glin zwałowych i utworów zastoiskowych. Stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na niski, w Ruszaj- nach, ze wzgl ędu na obecno ść ognisk zanieczyszcze ń na średni. Składowisko w Podle śnej zamkni ęto w 2005 r. Obiekt jest w trakcie rekultywacji. Pro- wadzony jest monitoring wód podziemnych i opadowych oraz gazu składowiskowego. Odpady z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowisko w Bartoszycach i do Mi ędzygminnego Zakładu Przerobu Odpadów Komunalnych w S ękitach w gminie Bisztynek.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Za- równo gliny zwałowe rekomendowane jako naturalna bariera geologiczna dla składowania odpadów oboj ętnych, jak i iły zastoiskowe przewidziane do składowania odpadów komunalnych spełniaj ą przyj ęte kryteria izolacyjno ści. Przy wyborze miejsca ewentualnych inwestycji tego typu w pierwszej kolejno ści po- winno si ę rozpatrywa ć miejsca powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych oraz teren w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wiertniczego wykonanego w rejonie miejscowo ści Tłokowo, w profilu którego stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o 72 m mi ąŜ szo ści. Wody podziemne zasilane s ą głównie poprzez infiltracj ę opadów. Wyst ępowanie wód podziemnych zwi ązane jest z utworami w pi ętrach czwartorz ędu, miocenu, oligocenu i paleocenu. Pod wzgl ędem hydrogeologicznym najlepsze warunki ma południowo-zachodnia cz ęść obszaru wskazanego w rejonie Tłokowa w gminie Jeziorany. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny tworz ą utwory drugiego i trzeciego poziomu wodono śnego pozostające w ł ączno ści

35 hydraulicznej. Warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści 70–120 m, pod zwartym kompleksem glin zwałowych. Odporno ść głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na dobr ą, a stopie ń jego zagro Ŝenia zanieczyszczeniami antropogenicznymi na bardzo niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska złó Ŝ eksploatowanych na terenach, w których mo Ŝna lokalizowa ć składowi- ska odpadów s ą zawodnione i nie powinny by ć rozpatrywane jako miejsca składowania odpa- dów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz zmieniaj ącego je Rozporz ądzenia Mini- stra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 roku wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Jeziorany dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, rezerwatu przyrody, obszarów le śnych gleb chronionych klasy IIIaIVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i rejonów zwartej zabudowy. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla

36 budownictwa wydzielono mi ędzy innymi na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski, arkusz Jeziorany (Morawski, 2003). Waloryzacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą przeprowadzono zgodnie z kryteriami okre ślony- mi w „Instrukcji...” (2005). Korzystne dla budownictwa s ą obszary wysoczyznowe, na których wyst ępuj ą grunty spoiste w stanie twardoplastycznym, półzwartym i zwartym a tak Ŝe grunty niespoiste średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Reprezentowane są przez mało skonsolidowane gliny zwałowe oraz piaski gliniaste i piaski o ró Ŝnej granulacji, pochodz ące ze zlodowace ń północnopolskich. Poziom wód gruntowych na tych obszarach utrzymuje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. We wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą obszary akumulacji zastoiskowej (jeziornej), gdzie panuj ą gorsze warunki geologiczno-in Ŝynierskie, ani Ŝeli na obszarach akumulacji gla- cjalnej. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą w postaci płatów ró Ŝnej wielko ści w obr ębie całej powierzchni arkusza, s ą one wi ększe obszarowo i jest ich wi ęcej od obszarów utrudniających budownictwo. Najwi ęcej terenów korzystnych dla budownictwa znajduje się w centralnej cz ęś ci badanego obszaru pomi ędzy miejscowo ściami: Radosty, Lamkowo, Szy- nowo i Nowe Włóki. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w re- jonach wyst ępowania gruntów niespoistych w stanie lu źnym (piaski drobne) i gruntów organicznych holoce ńskich takich jak: torf, namuły torfiaste, namuły piaszczyste i mułki. Zwier- ciadło wody gruntowej na tych obszarach wyst ępuje zazwyczaj płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na równinach torfowych oraz w obni Ŝe- niach wytopiskowych. Są to torfy i piaski z wkładkami mułków zlokalizowane w dolinach rzek: Pisy, Orzechówki i Symsarny. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą zaburzenia glacitektoniczne pomi ędzy miejscowościami Lamkowo-Barczewo, które utrudniaj ą warunki posadowienia. W takim przypadku konieczne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej poprzedzaj ącej projekt budowlany. Tereny utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą te Ŝ wzdłu Ŝ brzegów jeziora Wad ąg i mniejszych jezior ze wzgl ędu na bardzo płytko wyst ępuj ące tam zwierciadło wody gruntowej (około 1 m p.p.t.). Na obszarze arkusza wytypowano kilka obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych. Wyst ępuj ą one na zboczach form morenowych i zagł ębie ń bezodpływo- wych oraz na stoku wysoczyzny w rejonie Jezioran, na stoku wysoczyzny w okolocy Orze- chowa, Jesionowa i Radostowa, na stoku równiny zastoiskowej i tarasu kemowego w rejonie Barczewka oraz na zboczu rynny na północ od Barczewa (Grabowski red., 2007).

37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu obj ętego arkuszem Jeziorany s ą chronione poprzez ustanowienie: rezerwatu faunistycznego, obszarów chronionego krajobrazu i pomni- ków przyrody. W zasi ęgu badanego obszaru arkusza Jeziorany znajduj ą si ę fragmenty czterech obsza- rów chronionego krajobrazu utworzonych rozporz ądzeniem Wojewody Warmi ńsko-Mazur- skiego. Przez północno-zachodni fragment terenu bada ń przebiega granica obszaru chronionego krajobrazu „Doliny Dolnej Łyny” (OCHK DDŁ). Jego całkowita powierzchnia wynosi 16 429,9 ha. W zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment obszaru chronionego krajobrazu „Doliny Środkowej Łyny” (OCHK DSŁ), którego całkowita powierzchnia wynosi 15 307,8 ha. W północnej cz ęś ci obszaru bada ń rozci ąga si ę fragment obszaru chronionego krajobrazu „Doliny Symsarny” (OCHK DS) o całkowitej powierzchni 19 329,8 ha, a w południowo-wschodnim naro Ŝniku mapy znajduje si ę mały fragment obszaru chronionego krajobrazu „Pojezierza Olszty ńskiego” (OCHK PO) o powierzchni 40 997,4 ha. Cech ą charakterystyczn ą wymienionych obszarów chronionego krajobrazu s ą rozległe kompleksy lasów, torfowisk i bagien o zró Ŝnicowanej florze i faunie. Rozci ągaj ą si ę one w dorze- czu rzeki Łyny i Symsarny. W ich granicach znajduje si ę znaczna cz ęść jezior Pojezierza Olszty ńskiego. W rze źbie terenu dominuj ą formy płaskie, piaszczyste i zabagnione równiny z jeziorami. W ekosystemach jeziornych wyst ępuj ą liczne gatunki rzadkich ro ślin oraz wiele gatunków fauny, głównie ptactwa wodnego. Obszary chronionego krajobrazu spełniaj ą nie- zwykle wa Ŝną rol ę w utrzymaniu równowagi stosunków wodnych i klimatycznych rejonu, a ze wzgl ędu na bardzo malowniczy krajobraz przyci ągaj ą wielu turystów. W granicach arkusza Jeziorany znajduje si ę faunistyczny rezerwat przyrody „Ustnik” (tabela 7), który podlega ochronie ścisłej. Rezerwat utworzono w 1991 roku w celu ochrony miejsc lęgowych, obszaru wypoczynku i Ŝerowania wielu rzadkich i zagro Ŝonych wygini ęciem ptaków wodno-błotnych. Jego całkowita powierzchnia wynosi 32,5 ha. Jest to płytki śródl ądowy zbiornik z bogat ą ro ślinno ści ą przybrze Ŝną i wodn ą, obfituj ący w bezkr ęgowce wodne. Stanowi jedn ą z ciekawszych ostoi ptactwa wodno-błotnego, w tym perkoza zausznika. Na obszarze arkusza Jeziorany znajduj ą si ę cenne drzewa i grupy drzew, które zostały uznane za pomniki przyrody Ŝywej. Ich wykaz przedstawiono w tabeli 7. S ą to stare i okazałe: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i cisy, które wymagaj ą ochrony. W śród pomników przyrody na uwag ę zasługuje stanowisko pióropusznika strusiego, połoŜone w dolinie rzeki Orze-

38 chówki oraz stanowisko pełnika europejskiego licz ące kilkaset egzemplarzy, na powierzchni 2,25 ha na północ od wsi Maruny.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Forma gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Jeziorany 1 R Ustnik 1991 Fn – „Ustnik” (32,5) Olsztyn Jeziorany 2 P Kolonia Radostowo 1995 PŜ – cis Olsztyn Jeziorany 3 P Kolonia Radostowo 1994 PŜ – cis Olsztyn Dywity 4 P Słupy 2001 PŜ – 5 lip drobnolistnych Olsztyn Dywity 5 P Słupy 1995 PŜ – d ąb szypułkowy Olsztyn Barczewko Barczewo PŜ – pióropusznik strusi 6 P 1986 (Le śnictwo Ł ęgajny) Olsztyn (około 2 000 sztuk) Barczewo 7 P Maruny 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Olsztyn Barczewo PŜ – stanowisko pełnika eu- 8 P Maruny 1991 Olsztyn ropejskiego, kilkaset sztuk

Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W Polsce realizowany jest program ECONET, którego celem jest przedstawienie obsza- rów o walorach przyrodniczych, maj ących najwy Ŝsz ą rang ę krajow ą oraz europejsk ą. Poło Ŝe- nie arkusza Biskupiec na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998) przedstawia figura 5. Do południowo-wschodniego naro Ŝnika mapy dochodzi fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym 13M – Zachodniomazurskiego, natomiast nie ma tu terenów chronionych w ramach systemu Natura 2000. UŜytki rolne wyst ępuj ą głównie w centralnej i północnej cz ęś ci obszaru bada ń oraz na zachód i południe od miasta Jeziorany. Nale Ŝą one do gleb chronionych klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa; te ostatnie zajmuj ą około 60% powierzchni spo śród wszystkich wymienionych klas. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego i Ŝytniego wadliwego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne wła ściwe, brunatne wyługowane i kwa śne oraz bielicowe i pseudobielicowe. Gleby brunatne to przewa Ŝnie gliny lekkie, lessy, piaski gliniaste mocne na glinie średniej i lekkiej, natomiast bielicowe i pseudobielicowe wykazuj ą skład pyłów gliniastych mocnych na glinach lekkich. W obr ębie ł ąk organicznych wyst ępuj ą gleby: torfowe i murszowo-torfowe oraz mułowo- torfowe i torfowo-mułowe.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Jeziorany na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – obszar Zachodniomazurski; 2 – mi ę- dzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu kra- jowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny.

Lasy zajmuj ą nieznaczn ą powierzchni ę obszaru arkusza Jeziorany. Niewielkie kompleksy le śne wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci terenu i nale Ŝą do obszaru chronionego krajobrazu „Doliny Środkowej Łyny” i „Pojezierza Olszty ńskiego”. Cech ą charakterystyczn ą zespołów le śnych jest do ść du Ŝy udział monokultur iglastych. Panuj ące warunki klimatyczne i glebowe sprawiaj ą, Ŝe głównymi gatunkami w lasach są sosny, świerki, brzozy, d ęby, olchy oraz mo- drzewie, graby i jesiony.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Jeziorany nie jest w cało ści przebadany pod wzgl ędem archeologicz- nym. Wykopaliska były prowadzone jedynie w południowo-wschodniej i południowej cz ęści obszaru mapy w okolicy miejscowo ści. Na tych terenach wyst ępowały zasi ęgi prahistorycz- nych i średniowiecznych kultur i grup kulturowych. Najwi ęcej stanowisk archeologicznych

40 o du Ŝej warto ści poznawczej oraz wpisanych do rejestru zabytków przedstawiaj ą ślady osad- nictwa z okresu neolitu poprzez epok ę kamienia, br ązu, Ŝelaza, a Ŝ po okres nowo Ŝytny. W okolicy miejscowo ści Maruny i na południe od Barczewka (nad jeziorem Wad ąg) wyst ępu- ją grodziska kultury pruskiej z okresu od IX do XII w., które s ą wpisane do rejestru zabytków. W miejscowo ści Słupy zachował si ę gródek stra Ŝniczy z okresu średniowiecza. W granicach arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch miast – Jeziorany i Barczewo. Hi- storia Jezioran jest odzwierciedleniem historii Warmii. Miasto powstało w drugim etapie ko- lonizacji Prus, po podboju krzy Ŝackim. Prawa miejskie miasto otrzymało w 1338 r., niszczone było przez liczne po Ŝary w czasie kolejnych wojen. Do dzi ś w mie ście przetrwało wiele zabytkowych budynków, które zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. S ą to: gotycki ko ściół pw. św. Bartłomieja wzniesiony w latach 1360-1390, z barokowym ołtarzem z XVIII w., ko- ściół ewangelicki, odcinki murów obronnych z baszt ą gotyck ą, dawny zamek biskupów warmi ńskich (obecny urz ąd miasta), dom z wie Ŝą stra Ŝack ą przy ulicy Konopnickiej, 2 spichlerze i 2 kapliczki przydro Ŝne. Ponadto w Jezioranach do rejestru zabytków wpisany jest układ urbanistyczny miasta, a w jego obr ębie obj ętych ochron ą konserwatorsk ą zostało kilkadziesi ąt obiektów zabytkowych z XIX i XX w, głównie kamieniczek i domów. Miasto Barczewo znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Jezio- rany. Jego malownicze poło Ŝenie w otoczeniu lasów i jezior nad rzek ą Pis ą jest ciekawym punktem na trasie turystycznej w kierunku Wielkich Jezior Mazurskich. Miasto powstało jako osada obronna, a prawa miejskie uzyskało w 1364 r. Od 1772 roku było pod zaborem pru- skim. Barczewo było bardzo zniszczone w czasie działa ń wojennych. Wi ększo ść zbytków, które s ą obj ęte opiek ą konserwatorsk ą znajduje si ę w granicach arkusza Barczewo. Na obszarze arkusza Jeziorany znajduje si ę zespół dworca PKP z ko ńca XIX wieku oraz relikty bramy miejskiej przy ulicy Mostowej. Zabytki architektoniczne podlegaj ące ochronie konserwatorskiej i wpisane do rejestru zabytków zachowały si ę równie Ŝ w mniejszych miejscowo ściach. W Tłokowie znajduje si ę ko ściół pw. św. Jana Chrzciciela, z XIV w. w stylu gotyckim z barokowym ołtarzem, barokowa kaplica św. Rocha oraz cmentarz parafialny. Tak Ŝe w Ra- dostowie zachował si ę ko ściół z XVIII w., cmentarz rzymsko-katolicki oraz 5 kapliczek przydro Ŝnych. Z kolei w Orzechowie zabytkami s ą ko ściół pw. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ęt- szej Marii Panny; cmentarz rzymsko-katolicki, plebania i szkoła.

41 W miejscowo ści Jasionowo do rejestru zabytków wpisano ko ściół filialny pw. św. Mar- cina i cmentarz rzymsko-katolicki, we Fr ączkach, ko ściół pw. św. Marii Magdaleny; plebani ę i 5 kapliczek, w Krokowie kaplic ę św. Marii Magdaleny. Kolejnymi zabytkami są: barokowy ko ściół św. Mikołaja, cmentarz i drewniana chałupa w Lamkowie, kaplica filialna pw. Matki Boskiej Szkaplerznej w Nowych Włókach oraz ko- ściół, 2 cmentarze i 8 kapliczek w Barczewku. Zespoły dworsko-folwarczne znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Kalis, Słupy, Ustnik i Wójtówko. Na obszarze arkusza Jeziorany do rejestru zabytków wpisanych jest wiele kapliczek przydro Ŝnych i oprócz wymienionych powy Ŝej znajduj ą si ę one w nast ępuj ących miejscowo- ściach: Gady, Podle śna, Ró Ŝnowo i Tuławki. W miejscowo ści Maruny i Szynowo opiek ą konserwatorsk ą s ą obj ęte parki podworskie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Jeziorany poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim i prawie w cało ści nale Ŝy do powiatu olszty ńskiego. Cały omawiany teren le Ŝy w obr ębie mezoregionu Pojezierza Olszty ńskiego. Najwi ększymi miejscowo ściami na opisywanym terenie są Jeziorany i Barczewo. Ludno ść zamieszkuj ąca omawiany obszar znajduje zatrudnienie głównie w: rolnictwie, rzemio śle, handlu i usługach oraz w przemy śle wydobywczym, zwi ą- zanym z eksploatacj ą złó Ŝ kopalin. Na obszarze arkusza jest aktualnie udokumentowanych osiemna ście złó Ŝ piasków i Ŝwirów, z których dziesięć jest aktualnie eksploatowanych. Kopalina jest wykorzystywana w budownictwie i do budowy dróg. Wyznaczono cztery obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów, cztery kredy jeziornej i osiem dla torfów. Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym zwi ązane s ą z utworami wodono śnymi pi ę- tra czwartorz ędowego (w obr ębie którego wykształcone s ą trzy poziomy mi ędzymorenowe oraz poziom wód gruntowych) oraz z osadami porowymi: miocenu, oligocenu i paleocenu. Głównym poziomem u Ŝytkowym, z którego zaopatrywana jest ludno ść miejscowa w wod ę z uj ęć komunalnych, jest poziom czwartorz ędowy. Gleby, które wykształciły si ę z utworów polodowcowych, nale Ŝą głównie do klas bonitacyjnych: IIIa, IIIb i IVa. Wyst ępuj ą one głównie w centralnej i północnej cz ęś ci obszaru bada ń oraz na zachód i południe od miasta Jeziorany.

42 Na terenie obj ętym arkuszem Jeziorany wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składo- wisk odpadów obojętnych i komunalnych. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły. Obszary rekomendowane do tych celów wskazano na terenie gmin Dobre Miasto, Jeziorany i Barczewo. Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych stanowi ą iły i mułki zastoiskowe zlodowacenia wisły. Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych zlokalizowane s ą na terenie gminy Barczewo, w rejonie miejscowo ści Ruszajny i Kolonia Ruszajny. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne s ą do ść dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na niski, podrz ędnie bardzo niski i średni. Na analizowanym terenie nie ma wyrobisk poeksploatacyjnych złó Ŝ ani punktów nie- koncesjonowanego poboru kopalin, które mo Ŝna rekomendowa ć do budowy składowisk od- padów. Opisywany teren jest do ść atrakcyjny pod wzgl ędem krajobrazowo-przyrodniczym za spraw ą wyst ępuj ącego tu rezerwatu przyrody i fragmentów czterech obszarów chronionego krajobrazu. W wielu miejscowo ściach zachowały si ę zabytki architektoniczne podlegaj ące ochronie konserwatorskiej i wpisane do rejestru zabytków, które s ą dodatkow ą atrakcj ą regionu. Wymienione walory przyrodnicze, rze źba terenu, obszary le śne, obecno ść wielu zbior- ników wodnych i czyste powietrze pozwalaj ą upatrywa ć przyszło ść tego obszaru w turystyce, agroturystyce i zwi ązanych z ni ą usługach. Samorz ądy terytorialne powinny d ąŜ yć do ochrony i wzbogacania tych walorów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej we wschodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

43 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35.

BOBEL T., 1999 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „DERC”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

BOBEL T., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

BOBEL T., 2001 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO KOLONIA”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.

BOBEL T., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „DERC”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

BOBEL T., 2010a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej uproszczonej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „DERC”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

BOBEL T., 2010b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków Studzianka w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721.

44 GRABOWSKI D. (red.), Morawski W., Pochocka-Szwarc K., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag. Berlin Heidelberg, p. 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Instyt. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego „ŁAPKA” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., BABIEL R., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa

kruszywa naturalnego „ŁAPKA I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., BABIEL R., 2009 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa

kruszywa naturalnego „ŁAPKA I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., BABIEL R., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku i piasku

ze Ŝwirem „ŁAPKA 2” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JURCZAK-DRABEK A, 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50000. Ar- kusz Jeziorany. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Aka- demia Górniczo – Hutnicza w Krakowie. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRUPI ŃSKI K., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku ze

Ŝwirem „NOWE WŁÓKI IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. KUCZY ŃSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRO-

NOWO V” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „KRONOWO

KOLONIA I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „KRONOWO

KOLONIA II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

45 KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe osady w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Arch. Przedsi ębiorstwa Geol. Warszawa. LIDZBARSKI M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Jeziorany (138). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIPI ŃSKI L., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ŁAPKA I”

w kat. C 1. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Eviron. 320 (2–3): 189–209.

46 MORAWSKI W., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Jeziorany (138). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w północnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOSAL J., 1993 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO” Gm. Bar- czewo, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA M., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

OLIK J., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej) w kat. C 1 i C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol. Warszawa. OLIK J., 2010a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „KRONOWO KOLO-

NIA III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OLIK J., 2010b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „KRONOWO VI”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp. 370.

47 REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w roku 2010. 2011. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 , poz. 1359 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61, poz. 543. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. DzU nr 32, poz. 284. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych DzU nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 39, poz. 320. SADOWSKI W., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ŁAPKA”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

48 SOLCZAK E., 1978 – Sprawozdanie z wykonanych wierceń zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w okolicy Olsztynka i Barczewa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. tekst jednolity(DzU nr 185, poz. 1243 z 2010 r.). VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WISZNIEWSKI W. (red.), 1973 – Atlas klimatyczny Polski. IMGW. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 1995 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 i C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO II” w miejscowo ści Kronowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 1998 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „NOWE WŁÓKI”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa.

49 ZAPRZELSKI Z., 1999 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 i C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „KRONOWO III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. ZAPRZELSKI Z., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „NOWE

WŁÓKI III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., BIENIEK A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa natural-

nego „NOWE WŁÓKI II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.