Waniewo, Z Przeszłości Dawnego Miasta
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Oleksicki, Antoni Waniewo, z przeszłości dawnego miasta "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego", 7, 2001, s. 158-174 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ~ Kc' .~,: .~~~:~; ~:':~ ~ \ ,' ,.N'Z. "(;:,:~:,.. ~,,,~~.~.• ~~,~ 1. Waniewo, fragment mapy Prus Nowo-wschodnich Textora - Sotzmanna, 1808 r. Oryg, AGAD w Warszawie, Zbiory Kartograficzlle 479-1 . Fot. A. Stasiak, 1979, neg. PKZ Warszawa Waniewo, fragment of the T ex ł o r-S o ł zmann Map o New Easłem Prussia, 1808. Original: Main Archive of Old Acts in Warsaw, Photographic Collection 479-1. Photo: A. Stasiak, 1979, neg.: PKZ Warsaw 2. Waniewo, fragment Voelltlo-Topograficeskoj Karty Grodnenskoj Gubernii, 1866 r. Fotoko pia tu zbiorach Regiollalnego O" rodkn tudiów i Ochrony Srodowiska Ku lturowezo ;I J B iałyms toku Waniewo, Voenno-Topograr'icheskaya Karta Grodnenskoy Gubernii, 1866. ragment of a photocopy from the col/ections of' the Regional Centre for Studies and ., e ;,,~u t ural Environment.!fl Bial:ystok MATERIAŁY ANTONI OLEKSICKI Białystok Waniewo, Z przeszłości dawnego miasta* Druga połowa XV wieku oraz wiek XVI to okres bardzo intensywnego rozwoju sieci miejskiej na obszarze dzisiejszego Podlasia. W przeciągu dwu stuleci - od 1400 r. do 1600 r. założono 42 lniasta, spośród około 80 historycznych ośrod ków miejskich znajdujących się w obecnych granicach województwa. Świadczy to o ogrOlnnyln wysiłku kolonizacyjnym, jak też i o atrakcyjności tych ziem dla mieszkańców otaczających Podlasie terytoriów Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego, skąd głównie rekrutowali się osadnicy. Nie wszystkie jednak nowe lokacje były inwestycjami udanymi. Część nowozakładanych miast rozwijała się z różnych przyczyn bardzo powoli, inne po latach wegetacji nagle w zmieniają cych się warunkach zaczynały szybszy rozwój. Zdarzało się i tak, że miasto zakła dane po to, by konkurować z sąsiednim ośrodkiem, należącym do innych właści cieli, przegrywało z kretesem w tej konkurencji. Przykładem takiego ośrodka, z któryln historia obeszła się po macoszemu, jest Waniewo. Dzieje Waniewa, niejasne w wielu punktach z uwagi na skromny materiał źródłowy, układają się w ciąg faktów i zdarzeń historycznych, wiodących do stop niowej przemiany miasteczka, posiadającego pewne znaczenie w lokalnej sieci osad niczej, w niewielką wieś. Od sąsiadujących osad wiejskich odróżnia Waniewo jedy nie fakt istnienia tu kościoła parafialnego oraz mało czytelny ślad rynku lokacyjnego. Podobne losy stały się udziałem wielu miast założonych w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego. Można tu wy mienić chociażby Berżniki, Grodzisk, Jałówkę, Ostrożany, Wąsosz, Zalesie\ a po dobnych przykładów znalazłoby się więcej. Były to lokacje nieudane, a przyczyny takiego stanu rzeczy ll10gły być różne, chociażby wystarczająco już gęsta zastana sieć organizmów miejskich, zll1iany w systemie drożnyIn, przelniany własnościowe, zmiany systemu gospodarowania, czy też splot wYll1ienionych przyczyn. Wydaje się, że w przypadku Waniewa mamy do czynienia właśnie ze skojarzonym oddzia ływaniem przedstawionych czynników. Spróbujmy odtworzyć proces degresji daw nego ll1iasteczka na tyle dokładnie, na ile pozwala skromny materiał źródłowy, jaki dotrwał do naszych czasów. Nazwa Waniewo po raz pierwszy pojawia się jako toponim związany wła śnie z interesującą nas ll1iejscowością2 w 1447 r., w d okUlnencie , na mocy którego Stephanus de Kobylino zobowiązał się dostarczyć ... sexcenta rolJororum vulgariter dietorum Wanczosk ... domino Troiano consuli de Lomza Super Aquam Fontem super Waniewo ... 3 W cytowanym dokumencie poza nazwą miejscowości wymieniony jest 159 ANTONI OLEKSICKl także most, co wskazuje, że Waniewo pełniło pewną rolę jako punkt przeprawowy na szlaku wiodącym z Mazowsza na Litwę. Należy podkreślić ogrom inwestycji - dolina Narwi pocięta ramionami rzeki, pomiędzy którymi ciągną się bagna i trzęsawiska w tym miejscu ma ok. 700-800 m szerokości, zatem przerzucenie przez kapryśnie płynącą rzekę mostu wymagało ogromnych nakładów. Ponadto równolegle do mostu wykonano najprawdopodobniej już wówczas przekop przez bagna, po to, by przy wysokim stanie wody móc korzystać z przeprawy promo wej. Dalszy rozwój miejscowości ściśle wiązał się z tym mostem i szlakiem drożnym biegnącym na wschód poprzez późniejszą Choroszcz i Knyszyn w kie runku Grodna, a w kierunku zachodnim do Sokół, gdzie łączył się z traktem Su raż-Tykocin i biegł dalej na zachód w kierunku Wysokiego (obecnie Wysokie Ma zowieckie). Przeprawa przez Narew broniona była przez zamek położony na kę pie narwiańskiej, mniej więcej w połowie szerokich rozlewisk rzeki. Zapewne do owej kępy biegły dwie połowy mostu, co ułatwiało kontrolę przeprawy jak też jej obronę. Możliwe również, że pozostałością systemu umocnień z tego okresu jest rozległy majdan, otoczony wałem, położony wśród narwia11skich łąk, pomiędzy tą miejscowością a Pszczółczynem4 • Zapewne już w połowie XV wieku w Waniewie istniał kościół pw. św. Annl; do dziś zresztą na 26 lipca, św . Anny, w miejscowości tej odbywa się wielki odpust, mimo że obecnie parafia ma wezwanie Wniebowzięcia NMP. W 1501 r. wielki książę litewski Aleksander nadał Waniewo wraz z wło ścią, położoną po obu stronach rzeki wojewodzie wileńskiemu Mikołajowi Radzi wiłłowi6 . W posiadaniu Radziwiłła Waniewo znajdowało się do 1528 r., wchodząc w skład tzw. państwa rajgrodzko-goniądzkiego Radziwiłłów 7 . W roku 1510 Mi kołaj Radziwiłł uzyskał od króla przywilej na prawo pobierania myta za przekra czanie Narwi po nowowybudowanym przez ludzi wojewody wileńskiego moście. Był to zatem już co najmniej drugi most w tym miejscu, być może chodzi tu po prostu o most odbudowany, bowiem most poprzedni, z całą pewnością drewnia ny, powstał ok. 60 lat wcześniej i mógł być zniszczony jedynie z powodu upływu czasu. W tym samym przywileju król nadał Radziwiłłowi także prawo założenia miasta. Przywilej został zredagowany w języku ruskim, który niemal do końc a XVII wieku był językiem kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego i warto go tu przytoczyć (w transkrypcji) z uwagi na jego treść oraz charakterystyczną frazeologię: Żikgimont, Bo ż eju miłost'fu korol' polskij. Bił nam czołom woewoda wilenskij i kaneler nasz pan Mikołaj Mikołajewicz i prosił nas, abychmo dozwolili jemu w imen'ju u Wanewe mesto saditi i na tom jego mostu, kotoryj on w tom swoem imenii svoimi l'judmi nowo z budował czerez reku Narew myto dali. Ino my z łaski naszoje wspomniawszy jego k'nam wernuju slu ż bu, na 3. Waniewo, widok z lotu ptaka. Zwraca uwagę zespół kościoła parafialnego, dominujący nad całą miejscowością. Fot . Wiktor Wo/kow Waniewo, aerial view. The parish church complex dominates over the whole locality. Photo: Wiktor Wo/kow 4. Rozlewiska Narwi w okolicach Waniewa, widok z lotu ptaka. Fot . W. Wo/kow The Narew broads in the region of Waniewo, aerial view. Photo: W. Wo/kow 160 ANTONI OLEKSI CKI jego cz ełobitje, to wczinili: w tom jego imenii w Wanewe dozwolili jemu mesto saditi z karczmami i z ynszymi użitki, kak on sam najlepiej budet rozumeti, pod prawom chołmskim. I na tom mostu, kotoryj on swoimi l'judmi czerez reku Narew tam w tom swojem imenii z budował, myto dali tym obyczajem: ot boczki towaru ot dna po groszu, a ot konia po groszu, ot welikogo bydła ot woła oba ot jalowicy po pol grosza, a ot mala go bydła po uełamu peniazu, ot peszago cz ełoweka po peniazu. A dali jesmo to weczno jemu samomu, jego żonie i ich detjam i na potom ich szczadkom. A na twerdost togo i peczat naszu ka zali esmo priło ż iti k' semu naszemu listu. 8 Pisan w Krakowe, leta Bożego tysjacza pjatsot desa togo, mesjaca ijun, indikt 13 . Z treści przywileju wynika w sposób oczywisty, że najważniejszą inwesty cją był most. Opisano dokładnie, ile należy pobrać myta za każdorazowe przekro czenie rzeki po n1oście, autor przywileju zaznacza dwukrotnie, że most zbudowali ludzie Radziwiłła. Samo miasto jest wymienione jakby przy okazji, niejako n1imo chodem - król pozwala osadzić miasto na prawie chełn1ińskim ... z karczmami i innymi u ż ytkami, jak to sam (wojewoda) najlepiej będz ie ro z umiał ... (notabene, póź niejsze opisy żadnej karczmy nie wymieniają ... ). Zatem w tym czasie Waniewo było poniekąd dodatkiem do ogromnej inwestycji, jaką był most poprzez rzekę i jej bagnis te rozlewiska. Budowa, czy też odbudowa wcześniejszego mostu, nadanie praw miej skich, dało asumpt do rozwoju miejscowości. Już rok później, w 1511 r., został ufundowany przez Mikołaja Radziwiłła kościół parafialny pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, być może w miejsce wcześniej wymienianej kaplicy św. Anny9. Nowo założone miasteczko stało się trzecim po Rajgrodzie i Goniądzu ośrodkiem w podlaskich dobrach radziwiłłowskich. Waniewo zatem rozwinęło się najprawdopodobniej z istniejącej tu wcze śniej przy przeprawie osady, nastawionej na obsługę przejezdnych oraz zamku broniącego tejże przeprawy. Ze zbliżoną sytuacją maIuy do czynienia w przypad ku Narwi, miasta założonego mniej więcej w tym samym czasie u przeprawy lO przez rzekę Narew na szlaku Bielsk Podlaski-Grodno-Wilno . Podobnie jak Na rew, tak i Waniewo położone jest na niewielkim wyniesieniu terenowym, przyle gającym bezpośrednio do brzegu rzeki, otoczonym niedostępnymi bagnami, cią gnącymi się na wiele kilometrów w górę i w dół rzeki. Najbliższe Waniewa punkty