Oleksicki, Antoni Waniewo, z przeszłości dawnego miasta "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego", 7, 2001, s. 158-174 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ~ Kc' .~,: .~~~:~; ~:':~ ~ \ ,' ,.N'Z. "(;:,:~:,.. ~,,,~~.~.• ~~,~ 1. Waniewo, fragment mapy Prus Nowo-wschodnich Textora - Sotzmanna, 1808 r. Oryg, AGAD w Warszawie, Zbiory Kartograficzlle 479-1 . Fot. A. Stasiak, 1979, neg. PKZ Warszawa Waniewo, fragment of the T ex ł o r-S o ł zmann Map o New Easłem Prussia, 1808. Original: Main Archive of Old Acts in Warsaw, Photographic Collection 479-1. Photo: A. Stasiak, 1979, neg.: PKZ Warsaw 2. Waniewo, fragment Voelltlo-Topograficeskoj Karty Grodnenskoj Gubernii, 1866 r. Fotoko pia tu zbiorach Regiollalnego O" rodkn tudiów i Ochrony Srodowiska Ku lturowezo ;I J B iałyms toku Waniewo, Voenno-Topograr'icheskaya Karta Grodnenskoy Gubernii, 1866. ragment of a photocopy from the col/ections of' the Regional Centre for Studies and ., e ;,,~u t ural Environment.!fl Bial:ystok MATERIAŁY ANTONI OLEKSICKI Białystok Waniewo, Z przeszłości dawnego miasta* Druga połowa XV wieku oraz wiek XVI to okres bardzo intensywnego rozwoju sieci miejskiej na obszarze dzisiejszego Podlasia. W przeciągu dwu stuleci - od 1400 r. do 1600 r. założono 42 lniasta, spośród około 80 historycznych ośrod­ ków miejskich znajdujących się w obecnych granicach województwa. Świadczy to o ogrOlnnyln wysiłku kolonizacyjnym, jak też i o atrakcyjności tych ziem dla mieszkańców otaczających Podlasie terytoriów Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego, skąd głównie rekrutowali się osadnicy. Nie wszystkie jednak nowe lokacje były inwestycjami udanymi. Część nowozakładanych miast rozwijała się z różnych przyczyn bardzo powoli, inne po latach wegetacji nagle w zmieniają­ cych się warunkach zaczynały szybszy rozwój. Zdarzało się i tak, że miasto zakła­ dane po to, by konkurować z sąsiednim ośrodkiem, należącym do innych właści­ cieli, przegrywało z kretesem w tej konkurencji. Przykładem takiego ośrodka, z któryln historia obeszła się po macoszemu, jest Waniewo. Dzieje Waniewa, niejasne w wielu punktach z uwagi na skromny materiał źródłowy, układają się w ciąg faktów i zdarzeń historycznych, wiodących do stop­ niowej przemiany miasteczka, posiadającego pewne znaczenie w lokalnej sieci osad­ niczej, w niewielką wieś. Od sąsiadujących osad wiejskich odróżnia Waniewo jedy­ nie fakt istnienia tu kościoła parafialnego oraz mało czytelny ślad rynku lokacyjnego. Podobne losy stały się udziałem wielu miast założonych w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego. Można tu wy­ mienić chociażby Berżniki, Grodzisk, Jałówkę, Ostrożany, Wąsosz, Zalesie\ a po­ dobnych przykładów znalazłoby się więcej. Były to lokacje nieudane, a przyczyny takiego stanu rzeczy ll10gły być różne, chociażby wystarczająco już gęsta zastana sieć organizmów miejskich, zll1iany w systemie drożnyIn, przelniany własnościowe, zmiany systemu gospodarowania, czy też splot wYll1ienionych przyczyn. Wydaje się, że w przypadku Waniewa mamy do czynienia właśnie ze skojarzonym oddzia­ ływaniem przedstawionych czynników. Spróbujmy odtworzyć proces degresji daw­ nego ll1iasteczka na tyle dokładnie, na ile pozwala skromny materiał źródłowy, jaki dotrwał do naszych czasów. Nazwa Waniewo po raz pierwszy pojawia się jako toponim związany wła­ śnie z interesującą nas ll1iejscowością2 w 1447 r., w d okUlnencie , na mocy którego Stephanus de Kobylino zobowiązał się dostarczyć ... sexcenta rolJororum vulgariter dietorum Wanczosk ... domino Troiano consuli de Lomza Super Aquam Fontem super Waniewo ... 3 W cytowanym dokumencie poza nazwą miejscowości wymieniony jest 159 ANTONI OLEKSICKl także most, co wskazuje, że Waniewo pełniło pewną rolę jako punkt przeprawowy na szlaku wiodącym z Mazowsza na Litwę. Należy podkreślić ogrom inwestycji - dolina Narwi pocięta ramionami rzeki, pomiędzy którymi ciągną się bagna i trzęsawiska w tym miejscu ma ok. 700-800 m szerokości, zatem przerzucenie przez kapryśnie płynącą rzekę mostu wymagało ogromnych nakładów. Ponadto równolegle do mostu wykonano najprawdopodobniej już wówczas przekop przez bagna, po to, by przy wysokim stanie wody móc korzystać z przeprawy promo­ wej. Dalszy rozwój miejscowości ściśle wiązał się z tym mostem i szlakiem drożnym biegnącym na wschód poprzez późniejszą Choroszcz i Knyszyn w kie­ runku Grodna, a w kierunku zachodnim do Sokół, gdzie łączył się z traktem Su­ raż-Tykocin i biegł dalej na zachód w kierunku Wysokiego (obecnie Wysokie Ma­ zowieckie). Przeprawa przez Narew broniona była przez zamek położony na kę­ pie narwiańskiej, mniej więcej w połowie szerokich rozlewisk rzeki. Zapewne do owej kępy biegły dwie połowy mostu, co ułatwiało kontrolę przeprawy jak też jej obronę. Możliwe również, że pozostałością systemu umocnień z tego okresu jest rozległy majdan, otoczony wałem, położony wśród narwia11skich łąk, pomiędzy tą miejscowością a Pszczółczynem4 • Zapewne już w połowie XV wieku w Waniewie istniał kościół pw. św. Annl; do dziś zresztą na 26 lipca, św . Anny, w miejscowości tej odbywa się wielki odpust, mimo że obecnie parafia ma wezwanie Wniebowzięcia NMP. W 1501 r. wielki książę litewski Aleksander nadał Waniewo wraz z wło­ ścią, położoną po obu stronach rzeki wojewodzie wileńskiemu Mikołajowi Radzi­ wiłłowi6 . W posiadaniu Radziwiłła Waniewo znajdowało się do 1528 r., wchodząc w skład tzw. państwa rajgrodzko-goniądzkiego Radziwiłłów 7 . W roku 1510 Mi­ kołaj Radziwiłł uzyskał od króla przywilej na prawo pobierania myta za przekra­ czanie Narwi po nowowybudowanym przez ludzi wojewody wileńskiego moście. Był to zatem już co najmniej drugi most w tym miejscu, być może chodzi tu po prostu o most odbudowany, bowiem most poprzedni, z całą pewnością drewnia­ ny, powstał ok. 60 lat wcześniej i mógł być zniszczony jedynie z powodu upływu czasu. W tym samym przywileju król nadał Radziwiłłowi także prawo założenia miasta. Przywilej został zredagowany w języku ruskim, który niemal do końc a XVII wieku był językiem kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego i warto go tu przytoczyć (w transkrypcji) z uwagi na jego treść oraz charakterystyczną frazeologię: Żikgimont, Bo ż eju miłost'fu korol' polskij. Bił nam czołom woewoda wilenskij i kaneler nasz pan Mikołaj Mikołajewicz i prosił nas, abychmo dozwolili jemu w imen'ju u Wanewe mesto saditi i na tom jego mostu, kotoryj on w tom swoem imenii svoimi l'judmi nowo z budował czerez reku Narew myto dali. Ino my z łaski naszoje wspomniawszy jego k'nam wernuju slu ż bu, na 3. Waniewo, widok z lotu ptaka. Zwraca uwagę zespół kościoła parafialnego, dominujący nad całą miejscowością. Fot . Wiktor Wo/kow Waniewo, aerial view. The parish church complex dominates over the whole locality. Photo: Wiktor Wo/kow 4. Rozlewiska Narwi w okolicach Waniewa, widok z lotu ptaka. Fot . W. Wo/kow The Narew broads in the region of Waniewo, aerial view. Photo: W. Wo/kow 160 ANTONI OLEKSI CKI jego cz ełobitje, to wczinili: w tom jego imenii w Wanewe dozwolili jemu mesto saditi z karczmami i z ynszymi użitki, kak on sam najlepiej budet rozumeti, pod prawom chołmskim. I na tom mostu, kotoryj on swoimi l'judmi czerez reku Narew tam w tom swojem imenii z budował, myto dali tym obyczajem: ot boczki towaru ot dna po groszu, a ot konia po groszu, ot welikogo bydła ot woła oba ot jalowicy po pol grosza, a ot mala­ go bydła po uełamu peniazu, ot peszago cz ełoweka po peniazu. A dali jesmo to weczno jemu samomu, jego żonie i ich detjam i na potom ich szczadkom. A na twerdost togo i peczat naszu ka zali esmo priło ż iti k' semu naszemu listu. 8 Pisan w Krakowe, leta Bożego tysjacza pjatsot desa togo, mesjaca ijun, indikt 13 . Z treści przywileju wynika w sposób oczywisty, że najważniejszą inwesty­ cją był most. Opisano dokładnie, ile należy pobrać myta za każdorazowe przekro­ czenie rzeki po n1oście, autor przywileju zaznacza dwukrotnie, że most zbudowali ludzie Radziwiłła. Samo miasto jest wymienione jakby przy okazji, niejako n1imo­ chodem - król pozwala osadzić miasto na prawie chełn1ińskim ... z karczmami i innymi u ż ytkami, jak to sam (wojewoda) najlepiej będz ie ro z umiał ... (notabene, póź­ niejsze opisy żadnej karczmy nie wymieniają ... ). Zatem w tym czasie Waniewo było poniekąd dodatkiem do ogromnej inwestycji, jaką był most poprzez rzekę i jej bagnis te rozlewiska. Budowa, czy też odbudowa wcześniejszego mostu, nadanie praw miej­ skich, dało asumpt do rozwoju miejscowości. Już rok później, w 1511 r., został ufundowany przez Mikołaja Radziwiłła kościół parafialny pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, być może w miejsce wcześniej wymienianej kaplicy św. Anny9. Nowo­ założone miasteczko stało się trzecim po Rajgrodzie i Goniądzu ośrodkiem w podlaskich dobrach radziwiłłowskich. Waniewo zatem rozwinęło się najprawdopodobniej z istniejącej tu wcze­ śniej przy przeprawie osady, nastawionej na obsługę przejezdnych oraz zamku broniącego tejże przeprawy. Ze zbliżoną sytuacją maIuy do czynienia w przypad­ ku Narwi, miasta założonego mniej więcej w tym samym czasie u przeprawy lO przez rzekę Narew na szlaku Bielsk Podlaski-Grodno-Wilno . Podobnie jak Na­ rew, tak i Waniewo położone jest na niewielkim wyniesieniu terenowym, przyle­ gającym bezpośrednio do brzegu rzeki, otoczonym niedostępnymi bagnami, cią­ gnącymi się na wiele kilometrów w górę i w dół rzeki. Najbliższe Waniewa punkty