Arkusz CZEREMCHA (459)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król**, Agata Pacławska-Pawlik**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*

Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 14 VII. Warunki wodne – K. Seifert ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby – P. Kwecko ...... 18 2. Pierwiastki promieniotw órcze – J. Miecznik ...... 21 IX. Składowanie odpadów – J. Król, A. Pacławska-Pawlik ...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 31 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 36 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, J. Król, A. Pacławska-Pawlik ...... 37 XIV. Literatura...... 38

I. Wst ęp Arkusz Czeremcha Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wykonany w 2011 roku. Składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpa- dów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego. Przy jej opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Cze- remcha Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2007 w Przedsi ębiorstwie Bada ń Geofizycznych w Warszawie (Kacprzak, Jasi ńska, 2007). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (skła- dowanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia śro- dowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instruk- cja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe

3 stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Departamencie Infrastruktury i Ochrony Środowiska Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, w Starostwie Powiatu Hajnowskiego i Siemiatyckiego oraz w nadle śnictwach i urz ędach gmin. Korzystano równie Ŝ z bazy systemu MIDAS Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Dane archiwalne uzupełniono i zweryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w pa ździerniku 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Czeremcha wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 o 15’−23 o 30’długo ści geograficznej wschodniej oraz 52o30’−52o 40’szeroko ści geograficznej północnej. Do terytorium Polski nale Ŝy około 90% obszaru arkusza, a pozostała cz ęść do Białorusi. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren nale Ŝy do województwa podlaskiego, powiatu hajnowskiego z miastem Kleszczele i gminami: Kleszczele, Dubicze Cerkiewne, Czeremcha, powiatu bielskiego z gmin ą Orla oraz powiatu siemiatyckiego z gmin ą Milejczy- ce. Na południowym wschodzie przebiega granica pa ństwowa z Białorusi ą. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza po- ło Ŝony jest na Nizinie Północnopodlaskiej, na styku dwóch mezoregionów: Równiny Biel- skiej i Wysoczyzny Drohiczy ńskiej, pomi ędzy którymi granica przebiega na linii miejscowo- ści Dasze – Czeremcha – Wólka Terechowska (fig. 1). Omawiany obszar stanowi cz ęść rozległej falistej wysoczyzny morenowej, uformowa- nej podczas zlodowacenia warty. Jej powierzchnia wznosi si ę na wysoko ść od 150 do 190 m n.p.m. i jest urozmaicona licznymi morenami czołowymi i morenami martwego lodu. Moreny czołowe tworz ą cztery równole Ŝnikowe pasy: Dasze – Repczyce – Wólka Terechow- ska, Kleszczele – Dobrowoda – Kol. Pohulanka, Wólka Wygonowska – Saki – Jelonka – Cze- chy Orla ńskie oraz Gregorowce – Suchowolce – Dubicze Cerkiewne. Ich wzgl ędna wysoko ść dochodzi do 20 m. Na zapleczu moren czołowych wyst ępuj ą wzgórza i pagórki moren mar-

4 twego lodu. Najwi ększe ich skupiska znajduj ą si ę w rejonie miejscowo ści Gregorowce, Saki, Toporki oraz Reduty – w północnej cz ęś ci omawianego obszaru, wokół Kleszczeli – w jego centralnej cz ęś ci oraz w pobli Ŝu Opaki Du Ŝej przy granicy z Białorusi ą. Wzgórza te maj ą wysoko ść do 15 m. Rze źbę urozmaicaj ą liczne nieckowate zagł ębienia, w wi ększo ści o nieregu- larnym kształcie. Cz ęść z nich to rozległe formy o płaskich dnach, w których wykształciły si ę równiny torfowe. Najwi ększe niecki znajduj ą si ę w centralnej i północnej cz ęś ci terenu. S ą to zagł ębienia wytopiskowe, powstałe w wyniku długotrwałego wytapiania brył i płatów martwego lodu. Na powierzchni wysoczyzny morenowej na północ od Kleszczeli oraz na północ i wschód od wsi Dobrowoda znajduj ą si ę liczne wały wydmowe oraz wydmy paraboliczne o wysoko ściach wzgl ędnych dochodz ących nierzadko do 3 m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Czeremcha tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002)

1 − granice podprowincji; 2 – granice mezoregionów; 3 – granica pa ństwa

Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregion: 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowopodlaska Mezoregion: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu

5 Główn ą dziedzin ą gospodarki jest rolnictwo z przewag ą sektora gospodarki indywidu- alnej. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci s ą tu gospodarstwa małe, prowadz ące wielokierunkow ą produkcj ę. Dominuje hodowla bydła i trzody chlewnej oraz uprawa zbó Ŝ i ziemniaków. Jedynym miastem zlokalizowanym w granicach arkusza Czeremcha są Kleszczele, które pełni ą rol ę ośrodka rozwoju drobnego przemysłu oraz obsługi ludności gminy. Znane jest ono w regionie z odbywaj ących si ę tu targów rolnych. Inne wa Ŝniejsze miejscowo ści to du Ŝe wsie – Czeremcha i Dubicze Cerkiewne, b ędące siedzibami gmin. W Czeremsze znajduje si ę Nasycalnia Podkładów – Przedsi ębiorstwo Pa ństwowe (zajmuje si ę ono m.in. wyko- nawstwem i impregnacj ą podkładów kolejowych, słupów teletechnicznych, chmielowych i tarcicy). Działaj ą te Ŝ ró Ŝne przedsi ębiorstwa usługowe zajmuj ące si ę obsług ą maszynow ą produkcji rolniczej i ogrodniczej, stolark ą, produkcj ą mebli kuchennych i pokojowych. Wie ś Dubicze Cerkiewne pełni rol ę o środka turystyczno-wypoczynkowego na obrze Ŝeniu Puszczy Białowieskiej. Corocznie odbywaj ą si ę tu imprezy kulturalne organizowane przez lokaln ą społeczno ść ukrai ńsk ą i białorusk ą. Omawiany obszar znajduje si ę na pograniczu mazowiecko-podlaskiego i podlaskiego regionu klimatycznego. Wielko ść rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 550– 600 mm. Opad stały stanowi około 18–20% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura to około 6,5°C (Wo ś, 1999). Czeremcha jest znacz ącym w ęzłem kolejowym le Ŝą cym na skrzy Ŝowaniu linii kolejowych z Białegostoku do Brze ścia (Białoru ś) oraz z Siedlec do Hajnówki. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 66 z Bielska Podlaskiego przez Kleszczele do przej ścia gra- nicznego w Połowcach (poza obszarem arkusza), natomiast do Kleszczeli dochodz ą dwie drogi wojewódzkie – nr 693 z Siemiatycz i nr 685 z Hajnówki.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Czeremcha przedstawiono na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Czeremcha wraz z obja śnieniami (Kmieciak, 2007, 2008). Omawiany obszar le Ŝy w zasi ęgu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie obni Ŝenia podlaskiego. Brak jest danych dotycz ących budowy podło Ŝa krystalicz- nego oraz nieznane jest wykształcenie utworów paleozoicznych i mezozoicznych. W Klesz- czelach, bezpo średnio pod osadami czwartorz ędowymi, na gł ęboko ści 159,5 m (2,0 m n.p.m.) nawiercona została stropowa cz ęść osadów mezozoicznych (kredowych). W otworze tym stwierdzono 3,5 m białych wapieni, miejscami marglistych z krzemieniami.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Czeremcha na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry rzeczne, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwi- ry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, Kreda górna: 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracje z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Osady paleogenu (eocenu i oligocenu), za wyj ątkiem centralnej i wschodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuj ą na utworach kredy. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 15 do 40 m. Rozpoznano je

7 w otworze w Suchowolcach, gdzie na gł ęboko ści 121,2 m nawiercono szare piaski oraz zielo- ne piaski glaukonitowe. Strop osadów neogenu (miocenu) ma charakter erozyjny. We wspomnianym wy Ŝej otworze osady miocenu: mułki, mułki piaszczyste oraz piaski z drobnymi przewarstwieniami węgla brunatnego, wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 110,5 do 121,2 m pod przykryciem utworów wodnolodowcowych zlodowacenia narwi. W Redutach strop miocenu przewiercono na gł ę- boko ści 94,0 m. Osady plejstoce ńskie reprezentuj ą osady czterech zlodowace ń – najstarszego (narwi), dwóch południowopolskich (nidy i sanu 2) i jednego środkowopolskiego (warty) oraz dwóch interglacjałów – augustowskiego i mazowieckiego. Utwory zlodowacenia narwi reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Osady wodnolodowcowe – piaski grubo- i średnioziarniste, wyst ępują zapewne tylko w północnej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru. Stwierdzono je w Redutach na gł ęboko ści 81,9–94,0 m. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w północnej i centralnej cz ęś ci omawianego obszaru i prawdopodobnie nie tworz ą ci ągłego poziomu. W Kleszczelach stwierdzono je na gł ęboko ści 157,0–159,5 m pod przykryciem osadów interglacjału augustowskiego – piasków i mułków rzeczno-jeziornych. Kompleks osadów zlodowace ń południowopolskich rozpoczynaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zaliczone do zlodowacenia nidy. Osady te nawiercono w Suchowolcach na gł ęboko ści 87,8–92,4 m. Le Ŝą cy wy Ŝej kompleks glin zwałowych tworzy wyra źny poziom o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 40 m. W Suchowolcach przewiercono je na gł ęboko ści 43,5–87,8 m. W Sakach, w glinach zwałowych, na gł ęboko ści 65,0–68,0 m przewiercono porwak białych margli kredowych. Utwory zlodowacenia sanu 2 – mułki, iły i piaski zastoiskowe, zachowały si ę tylko miejscami. W Czeremsze nawiercono je na gł ęboko ści 44,8–54,6 m. Du Ŝe rozprzestrzenienie na omawianym obszarze maj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i mo Ŝe dochodzi ć do około 40 m. W Redutach utwory te le Ŝą na gł ęboko ści 36,3– 75,0 m, a w Kleszczelach na gł ęboko ści 27,0–68,0 m. Gliny zwałowe tworz ą wyra źny poziom stratygraficzny w profilu osadów plejstoce ńskich. W pobli Ŝu miejscowo ści Czeremcha gliny te wyst ępuj ą tylko pod niewielkiej mi ąŜ szo ści pokryw ą osadów zwietrzelinowych, natomiast w Kleszczelach wyst ępuj ą na gł ęboko ści 21,0–27,0 m, rozdzielaj ąc osady wodnolodowcowe zlodowacenia sanu 2 i stadiału dolnego zlodowacenia warty. W Suchowolcach gliny omawianego zlodowacenia le Ŝą na gł ęboko ści 25,5–43,5 m pod osadami interglacjału mazowieckiego. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść (35,0 m) glin zlodowacenia sanu 2 stwierdzono w Sakach, gdzie ich strop został przewiercony na gł ębokości 22,0 m.

8 W granicach arkusza Czeremcha stwierdzono piaski, mułki i torfy rzeczno-jeziorne zaliczone do interglacjału mazowieckiego – w Suchowolcach na gł ęboko ści 18,9–25,5 m, a w Czeremsze na gł ęboko ści od 1,2 do 11,8 m. Do zlodowace ń środkowopolskich zaliczono, reprezentowane przez dwa stadiały, utwory zlodowacenia warty. Mułki, piaski i iły zastoiskowe stadiału dolnego wyst ępuj ą lokalnie pod przykryciem młodszych osadów. Tylko w pobli Ŝu miejscowo ści Reduty stwierdzono ich wyst ępowanie od powierzchni terenu do gł ęboko ści 36,3 m. Tak du Ŝa mi ąŜ szo ść mo Ŝe być wynikiem deformacji glacitektonicznych. Le Ŝą ce wy Ŝej piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne), stwierdzone w otworach wiertniczych, wyst ępuj ą w obr ębie kopalnych rynien lodowcowych, których gł ęboko ść mo Ŝe dochodzi ć do około 30 m. Utwory te stwierdzono w Kleszczelach i Suchowolcach. Gliny zwałowe tworz ą niewielkie płaty, zazwyczaj przykryte przez piaszczysto-Ŝwirowe osady lodowcowe lub wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść ich przewa Ŝnie wynosi kilka metrów. Wy Ŝej le Ŝą piaszczysto-Ŝwirowe utwory lodowcowe maj ą- ce du Ŝy udział w budowie wysoczyzny morenowej. Piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych oraz martwego lodu tworz ą licznie wyst ępuj ące na tym obszarze wzgórza o wysoko ściach wzgl ędnych do 20 m. Osady te były na du Ŝą skal ę eksploatowane w pobli Ŝu wsi Dobrowoda. Piaski, Ŝwiry i gliny akumulacji szczelinowej tworz ą w rejonie miejscowo ści Kleszczele, Do- browoda i Opaka wzgórza o kształcie wałów, których wysoko ści dochodz ą do około 10 m. W północnej cz ęś ci omawianego obszaru utwory akumulacji szczelinowej tworz ą wał o długo ści około 5 km, rozci ągaj ący si ę od Toporek do Grabowca. Osady te miejscami przykryte s ą pła- tami glin o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 5,8 m. W rejonie wsi Daszewo wyst ępuj ą piaski i Ŝwi- ry ozów. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne) powstałe podczas recesji l ądolodu, zacho- wały si ę na powierzchni obszaru arkusza Czeremcha na obrze Ŝach dolin rzecznych oraz na przedpolu moren czołowych. Generalnie ich mi ąŜ szo ść nie przekracza kilku metrów. Nie- wielkie rozprzestrzenienie maj ą piaski i mułki wytopiskowe osi ągaj ące mi ąŜszości do kilku metrów. W pó źnym plejstocenem i wczesnym holocenie doszło do procesów denudacyjno- erozyjnych. Powstały wówczas pokrywy eluwialne. U podnó Ŝa wzgórz osadziły si ę piaski i Ŝwiry deluwialne, a w obni Ŝeniach terenu osady deluwialno-jeziorne. W centralnej cz ęś ci arkusza, w obr ębie nieckowatych zagł ębie ń osadziły si ę rzeczno-jeziorne piaski ze Ŝwirem. W okolicach miejscowo ści Suchowolce, Keszczele, Dobrowoda, Czeremcha i Wólka Tere- chowska na piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych osadziły si ę piaski eoliczne tworz ące wydmy i pokrywy.

9 W holocenie wykształciły si ę, zbudowane głównie z piasków, Ŝwirów i mułków, tara- sy zalewowe Białej i Orlanki, a w zagł ębieniach bezodpływowych akumulowane były piaski, piaski humusowe i namuły. Torfy i namuły torfiaste wyst ępuj ą głównie w dnach dolin rzecznych. Rozległe równiny torfowiskowe, w miejscu dawnych mis jeziornych, wyst ępuj ą w centralnej cz ęści obszaru arkusza.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Czeremcha udokumentowano cztery złoŜa kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego: „Czechy Orla ńskie”, „Dobrywoda II”, „Suchowolce” i „Wólka Terechowska” (tab. 1). Z „Bilansu zasobów kopalin…” (Wołkowicz i in. (red.), 2010) zostało skre ślone zło Ŝe „Dobrywoda” (Andrzejewska, 1982) z powodu nie spełnienia kryteriów bilansowo ści, a zło Ŝa „Dobrowoda III” (Sadowski, Ciapa, 1997) i „Dobrowoda IV” (Sadowski, 1999) z powodu wyeksploatowania. Zasoby złó Ŝ „Dobrowoda III” i „Dobrowoda IV” rozliczono na podstawie operatu ewidencyjnego zmian zasobów. Zło Ŝe „Czechy Orla ńskie” znajduje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci terenu, na obszarze wyst ępowania fluwioglacjalnych piasków oraz piasków i Ŝwirów. Udokumentowano je kart ą rejestracyjn ą (Sadowski, 1984) na powierzchni 5,30 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi kopalina główna – piaski, o mi ąŜ szo ści 2,0–6,5 m oraz kopalina towarzysz ąca – piaski i Ŝwiry o mi ąŜ- szo ści 2,0–5,4 m. Nadkład o grubo ści od 0 do 2,5 m składa si ę z gleby, piasków i Ŝwirów gliniastych, glin piaszczystych. Piaski charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym (zawarto ści ą frakcji poni Ŝej 2 mm) od 80,0 do 99,0%, zawarto ści ą pyłów mineralnych od 1,0 do 6,3%, zawar- to ści ą grudek gliny od 0,0 do 0,25%, zawarto ści ą zanieczyszcze ń obcych od 0,0 do 0,07%, ci ęŜ arem nasypowym w stanie lu źnym od 1,57 do 1,75 t/m 3 oraz ci ęŜ arem nasypowym w stanie zag ęszczonym od 1,67 do 1,87 t/m 3. Piaski i Ŝwiry (kopalina towarzysz ąca) zal ęgaj ą pod seri ą piaszczyst ą w cz ęś ci zachodniej i południowo-wschodniej zło Ŝa. Charakteryzują si ę one punktem piaskowym od 42,9 do 65,2%, zawarto ści ą pyłów mineralnych od 3,0 do 8,2%, zawarto ści ą grudek gliny od 0,0 do 1,0%, zawarto ści ą zanieczyszcze ń obcych od 0,03 do 1,0%, ci ęŜ arem nasypowym w stanie lu źnym od 1,75 do 1,98 t/m 3 oraz ci ęŜ arem nasypowym w stanie zag ęszczonym od 1,96 do 2,10 t/m 3. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Dobrywoda II” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Data, 1982) w miejscu wyst ępowania osadów wodnolodowcowych i lodowcowych. Kopalin ę główn ą stanowi ą piaski i Ŝwiry, a towarzysz ącą piaski. Nadkład w zło Ŝu tworzy gleba i piaski gliniaste o grubo ści od 0,2 do 2,3 m.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Stan Numer Zasoby Zastoso- Rodzaj kompleksu Kategoria zagospo- Wydobycie Przyczyny zło Ŝa geologiczne bilansowe wanie Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa kopali- litologiczno- rozpoznania darowania (tys. t,) konfliktowo- na (tys. t) kopaliny ny surowcowe- zło Ŝa ści zło Ŝa mapie go wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in. (red.), 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Czechy Orla ńskie p, pŜ* Q 222 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 2 Dobrywoda II pŜ, p* Q 78 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 3 Suchowolce p Q 272 C1 G 0 Skb, Sd 4 A - 4 Wólka Terechowska p Q 186 C1 G 3 Skb, Sd 4 A - 11 11 Dobrywoda pŜ Q C1 ZWB Dobrowoda III pŜ Q C1 ZWB Dobrowoda IV pŜ Q C1 ZWB

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 2: * – kopalina towarzysz ąca Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: Z – zaniechane, G – zagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny: Skb – kruszyw budowlanych; Sd – kruszyw drogowych Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – złoŜa małokonfliktowe

Piaski i Ŝwiry, wyst ępuj ące na powierzchni 0,78 ha, charakteryzuj ą si ę mi ąŜ szo ści ą od 2,0 do 8,1 m ( średnio 4,2 m) i nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: punktem piaskowym od 32,3 do 68,8% ( średnio 53,0%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 1,4 do 3,0% (średnio 1,6%), g ęsto ści ą nasypow ą w stanie lu źnym od 1,20 do 1,85 t/m 3 ( średnio 1,69 t/m 3), gęsto ści ą nasypow ą w stanie zag ęszczonym od 1,97 do 2,09 t/m 3 ( średnio 2,01 t/m 3) oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych. Piaski, zalegaj ące we wschodniej cz ęś ci zło Ŝa nad kopalin ą główn ą, na powierzchni 0,25 ha, charakteryzuj ą si ę mi ąŜ szo ści ą od 1,7 do 3,8 m ( średnio 2,5 m) i nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: punktem piaskowym: od 72,0 do 96,4% (średnio 80,7%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 1,7 do 16,2% ( średnio 6,8%), zawarto- ści ą grudek gliny od 0,0 do 3,7%, g ęsto ści ą nasypow ą w stanie lu źnym od 1,47 do 1,76 t/m 3, gęsto ści ą nasypow ą w stanie zag ęszczonym od 1,80 do 2,00 t/m 3 oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych. Zło Ŝe jest suche. Na obszarze przylegaj ącym od południowego zachodu do zło- Ŝa udokumentowano obszar piasków i Ŝwirów o zasobach pozabilansowych (nie zaznaczony na mapie). Jego powierzchnia wynosi 0,38 ha, średnia mi ąŜ szo ść kopaliny – 3,2 m, a jej śred- nie parametry jako ściowe: punkt piaskowy 55,5%, zawarto ść pyłów mineralnych 5,6%. Zło Ŝe „Suchowolce” (Lipi ński, 2007) poło Ŝone jest na obszarze wyst ępowania osa- dów wodnolodowcowych. Zostało ono udokumentowane na powierzchni 2,59 ha. Seri ę zło- Ŝową o mi ąŜ szo ści od 4,7 do 8,8 m ( średnio 6,2 m) stanowi ą piaski, znajduj ące si ę pod nad- kładem gleby piaszczystej i piasków gliniastych o grubo ści od 1,7 do 2,5 m ( średnio 2,1 m). Piaski charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym od 78,9 do 95,7% ( średnio 91,2%), zawarto- ści ą pyłów mineralnych od 6,0 do 9,1% ( średnio 7,6%) oraz ci ęŜ arem nasypowym w stanie zag ęszczonym od 1,78 do 1,89 t/m 3 (średnio 1,82 t/m 3). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe „Wólka Terechowska” (Sadowski, 2009) udokumentowano w obr ębie wyst ę- powania osadów wodnolodowcowych, na powierzchni 1,62 ha. Seri ę zło Ŝową o mi ąŜ szo ści od 5,2 do 9,2 m ( średnio 7,0 m) tworz ą piaski, a nadkład - gleba i piaski zaglinione o grubo ści od 0,2 do 2,2 m ( średnio 0,9 m). Piaski charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym od 64,0 do 96,6% ( średnio 77,8%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 4,7 do 8,7% ( średnio 5,8%), ci ę- Ŝarem nasypowym w stanie lu źnym od 1,44 do 1,70 t/m 3 ( średnio 1,58 t/m 3) i ci ęŜ arem nasypowym w stanie zag ęszczonym od 1,60 do 1,80 t/m 3 ( średnio 1,71 t/m 3). Zło Ŝe jest zawodnione. Kruszywo naturalne z opisanych złó Ŝ mo Ŝe znale źć zastosowanie w drogownictwie i w budownictwie. Z punktu widzenia ochrony zło Ŝa, piaski i Ŝwiry oraz piaski zaliczane s ą do złó Ŝ po- wszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony

12 środowiska (wpływu eksploatacji na środowisko) zaliczono je do złó Ŝ małokonfliktowych, mo Ŝliwych do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Czeremcha aktualnie eksploatowane s ą dwa zło Ŝa – „Suchowol- ce” i „Wólka Terechowska”. UŜytkownikiem zło Ŝa „Suchowolce” jest Przedsi ębiorstwo Drogowo-Mostowe „MAKSBUD” Sp. z o.o. z Bielska Podlaskiego, które posiada koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa wa Ŝną w okresie 14.03.2008–31.03.2018 r. Utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 3,67 ha. Zło Ŝe było eksploatowane w 2008 r., natomiast w 2009 i 2010 nie prowadzono wydobycia. Koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa „Wólka Terechowska” udzielono w 2009 r. Firmie Usługowo-Handlowej Edward Piszczatowski z Orli. Wa Ŝno ść koncesji upływa 31.10.2019 r. Utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,96 ha. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2009 r. Kopaliny wydobywane ze złó Ŝ nie podlegaj ą przeróbce. Zło Ŝe „Czechy Orla ńskie” było eksploatowane w latach 1985–1992. Wyrobisko nie zostało zrekultywowane. Nie opracowano te Ŝ dodatku rozliczaj ącego zasoby. Podczas wizji terenowej stwierdzono nielegaln ą eksploatacj ę przy pomocy koparki. W rejonie Dobrowody od lat 60-tych ubiegłego wieku prowadzone było wydobycie piasków oraz piasków i Ŝwirów na lokalne potrzeby, w wyniku czego teren jest znacznie prze- kształcony. Zło Ŝe „Dobrywoda II”, poło Ŝone na północny wschód od wsi, eksploatowane było w 1993 roku. Dotychczas nie rozliczono jego zasobów i nie zrekultywowano wyrobiska. W czasie wizji terenowej w pa ździerniku 2010 roku stwierdzono, Ŝe bez koncesji, z u Ŝyciem ładowarki, kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe jest nadal wydobywane. Na północny zachód od Dobrowody poło Ŝone s ą dwa wyeksploatowane zło Ŝa „Do- browoda III” i „Dobrowoda IV”. Wydobycie kopaliny ze złoŜa „Dobrowoda III” odbywało si ę w latach 1997–1999, a ze zło Ŝa „Dobrowoda IV” w latach 1999–2000. Wyrobisko po polu wschodnim zło Ŝa „Dobrowoda IV” zostało zrekultywowane w kierunku le śnym, natomiast wyrobisko pola zachodniego i du Ŝe wyrobisko zło Ŝa „Dobrowoda III” nie zostały dotychczas zrekultywowane. W wielu miejscach, m.in. w rejonie Gregorowców, Rowów, Toporków, Wólki Wygo- nowskiej, Suchowolców, Jelonki, Gerabowca, Kleszczeli i Repczyc istniej ą ślady po niekon-

13 cesjonowanej eksploatacji piasków ze Ŝwirem i piasków (dla dwunastu z nich sporz ądzono karty informacyjne). Wyrobiska s ą rozległe i miejscami do ść gł ębokie. Eksploatacja kruszywa odbywa si ę tu od bardzo dawna. Kopalina urabiana jest zarówno r ęcznie, jak równie Ŝ mecha- nicznie. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą tak Ŝe stare, cz ęś ciowo zaro śni ęte wyrobiska, np. w rejonie Gregorowic, Rowów, Saków, Istoka, Jelonki, Repczyc (na mapie zaznaczono je jako punkty wyst ępowania kopalin).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze obj ętym arkuszem Czeremcha przeprowadzono prace poszukiwawcze dla udokumentowania złó Ŝ: kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego, piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych i cegły wapienno-piaskowej oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. Na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych i mapy geologicznej (Kmieciak, 2008) wyznaczono osiem obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego. Ze wzgl ędu na brak dokładnego rozpoznania geologicznego nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Obszar perspektywiczny piasków oraz piasków i Ŝwirów pochodzenia lodowcowego wyznaczono na północny wschód od Jelonki, na podstawie odsłoni ęcia i siedmiu otworów o gł ęboko ści do 6 m (Salachna, 1978). We wszystkich otworach pod warstw ą gleby i piasków zaglinionych o grubo ści od 0,2 do 0,8 m stwierdzono pokład piasków, a ponadto w trzech otworach gniazdowo zalegaj ące piaski i Ŝwiry o mi ąŜszo ści 1,5 do 3,1 m, punkcie piaskowym od 64,75 do 70,50% i zawarto ści pyłów mineralnych od 2,0 do 5,5%. Na podstawie przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych (Bubie ń, Sikor- ski, 1965) i mapy geologicznej (Kmieciak, 2008), na południe od miejscowo ści Suchowolce, wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów pochodzenia lodowcowego i wodno- lodowcowego W starej Ŝwirowni i w sze ściu szybikach o gł ęboko ści 3,5–8,5 m, pod cienk ą warstw ą gleby, stwierdzono wyst ępowanie piasków i Ŝwirów z otoczakami. W okolicach wsi Gregorowce przeprowadzono zwiad terenowy w oparciu o istniej ące wyrobiska. Stwierdzono w nich wyst ępowanie piasków wodnolodowcowych z niewielk ą (do 10%) domieszk ą Ŝwirów w formie soczewek lub przewarstwie ń (Skwarczy ńska, 1967). Mi ąŜ- szo ść tych osadów wynosi ponad 2 m. Przy wyznaczaniu zasi ęgu obszaru perspektywicznego wykorzystano map ę geologiczn ą (Kmieciak, 2008). Kolejne dwa obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego pochodzenia lodowcowego znajduj ą si ę w rejonie Dubicz Cerkiewnych. W pierwszym z nich, poło Ŝonym na połu- dnie od Dubicz Cerkiewnych, wykonano cztery otwory o gł ęboko ści 4–6 m. Pod warstw ą

14 gleby o grubo ści 0,2–0,3 m wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści 2,2–5,7 m, miejscami z wkładkami Ŝwirów (Staniszewska, 1967). Drugi obszar wyznaczono na północ od Dubicz Cerkiewnych. W dwóch otworach o gł ęboko ści 3,7 i 3,8 m stwierdzono wyst ępowa- nie ró Ŝnoziarnistych piasków z wkładkami piasków i Ŝwirów, pod nadkładem o grubo ści 0,2 m (Staniszewska, 1967). Obszar ten kontynuuje si ę poza północn ą granic ą terenu arkusza. Na podstawie mapy geologicznej i lokalnych wyrobisk wyznaczono trzy obszary perspektywiczne lodowcowych piasków i Ŝwirów w rejonie Wólki Wygonowskiej, Rowów i Je- lonki. Obszar poło Ŝony na wschód od Czechów Orla ńskich rozpoznano czterema otworami o gł ęboko ści 4,2–5,3 m. Pod 0,2–metrow ą warstw ą gleby zalegaj ą piaski ró Ŝnoziarniste z domieszk ą Ŝwirów, miejscami zaglinione i poprzedzielane warstwami piasków zaglinionych. Obszar uznano za negatywny (Staniszewska, 1967). Negatywnym rezultatem zako ńczyły si ę poszukiwania zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych – w rejonie Czeremchy i cegły wapienno-piaskowej– w rejonie D ębnik i Kleszczeli. Na południe od Czeremchy pi ęcioma sondami o gł ębokości od 2,5 do 5,5 m i trzema wkopami stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych, miejscami mułkowatych, niekiedy z drobnym Ŝwirkiem i przewarstwieniami mułków o mi ąŜ szości od 0,2 do 0,7 m.

Zawarto ść SiO 2 w piaskach wynosi ponad 90%. Jednak ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść pyłów mineralnych (do 36%) piaski te są nieprzydatne do produkcji betonów komórkowych (Sylwe- strzak, 1967). W okolicach D ębnik w dwóch sondach o gł ęboko ści 2 m, pod nadkładem od 0,3 do 1,3 m gleby, nawiercono piaski z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru, do ść silnie zapylone (Gradys, 1971). Na północ od Kleszczeli wykonano trzy sondy. W dwóch z nich, o gł ęboko ści 2 m, wyst ępowały piaski silnie zapylone i zaglinione z domieszk ą ziarn Ŝwiru i margla, a w trze- ciej sondzie, o gł ęboko ści 5 m, przewarstwiaj ące si ę piaski z domieszk ą Ŝwiru, piaski i Ŝwiry zaglinione, piaski z przewarstwieniami mułków (Gradys, 1971). Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę tak Ŝe prace poszukiwawcze surowców ilastych ceramiki budowlanej na północ od Czeremchy–Wsi. Wykonano cztery otwory o gł ębo- ko ści 10 m. Nawiercono jedynie piaski drobnoziarniste, piaski gliniaste i gliny piaszczyste z otoczakami, pod nadkładem gleby do 0,5 m grubo ści (Sta śkiewicz, 1979). W cz ęś ci centralnej i północnej omawianego arkusza znajduj ą si ę rozległe torfowiska. Nie s ą one uwzgl ędnione w potencjalnej bazie zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

15 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Teren obj ęty arkuszem Czeremcha le Ŝy w dorzeczach Narwi i Bugu. Północna i połu- dniowo-wschodnia cz ęść arkusza nale Ŝy do dorzecza Narwi (zlewnia Orlanki i jej dopływu rzeki Białej), za ś południowa do dorzecza Bugu (zlewna Nurca i Le śnej Prawej). Główn ą rze- ką jest Nurzec o generalnie południkowym przebiegu doliny (z południa na północny za- chód). Przez teren arkusza przebiega wododział trzeciego rz ędu rozdzielaj ący zlewnie Narwi i Bugu oraz wododział czwartego rz ędu rozdzielaj ący zlewni ę rzeki Nurzec i Le śnej Prawej. Na omawianym terenie znajduj ą si ę dwa sztuczne zbiorniki wodne: Bachmaty na Orlan- ce o powierzchni 5,6 ha i Repczyce na rzece Nurzec o powierzchni 10,69 h. Wykorzystywane są one do celów rekreacyjnych. W granicach obszaru arkusza i jego bezpo średnim sąsiedztwie w ci ągu ostatnich 10 lat nie prowadzono monitoringu wód powierzchniowych.

2. Wody podziemne

Charakterystyka wód podziemnych na obszarze arkusza Czeremcha została opraco- wana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Czeremcha (Szadkowska, 2004). Na omawianym terenie wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Margliste utwory kredy górnej wyst ępuj ące w podło Ŝu kenozoiku uznaje si ę generalnie w tym rejonie za praktycznie bezwodne. Główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w czwartorz ędowych piaskach i Ŝwi- rach. Zasi ęg wyst ępowania poziomów wodonośnych w obr ębie utworów czwartorz ędowych obejmuje obszar praktycznie całego arkusza. Brak utworów wodono śnych czwartorz ędu tylko na niewielkim obszarze poło Ŝonym w cz ęś ci południowej arkusza w rejonie miejscowo ści Stawiszcze i Czeremcha–Osada. Wody podziemne zwi ązane s ą z wodnolodowcowymi piaskami zlodowacenia warty (poziom przypowierzchniowy) oraz dwoma mi ędzymorenowymi warstwami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (poziom wgł ębny). Poziom przypowierzchniowy jest bez wi ększego znaczenia u Ŝytkowego i zwi ązany z lokalnym wyst ępowaniem utworów piaszczystych w dolinach rzecznych m.in. Orlej, Po- licznej i Nurczyka. Jest to poziom ujmowany głównie poprzez studnie kopane. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi maksymalnie 11 m. Zwierciadło wody jest swobodne lub lekko napi ęte. Poziom ten ze wzgl ędu na brak izolacji jest zasilany bezpo średnio opadami atmosferycznymi.

16 Nara Ŝony jest na zanieczyszczenie z powierzchni terenu. W dolinach rzecznych woda mo Ŝe zawiera ć zwi ązku humusowe. Poziom wgł ębny składa si ę przewa Ŝnie z dwóch mi ędzymorenowych warstw wodono- śnych – warstwy dolnej i warstwy górnej. Dolna mi ędzymorenowa warstwa wodono śna zwi ą- zana jest najprawdopodobniej z wodnolodowcowymi utworami zlodowacenia wilgi. Mi ąŜ- szo ść jej najcz ęś ciej wynosi około 5 m, a miejscami dochodzi do 10 m i wi ęcej (rejon stacji PKP Czeremcha). Buduj ą j ą piaski o ró Ŝnej granulacji. Utwory tej warstwy ł ącz ą si ę z nadle- głymi utworami wodono śnymi (górn ą warstw ą) poprzez gł ębokie rozci ęcia erozyjne w rejonie doliny rzeki Białej w północno-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza. Piaski tej warstwy mog ą zalega ć bezpo średnio na piaskach mioce ńskich. Le Ŝą ca wyŜej warstwa wodono śna zwi ązana jest z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami fluwioglacjalnymi zlodowacenia odry, a cz ęś ciowo warty. Wyst ępuje ona na zró Ŝnicowanej gł ęboko ści. W rejonie Kleszczeli i Saków utwory wodono śne wyst ępuj ą pod kompleksem glin średnio na gł ęboko ści 20–30 m. Mi ąŜszo ść ich dochodzi do 17 m. W rejonie Czeremchy utwory wodonośne wyst ępuj ą ni Ŝej, na gł ęboko ści rz ędu 50 m, a ich mi ąŜ szo ść wynosi tu średnio około 10 m. Najwi ększe mi ąŜ szo ści utworów wodono śnych wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza i przekraczaj ą 20 m. Wodoprzewodno ść czwartorz ędowego poziomu jest wy Ŝsza w zachodniej cz ęś ci arkusza ni Ŝ we wschodniej. Ujmowany jest tam górny poziom wodono śny. Przewodno ść jego wynosi od około 100 do 400 m 2/24 h. We wschodniej cz ęś ci arkusza, słabo rozpoznanej hydrogeolo- gicznie i geologicznie, poziom u Ŝytkowy zwi ązany jest z doln ą warstw ą wyst ępuj ącą pod ponad 50 m nadkładem utworów gliniastych. Przewodność jego jest tu poni Ŝej 100 m 2/24 h. Wydajno ści potencjalne uj ęć wód podziemnych zale Ŝą od mi ąŜ szo ści i litologii utworów wodono śnych. Najwy Ŝszych wydajno ści powy Ŝej 50 m 3/h – nale Ŝy si ę spodziewa ć w środkowo- zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie: Pogrebów, Kleszczeli, Sucho- wolców i Szerni, za ś najni Ŝszych – poni Ŝej 30 m 3/h – w południowej i wschodniej cz ęś ci terenu. Najwi ększe komunalne uj ęcia wód czwartorz ędowych znajduj ą si ę w Kleszczelach, Czeremsze–Osadzie, Suchowolcach i Dubiczach Cerkiewnych, a uj ęcia przemysłowe w Kleszczelach i Wólce Wygonowskiej. Charakterystyka pi ętra trzeciorz ędowego oparta została głównie na rozpoznaniu wa- runków hydrogeologicznych na obszarach przyległych do arkusza Czeremcha. Poziom ten wyst ępuje w dwóch warstwach wodono śnych: mioce ńskiej i oligoce ńskiej. Warstwa mioce ń- ska wykształcona jest w postaci wyst ępuj ących na gł ęboko ści 100 m piasków ró Ŝnoziarni- stych. Utwory te w rejonie miejscowo ści Czeremcha wyst ępuj ą bezpo średnio pod piaskami

17 i Ŝwirami czwartorz ędu. Mi ąŜ szo ść ich przekracza 13 m. Zwierciadło wody ma charakter na- porowy i stabilizuje si ę na rz ędnej około 165 m n.p.m. W granicach omawianego arkusza nie rozpoznano oligoce ńskiego poziomu wodono śnego. Poziom ten najbli Ŝej granicy arkusza rozpoznano w Sasinach, miejscowo ści poło Ŝonej na arkuszu Bo ćki. Buduj ą go piaski drobnoziarniste, miejscami pylaste zabarwione na zielono glaukonitem. Nawiercono je na gł ębokości 130 m, tj. na rz ędnej 29 m n.p.m. Mi ąŜ szo ść warstwy piaszczystej wynosiła 23 m. Zwiercia- dło stabilizowało si ę na rz ędnej 149,5 m n.p.m. W granicach arkusza wody podziemne maj ą dobr ą i bardzo dobr ą jako ść . Jako ść wód poziomu trzeciorz ędowego określono w oparciu o analizy z dwóch studni wykonanych w Czeremsze. Według analiz z okresu ich budowy (studnie zostały zlikwidowane) zawarto ść Ŝelaza w wodzie wynosiła 1,2 mg/dm 3, manganu ok. 0,1 mg/dm 3. Twardo ść wynosiła ok. 4,7 mval/dm 3. Wody czwartorz ędowe nale Ŝą do wód słabozmineralizowanych o mineralizacji wyra Ŝonej zawarto ści ą suchej pozostało ści wynosz ącą od 128 do 300 mg/dm 3. S ą to wody wodoro-wapniowo-magnezowe, mi ękkie i średniotwarde, o twardo ści wynosz ącej od 2,1 do 5,3 mval/dm 3. Zawarto ść Ŝelaza wynosi średnio od 0,0 do 0,8 mg/dm 3, manganu od 0,0 do 0,1 mg/dm 3, o bardzo niskiej zawartości siarczanów i chlorków (generalnie poni Ŝej 30 mg/dm 3) oraz zwi ązków azotu. Obszar arkusza Czeremcha oraz obszary przylegaj ące do niego le Ŝą poza granicami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski ( red.), 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 459 – Czerem- cha, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

18 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

19 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 459 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Czeremcha bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 459 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Czeremcha

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13–18 13 27 Cr Chrom 50 150 500 1–2 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–20 13 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–2 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–2 1 3 Pb Ołów 50 100 600 5–9 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,12 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 459 – Czeremcha 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 459 – Czeremcha do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci.

20 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map Radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a przypadku stwierdze- nia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS–256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig.3) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma na profilu zachodnim wahaj ą si ę w granicach 17– 78 nGy/h. Ich rozkład nie koreluje si ę w prosty sposób z wyst ępuj ącymi tu osadami plejsto- cenu i holocenu, jest zaburzony obecno ści ą wyra źnej anomalii st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu. Warto ść promieniowania na wschodzie została zmierzona w jednym punkcie pomiarowym i wynosi 23 nGy/h. Nale Ŝy wspomnie ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h.

459W PROFIL ZACHODNI 459E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5837918

5831369

5830368 m m 5839652 5829306

5828387

5824721

0 20 40 60 80 100 0 5 10 15 20 25 nGy/h nGy/h 22 22 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5837918

5831369

5830368 m m 5839652 5829306

5828387

5824721

0 10 20 30 40 50 0 1 2 3 4 5 6 7

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Czeremcha (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Anomalia cezowa zajmuje bardzo niewielk ą przestrze ń, zaznaczaj ąc si ę tylko w kilku punktach na profilu zachodnim i nie wychodz ąc wzdłu Ŝ niego poza arkusz. Maksymalnie osi ąga warto ść 46,6 kBq/m 2 i w zasadzie nie przekracza granicy z arkuszem Bo ćki, gdzie najwy Ŝsza warto ść st ęŜ enia wynosi niespełna 14 kBq/m 2. Szczegółowe badania wykonane na najwi ększej anomalii cezowej w Polsce, tzw. anomalii Opola z maksymalnymi koncentracja- mi do 96 kBq/m 2 wykazały, Ŝe główna masa ska Ŝeń skupia si ę w przypowierzchniowej, dzie- si ęciocentymetrowej warstwie gleby. Badania koncentracji cezu w ro ślinach wykazały pewne wzbogacenie w radionuklidy cezu owoców i krzewinek czarnej jagody, mchów oraz ściółek le śnych. W znacznie mniejszym stopniu poczarnobylski cez koncentruje si ę w ro ślinach uprawnych i mleku. Trzeba podkre śli ć, Ŝe stwierdzone st ęŜ enia nie stwarzaj ą zagro Ŝenia dla upraw ani ludzi korzystaj ących z płodów rolnych i runa le śnego (tak Ŝe grzybów), nie ma te Ŝ zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie …, 2003). W nielicznych przypad- kach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów praw- nych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzecz- no ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania skła- dowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

23 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ę- bie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜszo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s)

-9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Czeremcha Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Szadkowska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone

24 tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Czeremcha bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składo- wisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów (głównie w rejonie: Zaleszczan, Czeremchy, Saków oraz wzdłu Ŝ dolin rzecznych Orlanki i Nurca), namułów i namułów torfiastych den dolinnych, zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych, pia- sków, Ŝwirów i mułków rzecznych; - obszary wyst ępowania osadów deluwialnych: piasków, piasków ilastych lub mułków oraz piasków, miejscami z domieszk ą Ŝwirów, wyst ępuj ących u podnó Ŝa zboczy wysoczyzny; - tereny zabagnione i podmokłe oraz tereny wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m, zlokalizowane głównie w dnach dolin rzecznych Orlanki, Orlej, Białej i Nurca oraz w dnach licznych drobnych cieków (w rejonie: Policznej, Dobrowody, Opaki Du Ŝej i Czeremchy); - tereny w strefie 250 m wokół zbiorników wód śródl ądowych: dwóch niewielkich sztucznych zbiorników rekreacyjnych: Bahmaty na Orlance i Repczyce na rzece Nurzec; - obszary nara Ŝone na wyst ępowanie powodzi, przedstawione na „Mapie obszarów zagro- Ŝonych podtopieniami (Nowicki (red.), 2007); - spadki terenu, przekraczaj ące 10° – s ą to tereny nara Ŝone na postawanie ruchów geodynamicznych; - obszary zwartej zabudowy miasta Kleszczele, miejscowo ści Dubicze Cerkiewne i Czeremcha (b ędących siedzibami gmin) oraz wsi Dobrowoda, Malinniki i Grabowiec; - zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, wyst ępuj ące w centralnej i wschodniej cz ęś ci arkusza (zachodnie obrze Ŝa Puszczy Białowieskiej); - obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB200004 – „Dolina Górnego Nurca” oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH200019 – „Jelonka” i PLH200021 – „Ostoja w dolinie Górnego Nurca”, a tak Ŝe rezerwaty przyrody. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 85% waloryzowanego terenu. Za- znaczy ć nale Ŝy, Ŝe granice cz ęś ci wydziele ń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie zostały zgeneralizowane.

25 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane s ą obszary posiadaj ące warstw ę izo- lacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 3). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Czeremcha Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Kmieciak, 2007, 2008). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych na wi ększo ści obszarów wykazuj ą gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Gliny te w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą w formie niewielkich płatów odsłaniaj ących si ę w okolicach: Wólki Wygonowskiej, Gregorowców, Saków, Redut, Grabowca i Kleszczeli. S ą to gliny py- łowato-piaszczyste, szarobr ązowe i silnie zwietrzałe. W obr ębie wyznaczonych rejonów POLS charakteryzuj ą si ę one niewielk ą mi ąŜ szo ści ą (od 1,7 m w okolicy Wólki Wygonow- skiej do 2,0 m na południe od Saków), która na pozostałym obszarze arkusza nie przekracza 5,0 metrów. Analiza przekrojów hydrogeologicznych (Szadkowska, 2004) wskazuje, Ŝe mi ąŜ- szo ść pakietu glin zwałowych na zachód od Saków mo Ŝe dochodzi ć do 40 metrów. Na obszarze arkusza wskazano równie Ŝ trzy rejony wyst ępowania osadów wykazuj ą- cych zmienne wła ściwo ści izolacyjne. W okolicy Redut (w północnej cz ęś ci arkusza), w s ą- siedztwie wychodni glin zwałowych zlodowacenia warty, na niewielkiej powierzchni odsłania si ę seria szarych i popielatych drobnolaminowanych mułków z przewarstwieniami piasków oraz iłów. Ich wyst ępowanie stwierdzono do gł ęboko ści 36,3 m. Tak du Ŝa mi ąŜ szo ść tych osadów jest prawdopodobnie wynikiem deformacji glacitektonicznych, powstałych w obr ębie wyst ępuj ącej w tym rejonie moreny czołowej (Kmieciak, 2007). Świadczy o tym ogólna ich mi ąŜszo ść rozpoznana w innych cz ęś ciach arkusza, nie przekraczaj ąca kilku metrów (5,5 m w otworze poło Ŝonym na zachód od Kleszczeli). Lokalizowanie składowiska odpadów w tych miejscach powinno by ć poprzedzone opracowaniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Zmienne warunki wykształcenia NBG wyznaczono równieŜ w miejscach, gdzie warstwa izolacyjna zbudowana z glin zwałowych zlodowacenia warty przykryta jest cienk ą pokryw ą osadów przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści mniejszej ni Ŝ 2,5 m, reprezentowanych przez piaski i Ŝwiry: wodnolodowcowe (Czeremcha–Wie ś) oraz lodowcowe (Biała Stra Ŝ). Na połu-

26 dnie od Saków warunki takie wskazano w miejscu występowania dwóch otworów wiertniczych, dokumentuj ących warstw ę glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 2,0 m (na SmgP – osady eluwialne). Lokalizacja składowisk odpadów w miejscach dla których okre ślono zmienne warunki wykształcenia NBG b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wyst ępo- wania glin zwałowych i okre ślenia ich wła ściwości jako naturalnej bariery geologicznej. Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) wyst ępuj ącej w granicach omówio- nych powy Ŝej rejonów POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Rozległe obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto- Ŝwirowych: wodnolodowcowych, lodowcowych, akumulacyjnych moren czołowych, form martwego lodu i szczelinowych oraz piasków i mułków wytopiskowych, okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Na podstawie profili otworów wiertniczych mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe niekiedy w miejscach, gdzie w oparciu o map ę geologiczn ą (Kmieciak, 2008) wskazano obszary bez izolacji, pod osadami piaszczystymi o niewielkiej grubo ści, wyst ępuj ą gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ- szo ściach. Sytuacja taka ma miejsce na południe od Dubicz Cerkiewnych, gdzie pod 2– metrow ą warstw ą osadów przepuszczalnych stwierdzono kompleks glin zwałowych i iłów o mi ąŜ szo ści 13–14 m, którego sp ągow ą cz ęść stanowi ą starsze gliny, korelowane ze zlodo- waceniem Sanu 2. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych główny poziom u Ŝytkowy (GPU) wyst ępuje przewa Ŝnie w dwóch mi ędzymorenowych, izolowanych od wpływów powierzchniowych warstwach wodono śnych. Warstwa dolna zwi ązana jest z wodnolodowcowymi osadami zlodowacenia sanu 2 (wilgi), natomiast górna – głównie z osadami zlodowace ń środkowopolskich (Szadkowska, 2004). W obr ębie wyznaczonych rejonów POLS bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia uŜytko- wego poziomu wód podziemnych odznaczaj ą si ę obszary poło Ŝone w rejonie Suchowolców, Wólki Wygonowskiej (na granicy z arkuszem Bo ćki), Redut oraz Białej Stra Ŝy (na wschodzie arkusza). W tych miejscach zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści 50–90 metrów, pod du Ŝym kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych o mi ąŜ szo ści co najmniej 50 m (Szad- kowska, 2004). Obszary poło Ŝone w rejonie Gregorowców, Grabowca, Kleszczeli oraz Czeremchy– Wsi charakteryzuj ą si ę niskim stopniem zagro Ŝenia. Utwory wodono śne poziomu u Ŝytkowe-

27 go wyst ępuj ące na gł ęboko ści 15–58 m p.p.t. znajduj ą si ę pod nadkładem osadów słabo przepuszczalnych wi ększym ni Ŝ 15m (Szadkowska, 2004). W obr ębie wyznaczonych POLS w okolicy Grabowca wskazano ograniczenie warunkowe wynikaj ące z poło Ŝenia w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszczy Biało- wieskiej. Ograniczenie to nie ma charakteru bezwzględnych zakazów. Powinno by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowi- ska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody i konserwatorem zabytków.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- no ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Utwory zastoiskowe (mułki z przewarstwieniami piasków oraz iłów) odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu na południe od Redut, gdzie osi ągaj ą znaczn ą mi ąŜ szo ść (36,3 m). Jest ona spowodowana glacitektonicznym spi ętrzeniem tych osadów na zapleczu moreny czoło- wej, co dokumentuj ą badania geofizyczne (Kmieciak, 2007). Z powodu zawarto ści frakcji piaskowej w tych osadach oraz niejednorodnej ich struktury wewn ętrznej (zmienne warunki izolacyjno ści) nie wskazano tam rejonu POLS dla składowisk odpadów typu „K”. Na zachód od Kleszczeli zlokalizowany jest otwór wiertniczy (naniesiony na map ę), w którym na gł ęboko ści 2,5 m nawiercono warstw ę iłów warwowych o mi ąŜ szo ści 5,5 m. Osady te, akumulowane w pewnym oddaleniu od strefy czołowo morenowej zapewne nie s ą zaburzone glacitektonicznie i mogłyby warunkowo (po uprzednim wykonaniu bada ń ich wła- ściwo ści izolacyjnych) spełni ć wymagania przyj ęte dla składowisk odpadów komunalnych. Budowa tego typu składowiska na terenie arkusza b ędzie wymagała przeprowadzenia szcze- gółowych bada ń geologicznych okre ślaj ących parametry warstwy izolacyjnej (NBG) oraz rozpoznanie skali zaburze ń glacitektonicznych. Konieczne b ędzie równie Ŝ zastosowanie sztucznych przesłon izolacyjnych. Na omawianym obszarze znajduje si ę siedem nieczynnych składowisk odpadów komunalnych (trzy zostały zamkni ęte w 2009 roku). Poło Ŝone s ą w rejonie nast ępuj ących miejscowo ści: Dubicze Cerkiewne, Kleszczele, Repczyce, Opatka Du Ŝa, Wólka Terechowska, Stawiszcze oraz Czeremcha.

28 Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na obszarze arkusza wskazano zaledwie kilkana ście miejsc o niewielkiej powierzchni, charakteryzuj ących si ę wyst ępowaniem w strefie przypowierzchniowej utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą.

Spo śród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów oboj ętnych najkorzystniejsze pod wzgl ędem środowiskowym s ą rejony pozbawione ogranicze ń warunkowych, dla których okre ślono mo Ŝliwie najni Ŝszy stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych, zwi ązany z gł ęboko ści ą poło Ŝenia stropu warstwy wodono śnej i istnieniem ci ągłej naturalnej bariery izolacyjnej.

W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Wólki Wygonowskiej, Sak i Su- chowolców stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego poziomu u Ŝytkowego jest bardzo niski. Brak tu jest równie Ŝ ogranicze ń warunkowych. Z uwagi na wyst ępowanie w wymienionych rejonach zwartej pokrywy osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej lokalnie do 50 m (Szadkowska, 2004), wskaza ć je mo Ŝna jako najkorzystniejsze na omawianym obszarze pod k ątem lokalizacji inwestycji w postaci składowiska odpadów. Korzystne warunki lokalizacyjne dla składowisk odpadów obojętnych istniej ą równie Ŝ na obszarach POLS poło Ŝonych w zasi ęgu terenów o niskim stopniu zagro Ŝenia GPU. Wy- st ępuj ą one w okolicy Redut, na obszarach wychodni glin zwałowych oraz mułków warwowych z wkładkami piasków i iłów, które prawdopodobnie równie Ŝ pod ścielaj ą warstw ę glin.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano trzy wyrobiska eksploatacyjne w granicach udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Suchowolce”, „Czechy Orla ńskie” i „Wólka Terechowska”, a tak Ŝe sze ść punktów jego niekoncesjonowanej eksploatacji. Po odpowiednim przystosowaniu, mog ą one stanowi ć nisze umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów. Wszystkie odkrywki znajduj ą si ę na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej z wyj ątkiem wyrobiska poło Ŝonego w rejonie Grabowca, gdzie pod 2–metrowej grubo- ści warstw ą osadów piaszczystych wyst ępuj ą gliny zwałowe. Ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowisko odpadów b ędzie wi ązało si ę z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń dna i skarp wyrobiska przy u Ŝyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Wskazane będzie przeprowadzenie analizy hydrogeologicznej, okre ślaj ącej zagro Ŝenia zwi ązane z mo Ŝ- liwości ą dopływu wód gruntowych do niszy potencjalnego składowiska. Osiem wyrobisk

29 posiada ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na s ąsiedztwo zabudowy, natomiast trzy podle- gają wymaganiom ochrony zasobów zło Ŝa.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego Na obszarze arkusza Czeremcha ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kmieciak, 2008), mapy hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Szadkowska, 2004) i mapy topograficznej. Z analizy wył ączone zostały obszary gleb chronionych klas I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, tereny le śne, zwartej zabudowy miejskiej i ochrony konserwatorskiej w Kleszczelach, tereny rezerwatów przyrody, obszar złoŜa, obszary wyrobisk po wyeksplo- atowanych zło Ŝach kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego w okolicach Dobrowody. W wyniku tej analizy wydzielono dwa typy obszarów – o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Podło Ŝe budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą grunty spoiste zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, mało skonsolidowane lub nieskonsolidowane oraz grunty niespoiste: zag ęszczone lub średnio zag ęszczone, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę poni Ŝej 2 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni wyst ę- puj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, lodowcowe, moren czołowych, moren martwego lodu i akumulacji szczelinowej oraz piaski i piaski ze Ŝwirem kemów. S ą to piaski grube i średnie, cz ęsto ze Ŝwirem, miejscami Ŝwiry średnio zag ęszczone, w których zwierciadło wody stwierdzono na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści Toporki, Grabowiec, Dobrowoda, Kol. Baranowice, na północ od Dubicz Cerkiewnych i Kleszczeli, piaski i Ŝwiry lodowcowe na wschód od Dubicz Cerkiewnych i Czech Orla ńskich, a piaski i Ŝwiry moren czołowych i moren martwego lodu w okolicach miejscowo ści: Grabowiec, Rowy, Suchowolce, Saki, Jelonka, na północ od Kleszczeli oraz w okolicach Czeremchy. Utwory akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą na północ od Toporek, a kemy w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach miejscowości Istok. Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą mało skonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowacenia warty. S ą to gliny piaszczyste, wyst ępuj ące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Stwierdzono je w okolicach Wólki Wygonowskiej i Grabowca. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z obszarami wyst ępo- wania słabono śnych gruntów organicznych, takich jak: torfy, namuły zagł ębie ń bezodpływo-

30 wych, piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagłębie ń okresowo przepływowych, piaski i mułki rzeczne tarasów zalewowych oraz mułki deluwialno-jeziorne. Torfy wyst ępuj ą w dolinie Nurca i na południe od Czeremchy, namuły na zachód od Redut i na południe od Klesz- czeli, natomiast piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływo- wych stwierdzono na południe od Gregorowic, na zachód od Redut, w dolinach Policznej, Nurczyka i Nurca. Mułki i piaski deluwialno-jeziorne stwierdzono w północnej cz ęś ci terenu i na zachód od Czeremchy. Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne wzgl ędem betonu i stali. Niekorzystnymi warunkami charakteryzuje si ę te Ŝ teren poło Ŝony na południe od Re- dut, zbudowany z mułków, piasków i iłów zastoiskowych stadiału dolnego, zaburzonych glacitektonicznie. Warunki niekorzystne wyznaczono równie Ŝ w obr ębie gruntów niespoistych ( średnio- zag ęszczonych i zag ęszczonych), gdzie stwierdzono wyst ępowanie wód gruntowych płycej ni Ŝ 2 m. Do gruntów tych nale Ŝą piaski aluwialne w dolinach rzecznych m.in. Orlej, Policznej i Nurczyka. Na terenie obj ętym arkuszem nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych ani terenów predysponowanych ich wyst ępowania w najmłodszych osadach czwartorz ędowych (Grabow- ski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw obszaru le Ŝą cego w granicach arkusza Czeremcha są lasy. Najwi ększe kompleksy znajduj ą si ę pomi ędzy Kleszczelami, Grabowcem, Czechami Orla ńskimi, Policzn ą i Kuzawa oraz na zachód od Czeremchy. W lasach w przewadze wyst ę- puje sosna zwyczajna. Mniej licznym gatunkiem jest d ąb, który znajduje tutaj bardzo dogodne warunki wzrostu i rozwoju. Jego udział w nowozakładanych uprawach le śnych jest coraz wi ększy. Urodzajne gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) znajduj ą si ę w północnej i po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wy- kształciły si ę w dolinach Nurca, Policznej, Białej, Orlanki i Orlej. Północno-wschodnia cz ęść terenu arkusza poło Ŝona jest w granicach Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Puszcza Białowieska, utworzonego w 1986 roku, na powierzchni 78 538 ha. Celem ochrony jest zachowanie kompleksów le śnych Puszczy Białowieskiej, stanowi ącej ostatnie ostoje puszcz nizinnych w Europie, oraz lasów wokół Puszczy. W granicach arkusza dwa obszary obj ęto ochron ą rezerwatow ą (tabela 4).

31 Rezerwat le śny ,,Czechy Orla ńskie” zlokalizowany jest na południowo-zachodnim obrze Ŝeniu Puszczy Białowieskiej, na wschód od wsi Czechy Orla ńskie. Ochronie podlega tu fragment lasu o charakterze naturalnym, b ędący pozostało ści ą dawnej Puszczy Bielskiej. Dominuj ącym zbiorowiskiem le śnym bór świeŜy z dorodnym, około 100–letnim drzewosta- nem sosnowym, z domieszk ą świerka. W podszyciu boru rosn ą jałowce. Do rzadszych gatun- ków ro ślin wyst ępuj ących w rezerwacie nale Ŝą: wawrzynek wilczełyko, widłak jałowcowaty i widłak go ździsty. Rezerwat krajobrazowy ,,Jelonka” poło Ŝony jest na południowy zachód od wsi Jelon- ka, po obu stronach szosy z Kleszczeli do Hajnówki. Obejmuje dawne piaszczyska i porzucone jałowe grunty porolne zarastaj ące lasem. Głównym celem ochrony jest tu zachowanie specyficznej szaty ro ślinnej jałowych terenów piaszczystych oraz niezakłóconego przebiegu wtórnej sukcesji le śnej. Na terenie rezerwatu wyst ępuj ą ró Ŝnorodne zbiorowiska ro ślin- ne – śródl ądowe murawy napiaskowe, jałowczyska, wrzosowiska oraz zaro śla łozowe i młode lasy osikowe, brzozowe i sosnowe. Niektóre dorodne jałowce osi ągaj ą wysoko ść kilku me- trów. Na terenie rezerwatu stwierdzono 40 gatunków mszaków, 60 gatunków porostów. Re- zerwat stanowi ostoj ę zwierzyny, m. in. jeleni, saren i dzików, a na podtopionych zagł ębie- niach mo Ŝna spotka ć rzadk ą rybitw ę białoskrzydł ą. Na omawianym terenie za pomniki przyrody Ŝywej uznano 15 drzew, a za pomniki przyrody nieo Ŝywionej 2 głazy narzutowe (tabela 4). Pomnikami przyrody Ŝywej s ą okazałe drzewa. Najstarszym z nich, bo licz ącym 260 lat, jest lipa drobnolistna w Czechach Orlań- skich. Na terenie nieczynnej Ŝwirowni w Grabowcu ochron ą obj ęte s ą dwa głazy narzutowe (szare zlepie ńce) o obwodzie 720 i 880 cm. W granicach arkusza utworzono 7 u Ŝytków ekologicznych (tabela 4). S ą to zazwyczaj niewielkie śródle śne torfowiska lub obszary zabagnione z naturaln ą ro ślinno ści ą wodn ą i ba- gienn ą. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr na Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść mapie ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Dubicze Cerkiewne L – „Czechy Orla ńskie” 1 R Werstok 1995 hajnowski (77,95) Kleszczele K – ,,Jelonka’’ 2 R Kleszeczele 1989 hajnowski (227) Dubicze Cerkiewne 3 P Grabowiec 1983 Pn – G (zlepieniec) hajnowski Dubicze Cerkiewne 4 P Grabowiec 1983 Pn – G (zlepieniec) hajnowski

32 1 2 3 4 5 6 Czechy Dubicze Cerkiewne 5 P 1979 PŜ – lipa drobnolistna Orla ńskie hajnowski Czechy Dubicze Cerkiewne 6 P 1979 PŜ – wi ąz szypułkowy Orla ńskie hajnowski PŜ – 6 klonów zwyczajnych, Kleszczele 7 P Kleszczele 1996 4 kasztanowce, 2 jesiony wy- hajnowski niosłe Czeremcha 8 P Czeremcha 1989 PŜ – d ąb szypułkowy hajnowski Śródle śnego torfowisko z natu- Milejczyce 9 U Miedwie Ŝyki 1997 raln ą ro ślinno ści ą nieleśną siemiatycki (1,01) Śródle śnego torfowisko z natu- Milejczyce 10 U Miedwie Ŝyki 1997 raln ą ro ślinno ści ą siemiatycki (0,28) Śródle śnego torfowisko z natu- Milejczyce raln ą ro ślinno ści ą 11 U Miedwie Ŝyki 1997 siemiatycki szuwarow ą (0,32) Naturalna ro ślinno ść bagienna i Milejczyce 12 U Miedwie Ŝyki 1997 wodna siemiatycki (10,58) Śródle śnego torfowisko z natu- Milejczyce 13 U Miedwie Ŝyki 1997 raln ą ro ślinno ści ą nieleśną siemiatycki (0,38) Milejczyce Naturalna ro ślinno ść bagienna 14 U Miedwie Ŝyki 1997 siemiatycki (2,09) Milejczyce Naturalna ro ślinno ść bagienna 15 U Miedwie Ŝyki 1997 siemiatycki (0,37)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Według systemu ECONET (Liro, 1998) znaczna cz ęść charakteryzowanego obszaru le Ŝy w obr ębie krajowego korytarza ekologicznego – Nurca (48k) (fig. 4). Ł ączy on dwa mi ę- dzynarodowe obszary w ęzłowe – Puszczy Białowieskiej (29M) i Doliny Dolnego Bugu (24M). Mog ą si ę nim przemieszcza ć zwierz ęta, zwi ększaj ąc w ten sposób ró Ŝnorodno ść gene- tyczn ą na du Ŝych obszarach.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Czeremcha na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24M – Dolina Dol- nego Bugu, 29M – Puszczy Białowieskiej, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 48k – Nurca, 3 – granica pa ństwa

Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania ich jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Na terenie omawianego arkusza utworzono obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Górnego Nurca” oraz dwa specjalne obszary ochrony siedlisk – „Ostoja w dolinie Górnego Nurca” i „Jelonka” (tabela 5).

Tabela 5

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Powierz- obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu chnia Typ Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod i obszaru obszaru Lp. ob- obszaru symbol ozna- (ha) szaru czenia na ma- Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- Powiat Gmina pie geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 bielski Orla Dolina Gór- 52°35’40’’ 1 A PLB200004 nego Nurca 23°14’47’’E 3995,1 PL343 podlaskie N hajnowski Kleszczele i miasto 35 35 (P) Kleszczele Ostoja w bielski Orla dolinie Gór- 52°37’30’’ 2 K PLH200021 23°11’25’’E 5524 PL343 podlaskie nego Nurca N hajnowski Kleszczele i miasto (S) Kleszczele bielski Orla Jelonka 23°23’08’’ 52°35’39’ 3 B PLH200019 2479,9* PL344 podlaskie (S) E N hajnowski miasto Kleszczele, Dubicze Cerkiewne

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (obszary specjalnej ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, B – wydzielone SOO (specjalne obszary ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 7: * – łączna powierzchnia 2 oddzielnych pól Rubryka 8: nazwa regionu: PL343 – białostocki, PL344 – łom Ŝyński

Obszar „Dolina Górnego Nurca” i cz ęś ciowo z nim pokrywaj ący si ę obszar „Ostoja w dolinie Górnego Nurca” obejmuj ą rozległy kompleks podmokłych ł ąk poło Ŝonych w dolinie rzeki Nurzec, usytuowanych w górnym biegu rzeki, na zachód od Kleszczeli. Dawniej silnie zabagniony i corocznie zalewany teren, został osuszony w połowie lat 50–tych. Ł ąki s ą tylko cz ęś ciowo u Ŝytkowane. Nieu Ŝytkowane obszary zaczynaj ą zarasta ć drzewami i krze- wami. Na tym terenie gniazduje i Ŝeruje 100 gatunków ptaków. Jest to miejsce jesiennych koncentracji (100 osobników) bociana białego. Obszar „Jelonka” składa si ę z dwóch odr ębnych pól – zachodniego, z rezerwatem „Je- lonka” i wschodniego, z rezerwatem „Czechy Orla ńskie”. Obejmuje on naturalne bory sosnowe oraz piaszczyste nieu Ŝytki porolne. Cenne sukcesje – murawy piaskowe, kontynentalne wrzosowiska z m ącznic ą, zapusty jałowcowo-osikowe, najlepiej zachowały się w rezerwacie „Jelonka”. Cz ęść terenu wokół rezerwatu „Czechy Orla ńskie” porasta około 100–letni bór sosnowy i świerkowo-sosnowy. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuje bór brusznicowy, a w pła- skich obni Ŝeniach wyst ępuje bór trz ęś licowy. Podszycie i runo s ą dobrze rozwini ęte i zawieraj ą wszystkie typowe elementy zbiorowisk borowych.

XII. Zabytki kultury Obszaru arkusza Czeremcha nie jest pokryty archeologicznym zdj ęciem Polski, brak informacji o stanowiskach archeologicznych. Do rejestru zabytków architektonicznych wpisano szesnastowieczny układ przestrzen- ny miasta Kleszczele. W jego granicach znajduje si ę ko ściół parafialny pw. św. Zygmunta z pocz ątku XX w. z dzwonnic ą drewnian ą z 1923 r. i bram ą w ogrodzeniu z pocz ątku XX w., cerkiew prawosławna pw. Za śni ęcia NMP z XIX w., a tak Ŝe dzwonnica z XVIII w., która obecnie jest kaplic ą prawosławn ą (obiektów tych nie zaznaczono na mapie). Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą równie Ŝ dwa cmentarze – Ŝydowski i prawosławny, poło Ŝone w pół- nocnej cz ęś ci miasta oraz drewniany dworzec kolejowy z 1900 r. Do cennych zabytków sakralnych nale Ŝy tak Ŝe zaliczy ć cerkiew cmentarną pw. św.św. Kosmy i Damiana z ko ńca XVIII wieku, znajduj ącą si ę na cmentarzu w Czeremsze– Wsi. W Sakach znajduje si ę, wybudowany na przełomie XVIII i XIX w., zespół cerkwi pra- wosławnej p.w. św. Dymitra. W jego skład wchodz ą: drewniana cerkiew prawosławna, drewniana dzwonnica oraz cmentarz prawosławny. W Werstoku zabytkiem jest prawosławna cerkiew drewniana p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego z XVIII w. Jedynym na tym terenie zabytkiem technicznym jest wiatrak ko źlak, wybudowany 1936 roku w Grabowcu.

36 XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Czeremcha poło Ŝony jest w północno-wschodniej cz ęś ci Polski, obej- mując tereny województwa podlaskiego w powiatach bielskim i hajnowskim. W gospodarce omawianego obszaru du Ŝe znaczenie odgrywaj ą zwarte kompleksy le- śne poło Ŝone na wschodzie terenu. Rejon zachodni i północny to obszary rolne oraz ł ąki. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 4 udokumentowane zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego. Dwa z nich s ą aktualnie eksploatowane, a z dwóch zaniechano wydobycia. Istnieje mo Ŝliwo ść powi ększenia zasobów tej kopaliny – wyznaczono 8 obszarów perspektywicznych. Rekultywacji wymagaj ą liczne miejsca dzikiej lub ju Ŝ zanie- chanej eksploatacji kruszywa, które cz ęsto słu Ŝą do składowania śmieci. Teren obj ęty arkuszem Czeremcha le Ŝy w dorzeczach Narwi i Bugu. Wyst ępowanie wód podziemnych o znaczeniu u Ŝytkowym zwi ązane jest z dwoma czwartorz ędowymi (plejstoce ńskimi) poziomami wodono śnymi. Ujmowane s ą one w celu zaopatrzenia wodoci ągów wiejskich i zakładów produkcyjnych. Zasoby wód podziemnych pokrywaj ą zapotrzebowanie na wod ę na tym terenie. W granicach arkusza ani w jego otoczeniu nie udokumentowano Ŝad- nego głównego zbiornika wód podziemnych. W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wskazane rejony POLS maj ą niewielkie powierzchnie, poniewa Ŝ utwory powszechnie wyst ępuj ące w strefie przypowierzchniowej przewa Ŝnie pozbawione s ą wła ściwo ści izolacyjnych. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk tego typu odpadów spełniaj ą przede wszystkim gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty, tworz ące pakiet grun- tów słabo przepuszczalnych. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza na ogół kilku metrów, jedynie w rejonie poło Ŝonym na zachód od Sak i Wólki Wygonowskiej grubo ść słabo przepuszczal- nego kompleksu gliniastego mo Ŝe osi ąga ć około 50 m. Na tym obszarze wskaza ć nale Ŝy najkorzystniejsze warunki dla lokalizowania składowisk odpadów. Stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego jest tam bardzo niski. Korzystne warunki dla ich składowania istniej ą równie Ŝ na obszarach wysoczyzny poło Ŝonych w zasi ęgu obszarów o niskim stopniu zagro- Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego – w okolicy Redut. W tym rejonie, na niewielkim obszarze, oprócz glin zwałowych, odsłaniaj ą si ę równie Ŝ mułki piaszczysto-ilaste o genezie za- stoiskowej i mi ąŜszo ści ponad 36 m, wykazuj ące jednak oznaki zaburze ń glacitektonicznych. Na mapie zlokalizowano dziewi ęć wyrobisk, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. W wi ększo ści posiadaj ą one ograniczenia warunko-

37 we wynikaj ące z sąsiedztwa zabudowy, a trzy podlegaj ą wymaganiom ochrony zasobów złó Ŝ kopalin. Warunki budowlane na omawianym obszarze są dobre z wyj ątkiem dolin rzek i obni- Ŝeń terenowych, na których wyst ępuj ą słabono śne grunty organiczne, takie jak: torfy, namuły, piaski humusowe, piaski i mułki rzeczne oraz mułki deluwialno-jeziorne. Obszar arkusza Czeremcha to teren interesuj ący pod wzgl ędem przyrodniczo- krajobrazowym i turystycznym. Znajduj ą si ę tu dwa sztuczne zbiorniki wodne – „Bachmaty” na Orlance w Dubiczach Cerkiewnych i „Repczyce” na Nurcu w Repczycach, wykorzystywane do celów rekreacyjnych, jako lokalne obiekty wypoczynkowe. Wokół nich rozwija si ę baza noclegowa, wypo Ŝyczalnie sprz ętu pływaj ącego i usługi gastronomiczne. Na rozwój turystyki i agroturystyki (Dubicze Cerkiewne, Dobrowoda) du Ŝy wpływ ma te Ŝ blisko ść Pusz- czy Białowieskiej. Znaczna cz ęść charakteryzowanego terenu znajduje si ę w granicach Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Puszcza Białowieska, utworzonym dla ochrony kompleksów le śnych wokół Puszczy Białowieskiej. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa rezerwaty przyrody – le śny „Jelonka” i krajobrazowy „Czechy Orla ńskie”, 15 drzew pomnikowych, dwa pomniki przyrody nieo Ŝywionej oraz 7 u Ŝytków ekologicznych. Do sieci NATURA 2000 wł ączona została dolina Nurca (obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Górnego Nurca” i obszar specjalnej ochrony siedlisk „Ostoja w dolinie Górnego Nurca”), a tak Ŝe obszary le śne i nieu Ŝytki pomi ędzy Kleszczelami a Istokiem (obszar specjalnej ochrony siedlisk „Jelonka”). Wa Ŝnym celem strategicznym gmin le Ŝą cych w obr ębie arkusza powinno by ć utrzymanie wysokiej jako ści środowiska przyrodniczego oraz rozwój agroturystyki i rekreacji. Du- Ŝym problemem, wymagaj ącym szybkiego rozwi ązania s ą nielegalne wysypiska odpadów, jak równie Ŝ niekoncesjonowane wydobycie kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego.

XIV. Literatura

ANDRZEJEWSKA Z., 1982 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Dobrowoda. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUBIEŃ E., SIKORSKI M., 1965 – Orzeczenie geologiczne „Suchowolce” dla zło Ŝa kruszywa naturalnego. Archiwum Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. DATA I., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogowe- go „Dobrywoda II”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

38 GRADYS A., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej przeprowadzonych w rejonach: Kleszczele–Dębniki pow. Hajnówka, Tonkiele pow. Siemiatycze. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), Krzywicki T., Czarnogórska M., Frankiewicz A., 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., JASI ŃSKA A., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Czeremcha (459) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo- Hutnicza, Kraków. KMIECIAK M., 2007 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Czeremcha (459). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KMIECIAK M., 2008 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Czeremcha (459). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIPI ŃSKI L, 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Suchowolce”

w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Falenty.

39 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dz U z 2003 r nr 61, poz. 549. SADOWSKI W., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Czechy Orla ńskie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

SADOWSKI W., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobrowoda IV”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wólka

Terechowska” w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

SADOWSKI W., CIAPA C., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobrowoda III”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P., 1978 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Jelonka” gmina Dubicze Cerkiewne. Archiwum Podlaskiego Urz ędu Marszał- kowskiego, Białystok. SKWARCZY ŃSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych na obszarze powiatu Bielsk Podlaski. Archiwum Podla- skiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. STANISZEWSKA Z., 1967 – Orzeczenie geologiczne dotycz ące zło Ŝa kruszywa nienormo- wanego „Borysówka” i „Nowosady” oraz Sprawozdanie z wykonanych prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonach: Dubicze Cerkiewne I, II, Czechy– Gajówka i Istok. Archiwum Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. STA ŚKIEWICZ E., 1979 – Orzeczenie wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w południowej cz ęś ci województwa białostockiego. Archiwum Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok.

40 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami piasku do produkcji betonów komórkowych w rejonie miejscowo ści Czeremcha, powiat Hajnówka. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZADKOWSKA A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Cze- remcha (459). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). Dz. U. z 2003 r nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa.