P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz CZEREMCHA (459) Warszawa 2011 Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król**, Agata Pacławska-Pawlik** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska * * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 r. Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert .................................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert .................................................... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ............................................................ 6 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ..................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...................................... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ................ 14 VII. Warunki wodne – K. Seifert ............................................................................................. 16 1. Wody powierzchniowe.................................................................................................... 16 2. Wody podziemne............................................................................................................. 16 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 18 1. Gleby – P. Kwecko .......................................................................................................... 18 2. Pierwiastki promieniotw órcze – J. Miecznik ................................................................... 21 IX. Składowanie odpadów – J. Król, A. Pacławska-Pawlik ................................................... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ............................................................ 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ........................................................... 31 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ............................................................................................. 36 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, J. Król, A. Pacławska-Pawlik ................................ 37 XIV. Literatura........................................................................................................................ 38 I. Wst ęp Arkusz Czeremcha Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wykonany w 2011 roku. Składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia po- wierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpa- dów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego. Przy jej opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Cze- remcha Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2007 w Przedsi ębiorstwie Bada ń Geofizycznych w Warszawie (Kacprzak, Jasi ńska, 2007). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (skła- dowanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia śro- dowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instruk- cja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w ma- pie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe 3 stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Departamencie Infrastruktury i Ochrony Środowiska Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, w Starostwie Powiatu Hajnowskiego i Siemiatyckiego oraz w nadle śnictwach i urz ędach gmin. Korzystano równie Ŝ z bazy systemu MIDAS Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Dane archiwalne uzupełniono i zweryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w pa ździerniku 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice arkusza Czeremcha wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 o 15’−23 o 30’długo ści geograficznej wschodniej oraz 52o30’−52o 40’szeroko ści geograficz- nej północnej. Do terytorium Polski nale Ŝy około 90% obszaru arkusza, a pozostała cz ęść do Białorusi. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren nale Ŝy do województwa podlaskie- go, powiatu hajnowskiego z miastem Kleszczele i gminami: Kleszczele, Dubicze Cerkiewne, Czeremcha, powiatu bielskiego z gmin ą Orla oraz powiatu siemiatyckiego z gmin ą Milejczy- ce. Na południowym wschodzie przebiega granica pa ństwowa z Białorusi ą. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza po- ło Ŝony jest na Nizinie Północnopodlaskiej, na styku dwóch mezoregionów: Równiny Biel- skiej i Wysoczyzny Drohiczy ńskiej, pomi ędzy którymi granica przebiega na linii miejscowo- ści Dasze – Czeremcha – Wólka Terechowska (fig. 1). Omawiany obszar stanowi cz ęść rozległej falistej wysoczyzny morenowej, uformowa- nej podczas zlodowacenia warty. Jej powierzchnia wznosi si ę na wysoko ść od 150 do 190 m n.p.m. i jest urozmaicona licznymi morenami czołowymi i morenami martwego lodu. Moreny czołowe tworz ą cztery równole Ŝnikowe pasy: Dasze – Repczyce – Wólka Terechow- ska, Kleszczele – Dobrowoda – Kol. Pohulanka, Wólka Wygonowska – Saki – Jelonka – Cze- chy Orla ńskie oraz Gregorowce – Suchowolce – Dubicze Cerkiewne. Ich wzgl ędna wysoko ść dochodzi do 20 m. Na zapleczu moren czołowych wyst ępuj ą wzgórza i pagórki moren mar- 4 twego lodu. Najwi ększe ich skupiska znajduj ą si ę w rejonie miejscowo ści Gregorowce, Saki, Toporki oraz Reduty – w północnej cz ęś ci omawianego obszaru, wokół Kleszczeli – w jego centralnej cz ęś ci oraz w pobli Ŝu Opaki Du Ŝej przy granicy z Białorusi ą. Wzgórza te maj ą wy- soko ść do 15 m. Rze źbę urozmaicaj ą liczne nieckowate zagł ębienia, w wi ększo ści o nieregu- larnym kształcie. Cz ęść z nich to rozległe formy o płaskich dnach, w których wykształciły si ę równiny torfowe. Najwi ększe niecki znajduj ą si ę w centralnej i północnej cz ęś ci terenu. S ą to zagł ębienia wytopiskowe, powstałe w wyniku długotrwałego wytapiania brył i płatów mar- twego lodu. Na powierzchni wysoczyzny morenowej na północ od Kleszczeli oraz na północ i wschód od wsi Dobrowoda znajduj ą si ę liczne wały wydmowe oraz wydmy paraboliczne o wysoko ściach wzgl ędnych dochodz ących nierzadko do 3 m. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Czeremcha tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 − granice podprowincji; 2 – granice mezoregionów; 3 – granica pa ństwa Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregion: 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowopodlaska Mezoregion: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu 5 Główn ą dziedzin ą gospodarki jest rolnictwo z przewag ą sektora gospodarki indywidu- alnej. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci s ą tu gospodarstwa małe, prowadz ące wielokierunkow ą pro- dukcj ę. Dominuje hodowla bydła i trzody chlewnej oraz uprawa zbó Ŝ i ziemniaków. Jedynym miastem zlokalizowanym