Problematyka Badań Nad Kancelarią Cesarską Okresu Pryncypatu Na

PRAGMATEIA — studia pod redakcją Tomasza Grabowskiego Tom I

recenzent: dr hab. Przemysław Wojciechowski, prof. UMK

Redakcja i korekta: Małgorzata Tabaszewska

ISBN 978-83-62261-46-8

Projekt okładki: Anna Siermontowska-Czaja Kraków, tel. 602 570 073

Skład i łamanie: Studio Poligraficzne Dorota Słomińska Kraków, tel. 602 677 488

Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. 12 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl Spis treści

Wykaz skrótów ...... 7 Wstęp ...... 9 Rozdział I Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu ...... 31 1. Nowożytna terminologia w badaniach nad kancelarią cesarską ...... 31 2. Officium i scrinium a kancelaria cesarska ...... 43 3. Geneza badań nad kancelarią cesarską ...... 63 4. Podsumowanie ...... 135 Rozdział II Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu ...... 153 1. Sekretariat a memoria w historiografii ...... 153 2. Sekretarze a memoria w ujęciu prozopograficznym . . . . . 158 3. Kompetencje sekretarzy a memoria ...... 185 Zakończenie ...... 195 Aneks I Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów) z drugiej połowy XIX wieku, omawiających sekretariaty kancelarii cesarskiej doby pryncypatu ...... 197 Aneks II Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy z drugiej połowy XIX wieku na określenie kancelarii cesarskiej, jej sekretariatów oraz pracujących w nich sekretarzy . . . . . 203 6

Aneks III A memoria ...... 213 Bibliografia ...... 215 Źródła literackie ...... 215 Wykaz cytowanej literatury ...... 217 Indeks osób ...... 237 Spis ilustracji ...... 247 Summary ...... 249 7

Wykaz skrótów

AE L’ Année Épigraphique, Paris 1888– BMC Coins of Roman Empire in the British Museum, vol. I–VI, ed. H. Mattingly, London 1968–1976 C. Codex Iustinianus; Corpus Iuris Civilis, recognovit P. Krueger, II, Berolini 1892 C.Th. Codex Theodosianus; Theodosiani Libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges Novellae ad Theodosianum Pertinentes, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, I, Berolini–Weidmann 1905 CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, I–IV, Berolini 1828–1877 CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berolini 1863– CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1828–1897 Dig. Digesta; Corpus Iuris Civilis, ed. Th. Mommsen, I, Berolini 1928 Diz. epigr. Dizionario epigrafico di antichità romane, I–V, Roma 1886– 1997 DKP Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, ed. A. Pauly, W. Sontheimer, Stuttgart 1964–1975 EDL M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden–Boston 2008 (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, ed. A. Lubotsky, vol. VII) FHG Fragmenta Historicorum Graecorum, I–IV, Parisiis 1841–1870 ILS H. Dessau, Inscriptiones Latinae selectae, I–III, Berlin 1892– 1916 (reprint 1963) OLD The Oxford Latin Dictionary, ed. P.G.W. Glare, Oxford–New York 1996 8 Wykaz skrótów

P. Oxy. The Oxyrhynchus Papyri, ed. B.P. Grenfell, A.S. Hunt, II, London 1899 PIR Prosopographia Imperii Romani, ed. E. Klebs, H. Dessau, P. von Rohden, Berolini 1897–1898 PIR2 Prosopographia Imperii Romani, editio altera, Berolini et Lipsiae 1933–2009 PLRE I The Prosopography of the Later Roman Empire, I, A.D. 260–395, ed. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1971 PS Pauli Sententiae receptae; Fontes luris Romani Anteiustiniani, vol. 2: Auctores, ed. S. Riccobono, J. Baviera, C. Ferrini, J. Furlani, V. Arangio-Ruiz, Florentiae 1940 RE Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 1893–1978 RIC I The Roman Imperial Coinage, ed. C.H.V. Sutherland, R.A.G. Carson, I, From 31 BC to AD 69, London 1984 (revised edition) RSC I Roman Silver Coins, by H.A. Seaby, I, The Republic to Augustus, London 1978 (revised edition) 9

Wstęp

Zakończenie wojen domowych okresu późnej Republiki oraz przejęcie władzy wymagało od Oktawiana szybkich działań i decyzji politycznych. By sprawnie zarządzać Imperium Roma- num, pierwszy princeps potrzebował przede wszystkim skutecz- nej i rozbudowanej struktury administracyjnej, która gwaranto- wałaby stabilność władzy publicznej. Właśnie od czasów Okta- wiana Augusta administracja zaczęła stanowić jeden z filarów władzy cesarskiej1. Jak wykazał wybitny niemiecki badacz Wer- ner Eck, w sferze administracyjnej działania podejmowane przez twórcę pryncypatu ograniczały się głównie do Rzymu i jedynie w niewielkim stopniu dotyczyły Italii oraz prowincji2. Działania te, przeprowadzane etapowo i w zależności od konkretnej sytu- acji, miały na celu przede wszystkim wzmocnienie i zabezpie- czenie władzy cesarskiej Augusta. Rozbudowana struktura ad- ministracyjna nie powstała od razu, była kształtowana przez stulecia, stopniowo formowana przez cały okres wczesnego Ce- sarstwa Rzymskiego. Argumentów na rzecz słuszności tego twierdzenia dostarczają złożone dzieje sekretariatów kancelarii cesarskiej. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zada- nie opisania rozwoju sekretariatów nie należy do trudnych. Nie-

1 Por. Eck 2000: 238, 245; Eck 2007: 89. 2 Eck 1986: 117: Die Maßnahmen, die Augustus für den institutionell fixier- ten administrativen Sektor traf, sind insgesamt nicht sehr zahlreich. Diese betref- fen zudem nur zu einem geringen Teil Italien und die Provinzen, vielmehr in der Mehrzahl die Stadt Rom. 10 Wstęp mniej jednak materia ta w istocie jest niezwykle skomplikowana. Znikoma liczba źródeł (głównie inskrypcyjnych oraz w mniejszym stopniu papirologicznych), a także ich zróżnicowany charakter sprawiają wiele problemów w przypadku badań nad nie- senatorskimi urzędami3. Wprawdzie współczesny badacz dys- ponuje dużą liczbą inskrypcji, lecz akurat te dostarczające informacji o poszczególnych urzędach są stosunkowo rzadko spotykane. Ponadto źródła inskrypcyjne wskazują często na funkcjonowanie określonych urzędników w strukturach administracyjnych w czasie, w którym powstało dane źródło, rzadko zaś określają czas utworzenia samego urzędu. Mogło upłynąć wiele dekad między faktycznym ustanowieniem danego urzędu a znaną nam pierwszą relacją mówiącą o osobie sprawującej to stanowisko4. Bazowanie na pojedynczych wzmiankach źródło- wych oraz wysuwanie na ich podstawie uogólniających wnio- sków często może prowadzić do nadinterpretacji. Konieczna w tym przypadku wydaje się ostrożna analiza wielu elementów składających się na realia administracyjne doby pryncypatu. Do tych elementów należą przede wszystkim: ranga urzędów w hierarchii administracyjnej, tytulatura, kariera urzędnicza, wynagrodzenie, status społeczno-prawny urzędników i polityka per- sonalna cesarzy. Wszystkie te elementy zależały w dużej mierze od indywidualnych decyzji cesarza lub jego doradców oraz od aktualnych potrzeb administracyjnych. Mogłoby się wydawać, że rozwój wszystkich nie-senatorskich urzędów można postrze- gać wyłącznie przez pryzmat tego zjawiska, jakim było przejmo- wanie stanowisk pałacowych przez ekwitów. Należy jednak zarazem pamiętać, że ów społeczno-administracyjny mechanizm nie stanowił ogólnej prawidłowości. Czasami utworzenie dane-

3 Por. Eck 2000: 239: This makes the study of the development of these posts and the various policies of individual emperors extremely difficult, if not impossible. Bardziej optymistycznie na temat całościowych badań nad admini- stracją okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego — zob. Weaver 1979: 70. 4 Por. Eck 1979: 5; Eck 2000: 239. 11 go stanowiska oraz jego objęcie przez osobę z ordo equester nastę- powało w tym samym czasie5. Jednakże wiele stanowisk, któ- rych sprawowanie przez ekwitów jest potwierdzone dużo póź- niej, za panowania cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej, piastowanych było przez cesarskich niewolników i wyzwoleń- ców działających samodzielnie bądź — jak sądzi Werner Eck — pod kierownictwem ekwickich urzędników6. Szeroki zakres kompetencji tych ekwickich urzędników wraz z postępującym jeszcze poszerzaniem zakresu ich obowiązków doprowadził do podziału zadań i specjalizacji. Taki proces jest szczególnie wi- doczny w II wieku w przypadku administracji podatkowej7. W tym czasie obok prokuratorów prowincji, dotąd zajmują- cych się całością spraw podatkowych, pojawiają się prokuratorzy odpowiedzialni za indywidualne podatki (np. procurator hereditatium od panowania Hadriana)8. Podobny proces można zaobserwować w odniesieniu do dziejów cesarskich sekretaria- tów. Również w przypadku cesarskich sekretarzy widoczna jest bowiem najpierw kumulacja bardzo różnych zadań w ramach danego stanowiska9, następnie zaś — urzędnicza specjalizacja i przydzielenie jednostkowych, konkretnych zadań poszczegól- nym, powołanym do ich realizacji, administracyjnym struktu- rom. Co więcej, to właśnie ekwici przejmowali od wyzwoleńców stanowiska w kancelarii cesarskiej. Podczas gdy od samego po-

5 Tak np. procuratores Kalendarii Vegetiani, Pflaum 1961: 1049. 6 Eck 2000: 240. 7 Pojawiające się w niniejszej pracy daty, jeśli nie zaznaczono, że jest inaczej, odnoszą się do czasów po narodzeniu Chrystusa. 8 Valerius Eudaemon (CIL III 431 = ILS 1449) — proc. heredit. et proc. prov. Asiae; T. Statilius Optatus (CIL VI 31863 = ILS 9011) — proc. Aug. hereditatium. Por. Pflaum 1961: 1025. 9 Cn. Octavius Titinius Capito (CIL VI 798 = ILS 1448) — proc. ab epistulis et a patrimonio; C. Iulius Celsus (CIL IX 4453; CIL XIII 1808 = ILS 1454) — a libellis et censibus; M. Aurelius Papirius Dionysius (CIL X 6662 = ILS 1455) — a libellis et cognitionibus. Por. Pflaum 1961: 1020–1021. 12 Wstęp czątku Cesarstwa ważni urzędnicy administracji finansowej w prowincjach (np. procurator patrimonii, rationis privatae), nie-se- natorscy namiestnicy prowincji (np. procurator prov. Asiae, procurator prov. Galliae Narbonensis) oraz wielcy prefekci (praefecti praetorio, praefecti Aegypti, praefecti annonae, praefecti vigilum) pochodzili wyłącznie ze stanu ekwickiego, to niesformalizowane funkcje i zadania związane ze służbą osobie cesarza były wykonywane najpierw tylko przez zaufanych niewolników i wyzwo- leńców, którzy w przeciwieństwie do ludzi wolno urodzonych nadawali się do tego rodzaju służby. Wybitny badacz Theodor Mommsen, analizując to zagadnienie w odniesieniu do czasów Augusta i jego następców z dynastii julijsko-klaudyjskiej, propo- nował zresztą określać tak rozumianą służbę jako prywatną sprawę (Privatsache) cesarza10. Według Howarda H. Scullarda władca jako controller of a vast administrative service, podobnie jak bogaci obywatele, posiadał na swoim dworze wielu niewolni- ków i wyzwoleńców, którzy jako sekretarze, wysłannicy oraz słudzy zajmowali się rachunkowością, zarządzaniem majątkiem, odpisywaniem na petycje, korespondencją, ogólnie rzecz ujmu- jąc — służbą osobie cesarza11. Wpływy polityczne oraz zaufanie, jakim cesarz darzył wyzwoleńców-sekretarzy, budziły niezado- wolenie arystokracji senatorskiej12. Najpotężniejszymi wyzwo-

10 Mommsen 1877: 809. 11 Por. Scullard 2011: 192. 12 Jeszcze w pierwszej połowie III wieku senator Kasjusz Dion (Cass. Dio 52, 33, 5), przytaczając mowę C. Maecenasa adresowaną do Augusta, twierdził, że jedynie pomocnicy i asystenci, pochodzący ze stanu ekwickiego, powinni zajmować się sprawami związanymi na przykład z kwestiami prawnymi, listami czy petycjami osób prywatnych. Ze wspomnianej mowy C. Maecenasa (Cass. Dio 52, 37, 5–8) dowiadujemy się również, że cesarscy wyzwoleńcy mają być przez cesarza wynagradzani w zależności od za- sług, a w razie przewinień — odpowiednio karani. Z pewnością jednak nie powinni mieć zbyt dużych wpływów politycznych. Wydaje się, że przytoczone w mowie Maecenasa rady odnosiły się do czasów współczesnych Kasjuszowi Dionowi, czyli do realiów politycznych początku III wieku. 13 leńcami-sekretarzami okresu pryncypatu byli działający za panowania Klaudiusza — ab epistulis Narcyz, a libellis Kallistus oraz a rationibus Pallas13. W dużej mierze właśnie przez pryzmat ich szczególnej pozycji na dworze oraz rozległych wpływów politycznych należy oceniać rządy tego cesarza14. Warto jednak pod- kreślić, że niektóre pałacowe stanowiska za panowania Klaudiu- sza, jak i wcześniej obsadzane były także zaufanymi ekwitami, a nie wyłącznie wyzwoleńcami15. Wzrost bezpieczeństwa i umoc-

Szerzej na temat mowy C. Maecenasa — zob. Millar 1964: 102–118. Nie- chęć do cesarskich wyzwoleńców wyraziście zaznaczała się także w świa- domości opinii publicznej w IV wieku. Opisujący w pozytywnym świetle senat i senatorów brewiarzysta Aureliusz Wiktor (Aurel. Vict., Caes. 4, 12), odnosząc się do panowania Klaudiusza, napisał: Ita liberti potestatem nacti summam stupris exilio caede proscriptionibus omnia foedabant („W ten sposób wyzwoleńcy, zdobywszy całkowitą władzę, hańbili wszystko nierządem, wygnaniem, zabójstwem, proskrypcjami”, tłum. P. Nehring, B. Bibik). 13 Narcissus, PIR2 N 23; Lindsay 1994: 465; C. Iulius Callistus, PIR I 154; Samonati 1957: 825; M. Antonius Pallas, PIR P 49; Friedländer 1888: 172; Oast 1958: 113–139. 14 Mouritsen 2011: 95. W II i III wieku żaden z cesarskich sekretarzy nie miał tak wielkiego wpływu na politykę Cesarstwa, jaki cechował wy- zwoleńców Narcyza czy Pallasa. W okresie tym duże znaczenie polityczne, które już nie szokowało ówczesnych historiografów oraz opinii publicznej, mieli wyzwoleńcy-kubikulariusze, tacy jak Saoterus za Kommodusa, Ca- stor za Septymiusza Sewera czy też Festus za Karakalli. Por. Millar 1967: 15; Millar 1977: 82. Przypadek ogromnych wpływów politycznych wyzwo- leńca, a następnie ekwity, Cleandra, działającego za czasów Kommodusa jako a cubiculo et a pugione, należy raczej uznać za wyjątkowy na tle II i III stulecia. Por. Kłodziński 2010a: 55–77. 15 Pflaum 1961: 1020; Millar 1977: 85–87; Demougin 1988: 726–727. Za rządów cesarza Klaudiusza cesarski lekarz, ekwita C. Stertinius Xenophon (PIR S 666; Demougin 1992: 396–397, nr 487) piastował sekretariat ad responsa Graeca. Z kolei urzędnikiem ad legationes et responsa (lub rescripta) Graeca był syn sławnego astrologa Thrasyllusa, ekwita Ti. Claudius Balbillus (PIR2 C 813; Demougin 1992: 447–449, nr 538). Ponadto ekwita T. Caesonius Pri- scus (PIR C 163; PIR2 C 211; Pflaum 1961: 1024; Demougin 1992: 250, nr 290) był a voluptatibus cesarza Tyberiusza, Suet., Tib. 42, 2. 14 Wstęp nienie się pozycji cesarzy rzymskich doprowadziły z czasem do zmiany charakteru trzech największych sekretariatów kancelarii cesarskiej: ab epistulis, a libellis oraz a rationibus, które straciły do- tychczasową służebną specyfikę, stając się akceptowanymi przez wolno urodzonych i powszechnie cenionymi, ważnymi urzęda- mi administracyjnymi o rozbudowanej strukturze oraz o szero- kim zakresie kompetencji. Przekazanie ekwitom officia maxima nie było więc już wówczas dla nikogo zaskoczeniem. Już The- odor Mommsen zauważył, że w okresie od panowania Nerona aż po rządy Hadriana ekwici przejmowali z rąk wyzwoleńców najważniejsze sekretariaty kancelarii cesarskiej16. Według Tacyta w 69 roku cesarz Witeliusz przekazał ekwitom ministeria princi- patus17. Potwierdzeniem powyższej relacji jest kariera wojskowego oficera i urzędnika Sex. Caesiusa Propertianusa, który był cesarskim procurator a patrimonio et hereditatibus et a libellis18. Wy- daje się, że Witeliusz, podejmując decyzję o przekazaniu wspomnianych urzędów ekwitom, chciał się wyraźnie odciąć od stylu rządów Nerona, które cechował wzrost politycznego znaczenia wyzwoleńców, zauważalny szczególnie w ostatnim etapie panowania tego cesarza19. Z kolei za panowania Othona, w tym samym, przełomowym dla Cesarstwa Rzymskiego roku, wspomniany przez Tacyta w Dialogus de Oratoribus, pochodzący z Ga- lii orator i przyjaciel Kwintyliana, ekwita Iulius Secundus

16 Mommsen 1887: 55. 17 Tac., Hist. 1, 58: Vitellius ministeria principatus per libertos agi solita in equites Romanos disponit („[…] rozdziela Witeliusz urzędy dworskie, które zwyczajnie wyzwoleńcy sprawowali, między rzymskich rycerzy”, tłum. S. Hammer). 18 CIL XI 5028 = ILS 1447; PIR C 158; PIR2 C 204; Stein 1897: 1316; Pflaum 1960a: 89, nr 37; Demougin 1992: 611, nr 711; Rüpke, Glock 2005: 845, nr 1030. 19 Por. Pflaum 1960a: 89, nr 37. 15 sprawował funkcję ab epistulis20. Prawdopodobnie przyczyny po- stępowania Othona, decydującego się powierzyć wspomniany urząd właśnie ekwicie, były identyczne z motywami działań Wi- teliusza21. Z kolei po roku 69, za panowania cesarzy z dynastii flawijskiej wyzwoleńcy ponownie objęli stanowiska w kancelarii cesarskiej22. Oparte jedynie na analizie treści inskrypcji ukazują- cych karierę ab epistulis et a patrimonio Cn. Octaviusa Titiniusa Capito23 zdanie Wernera Ecka, jakoby w tym czasie wyzwoleńcy ci służyli pod ekwickim prokuratorem posiadającym taki sam urzędniczy tytuł jak libertini24, jest moim zdaniem nieprzekonu- jące. Jednakże kariera Titiniusa Capito z pewnością dowodzi tego, że za panowania cesarzy z dynastii flawijskiej nie tylko wy- zwoleńcy sprawowali pałacowe urzędy25. Sam Swetoniusz napi- sał, że cesarz Domicjan mianował na niektóre największe stano-

20 Plut., Otho 9; Tac., Dial. 2; 14; Quint., Inst. 10, 1, 120; PIR I 363; De- mougin 1992: 606–607, nr 708. 21 Z kolei według Theodora Mommsena postępowanie Witeliusza w tym względzie nie uprawnia nas jeszcze do wniosku, jakoby Othon uciekał się do takich samych praktyk. Mommsen 1870: 322 przyp. 1: dass von Vitellius hervorgehoben wird, er habe dergleichen eigentlich für Freigelass- ene bestimmte Posten an römische Ritter übertragen (Tacitus hist. 1,58), schliesst nicht aus, dass Otho gleichzeitig ebenso verfuhr. 22 Np. CIL VI 8604 = ILS 1519; CIL VI 8610; CIL VI 8611; CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326; CIL VI 8599; CIL VI 8598. 23 CIL VI 798 = ILS 1448; AE 1934, 154 = CIL VI 40489; PIR2 O 62; Pflaum 1960a: 143–145, nr 60; Sablayrolles 1996: 483–484, nr 9. 24 Eck 2000: 254. 25 Por. Mrozewicz 2010: 16. Z okresu panowania Flawiuszy nie znamy żadnego ekwickiego a libellis. Źródła potwierdzają jedynie, że w tym okresie odpowiedzialni za sekretariat do spraw petycji byli dwaj wyzwoleńcy, En- tellus oraz Hermeros, Liebs 2006: 139–149; Kłodziński 2011: 118. Natomiast za panowania Wespazjana jedynym znanym nam ekwickim sekretarzem a rationibus był ojciec Claudiusa Etruscusa, który jako niewolnik rozpoczął swoją karierę już za rządów Tyberiusza, Weaver 1972: 290; Mouritsen 2011: 97. Ekwita Claudius Etruscus poślubił nawet siostrę konsula, Stat., Silv. 3, 3, 111–118. Zdaniem Weavera (1979: 101) to nie cesarz Klaudiusz, lecz wła- 16 Wstęp wiska pałacowe zarówno wyzwoleńców, jak i ekwitów26. Z kolei według późnoantycznej Historia Augusta dopiero cesarz Hadrian jako pierwszy przekazał ekwitom sekretariaty kancelarii cesarskiej: ab epistulis i a libellis27. Jak wykazano wyżej, argumenty, ja- kich dostarczają dzieła Tacyta, Swetoniusza i Plutarcha, oraz przedstawione w treści inskrypcji kariery Caesiusa Propertianu- sa czy Titiniusa Capito przeczą przywołanej późnoantycznej relacji. Okazuje się jednak, że nie tylko antyczne opisy, ale również ustalenia nowożytnych uczonych wymagają weryfikacji. Niech powyższe stwierdzenie zilustruje wybrany przykład z dziejów rozwoju naukowej refleksji, dotyczącej jednego z sekretaria- tów — a rationibus. Wśród XIX-wiecznych badaczy za bezsporną uchodziła teza, że funkcjonowanie prokuratorskiego urzędu a rationibus związane jest z reformą, przeprowadzoną właśnie przez następcę Trajana, który oprócz stanowisk ab epistulis i a libellis przekazał ekwitom także wspomniany sekretariat do spraw rachunkowości28. W świetle ustaleń współczesnej historiografii nie byłoby jednak możliwe obronienie tego dość ogólnego twierdzenia, bowiem — o czym przekonują najnowsze ustalenia — prokuratorski sekretariat a rationibus już przed panowaniem Ha- driana, tj. za Wespazjana, piastowany był przez ekwitę, ojca

śnie Wespazjan i jego następcy, Tytus i Domicjan, odpowiedzialni byli za biurokratyzację i centralizację rzymskiej administracji. 26 Suet., Dom. 7: quaedam ex maximis officiis inter libertinos equitesque Romanos communicavit („Niektóre z najważniejszych urzędów dworskich przydzielił wyzwoleńcom i rycerzom rzymskim”, tłum. J. Niemirska-Plisz- czyńska). Zdaniem Demougin (1988: 726) i Łosia (1996: 279) cesarz Domi- cjan definitywnie przekazał ekwitom zarząd nad pałacowymi sekretariatami. Por. Pflaum 1950: 50. 27 HA, Hadr. 22, 8: Ab epistulis et a libellis primus equites Romanos habuit („Pierwszy powierzył ekwitom rzymskim urząd sekretarza kancelarii cywilnej i urząd rozpatrujący petycje kierowane do cesarza”, tłum. H. Sze- lest). Por. Kłodziński 2011: 114. 28 Tak np. Friedländer 1888: 171–172; Hirschfeld 1877: 32, 201; Liebe- nam 1886: 51. 17

Claudiusa Etruscusa29; następnie zaś, w okresie rządów Trajana, urząd ten sprawowało aż dwóch ekwitów-sekretarzy: L. Vibius Lentulus oraz Cn. Pompeius Homullus, natomiast za rządów Hadriana jeden — T. Statilius Optatus30. Ponadto po okresie panowania Hadriana urząd a rationibus piastowali nie tylko ekwici, ale także wyzwoleńcy-prokuratorzy, tacy jak na przykład T. Au- relius Aphrodisius31. Stąd tytuł procurator a rationibus nie był za- rezerwowany wyłącznie dla ekwickich prokuratorów, jak wcze- śniej sądził chociażby Hirschfeld. Z powyższych rozważań wynika, że wysuwanie generalizujących tez w badaniach nad rzymską administracją może stanowić pewne nadużycie32. Tezy takie dzięki szczegółowej analizie źródeł, zwłaszcza tych inskrypcyjnych, łatwo jednak mogą zostać zweryfikowane i pod- ważone. Po okresie rządów Hadriana znaczenie omówionych wyżej sekretariatów wciąż rosło w hierarchii urzędniczej. Sekretarze ab epistulis i a libellis za panowania Septymiusza Sewera, zaś a rationibus już za rządów Marka Aureliusza osiągnęli roczne wynagrodzenie w wysokości 300 000 sestercji (trecenarii), znajdując się tym samym prawie na szczycie ekwickiej hierarchii urzędniczej33. Z pewnością w II wieku pałacowi sekretarze odgrywali ważną

29 Stat., Silv. 3, 3. Por. Weaver 1965a: 145–154; Weaver 1972: 290. 30 Pflaum 1961: 1019. 31 Weaver 1972: 263. Por. CIL XIV 2104 = ILS 1475; CIL XV 7443 = ILS 1476; CIL IX 2438. 32 Jerzy Kolendo (Kolendo 1972: 361), recenzujący monografię Esclaves et affranchis imperiaux sous le Haut-Empire romain. Rôle politique et administratif autorstwa Boulverta, w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku napisał: „Generalizowanie wniosków opartych na źródłach od- noszących się do servi i liberti cesarza jest absolutnie niemożliwe”. 33 Por. Pflaum 1957: 1251–1257. Warto zaznaczyć, że prawdopodobnie od czasów Marka Aureliusza bądź już kilka dekad wcześniej ekwitom w zależności od rangi i sprawowanego urzędu przysługiwały określone tytuły: vir egregius (kratistos), vir perfectissimus (diasemotatos) oraz vir emi- nentissimus (exochotatos), np. CIL IX 2438; CIL XIII 12057 = ILS 9000; CIL 18 Wstęp rolę w administracji Cesarstwa. W tym bowiem czasie principes officiorum — obok prefektów pretorianów — byli znaczącymi doradcami cesarzy34. Do dziś aktualne wydaje się ogólne stwierdzenie, dotyczące pozycji administracyjnej pałacowych sekreta- riatów, które ponad sto lat temu sformułował Harold Mattingly: Roughly speaking, they occupied an intermediate position between the ordinary procuratorships and the equestrian ‘praefecturae,’ […]35. Ponadto wypada także podkreślić, że charakterystyczną cechą osób sprawujących sekretariaty ab epistulis i a libellis było ich znakomite wykształcenie w zakresie literatury, filozofii czy prawa36. Zdolności literackie sekretarza ab epistulis Swetoniusza nie pod- legają dyskusji, podobnie jak znajomość prawa przez C. Iuliusa Celsusa, a libellis Hadriana, czy przez P. Taruttienusa Paternusa, ab epistulis Marka Aureliusza. Co interesujące, tego typu kompetencjami — za wyjątkiem Ti. Claudiusa Vibianusa Tertullusa — nie wyróżniali się sekretarze a rationibus37. Urzędnicy ci nie byli literatami czy prawnikami, ale urzędnikami mającymi za sobą znakomite cywilne i wojskowe kariery38. Niektórzy z nich bez-

VIII 20834 = ILS 6885; ILS 1346. Por. Hirschfeld 1905: 451–457; Alföldy 1981: 190–191; Eck 2000: 262. 34 Eck 2006: 76. 35 Mattingly 1910: 89. 36 Szerzej na ten temat — zob. Bowersock 1969: 50–58; Millar 1977: 224–228; Kłodziński 2011. Zdaniem Millara (1977: 89–90) odnotowany cho- ciażby przez Historia Augusta (Hadr. 22, 8) proces zastępowania na pała- cowych stanowiskach wyzwoleńców ekwitami podyktowany był przede wszystkim chęcią wprowadzenia na wspomniane urzędy wykształconych ludzi (intelectualls from the Latin world). Do takich intelectualls z pewnością należeli przywołani przez Millara w tym kontekście ekwici, Titinius Capito i Swetoniusz. 37 Millar 1977: 105. Przed objęciem prefektury wigilów (lata 178–180) Tertullus był ab epistulis Graecis i a rationibus Marka Aureliusza oraz Kom- modusa, Bowersock 1969: 54–55; Sablayrolles 1996: 491–492, nr 17. 38 Na przykład znakomite wojskowo-cywilne kariery: a rationibus L. Iu- liusa Vehiliusa Gallusa Iulianusa (CIL VI 31856 = CIL VI 41271 = ILS 1327) 19 pośrednio przed objęciem urzędu a rationibus byli najwyższymi rangą centurionami bądź piastowali stanowiska prokuratorskie w Galii39. Warto w tym miejscu zasygnalizować, że współczesna nauka wypracowała zupełnie inny sposób pojmowania charakteru pa- łacowych sekretariatów niż ten funkcjonujący w XIX-wiecznym dyskursie naukowym. Podrozdział Hof und Haushalt autorstwa Theodora Mommsena, będący fragmentem jego klasycznego już studium Römisches Staatsrecht, zawierał bowiem swego rodzaju prekursorski opis wewnętrznej organizacji cesarskiego pałacu oraz gospodarstwa domowego, który początkowo akceptowa- ny, został następnie poddany krytyce i odrzucony przez kolejne pokolenia badaczy40. Dawniej bowiem uczeni, tacy jak właśnie Theodor Mommsen, Otto Hirschfeld czy Otto Karlowa, uznawali dychotomiczny podział organizacji cesarskiego gospodarstwa domowego (pałacu). Podział ten dotyczył charakterystyki administracyjnych realiów cesarskiego Haushalt, czyli — jak twierdził Aloys Winterling — verwaltungsgeschichtlichen Aspekten, formuło- wanych na podstawie konkretnych cech (np. status prawny osoby sprawującej określone stanowisko). Takie podejście badawcze ostatecznie wpływało na postrzeganie utrwalonych w literaturze przedmiotu ogólnych schematów: publiczny/prywatny, pań- stwowy/domowy, polityczny/niepolityczny czy wolny/niewol- ny41. Odpowiadały im antyczne terminy: publicus/privatus, polis/ oraz a rationibus Marcusa Bassaeusa Rufusa (CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326) zwieńczone zostały najwyższym stanowiskiem ekwickim — pre- fekturą pretorianów. 39 Pflaum 1961: 1019. Takie funkcje sprawowali Cn. Pompeius Homul- lus (CIL VI 1626 = ILS 1385), Ti. Claudius Secundinus (CIL V 867 = ILS 1339) oraz M. Bassaeus Rufus (CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326). 40 Mommsen 1877: 806–810. Por. Paterson 2007: 126–127. 41 Winterling 1999: 84. Przyjęte podziały znalazły także odzwierciedlenie w tytułach ówczesnych niemieckich podręczników — Staats- i Privatal- tertümer, Winterling 1997: 3. 20 Wstęp oikos, res publica / domus, res publica / res privata czy też ingenuus/ servus42. Z tymi schematami związana była przede wszystkim nowożytna terminologia stosowana przez uczonych43. Stąd na przykład, według nowożytnych uczonych, cesarscy niewolnicy i wyzwoleńcy jako kaiserliche Gesinde piastowali w ramach kaiserliche Haushalt jedynie pomocnicze posady (Gehilfenstellungen) o charakterze prywatnym. Jak zauważył Winterling, już według dawniej piszących uczonych fakt uzyskania politycznego znaczenia przez cesarskich niewolników i wyzwoleńców (np. ab epistulis Narcyza, a libellis Polybiusa, a cubiculo Cleandra), wchodzą- cych w skład cesarskiej służby — określanej jako „prywatna”, był przejawem nadużycia cesarskiej władzy, a zatem praktyką niezgodną, jak sądzili np. Mommsen i Hirschfeld, z obowiązu- jącym cesarzy oficjalnym protokołem rządzenia Cesarstwem Rzymskim44. Z kolei sekretariaty kancelarii, przejęte przez ekwi- tów, określane były za pomocą innych zwrotów — Staatsämter czy Hofämter, wskazujących na publiczną bądź państwową spe- cyfikę tych urzędów. Takie dychotomiczne podziały, wpływają- ce na sposób opisywania administracyjnych struktur, poddane zostały krytyce w drugiej połowie XX wieku45. Zdaniem cytowa-

42 Greckie terminy Politeía / tó ídion nie oddają w pełni znaczenia łaciń- skich słów Res publica / res privata. Zarówno w dawnej, jak i współczesnej nauce panuje powszechny pogląd, jakoby w antycznej Grecji okresu klasycznego nie istniał podział na sferę publiczną i prywatną — np. Zygmun- towicz 2011: 49–50. Inne rozumienie tego zagadnienia, w mojej opinii bardziej przekonujące, zaprezentował Mogens Herman Hansen (Hansen 2011: 193), który zauważył, że „w takich poleis jak Sparta dokonywała się fuzja państwa i społeczeństwa, ale w takich poleis jak Ateny sfera publiczna była ściśle oddzielona od prywatnej”. 43 Szerzej na temat nowożytnej terminologii stosowanej w badaniach nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu — zob. podrozdział I. 1. 44 Winterling 2009: 65. Odmienne zdanie w tej kwestii prezentuję w dalszej części niniejszej pracy — zob. 4. Podsumowanie. 45 Praktyka wyróżniania w rzeczywistości społecznej sfery publicznej oraz prywatnej poddana została dyskusji przede wszystkim we współ- 21 nego już Winterlinga współcześni badacze starożytności przyjęli zupełnie odmienne od dotychczasowej tradycji historiograficznej postrzeganie tej kwestii46. Gérard Boulvert oraz Henriette Pavis d’Escurac uznali, że nie można pojmować organizacji cesarskiego pałacu przez pryzmat prywatnego domus. Ich zdaniem sekretariaty, funkcjonujące dzięki cesarskim niewolnikom oraz wy- zwoleńcom, stanowiły część res publica47. To właśnie cesarskim wyzwoleńcom (od panowania Klaudiusza) powierzane były — by przytoczyć użyte przez Pavis d’Escurac zwroty — affaires publiques et privées48. Obecnie w nauce służba pałacowa traktowana jest jako część administracji Cesarstwa Rzymskiego, co skutkuje tym, że na przykład ekwiccy prefekci pretorianów czy prefekci Egiptu oraz właśnie cesarscy wyzwoleńcy, piastujący sekretariaty ab epistulis, a libellis, a rationibus, mogą być określani wspólnym mianem publicznych bądź państwowych urzędników49. czesnej humanistyce. Głos w tej kwestii zabierali m.in. niemiecki socjolog i filozof Jürgen Habermas oraz francuski mediewista Philippe Ariès. Zob. Goodman 1992: 1–20. 46 Winterling 2009: 65. 47 d’Escurac 1987: 401: La chancellerie impériale offer l’illustration la plus connue, la plus voyante, du role nouveau que prend sous Claude la familia imperial dans les affaires publiques touchant à la vie de l’État. Por. Boulvert 1974: 191–197; Winterling 1999: 114. 48 d’Escurac 1987: 400: Affaires privées et affaires publique sont confiées àdes bureau different. 49 Na przykład Steven H. Rutledge (Rutledge 2002: 318), recenzujący pracę Winterlinga o Aula Caesaris, napisał: […] the domus principis was essen- tially a state apparatus (as witness the sale of slaves through the aerarium) and that its functionaries, from the cubicularii to the ab epistulis, were all, in essence, state officials. Hence Claudius’ freedmen became state officials, such as the a rationibus or a libellis in their own right […]. Z kolei Werner Eck (Eck 1998: 70–71) umie- ścił urzędników officia Palatina (Hofämter), funkcjonujących od panowania Augusta aż do końca rządów Nerona, na równi z ekwickimi urzędnikami: praefectus praetorio, praefectus vigilum czy praefectus Aegypti, w ramach große Aufgabengruppen nie-senatorskiej administracji państwowej. 22 Wstęp

Sekretariaty kancelarii cesarskiej z pewnością związane były z organizacją wczesnocesarskiego pałacu (palatium)50. Studia nad królewskim pałacem (cour, court, corte, Hof) jako socjologicznym fenomenem zapoczątkowane zostały przez niemieckiego socjologa Norberta Eliasa w 1969 roku51. Court society Eliasa stanowiło produkt celowego oddolnego działania, przez które przemyśl- ny monarcha pragnął podporządkować sobie, skupioną odtąd w Wersalu, walczącą o jego wpływy, arystokrację. Skoncentro- wane wokół nowożytnego pałacu wersalskiego królów Francji rozpoznania Eliasa stanowiły pewien punkt odniesienia dla dalszych badań, jak stwierdził Rowland Smith — to test the cogency of the ”Eliasque” approach in premodern contexts52. Dały także pewien asumpt współczesnym badaczom starożytności do analiz pałaców antycznych władców53. Analizy te — ogólnie rzecz uj- mując — doprowadziły do wniosku, że pałac cesarza w Rzymie, podobnie jak inne pałace królewskie, stanowił centrum towarzy- skiego życia dla tamtejszej elity, do której przynależał szeroki krąg osób — od dostojnych senatorów i ekwitów, przez cesarskich niewolników i wyzwoleńców, aż po nadwornych astrolo- gów oraz ulubionych artystów cesarza54. Dostrzeganie analogii między cesarskim pałacem w Rzymie a pałacami nowożytnymi

50 Winterling (1999: 93) urzędy te omówił w podrozdziale — Militä- rische Organisation und zentrale politische Sekretariate. W źródłach z okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego cesarski pałac określany był najczę- ściej trzema łacińskimi terminami: domus, aula bądź palatium. Wydaje się, że najwięcej dodatkowych określeń charakteryzujących cesarski pałac towarzyszy słowu domus, np. Augusta, principalis, sacra, regnatrix, principis, principum, Caesaris, Caesarum, aurea, aulica. Szerzej na temat pałacowej terminologii — zob. Winterling 1999: 196–217. 51 Elias 1969. 52 Smith 2011: 126. 53 Spawforth 2007: 6: In recent years the work of Elias has started to attract historians tending one particular corner of antiquity, namely Greece and Rome. 54 Zrytualizowane interakcje cesarza z tą elitą miały głównie formę co- dziennego przyjmowania przez cesarza gości oraz petentów (salutationes), 23 było wśród uczonych częste. Stąd na przykład Andrew Wallace- Hadrill stwierdził: But in analysing the functions and powers of the familia Caesaris, it is misleading to assimilate it to a modern bureaucracy. Much more fruitful analogies lie in the royal households of medieval and Renaissance Europe55. W świetle ustaleń Eliasa przyjmowano, że skoncentrowany wokół osoby princepsa cesarski pałac zapew- niał mu autorytet i ochronę, jak również w pewien symboliczny sposób umacniał jego charyzmatyczne cechy dzięki obowiązu- jącym na dworze ścisłym regułom etykiety oraz codziennym, czasami bardzo rozbudowanym, rytuałom56. Ponadto warto za- uważyć, że ustalenia Eliasa z pewnością miały wpływ na prace badawcze wspomnianego już niemieckiego uczonego o szero- kich zainteresowaniach, Aloysa Winterlinga, który najpierw po- święcił monografię pałacowi nowożytnych elektorów Kolonii57, a następnie, po trzynastu latach — napisał znakomitą rozpra- wę traktującą o pałacu cesarzy rzymskich w okresie od Augusta do Kommodusa58. Ostatnio jednak rozpoznania Eliasa poddane jak również formę niesformalizowanego wspólnego ucztowania (cenatio- nes), Acton 2011: 103–104. 55 Wallace-Hadrill 1996: 298. 56 Por. Acton 2011: 104. Wprowadzone do nauki przez Maxa Webera po- jęcie „charyzmatycznego panowania” (Charismatische Herrschaft) stanowiło podstawę systematycznego podejścia Eliasa. Na temat „charyzmatycznego panowania”, wyróżnianego obok panowania legalnego i tradycyjnego — zob. Weber 2002: 185–192. 57 Winterling 1986. 58 Winterling 1999. Dla potwierdzenia rozległości zainteresowań ba- dawczych Winterlinga warto także nadmienić, że jest on autorem porów- nawczego eseju, którego celem było teoretyczne ujęcie problematyki pałacu w oparciu o metodologię Maxa Webera, Winterling 2004: 77–90. Zdaniem Winterlinga zarysowany w jego pracy idealny model pałacu może posłu- żyć do określenia indywidualnych cech historycznych pałaców. Osiągnąć to można — według Winterlinga — poprzez ustalenie stopnia niezgod- ności (odchylenia) tych cech z opisaną przez tego niemieckiego uczonego charakterystyką idealnego pałacu. Winterling zwrócił uwagę w tym wzglę- dzie na kilka aspektów, m.in. na komunikatywną strukturę pałacu (znacze- 24 Wstęp zostały krytyce, także w odniesieniu do badań nad rzymskim pałacem. Rowland Smith zwrócił uwagę, że Elias był przede wszystkim zainspirowanym dokonaniami Maxa Webera socjo- logiem, a nie historykiem zajmującym się czasami Burbonów59. Zdaniem Smitha Elias swój model „pałacowego społeczeństwa”, którego rzeczywistą podstawę utworzenia stanowił Wersal, ro- zumiał jako swego rodzaju fazę przejściową w ramach szerszego procesu transformacji społecznej, przebiegającego od feudalnej do absolutnej monarchii i dalej, przez Rewolucję Francuską, aż po mieszczańskie społeczeństwa XIX-wiecznej Europy. Wyda- je się jednak, że dokonania niemieckiego socjologa powinny być traktowane jako wypracowany w oparciu o analizę wersalskiego pałacu pewien model typowo socjologicznego opisu historycz- nej rzeczywistości, mogący po prostu zainteresować profesjonalnych historyków, nie zaś jako jedyny punkt odniesienia albo wręcz uniwersalny, bo umożliwiający opis skomplikowanych mechanizmów władzy w różnych okresach dziejów, argument historyczny dla ich studiów. Wypada mimo wszystko podkreślić, że opracowane przez Eliasa przez pryzmat wersalskiego pałacu wszechstronne relacje władzy i społeczeństwa każą wciąż przy- pominać współczesnym badaczom starożytności (ale nie tylko), że courts are the most general arrangement of power in pre-modern society, and deserve to be analysed in this wider perspective60. Powyższe ogólne rozważania, ukazane na szerszym tle badań nad administracją nie-senatorską, w sposób skrótowy ilustrują jedynie pewien fragment z dziejów rozwoju najważ- niejszych urzędów kancelarii cesarskiej. Jednakże sekretariaty nie względów i oportunizmu); funkcję pałacu pod względem politycznego podejmowania decyzji i reprezentacji monarchicznej; sposób społecznej rekrutacji najbliższego, skupionego wokół władcy, kręgu towarzyszy; znaczenie pałacu jako miejsca, w którym ujawnia się i ulega wzmocnieniu po- czucie ważności całego społeczeństwa jako wspólnoty. 59 Smith 2011: 126. 60 Duindam 2003: 302. 25 ab epistulis, a libellis i a rationibus nie są jedynymi. Nie wszystkie też są potwierdzone za panowania pierwszego princepsa61. Szczegółowa analiza wszystkich sekretariatów funkcjonujących w epoce pryncypatu, więc nie tylko ab epistulis, a libellis i a rationibus, ale również ab admissionibus, a bibliothecis, a cognitionibus, a codicillis, a commentariis, a declamationibus, a diplomatibus, a memoria oraz a studiis, dotychczas nie przeprowadzona w świato- wej literaturze naukowej, jest niezwykle potrzebna. Jedynie takie studium pozwoliłoby bowiem przedstawić istotne mechanizmy społeczno-administracyjne oraz różnice i podobieństwa w rozwoju wymienionych wyżej urzędów. W naukowej refleksji sekretariaty kancelarii cesarskiej pojawiały się jak dotąd zwykle na marginesie omawiania kwestii ustrojowych, administracyjnych, politycznych czy społecznych62. Niektórzy uczeni opisywali te

61 W świetle znanych nam źródeł z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić jedynie, że cesarz August korzystał z usług niewolników, pełniących w cesarskim pałacu funkcję (Funktionsträger) ab epistulis. CIL VI 8596: Ianuarius / Caesaris Aug(usti) / ab epistulis; CIL VI 8597: Dis Manib(us) / Libano / Caesaris vern(ae) / ab epistulis vix(it) / annis XVI m(ensibus) IIII. Przed panowaniem Klaudiusza w pałacu pracował także wyzwoleniec-sekretarz a rationibus accensus, Antemus. CIL VI 8409c: Antemo Ti(beris) / Caesaris Aug(usti) l(iberto) / a rationi[b(us)] / accenso delat(o). Michael Alpers (Alpers 1995: 143) sądzi, że Antemus działał za panowania Tyberiusza. 62 Egger 1863: 220–258; Marquardt 1876: 106; Hirschfeld 1877: 201–218; Mommsen 1877: 806–810; Madvig 1881: 553–561; Mispoulet 1882: 279–282; Cuq 1884: 361–401; Karlowa 1885: 538–547; Liebenam 1886: 51–58; Friedlän- der 1888: 171–192; Willems 1888: 427–430; Greenidge 1901: 418–420; Mom- msen 1905: 172–192; Hirschfeld 1905: 318–342; Rostowzew 1907: 210–215; Brassloff 1909: 204–210; Mattingly 1910: 86–89; Abbott 1911: 362; Wilcken 1920: 1–42; Seeck 1921: 893–904; Premerstein 1927: 15–26; Kübler 1931: 490–501; Fluss 1931: 655–657; Samonati 1957: 822–828; Duff 1958: 151–159; Paribeni 1961: 2132–2135; Townend 1961: 375–381; Dack 1963: 173–184; Sherwin–White 1962: 114–125; Millar 1967: 9–19; Seitz 1970; Williams 1974: 86–103; Williams 1976: 67–83; Millar 1977: 69–110, 213–252; Schiller 1978: 474–480; Honoré 1979: 51–64; Bleicken 1981: 158–163; Honoré 1981: 24–53; Turpin 1991: 101–118; Lindsay 1994: 465–468; Mourgues 1995: 255–300; Co- 26 Wstęp urzędy w kontekście badań nad cesarską radą — consilium prin- cipis63. Inni zaś skupiali uwagę na społeczno-politycznych aspektach działalności wyzwoleńców-sekretarzy64. Jeszcze inna grupa badaczy, koncentrując swe analizy na omawianiu wojskowych i cywilnych karier, na marginesie opisywała także ekwitów-se- kretarzy65. Pałacowi sekretarze przedstawiani byli także w pracach traktujących o konkretnych aspektach życia politycznego w okresie wczesnego Cesarstwa, zwłaszcza zaś poświęconych działalności politycznej cesarzy66. Dotychczas jedynie Walter Seitz poświęcił urzędom kancelarii cesarskiej odrębne studium67. W centrum jego zainteresowania znalazły się prozopografia urzędników oraz społeczna i prawna historia samych urzędów, lecz tylko w okresie do panowania Hadriana. Całościowe przedstawienie problematyki sekretariatów kancelarii cesarskiej nie jest wprawdzie celem niniejszej pracy, lecz jej drugi rozdział stanowi próbę opisania urzędu sprawiającego badaczom najwięcej problemów, tj. sekretariatu a memoria. Roz- dział ten składa się z dwóch głównych części: prozopograficznej oraz tej dotyczącej kompetencji urzędników. Pierwsza część zo- stała opracowana w oparciu o metodę prozopograficzną68, druga zaś — o metodę historyczno-prawną. Ponadto przeprowadzone na początku drugiego rozdziału wstępne rozważania są prezen- riat 1997: 206, 241, 252, 254, 258–259, 260–264, 558–559, 567–572, 588, 592; Halfmann 1986: 105–107; Ausbüttel 1998: 12–13; Eck 1998: 12–19, 148–157; Berger 2004: 338; Liebs 2006: 137–152; Kłodziński 2011. 63 Cuq 1884; Crook 1955. 64 Westermann 1955; Duff 1958; Chantraine 1967; Boulvert 1970; Weaver 1972; Boulvert 1974; Mouritsen 2011. 65 Liebenam 1886; Pflaum 1950. 66 Np. Saller 1982; Jones 1992; Winterling 1999; Champlin 2003. 67 Seitz 1970. 68 Szerzej na temat badań i metody prozopograficznej — zob. m.in. Nicolet 1970: 1209–1228; Pflaum 1974: 113–135; Salway 1994: 124–125; Eck 2003: 11–22; Kolendo, Żelazowski 2003: 151–152; Łuć 2008: 13–18; Salomies 2008: 78–84. 27 tacją zróżnicowanych poglądów historiografii światowej na ge- nezę sekretariatu a memoria. W ujęciu pozytywistycznych badań historycznych XIX-wieczni historycy starożytności, tacy jak Bartolomeo Borghesi czy The- odor Mommsen, byli pionierami krytycznych dociekań naukowych. Ich istotę stanowiła rygorystyczna analiza antycznych źródeł oraz związana z nią próba weryfikacji prawdy historycz- nej. Dla ówczesnych badaczy antyku, podobnie zresztą jak dla tych piszących dzisiaj, jedynym bezpośrednim świadectwem przeszłości, obok antycznych znalezisk archeologicznych, monet oraz papirusów, nie były znajdujące się w archiwach źródłowe materiały czy dokumenty, ale właśnie inskrypcje. Ich badanie nie było jednak wówczas zadaniem najłatwiejszym, nie tylko z powodu braku uporządkowanych korpusów inskrypcji, opracowa- nych dopiero potem w oparciu o określone kryteria, ale także z powodu utrudniającej badania, a powszechnej w wiekach od XVI do XVIII antykwaryczności. Dopiero XIX-wieczni uczeni, przede wszystkim wspomniani wyżej — Borghesi i Mommsen, postanowili zmienić ten stan rzeczy i stworzyć podstawy nauko- wego warsztatu epigraficznego. Co więcej, to właśnie XIX-wieczni epigraficy — Bartolomeo Borghesi, Theodor Mommsen, Olaf Kellermann, Givoanni Battista De Rossi oraz Wilhelm Henzen — zapoczątkowali opracowywanie do dziś niezastąpionego dzie- ła — Corpus Inscriptionum Latinarum69. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o drugiej ogromnej realizacji edytorskiej, także finansowanej przez Pruską Akademię Nauk, czyli o Corpus In- scriptionum Graecarum, którego opracowywanie rozpoczął Au- gust Böckh. Powyższe uwagi na temat epigrafiki i jej znaczenia dla nauko- wego warsztatu historyka starożytności nie pojawiły się przy- padkowo w niniejszym wstępie. Inskrypcje stanowiły i do dziś stanowią podstawowe źródło zwłaszcza w badaniach nad ad-

69 Por. Michaelis 1879: 134–135; Christ 1972: 100–101; Dyson 2006: 43. 28 Wstęp ministracją wczesnego Cesarstwa Rzymskiego. Już w 1886 roku badający prokuratorskie kariery w okresie pryncypatu Wilhelm Liebenam napisał: Nur die inschriftlichen Quellen ermöglichen uns das System der römischen Verwaltung mittelbar zu erkennen70. To właśnie w czasie gdy Liebenam pisał swoją monografię, czyli w drugiej połowie XIX wieku, powstawały pierwsze podręczni- ki ustroju rzymskiego, pisane m.in. przez Theodora Mommse- na i Otto Hirschfelda71 — badaczy, którzy już w dużym stopniu wykorzystywali źródła inskrypcyjne72. Co interesujące, także współczesny Mommsenowi wybitny polski historyk rzymskiego prawa publicznego Teodor Dydyński doceniał wartość naukową inskrypcji. W 1904 roku w podręczniku historii źródeł prawa rzymskiego Dydyński napisał: […] każde nowe odkrycie pomników epigraficznych budzi żywe zajęcie u filologów, prawników i historyków, a nauka, badająca napisy, robi wyraźne postępy73. Znajomość dawnej literatury przedmiotu w przypadku ba- dań nad administracją Cesarstwa Rzymskiego wydaje się współ- cześnie niezbędna, tym bardziej że baza źródłowa oraz metody badawcze nie uległy większym zmianom, a niektóre tezy, cho- ciażby Mommsena czy Hirschfelda, pozostają aktualne do dziś. Źródeł naukowej refleksji dotyczącej kancelarii cesarskiej należy upatrywać właśnie w drugiej połowie XIX wieku. Jej powstanie

70 Liebenam 1886: 10. 71 Mommsen 1876; Hirschfeld 1877. 72 Warto podkreślić, że piszący w drugiej połowie XIX wieku uczeni, oprócz CIL, często wykorzystywali starsze zbiory łacińskich inskrypcji: Inscriptionvm Latinarvm selectarvm amplissima collectio, ed. I.C. Hagenbuch, I.K. von Orelli, W. Henzen, I–II, Turici 1828; Inscriptionvm Latinarvm selectarvm amplissima collectio, ed. W. Henzen, III, Turici 1856; Exempla inscriptionum Latinarum in usum praecipue academicum, ed. G. Wilmanns, Berolini– Weidmann 1873. Wydawane wcześniej, przed rokiem 1800, często nieupo- rządkowane kolekcje inskrypcji zawierały wiele fałszerstw i powtórzeń. Do takich kolekcji zaliczyć należy m.in. Novus Thesaurus Veterum Inscriptionum, ed. L.A. Muratori, I–IV, Mediolani 1739–1742, Sandys 1927: 28. 73 Dydyński 1904: 372. 29 jest bowiem związane z dziełami naukowymi Émile’a Eggera, Theodora Mommsena, Otto Hirschfelda, Ludwiga Friedländera czy Édouarda Cuqa. Omówienie genezy badań, czyli opis po- glądów XIX-wiecznej historiografii na zagadnienie kancelarii cesarskiej, to trzon pierwszego, najobszerniejszego rozdziału. Ponadto na początku pierwszego rozdziału przedstawiłem rów- nież poglądy polskich badaczy na kwestię kancelarii cesarskiej, którą omawiano niemal wyłącznie w akademickich podręczni- kach historii prawa. Z kolei problematyka nowożytnej nomenklatury, stosowanej na określenie kancelarii cesarskiej, oraz związana z nią analiza znaczeniowa łacińskich słów — officium oraz scrinium to dwa nieopisane szerzej w literaturze naukowej zagadnienia, których omówieniem zajmę się na początku tego studium. Ostatnia warta wyjaśnienia kwestia, odnosząca się do pierwszego rozdziału, to dobór nowożytnej literatury. Ze względu na szczegółowość podjętego zagadnienia analiza prac z drugiej po- łowy XIX wieku, traktujących w sposób ogólny o historii Cesar- stwa Rzymskiego, wydaje się bezzasadna. Zamysłem autora jest bowiem zilustrowanie poglądów XIX-wiecznej historiografii na problematykę kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu na podstawie monografii naukowych oraz podręczników z zakresu administracji Cesarstwa Rzymskiego, szerzej — rzymskiego prawa publicznego, czyli na podstawie ówczesnej fachowej literatury przedmiotu, do której autorowi udało się dotrzeć, a której kom- pletność gwarantować może fakt wzajemnego powoływania się przez nowożytnych znawców tego tematu na ustalenia poprzed- ników. Przyjęta przeze mnie optyka badawcza ma zatem umoż- liwić kompetentne i całościowe przedstawienie prekursorskich poglądów na zagadnienie wczesnocesarskiej kancelarii, formu- łowanych ponad sto lat temu i wyznaczających nadal fundamen- talną dla tego tematu tradycję badawczą. 30 Wstęp

W pracy staram się podawać antyczne imiona w oryginalnej pisowni (w formie mianownikowej). Gdy zastosowanie mia- nownika nie jest możliwe, do łacińskiej formy mianownikowej (tematu) dodaję polskie końcówki (np. Claudiusa Etruscusa, Au- reliusem Italicusem). Odstępstwa od tej zasady dotyczą jedynie znanych postaci historycznych, przede wszystkim cesarzy, auto- rów antycznych oraz jurystów rzymskich okresu klasycznego. Miłym przywilejem autora jest złożenie podziękowań tym osobom, bez których powstanie książki byłoby niemożliwe. Przede wszystkim dziękuję mojemu nauczycielowi, Panu Dr. hab. Szymonowi Olszańcowi, którego wiedza, pomoc oraz rady oka- zały się dla mnie nieocenione. Nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o Pani Prof. Danucie Musiał oraz o Panu Prof. Przemysła- wie Wojciechowskim, recenzencie wydawniczym niniejszej pracy. Dziękuję także Panu Dr. Andreasowi Faßbenderowi z Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften za udzielenie zgody na publikację zdjęć inskrypcji (il. 11–15). Na samym końcu szczególne podziękowania pragnę złożyć na ręce Zarządu Województwa Warmińsko-Ma- zurskiego, które w 2011 roku przyznało mi stypendium naukowe na wydanie niniejszej książki. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 31

Rozdział I Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu

Epistolares Principis sunt, qui a nobis vocantur Secretaires & Greffiers du Conseil, qui non ex Scrinio Epistolarum, cui Magister Epistolarum praeerat […]. Jacobus Gutherius1

1. Nowożytna terminologia w badaniach nad kancelarią cesarską Przedstawione studium oraz jedna z najnowszych prac po- święconych tematyce kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu, wydana w 2011 roku książka pt. Sekretarze ab epistulis i a libellis w kancelarii cesarzy od Augusta do Hadriana. Studium historyczno- prawne2 już w tytule przywołują dwa współczesne określenia: sekretariat oraz kancelarię jako — zdaniem autora — zasadnicze dla badań nad tą problematyką kategorie opisu. Pojęcia te mają oczywiście charakter umowny, jednak ich znaczenie odpowiada, w moim przekonaniu, nazwom administracyjnych urzędów antycznego Rzymu. W kwestii nowożytnego nazewnictwa od- noszącego się do centralnych instytucji starożytnego Rzymu ni-

1 Jacobus Gutherius, De officiis domus Augustae publicae et privatae libri tres, Parisiis 1628: 402. 2 Kłodziński 2011. 32 Rozdział I gdy bowiem nie panowało i nie panuje communis opinio3. Można zaryzykować stwierdzenie, że zarówno na gruncie nauki świa- towej, jak i polskiej nie wypracowano jednolitej nomenklatury w tej materii. Wydaje się, że wyjątek stanowi jedynie francuska historiografia, która posługiwała się w miarę jednakową ter- minologią. Już w wydanym w 1863 roku zbiorze naukowych rozpraw Francuz Émile Egger użył kilku określeń, które — jak wolno to oceniać z dzisiejszej perspektywy — ustaliły wzorzec opisu wspomnianego zagadnienia, realizowany przez kolejnych badaczy4. Francuski uczony stosował mający szerokie znaczenie (manière générale) zwrot — chancellerie impériale. Urzędników (les employés) cesarskiej kancelarii określał zaś mianem secrétaires des Césars / d’Empereurs, z kolei poszczególne późnoantyczne scrinia słowem bureaux. Używając podobnych określeń jak Egger, inny francuski badacz, Jean-Baptiste Mispoulet podkreślił, że chancellerie impériale se compose de plusieurs bureaux5. Ponadto Mispoulet wyróżnił urzędnika ab epistulis właśnie jako secrétaire de l’Empe- reur6. Analogicznych słów używał inny francuski badacz, Édou- ard Cuq, który opisywał m.in. sekretarzy a cognitionibus, ab epistulis oraz a libellis jako właśnie secrétaires des princes / d’empereur7. Podawał również, że reskrypty cesarskie redagowane były przez bureaux de la chancellerie impériale8. Niemniej jednak w pracy

3 Istotę obowiązującej w nauce nazewniczej konwencji dobrze oddał Fernand Braudel (Braudel 2006: 37), który przywoływał następujące zdanie francuskiego antropologa Lévi Straussa: Słowa — jak mówi Claude Lévi Strauss — są narzędziami, którymi każdy z nas może posłużyć się w sposób, który uważa za stosowny, pod warunkiem, że wyjaśni, w jakim celu to czyni. 4 Egger 1863: 220–258. 5 Mispoulet 1882: 279. 6 Mispoulet 1882: 280. 7 Cuq 1881: 114; Cuq 1884: 361–401. Z kolei urzędnika magister sacrarum cognitionum Cuq (1881: 83–84) określił jako po prostu directeur de l’un des bureaux de la chancellerie impériale (scrinia). 8 Cuq 1884: 427. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 33

Cuqa widoczne jest unikanie jakichkolwiek sformułowań, które określałyby samych urzędników kancelarii. Ten uczony posłu- giwał się najczęściej terminami tworzonymi przez dodanie do łacińskich nazw omawianych tu urzędów odpowiednich francuskich rodzajników określonych (np. les ab epistulis, les a rationibus). Takie terminy stosował natomiast Emile Fairon, który jeszcze sekretarzy ab epistulis określił po prostu jako secrétaires, lecz już urzędników a libellis oraz a rationibus opisał zwrotami — secrétaires de maîtres de requêtes / de trésoriers9. Wprawdzie holenderski uczony Pierre Willems pisał także o chancellerie impériale, lecz poszczególne scrinia określał już jako départements10. Zwrot bureaux de la chancellerie impériale pojawia się również w pracach Auguste’a Bouché-Leclercqa oraz Ernesta Carette’a, chociaż ten ostatni uznał cesarza Klaudiusza za twórcę pięciu départements principaux11. Georges Lacour-Gayet najczęściej pisał o bureaux de la chancellerie impériale12, lecz sekretariaty ab epistulis i a libellis wy- jątkowo określił jako deux grandes charges de la chancellerie impéria- le13. Terminami wypracowanymi w drugiej połowie XIX wieku przez francuskich uczonych posługiwali się również bardziej współcześni badacze, tacy jak Gérard Boulvert, Henriette Pavis d’Escurac, Ségolène Demougin, Claude Moatti czy też Jean-Pier- re Coriat14.

9 Fairon 1900: 7. 10 Willems 1888: 427–428. 11 Bouché-Leclercq 1886: 164–165; Carette 1895: 194. 12 Lacour-Gayet 1888: 50–54. 13 Lacour-Gayet 1888: 61. Ponadto uczony ten (Lacour-Gayet 1888: 50) określił sekretarzy ab epistulis jako «secrétaires» ou «chefs de la correspon- dance». 14 Boulvert 1970: 91–99; d’Escurac 1987: 400–406; Demougin 1988: 777; Moatti 1993: 67; Coriat 1997: 249–269. Jedynie niektórzy francuscy uczeni stosowali odmienną terminologię. Na przykład Delmaire (1995: 65) pisał o funkcjonującej od I wieku, złożonej z bureaux — administration palatine. 34 Rozdział I

W przeciwieństwie do francuskiej, w XIX i XX wieku nie- miecka literatura naukowa nie posiadała jednolitej nomenklatury. O zasadności powyższego stwierdzenia przekonuje przegląd najważniejszych terminów, które w swych badaniach nad kan- celarią wykorzystywali niemieccy badacze bądź uczeni piszący swoje prace w języku niemieckim. Wprawdzie w drugim tomie pracy Römisches Staatsrecht Theodor Mommsen, rezygnując z po- sługiwania się nazbyt ogólnym pojęciem kancelarii cesarskiej, używał jedynie terminów — Privatsecretären i Beamtencorrespon- denz na określenie urzędników ab epistulis15, lecz już w wydanym w 1887 roku trzecim tomie powyższej syntezy zastosował terminy: kaiserliche Sekretariat / Kanzlei oraz höchsten Kanzleiposten16. Z kolei Ludwig Friedländer określał ab epistulis, a libellis, a rationibus najczęściej jako po prostu Beamten17. Uczony ten pisał ponad- to o Hausbeamten, Büreaubeamten, Hofämter, Secretär czy też o Di- rigent der Zentralstelle für die kaiserliche Finanzverwaltung18. Inną praktykę nazewniczą prezentował duński badacz Johan Nicolai Madvig, który, omawiając Centralen Regierungsorgane, używał nie tylko słów kaiserliche Kanzlei / Kabinett, ale również terminów Kanzlei- und Sekretariatsgeschäften19. Natomiast by wyróżnić kon- kretny sekretariat, duński uczony posługiwał się słowem Ressort (np. Zum Ressort des Amtes a libellis)20. Historyk prawa rzymskiego Otto Karlowa w tym samym celu używał już jednak nie słowa Ressort, lecz określenia Bureau. Sekretariaty kancelarii cesarskiej określał zaś ogólnie jako kaiserliche Hilfsämter / Hofsämter. Karlo- wa pisał również o Gehilfenstellungen i Staatsämter21. Wilhelm Lie- benam obok ogólnego pojęcia kaiserliche Kanzlei często stosował

15 Mommsen 1877: 806–810. 16 Mommsen 1887: 555, 559. 17 Friedländer 1888: 171. 18 Friedländer 1888: 171–192. 19 Madvig 1881: 557. 20 Madvig 1881: 558. 21 Karlowa 1885: 541–546. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 35 pojęcie Amt (np. Studienamt na określenie a studiis; Amt der Bitt- schriften und Beschwerden na określenie a libellis), natomiast urząd ab epistulis Liebenam wyjątkowo określił jako kaiserliche Hofsekre- tariat22. Z kolei Otto Hirschfeld w wydanej w 1877 roku książce poświęconej administracji wczesnego Cesarstwa Rzymskiego stosował pojęcia: kaiserliche Kanzlei, Hofämter, Bureau, Sekretariat23. Natomiast w swojej wznowionej książce z 1905 roku rozdział po- święcony kancelarii zatytułował już nie Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath24, jak to uczynił uprzednio, lecz Das kaiserliche Kabi- nett und der Staatsrat25. Jeszcze przed ukazaniem się pracy Hirsch- felda Joachim Marquardt pisał o funkcjonujących im Cabinet des Kaisers — Hausbeamte, którzy nie należeli do kategorii Magistra- te26. Ponadto ten niemiecki badacz określił sekretarza a rationibus jako Chef des Finanzwesens, sekretarza a libellis jako Decernent über Petitionen und Beschwerden, zaś sekretarzy ab epistulis jako Cabi- netssecretäre für lateinische und griechische Correspondenz27. W Re- al-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Rostowzew stosował określenia: kaiserliche Sekretariat i Sekretär na oznaczenie urzędu i urzędnika ab epistulis28. W 1927 roku w pracy traktującej o ekwitach w dobie wczesnego Cesarstwa Arthur Stein stosował termin Kabinettskanzlei na określenie sekretariatu ab epistulis, zaś pracującego w tym urzędzie sekretarza, np. Octaviusa Titiniusa

22 Liebenam 1886: 51–57. 23 Hirschfeld 1877: 201–218. 24 Hirschfeld 1877: 201. 25 Hirschfeld 1905: 318. Zdaniem tego niemieckiego uczonego (Hirsch- feld 1905: 321) kaiserliche Kabinett to sformowana przez Klaudiusza struktura urzędnicza, która przekształciła się na skutek reform Hadriana w kaiserliche Kanzlei. 26 Marquardt 1876: 106: die Gehülfen im Cabinet des Kaisers sind dagegen Hausbeamte, nicht Magistrate. 27 Marquardt 1876: 106. 28 Rostowzew 1907: 210–215. 36 Rozdział I

Capito czy Aeliusa Antipatra z Hierapolis, określił jako Kabinet- tssekretär29. Z pewnością ukształtowana przez badaczy w XIX wieku no- wożytna terminologia, co zostało zasygnalizowane już we wstę- pie niniejszej książki, stanowiła odzwierciedlenie powszechnie wówczas obowiązujących dychotomicznych podziałów: öffen- tlich (staatlich) / privat (häuslich). Współczesny niemiecki badacz Aloys Winterling zauważył te zależności terminologiczne, ana- lizując prace autorstwa Theodora Mommsena i Otto Hirschfel- da30. W drugiej połowie XX wieku niemieccy uczeni zaczęli sto- sować inne jeszcze określenia dla nazwania wczesnocesarskiej kancelarii. Jochen Bleicken pisał o kaiserliche Zentrale i jej Sachres- sorts31. Zdaniem Bleickena na czele każdego resortu stał Ressor- tvorsteher32. Co ciekawe, urzędnik a rationibus został określony przez tego uczonego jako Rechnungsführer33. Z kolei u Franka M. Ausbüttela pojawia się podzielony na Ressorts — Verwaltung- sapparat34. Werner Eck stwierdził, że officia palatina często okre- ślane są w literaturze naukowej jako Hofämter35. Sam zaś opisał principes officiorum jako Chefs der palatinen officia36. W innej swojej pracy Eck opisał pałacowych sekretarzy już jako Leiter der einzelnen Kanzleien37. Pojęciem Hofamt Georg Müller określił sekretariat a memoria38. Natomiast o Posten in Sekretariat oraz o zentrale

29 Stein 1927: 239, 274, 282, 406. 30 Winterling 1999: 84–86; Winterling 2009: 65 przyp. 21. 31 Bleicken 1981: 158–159. 32 Bleicken 1981: 161. O Ressorts wspominał także Dahlheim (2003: 36). 33 Bleicken 1981: 159. 34 Ausbüttel 1998: 12. 35 Eck 1998: 71. 36 Eck 2006: 76. 37 Eck 1998: 56. 38 Müller 1981: 361. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 37 politische Sekretariate pisał Aloys Winterling39. Z kolei Karl Christ uważał, że Posten wchodziły w skład Zentralverwaltung40. Stoso- wany przez Hirschfelda, Mommsena i Madviga zwrot — kaiserliche Kanzlei współcześnie stosowali także Anne Kolb, Christian Körner oraz Gunnar Seelentag41. Co interesujące, także wielu niemieckich historyków prawa rzymskiego powszechnie uży- wało terminu Kanzlei (najczęściej w liczbie mnogiej — Kanzleien) na oznaczenie poszczególnych sekretariatów pałacowych42. Po- nadto słowu Kanzlei niemieccy starożytnicy nadali również inne, szersze znaczenie, niezwiązane z administracyjnym urzędem. W 1987 roku Jürgen Malitz użył słowa Kanzlei43, pochodzące- go — jak sam określił — właściwie ze średniowiecza, na okre- ślenie ogółu pomocników Juliusza Cezara, tj. jego współpracow- ników ze stanu ekwickiego oraz wielkiego sztabu niewolników i wyzwoleńców44. W takim jednak znaczeniu pojęcie Kanzlei sto- sowano o wiele rzadziej. Sam Malitz stwierdził, że interesujące słowo odnośnie do czasów Cezara używane jest w literaturze sporadycznie, bez odrębnych wyjaśnień i nie służąc ocenie rzą- dów Cezara45. Powyższe przykłady dowodzą stosowania przez niemieckich uczonych różnorakich terminów językowych opisu- jących kancelarię cesarską oraz jej sekretariaty. Również w literaturze anglojęzycznej istnieje wiele nazw określających kancelarię cesarską i jej urzędników. W wyda-

39 Winterling 1999: 85, 93, 94. 40 Christ 2009: 438. 41 Kolb 2000: 100; Körner 2002: 159; Seelentag 2004: 70–71. 42 Jörs, Kunkel, Wenger 1987: 20; Kaser, Hackl 1996: 450; Hausmanin- ger, Selb 2001: 12; Wieacker 2006: 25, 75. 43 Por. Malitz 1987: 51 przyp. 1: […] Kanzlei im engeren Sinne des Wortes, nämlich der Institution, wo die — königlichen, päpstlichen, bischöflichen — Urkunden geschrieben und gesiegelt warden […]. 44 Malitz 1987: 51. Zdaniem Malitza to właśnie Kanzlei stanowiła cha- rakterystyczną cechę rządów Cezara w ostatnich latach jego życia oraz w okresie wczesnego Cesarstwa, Malitz 1987: 51, 72. 45 Malitz 1987: 51 przyp. 1. 38 Rozdział I nej w 1901 roku książce pt. Roman Public Life Abel Hendy Jones Greenidge, pisząc o sekretariatach kancelarii cesarskiej, używał dwóch pojęć: secretariate of the principate i secretaryships. Natomiast urzędników kancelarii określał mianem assistants bądź zwyczajnie officials46. Z kolei Harold Mattingly, odnosząc się do Tacyto- wego zwrotu — ministeria principatus, mówił o imperial bureaux at Rome47. Frank Frost Abbott pisał o officials funkcjonujących w ramach principal bureaus attached to the imperial household48. Słowem minister William Wolfe Capes i Michael Grant określili sekretarzy ab epistulis i a libellis49, zaś Adolf Berger wyrazem director sekretarza ab epistulis50. Z kolei Ronald Syme dokonał rozróżnienia mię- dzy secretaries i ministers51. Ten ostatni termin — według Syme’a — ma szersze znaczenie, bowiem obejmuje on wpływowych towarzyszy cesarzy52. Ponadto Paul Richard Carey Weaver pisał o Palatine bureaux bądź o Palatine central bureaux53. Badacz ten wyróżnił również ‘Palatine’ officium54. O heads of the bureaux oraz o secretarial bureau wspominał John Crook55. Powszechnie jednak w literaturze anglosaskiej urzędników wczesnocesarskiej kancelarii określano wyrazem — secretaries. Praktyka taka charaktery- styczna jest na przykład dla takich badaczy jak Arnold Mackay

46 Greenidge 1901: 418–420. 47 Mattingly 1910: 86. Warto zauważyć, że Mattingly (1910: 86) urzędnika a rationibus określił jako a sort of imperial Chancellor of the Exche- quer. 48 Abbott 1911: 362. 49 Capes 1889: 196; Grant 1974: 157, 223. Ponadto Grant (1974: 223) używał słów the latin secretary in the palace, określając sekretariat ab epistulis Latinis. 50 Berger 2004: 338. 51 Syme 1997: 38, 82, 93, 177. 52 Na przykład słowem minister Syme (1997: 255) oznaczył prefekta pretorianów L. Aeliusa Seianusa. 53 Np. Weaver 1972: 245, 257, 265; Weaver 1979: 90. 54 Weaver 1979: 82. 55 Crook 1955: 138, 141. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 39

Duff, Adrian Nicholas Sherwin-White, Glen W. Bowersock, Paul Richard Carey Weaver, Fergus Millar, Mary T. Boatwright, Wil- liam Turpin, Tony Honoré, Clifford Ando, Anthony R. Birley czy też Howard H. Scullard56. Znacznie rzadziej w pracach anglo- saskich występują pojęcia — department57, bureau58 bądź, mający charakter ogólny, zwrot — imperial chancery59. Powołujący się na Otto Hirschfelda polski romanista Teodor Dydyński odnotował, że cesarz Hadrian zorganizował specyalne kancelarye60. Zauważył ponadto, że w skład tych kancelarii zaliczano biura: ab epistulis, a libellis i a memoria, odpowiedzialne — zdaniem polskiego romanisty — za tworzenie i wysyłanie (eks- pedycya) reskryptów cesarskich61. W dalszej części swojej pracy Dydyński nie napisał już o kancelariach w liczbie mnogiej, lecz o najwyższych posadach w jednej kancelaryi cesarskiej (scrinia)62. Za Hirschfeldem stwierdził również, że w skład jednej kancelarii cesarskiej wchodziły urzędy dworskie (officia palatina): ab epistulis, a libellis, a memoria, a studiis, a cognitionibus63. Z kolei Swetoniu- sza Dydyński określił raz jako przybocznego sekretarza (magister epistolarum), raz jako po prostu sekretarza ab epistulis64. Co inte- resujące, sekretarzy ab epistulis i a libellis badacz ten nazwał tak- że nadwornymi pomocnikami65. W literaturze polskiej stosowane

56 Duff 1958: 151; Sherwin-White 1962: 114; Bowersock 1969: 53; Weaver 1972: 264; Millar 1977: 83; Boatwright 1987: 205; Turpin 1991: 101; Honoré 1994: 1; Ando 2000: 89; Birley 2005: 473; Scullard 2011: 192. 57 Jolowicz, Nicholas 1972: 338. 58 Mattingly 1910: 86. Oprócz słowa bureau Mattingly (1910: 87) stoso- wał określenie imperial secretariat. 59 Loewenstein 1973: 289; Berger 2004: 338. 60 Dydyński 1899: 148. 61 Dydyński 1899: 148. 62 Dydyński 1899: 177. 63 Dydyński 1899: 102. 64 Dydyński 1899: 6 przyp. 4, 82 przyp. 6. 65 Dydyński 1899: 83. 40 Rozdział I przeze mnie pojęcia — sekretariat i kancelaria66, zaadaptowane właśnie z erudycyjnej pracy Teodora Dydyńskiego z 1899 roku, nie są jedynymi możliwymi. Odmienne od przytoczonych terminy można bowiem spostrzec m.in. w podręcznikach historii państwa i prawa. Karol Koranyi pisał o kancelarii cesarskiej składającej się z poszczególnych wydziałów bądź biur (scrinia)67. Uczony ten stosował zamiennie przywołane dwa terminy. O biurach (scrinia) działających w ramach kancelarii — wzorując się zapewne właśnie na Koranyim — wspominali także inni historycy prawa, Grzegorz Górski, Edmund Klein czy też Tadeusz Ma- ciejewski68. Inny badacz, Janusz Kamiński pisał o odpowiedzi cesarskiej w formie epistula, sporządzanej przez specjalną kancelarię (ab epistulis)69. Z kolei olsztyńscy badacze, Aldona Jurewicz i Bro- nisław Sitek omówili składającą się z siedmiu departamentów kancelarię cesarską70. Zdaniem historyka Mieczysława Rokosza kancelaria cesarska podzielona była na szereg biur i oddziałów […]71. Inny historyk, Andrzej Łoś, wzorując się zapewne na francuskim zwrocie — bureaux palatins72, pisał o biurach palatyńskich73. Ba- dacz ten stwierdził ponadto, że szefowie sekretariatów cesar-

66 Tymi terminami współcześnie posługuje się Ireneusz Łuć (Łuć 2010: 19). We wstępie do Brewiariów dziejów rzymskich także Przemysław Nehring (Nehring 2010: 28) późnoantycznego magister memoriae określił mianem sekretarza cesarskiej kancelarii. 67 Koranyi 1961: 152 przyp. 201, 159–160. Badacz ten stwierdził rów- nież, że biuro ab epistulis podzielone zostało na dwa oddziały: Latinis i Gra- ecis. Koranyi 1961: 159 przyp. 235. 68 Górski 2001: 60; Klein 2004: 48; Maciejewski 2007: 53. Ponadto we- dług Kleina (2004: 48) biura (scrinia) przypominały wyspecjalizowane mini- sterstwa. 69 Kamiński 1986a: 56. 70 Jurewicz, Sitek 2006: 55. 71 Rokosz 1970: 75. 72 Zob. Demougin 1988: 726. 73 Łoś 1996: 279. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 41 skich tworzyli swego rodzaju „gabinet pryncepsa”74. Co interesujące, Jan Zabłocki i Anna Tarwacka przedstawili w swoim podręczni- ku nie jedną, lecz wiele kancelarii (scrinia)75. Kancelarie cesarskie (ab epistulis, a libellis, a rationibus) zaprezentowali także znawcy łacińskich inskrypcji, Krzysztof Królczyk oraz Jan Trynkowski76. O kancelariach lub sekretariatach (officia) pisał również romanista Tomasz Giaro77. Bronisław Sitek pisał z kolei o departamen- tach kancelarii cesarskiej, która była głównym urzędem (officium) pośród innych urzędów stojących na czele państwowych jednostek organizacyjnych78. Jeszcze inną praktykę nazewniczą prezentują Antoni Dębiński, Joanna Misztal-Konecka i Monika Wójcik, któ- rzy w jednym z nowszych podręczników z zakresu rzymskiego prawa publicznego pisali o kancelarii cesarskiej podzielonej na oddziały będące konkretnymi biurami (scrinia)79, oraz Krzysztof Amielańczyk, który akcentował podział kancelarii na wydzia- ły (sekretariaty). Ostatni badacz posługiwał się w dodatku zamiennie trzema pojęciami: wydział, kancelaria i sekretariat80. Na samym końcu omawiania polskiej nomenklatury wypada także zauważyć, że Kamiński oraz odnoszący się do późnego antyku Klein podkreślili fakt posiadania własnej kancelarii (officium) przez każdego z wyższych urzędników81. Co więcej, Rokosz od- notował, że funkcjonujące w okresie pryncypatu biura i oddziały kancelarii cesarskiej — scrinia działały w okresie dominatu jako officia82. Stąd też badacz ten błędnie powiązał termin officium nie ze sztabem (kancelarią) wyższych urzędników, ale z późnoan-

74 Łoś 1996: 279. 75 Zabłocki, Tarwacka 2005: 104–105. 76 Królczyk, Trynkowski 2001: 233. 77 Giaro 2009: 59. 78 Sitek 2011: 91. 79 Dębiński, Misztal-Konecka, Wójcik 2010: 63–64. 80 Amielańczyk 2006: 51–52. 81 Kamiński 1986b: 110; Klein 2004: 52. 82 Rokosz 1970: 75. 42 Rozdział I tyczną kancelarią cesarską. Powyższa prezentacja dowodzi róż- norodności stosowanych terminów oraz tego, że w kontekście polskiej refleksji nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu po- jawiało się nie tylko pojęcie scrinium, ale także, choć w ograni- czonym stopniu, słowo officium, eksponowane niemal wyłącznie w kontekście rozważań poświęconych centralnej administracji późnoantycznego Cesarstwa. Wspomniany na początku rozważań Émile Egger był jedynym uczonym, który przedstawił szersze refleksje na temat terminologii dotyczącej kancelarii cesarskiej. Na końcu swojego eseju poświęconego antycznym kancelariom zawarł bowiem analizy etymologiczne dotyczące dwóch jemu współczesnych terminów: secrétarie i chancellerie. Zwrot secretarii pochodzący od późnoan- tycznego słowa secretarium (tajemna sala) ma węższe znaczenie określające — zdaniem Eggera — urzędników zajmujących się tajnymi, skrytymi pismami. Z kolei semantyka słowa cancelarii jest związana z osobami pełniącymi funkcje w administracji są- dowej. Według autora eseju słowo chancellerie ma bardziej ogól- ne zastosowanie (manière générale), gdyż oznacza świadczenie usług związanych z rozkazami i dokumentami pochodzącymi bezpośrednio z gabinetu władcy83. W przypadku kancelarii cesarskiej do różnego nazywania tej antycznej instytucji mogłoby uprawniać często dowolnie rozumiane przez badaczy, posiada- jące wiele znaczeń (o czym niżej) słowo scrinium. Wydaje się jednak, że w nomenklaturze kształtowanej przez wiele dziesięcioleci w nowożytnej literaturze naukowej — jak starałem się wykazać w przeprowadzonych rozważaniach — uprzywilejowane zostały przede wszystkim dwa pojęcia. Pierw- sze z nich — kancelaria (Kanzlei, chancellerie, chancery) posiada szersze znaczenie, drugie zaś — sekretariat, mocno eksponowane w literaturze anglojęzycznej, jest częścią składową pierwsze-

83 Egger 1863: 258: le service des ordres ou dépêches qui émanent directement du cabinet d’un prince. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 43 go. O słuszności tak określonej zależności między obu pojęciami przesądza fakt, że kierowane przez sekretarzy sekretariaty, funk- cjonujące w różnych okresach dziejów wczesnego Cesarstwa Rzymskiego, mogą być uznawane za części składowe większej struktury, jaką była kancelaria cesarska. Moim zdaniem kancelaria cesarska okresu pryncypatu to zatem kształtowany przez pierwsze trzy wieki po narodzeniu Chrystusa — posiadający złożoną z sekretariatów (ab admissionibus, a bibliothecis, a cognitionibus, a codicillis, a commentariis, a declamationibus, a diplomatibus, ab epistulis, a legationibus, a libellis, a memoria, a rationibus oraz a studiis) strukturę — centralny urząd administracyjny. Jego głównym zadaniem było sporządzanie cesarskich dokumentów oraz wykonywanie czynności związanych z fachową i profesjo- nalną służbą princepsowi.

2. Officium i scrinium a kancelaria cesarska Stosowaną w badaniach nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu nowożytną terminologię uczeni wypracowali głównie w oparciu o dwa łacińskie terminy — officium oraz scrinium. Po- jęciom tym warto poświęcić więcej uwagi. Zdaniem Arthura Boaka w rozumieniu rzymskiego prawa publicznego czy inaczej — „prawa państwowego” (im staat- srechtlichen Sinne), czyli w kontekście mnie interesującym, sło- wo officium posiadało w okresie pryncypatu dwa znaczenia84. Po pierwsze, pojęcie to odnosiło się do urzędniczego stanowiska bądź służby o charakterze publicznym oraz obejmowało zarów- no cywilnych, jak i wojskowych urzędników85. Po drugie nato-

84 Boak 1937: 2045. Warto zaznaczyć, że także Crook (1955: 135–141) szerzej omówił zagadnienia terminologiczne związane z terminem officium. W epoce pryncypatu znaczenie słowa officium związane było także z „zadaniem” bądź „obowiązkiem”, lecz akurat w tym kontekście termin ten nie jest istotny dla naszych rozważań. Por. Berger 2004: 607. 85 Suet., Aug. 37; Tib. 42, 2; CIL IX 5840: omnibus officiis / in caliga functo; Dig. 11, 4, 3: Ulpianus libro septimo de officio proconsulis. 44 Rozdział I miast, pod tym pojęciem rozumieć należy zespół pracowników tworzących sztab, za pomocą którego urzędnik realizował swoje zadania86. Ponadto kanadyjski badacz starożytności odnotował, że początków funkcjonującego w późnym Cesarstwie Rzymskim officium, odznaczającego się wysoko zorganizowaną strukturą biurokratyczną, można doszukiwać się już w epoce pryncypa- tu87. Officium jako profesjonalny i publiczny korpus urzędniczy, składający się z pracowników, nie funkcjonowało w okresie Re- publiki, bowiem wówczas ministeria urzędników tworzyły różne kolegia apparitores88. Podobnie w okresie wczesnego Cesarstwa Rzymskiego członkowie tych kolegiów obsługiwali magistra- tury w Rzymie, jak również urzędników działających w mu- nicypiach oraz na prowincjach. W przeciwieństwie jednak do tych stanowisk urzędnicy cesarscy obejmujący nowo powstałe stanowiska — wielcy prefekci, legaci oraz prokuratorzy posiadali dwie różne grupy personelu niższej rangi, stanowiące dwa odrębne officia. Do pierwszej grupy zaliczyć należy dużą część wojskowej służby, żołnierzy służących w legionach bądź w ko- hortach w Rzymie89. Z kolei do drugiej grupy należeli cesarscy

86 Dig. 2, 4, 17; Dig. 2, 8, 72: Si satisdatum pro re mobili non sit et per- sona suspecta sit, ex qua satis desideratur: apud officium deponi debebit si hoc iudici sederit, donec vel satisdatio detur vel lis finem accipiat; Dig. 6, 1, 68: manu militari officio iudicis ab eo possessio transfertur et fructuum dumtaxat omnisque causae nomine condemnatio fit; Dig. 48, 3, 8, 6: si nescit, ob neglegentiam re- movendus est officio. 87 Podobnie Jones 1964: 563. 88 Boak 1937: 2045. W kontekście republikańskiego Subalternenbegriff Mommsen (1910: 404) pisał o urzędniczej apparitio, liktorach oraz o pozo- stałych decuriales urbis Romae. 89 W skład typowego officium legata wchodzili: princeps officii, trzech cornicularii, trzech commentarienses, dwudziestu speculatores oraz sześć- dziesięciu beneficiarii. Ponadto do officium tego urzędnika należy zaliczyć stratores oraz innych, niższych rangą służących, jak również przyboczną gwardię — equites i pedites singulares. Podobnym officium dysponowali pro- konsulowie, prokuratorzy oraz prefekci. Prefekt pretorianów z pewnością Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 45 niewolnicy i wyzwoleńcy, działający zwłaszcza w administracji podatkowej (fiskalnej) i w sekretariatach kancelarii cesarskiej90. Ponadto John Crook zauważył, że w ramach pierwszej grupy personelu służyli wolni, w ramach zaś drugiej — niewolni91. To właśnie te dwie różne grupy określane jako officia z czasem ule- gły unifikacji, na co wskazuje późnoantyczna terminologia woj- skowa, stosowana na określenie cywilnych stanowisk92. W IV wieku brewiarzysta Aureliusz Wiktor stwierdził, że po- dział administracji na officia cywilne, wojskowe i pałacowe został przeprowadzony przez cesarza Hadriana93. W dawnej literaturze powyższe twierdzenie uznawano za nie do końca prawdzi- we, bowiem uczeni — wprawdzie nie wykluczając zreformowa- nia officia przez następcę Trajana — uważali, że wiele znaczących posiadał o wiele bardziej rozbudowane officium. W skład officium namiest- ników prowincji wchodzili także wyspecjalizowani urzędnicy, tacy jak haruspices, interpretes czy questionarii. Wojskowe officia w dużym stopniu asystowały cesarskim urzędnikom przy wykonywaniu funkcji sądowych. Por. Jones 1964: 563–564; Webster 1998: 270. 90 Do tej grupy Crook (1955: 135) zaliczył tylko urzędniczą struktu- rę, funkcjonującą w cesarskich sekretariatach. Zdaniem Mommsena (1910: 404) ci niewolnicy i wyzwoleńcy nie mogą być traktowani jako formell Sub- alternbeamten, bowiem będąc niewolnikami i wyzwoleńcami urzędników, należeli praktycznie do ich służby, a przez to do służby samego cesarza. 91 Crook 1955: 135. 92 Boak 1937: 2045; Crook 1955: 136. Por. Mommsen 1910: 404–405. 93 Aurel. Vict., Epit. Caes. 14, 11: Officia sane publica et palatina nec non militiae in eam formam statuit, quae paucis per Constantinum immutatis hodie per- severat. Por. HA, Hadr. 10, 3: si quidem ipse post Caesarem Octavianum labantem disciplinam incuria superiorum principum retinuit ordinatis et officiis et inpendiis („Po Cezarze Oktawianie on właśnie wzmógł karność rozluźniającą się na skutek niedbalstwa poprzednich władców. Określiwszy dokładnie zarów- no obowiązki żołnierzy, jak i wydatki […]”, tłum. H. Szelest). W relacji tej officia określone zostały przez Historia Augusta nie jako wojskowe urzędy, ale jako obowiązki żołnierzy. W podobnym kontekście officia występują na przykład w treści inskrypcji z Auximum (dzisiejsze Osimo) — CIL IX 5840 = ILS 2085: omnibus officiis / in caliga functo. 46 Rozdział I zmian administracyjnych dokonanych zostało nieco później. Ich zdaniem doniosła w skutkach „militaryzacja” cesarskiej administracji, a co za tym idzie — utworzenie officia militiae nastąpiło dopiero za panowania Sewerów i ich następców sprawujących rządy w III wieku94. To właśnie w tym czasie miał miejsce proces, którego skutkiem było oficjalne uznanie cywilnych urzędników za żołnierzy, co ostatecznie doprowadziło do sklasyfikowania wszystkich członków officia jako milites, jak stwierdził Jean-Mi- chel Carrié — to unify soldiers and bureaucrats in a single militia95. Proces ten skutkował także tym, że w III wieku familia Caesaris przestaje być elementem cesarskiej biurokracji96. Odtąd nie familia Caesaris, a wojskowe officia stanowiły nowe źródło, z którego

94 Hirschfeld 1905: 482; Mommsen 1910: 405; Boak 1937: 2045; Sinnigen 1957: 10. Zdanie Ernsta Steina, wskazujące właśnie na Hadriana, stanowiło na tym tle wyjątek, Stein 1962: 15: Die Angehörigen der officia, wie sie von Hadrian eingerichtet […]. 95 Carrié 2005: 311. Por. Wiewiorowski 2010: 228. Cywilni urzędnicy prefektur praetorio służyli nawet w fikcyjnym legio I Adiutrix, C. 12, 36, 6; Joh. Lyd., De Mag. 3, 3. Wymownym zwrotem w Codex Iustinianus określeni zostali późnoantyczni pracownicy officia palatina jako ci, qui in sacro palatio militant, C. 12, 28. Sformułowanie to obejmowało wszystkie osoby pracujące w cesarskim pałacu, Boak 1919: 63; Delmaire 1989: 126. Od służby cywilnej, czyli militia, z czasem odróżniać zaczęto służbę wojskową — armata militia, Jones 1949: 49. Z kolei militia armata różniła się czasami od militia palatina, C.Th. 7, 20, 10 (369); 11, 16, 15 (382); 12, 1, 154 (397); 8, 7, 19 (397). Por. Del- maire 1989: 126. W okresie po panowaniu Dioklecjana i Konstantyna cywilni pracownicy działający w officia nazywani byli officiales, apparitores bądź milites. Z czasem ukształtowały się także inne nazwy, związane z officiales różnych officia: praefectiani — od officium prefekta praetorio, magistriani — od officium magistra officiorum oraz, dużo rzadziej, urbaniciani — od prefekta miasta, Sinnigen 1957: 10. 96 Por. Chantraine 1967: 71: Wir haben demnach anzunehmen, dass nach 250 n.Chr. das unfreie und freigelassene Personal der Kaiser nicht mehr in der position war, in der wir es früher finden; Weaver 1972: 17: The Familia Caesaris was an essential part of the power structure of the empire until the increasing mili- tarisation of the third century swept its power away. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 47 rekrutowali się cesarscy urzędnicy97. Warto jednak podkreślić, że w świetle dzisiejszych ustaleń Sewerowie oraz ich następcy byli przede wszystkim kontynuatorami polityki administracyjnej Antoninów, a nie prekursorami reform Dioklecjana i Kon- stantyna Wielkiego98. Analiza wojskowych karier przekonuje, że już przed epoką Sewerów żołnierze piastowali różne stanowiska administracyjne przy wielkich prefektach w Rzymie, lega- tach bądź prokonsulach prowincji99. Pod koniec III wieku — jak podsumował Carrié — funkcjonowała już w pełni ukształtowana kadra biurokratyczna, która mogła nigdy nie walczyć na bitew- nym polu czy też nigdy nie widzieć wojskowego obozu100. Wciąż jednak nie wiadomo do końca, czy relacja o utworzeniu przez Hadriana „wojskowej” administracji jest prawdziwa. Dodatko- wy problem stanowi późnoantyczna terminologia urzędnicza. Warto pamiętać o tym, że w IV wieku Aureliusz Wiktor pisał o trójpodziale urzędów przez pryzmat swoich czasów i w oparciu o nomenklaturę z okresu pokonstantyńskiego101. John Crook, który wszechstronnie przeanalizował relację Aureliusza Wikto- ra, nie zdecydował się na jej jednoznaczną ocenę102. Stwierdził jednak, że historiograficzna tradycja IV wieku oraz późniejsza często przypisywały cesarzowi Hadrianowi różnego rodzaju administracyjne zmiany. Ponadto zdaniem Crooka nie jest do końca pewne, czy opisany przez brewiarzystę podział dotyczył urzędów, czy też zadań o charakterze publicznym, pałacowym oraz wojskowym. Wiktor mógł także w sposób uproszczony po-

97 Por. Teitler 1985: 44. 98 Carrié 2005: 270–271, 311. 99 Np. ILS 2173; AE 1933, 248; CIL III 13201. Więcej przykładów podaje Jones 1949: 46. 100 Carrié 2005: 310. 101 Crook 1955: 135: It is part of the official terminology of the post-Con- stantinian Empire, especially in the phrases officium palatinum, off. publicum, off. militare. 102 Crook 1955: 135–141. 48 Rozdział I równać, tak jak inni historiografowie, jemu współczesne realia urzędnicze z rozwiązaniami administracyjnymi właśnie z cza- sów Hadriana. W III wieku wybitni juryści, tacy jak Juliusz Paulus czy Do- micjusz Ulpian, konsekwentnie określali terminem officia niż- szych rangą, podrzędnych urzędników103. W okresie pryncypatu pojedyncze officia, w skład których wchodzili wykonujący róż- nego typu wyspecjalizowane czynności niżsi rangą pracownicy (głównie adiutores), pozostawały do dyspozycji zwierzchnich urzędników. O tej podporządkowanej relacji świadczą chociaż- by zwroty zachowane w treści odnośnych inskrypcji104. Ponadto pojedynczy, niżsi rangą członkowie różnego typu officia okre- ślani są w materiale inskrypcyjnym mianem officiales105. Zakres ich zadań nie jest do końca jasny. Wiadomo tylko, że w okresie wczesnego Cesarstwa termin officiales odnoszono zarówno do pomocników niższych rangą municypalnych urzędników, jak i do żołnierzy oddelegowanych do cesarskiego sztabu w obozie

103 Dig. 2, 4, 17; 2, 8, 7, 2; 10, 4, 11, 1. Szeroki wachlarz zadań wykonywali pomocnicy pracujący w officium adsessorum — Dig. 1, 22, 1: Omne officium adsessoris, quo iuris studiosi partibus suis funguntur, in his fere causis constat: in cognitionibus postulationibus libellis edictis decretis epistulis. 104 AE 1946, 227: Emeriti centurionis sum ex offic(iis) pr(a)esidi[s prov(inciae); AE 1959, 12: strator offici(i) eius (chodzi o podwładnego prokonsula Azji); AE 1992, 1864: str(ator) of(ficii); AE 1993, 1587: librari(i) off(icii) leg(ati) / leg(ionis) II Parth(icae) P(iae) F(elicis) F(idelis) A(e)t(ernae); AE 2003, 1804: adiutorib(us) / offici(i) / custodiar(um); CIL III 894 = ILS 3035: adiutor / offici(i) corni/culari- orum; CIL III 1471: [adiu]t(or) offic(ii) cornicul(arium); CIL III 3543 = ILS 2391: adiutori offici(i) / corniculariorum; CIL III 10437 = ILS 2390: officium / cornicu/ lariorum; CIL III 1099 = ILS 2392: adiutor / off(icii) rat(ionum); CIL V 8275 = ILS 2408: b(ene)f(iciarius) / offici(i) praesid(is) Pann(oniae) / inferiori(s); CIL VI 8473 = ILS 1705: tabellarius / ex officio / annonae{s}; CIL VIII 18042 = ILS 2487: in officium pr[ocon]/sulis mittitur; CIL VIII 2755 = ILS 2428: in officio Iuvena/lis praef(ecti) praetori(o) / defuncto. 105 Boak 1937: 2046. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 49 wojskowym106. Dzięki passusowi autorstwa Paulusa wiemy tak- że, że w III wieku officiales byli stałymi pracownikami i otrzymywali określone wynagrodzenie107. Liczba, tytuł oraz obowiązki officiales, wchodzących w skład każdego officium, odpowiada- ły urzędniczej randze i zakresowi działalności właściwych im urzędników. W kontekście niniejszych rozważań wyróżnić nale- ży, szerzej opisanego w drugim rozdziale, Aureliusa Symphoru- sa — officialis vetus a memoria et a diplomatibus108. Boak sądził również, że w okresie pryncypatu ogólne znaczenie terminu officium, odnoszące się do niższych rangą urzęd- ników, stało się kluczowe dla opisywania wszystkich publicznych urzędników109. Dla potwierdzenia swej uogólniającej tezy badacz ten przywołał jedną inskrypcję (CIL VI 1921) oraz dwie relacje, w których Swetoniusz określił pałacowe sekretariaty (Palastbureau) jako właśnie officia110. Warto jednak podkreślić, że Swetoniusz dokonał pewnego rodzaju klasyfikacji struktur administracyjnych, jakimi były officia. Z pewnością wspomniane w Vita Domitiani — maxima officia różniły się od przywoła-

106 Apul., Met. 1, 25; Ps.-Hyg., Mun. Castr. 7. Do tych pierwszych zaliczyć można Caiusa Lartiusa Sabinianusa — officialis Naeditarum (CIL III 2868) oraz Titusa Uttiediusa Venerianusa — archimimus Latinus et officialis (CIL III 6113 = ILS 5208). 107 Dig. 12, 1, 34: Praesidis provinciae officiales, quia perpetui sunt, mutuam pecuniam dare et faenebrem exercere possunt. 108 CIL X 1727 = ILS 1678: Aurelio Sym/phoro Aug(usti) lib(erto) / of(f)iciali vetus a memo/ria et a diplomatibus / exornato ornament(is) / decurionalibus / ordo splendidissim(us) / civi(tatis) / ob amorem et / instantiam erga / patriam / civesque. 109 Boak 1937: 2046. 110 CIL VI 1921: Nerito divi Claudii [liberto] / principi offici imper… […]; Suet., Vesp. 14: ex officio admissionis; 21: officiorumque omnium breviariis. Nale- ży zauważyć, że także Frontyn (Aq. 99, 5; 102, 1), opisując urzędy (zawsze w połączeniu z curatores aquarum), posługuje się pojęciem officium, któremu jednak w swoim dziele przypisuje także inne znaczenie — „zadania” bądź „obowiązku”, Peachin 2004: 45–47. 50 Rozdział I nych w innym miejscu przez historiografa nova officia (np. curam operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis), utworzonych przez Augusta111. Opisane przez Swetoniusza nowe officia kon- trastowały z republikańskimi starymi magistratus112. W opinii wybitnego ab epistulis cesarza Hadriana to właśnie sekretariaty kancelarii cesarskiej były tymi „największymi urzędami”. Także Tacyt, pisząc o ministeria principatus, docenił ich ogromne znaczenie w administracyjnej i politycznej hierarchii113. Przekazane przez Swetoniusza informacje na temat rozwiązań administracyjnych epoki pryncypatu wydają się wiarygodne, zwłaszcza w odniesieniu do pałacowych sekretariatów114. Swetoniusz jest bowiem — jak podaje Pryscjan, gramatyk z VI wieku — autorem dzieła zatytułowanego De Institutione Officiorum115. To właśnie tytuł tego dzieła, niezachowanego do naszych czasów, pozwala domniemywać, że dotyczyło ono historii administracyjnych urzędów116.

111 Suet., Dom. 7, 2; Aug. 37: Quoque plures partem administrandae rei p. caperent, nova officia excogitavit: curam operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis, frumenti populo dividundi, praefecturam urbis, triumviratum le- gendi senatus et alterum recognoscendi turmas equitum, quotiensque opus esset („Pragnąc więcej obywateli dopuścić do udziału w rządzeniu państwem, wymyślił nowe funkcje publiczne: dozór nad robotami publicznymi, nad drogami, nad wodami, nad korytem Tybru, nad rozdziałem zboża dla ludu, prefekturę stolicy, jeden triumwirat dla wyboru senatorów, drugi dla przeglądu oddziałów stanu rycerskiego, ilekroć by zaszła potrzeba”, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska). 112 Por. Peachin 2004: 30. 113 Tac., Hist. 1, 58. 114 Por. Lewandowski 2007: 337. 115 Prisc., Inst. Gramm. 6, 41: […] quod tamen comprobat etiam Suetonius diversos ponens usus in libro, qui est De Institutione Officiorum. 116 Filolog Ignacy Lewandowski (Lewandowski 2007: 330 przyp. 179) przypuszcza, według mnie słusznie, że Swetoniusz napisał wspomniane dzieło w czasie sprawowania urzędu ab epistulis, tj. w okresie administracyjnych reform Hadriana. Por. Malitz 1987: 72 przyp. 133. Zastanawiają- ce jest jedynie, dlaczego w późnoantycznych źródłach jurydycznych nie Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 51

Nie tylko w źródłach narracyjnych z okresu wczesnego Cesarstwa zauważalne są terminy związane z pałacowymi sekretariatami. Określający najwyższych urzędników kancelarii cesarskiej zwrot principes officiorum bądź principales officiorum można bowiem odnaleźć w dwóch źródłach opisujących czasy Karakalli — w treści pojedynczej inskrypcji z czasów Karakalli oraz w późnoantycznym tekście jurydycznym117. W treści tylko jednej inskrypcji datowanej na okres między panowaniem Tybe- riusza a rządami Nerona widnieje tytuł — princeps officii imper […] viatori, prawdopodobnie sugerujący funkcjonowanie princi- wspomina się o pracy De Institutione Officiorum, która, jak się wydaje, po- winna stanowić zasadniczy punkt odniesienia dla rozważań o zagadnie- niach administracyjno-prawnych. Warto jednak zaznaczyć, że część uczonych przyjęła zupełne inne rozumienie dzieła Swetoniusza. Zdanie cho- ciażby specjalistów od administracji rzymskiej, Andrew Wallace-Hadrilla (Wallace-Hadrill 1983: 75–78) oraz Michaela Peachina (Peachin 2004: 30– 31), jakoby wspomniana praca miała charakter dzieła antykwarycznego, nie jest w pełni przekonujące. Na podstawie jedynie dwóch zachowanych fragmentów uczeni ci przyjęli, że w swojej pracy Swetoniusz prowadził rozważania nad archaicznymi terminami, takimi jak puerperium czy puella, a nie nad administracyjnymi zagadnieniami. 117 AE 1947, 182 = AE 1974, 654: Sabino et Anul(l)ino co(n)s(ulibus) [VI] Kal(endas) Iunias Antio[chiae Imp(erator) Caesar] M(arcus) Aurel(ius) / Antoninus Pius Fel(ix) Aug(ustus) Par(thicus) max(imus) Brit(annicus) max(imus) Ge[rm(anicus) max(imus)] cum sal(utatus) a praef(ectis) praet(orio) / e(minentissimis) v(iris) item amicis et princ(ipibus) offic(i)or(um) sed(isset) in aud(itorio). Z tej datowanej na koniec maja 216 roku inskrypcji wynika, że cesarz Karakalla podczas przyjmowania salutationes od trzech grup naj- bliższych współpracowników: prefektów pretorianów, amici oraz właśnie principes officiorum, zasiadał w auditorium. Por. Millar 1977: 121. O przyj- mowaniu przez Karakallę pozdrowień od tych trzech grup wspomina nie tylko treść inskrypcji, ale także passus zawarty w Codex Iustinianus — C. 9, 51, 1: Ant. A. cum salutatus ab Oclatinio Advento et Opellio Macrino pp. pp. clariss. viris, item amicis et principal. officiorum et utr. ord. Iris. W źródle tym zwrot clariss. jest błędny. Powinien on zostać zastąpiony słowem eminentiss. Por. Millar 1977: 121 przyp. 82. 52 Rozdział I pes w ramach niektórych pałacowych officia118. Z pewnością tych principes officii pod względem pozycji urzędniczej oraz ich zadań nie można porównywać ze znakomitymi i wysokimi principes officiorum z czasów Karakalli, czyli po prostu z sekretarzami kancelarii cesarskiej, którzy prawdopodobnie już od czasów Marka Aureliusza ex officio zasiadali w consilium principis119. Warto przy tym zaznaczyć, że w źródłach narracyjnych z epoki pryncypatu principes officiorum, określeni przez Crooka jako heads of the bureaux120, nie zostali wyeksponowani. Dopiero późnoantyczna Historia Augusta (Aur. 8, 10) wspomina, że cesarz Marek Aure- liusz przydzielił principes officiorum wyruszającemu na Wschód Lucjuszowi Werusowi121. Co więcej, Historia Augusta przytacza również zwrot — magistri aut principes officiorum, dokonując niejako rozróżnienia tych dwóch kategorii urzędników pałaco- wych122. Ponadto w źródle tym pałacowi sekretarze określeni zostali również jako magistri officiorum123 oraz jako magistri scri-

118 CIL VI 1921. Por. Boak 1937: 2047. 119 Crook 1955: 140. 120 Crook 1955: 138. 121 HA, Aur. 8, 10: Et Verum quidem Marcus Capuam usque prosecutus amicis comitantibus a senatu ornavit additis officiorum omnium principibus („Od- prowadzając Werusa aż do Kapui wraz z towarzyszącymi mu przyjaciół- mi z senatu, zaszczycił go Marek dodając mu urzędników do pełnienia wszystkich obowiązków”, tłum. H. Szelest). Crook (1955: 140) uważał, że decyzja ta prawdopodobnie miała na celu wyrównanie praw obu cesarzy co do obasadzenia pełnego składu consilium principis. 122 HA, Alex. 32, 1: Iniuriam nulli umquam amicorum comitumve fecit nec magistris quidem aut principibus officiorum („Nigdy nie wyrządził Aleksander krzywdy żadnemu przyjacielowi czy towarzyszowi, żadnemu nauczycielowi ani naczelnikowi urzędu”, tłum. H. Szelest). Wydaje się, że w dwóch fragmentach (Aur. 8, 10; Alex. 32, 1) Hanna Szelest mylnie przetłumaczyła zwrot principes officiorum. 123 HA, Pesc. 12, 7: Quos quidem versus Severus eradi noluit, cum hoc ei et praefecti suggererent et officiorum magistri […] („Sewer sprzeciwił się zatar- ciu tych wierszy, chociaż doradzali mu to prefekci i mistrzowie ceremonii […]”, tłum. H. Szelest); Heliogabalus 20, 2: Praefectum urbicum saepe post ce- Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 53 niorum124. O Ulpianie jako o magister scrinii pisał późnoantyczny brewiarzysta Eutropiusz125. Należy uznać za pewne, że opisujący czasy pryncypatu autor Historia Augusta oraz Eutropiusz wprost stosowali niezbyt precyzyjne późnoantyczne terminy z drugiej połowy IV i początku V wieku, czyli nomenklaturę administra- cyjną sobie współczesną126. Nie sposób pisać o kancelarii cesarzy rzymskich w okresie pryncypatu bez wyjaśnienia drugiego słowa, kluczowego dla naszych rozważań, czyli scrinium127. W czasach antyku sło- nam ad potandum vocabat adhibitis et praefectis praetorio, ita ut, si recusarent, magistri officiorum eos cogerent („Po obiedzie często zapraszał do siebie prefekta miejskiego, by pić z nim razem; wzywał także naczelników gwardii pretoriańskiej w taki sposób, że gdyby odmówili, mistrzowie ceremonii zmusiliby ich do przyjścia”, tłum. H. Szelest); Gall. 17, 8: Ibant et praefecti et magistri officiorum omnium adhibebanturque conviviis et natationibus lavabant simul cum principe („Szli także prefekci i wszyscy urzędnicy. Brali udział w ucztach i pływaniu; kąpali się razem z cesarzem”, tłum. H. Szelest). 124 HA, Ael. 4, 7: […] sive per se seu per scriniorum aut dicendi magistros parasset […] („[…] czy to sam, czy przy pomocy sekretarzy kancelarii dworskiej lub nauczycieli wymowy […]”, tłum. H. Szelest); Alex. 26, 6: […] nam et consiliaris Alexandri et magister scrinii Ulpianus fuisse perhibetur, qui tamen ambo assessores Papiniani fuisse dicuntur („[…] że sam Aleksander, ponieważ Ulpianus miał być jego doradcą i kierownikiem kancelarii, ale obaj byli podobno pomocnikami Papiniana”, tłum. H. Szelest). 125 Eutrop. 8, 23: Adsessorem habuit vel scrinii magistrum Ulpianum, iuris conditorem („Jego doradcą prawnym był Ulpian, twórca prawa, który stał również na czele kancelarii”, tłum. P. Nehring, B. Bibik). 126 Według tego źródła (Hadr. 11, 3) Swetoniusz to nie ab epistulis, lecz właśnie magister epistularum. Tytuł ten potwierdzony jest po raz pierwszy dopiero w inskrypcjach z III wieku. Por. Boak 1915: 114; Townend 1961: 375. Ponadto autor późnoantycznej Historia Augusta (Pesc. 7, 4) opisał ju- rystów — Paulusa jako tego ad memoriam oraz Ulpiana jako tego, który ad libellos paruisset. O specyficznych cechach wspomnianych historiograficz- nych prac z okresu późnego Cesarstwa — zob. Janiszewski 1999: 123–125, 145–146. 127 Szerzej na temat znaczenia słowa scrinium — zob. Seeck 1921: 893– 904; Rotenhöfer 1965: 2744; OLD, s.v. scrinium, 1710–1711. Etymologia tego 54 Rozdział I wo to oznaczało wykonaną z drewna bądź kamienia skrzyn- kę o cylindrycznym kształcie, w której przechowywano zwoje książek, rękopisy, listy, teksty prawne oraz inne dokumenty; w drodze wyjątku także inne przedmioty (np. perfumy)128. Co ciekawe, wyobrażenie scrinium znajdujemy w ówczesnej sztu- ce129. Siemer Oppermann stwierdził, że na posągach przedsta- wiających wybitnych filozofów i mówców to właśnie scrinium widnieje jako ich atrybut, czego potwierdzeniem mogłaby być chociażby rzymska kopia posągu Sofoklesa (zob. il. 1 na s. 58) znajdująca się w Muzeum Laterańskim w Rzymie130. Jednakże skrzynkę o cylindrycznym kształcie dostrzec można nie tylko na posągach przedstawiających filozofów czy mówców, ale także na monetach z okresu wczesnego Cesarstwa. Rewers wybitego w 28 roku p.n.e. aureusa z legendą: LEGES ET IVRA P(opvlo) R(omano) RESTITVIT prezentuje scrinium, tuż obok ubranego w togę Oktawiana, siedzącego na krześle kurulnym i trzymają- cego w prawej ręce zwój131. Ponadto rewersy wybitych w 23 roku p.n.e. denarów (zob. il. 2 na s. 59) z legendą: C(aivs) MARIVS C(ai) F(ilivs) TRO(mentina tribv) IIIVIR przedstawiają ubranych w togi — stojącego po lewej Oktawiana (w koronie laurowej) oraz stojącego po prawej Agryppę (w koronie promienistej)132. Obaj w lewych dłoniach trzymają zwoje, zaś przy lewej stopie każdego z nich znajduje się scrinium. Wyobrażone na monetach słowa nie jest do końca znana. Niektórzy badacze podają, że może ono po- chodzić od praindoeuropejskiego rdzenia *(s)krei-, od którego wywodzi się litewskie słowo skríeti ‘obrócić się, latać’ oraz rosyjskie — krivój ‘krzywy’. Nie da się jednak wykazać semantycznej motywacji między tym rdzeniem a łacińskim rzeczownikiem. Por. EDL, s.v. scrinium, 547. 128 Seeck 1921: 893; Oppermann 1975: 56. 129 Por. Oppermann 1975: 56. 130 Oppermann 1975: 56. Por. Hekler 1912: 315, nr 52. 131 BMC 1995 4–1–1. Por. Metcalf 2006: 42–43. 132 RIC I 397; 400; RSC I 458. Por. Rich, Williams 1999: 177. Redakto- rzy RIC (I 397) piszą o koronie Agryppy jako o combined mural and rostral crown. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 55 scrinia wraz ze zwojami dokumentów są zapewne symbolem pi- sanego prawa133. Co interesujące, scrinium jako skrzynka o cylindrycznym kształcie czasem przedstawiana jest także wraz z sella curulis oraz z fasces, czyli z insygniami publicznego urzędu134. Na znajdującym się obecnie w Muzeum Narodowym w Rzymie (Palazzo Massimo) fragmencie reliefu nagrobnego z via Casilina, datowanym na okres między 50 rokiem p.n.e. a 50 rokiem, mię- dzy krzesłem kurulnym a ubranym w togę urzędnikiem widnieje prawdopodobnie właśnie scrinium (zob. il. 3 na s. 59). Jak twierdzi Otto Seeck, w okresie pryncypatu, przed Diokle- cjanem, słowo scrinium określające biblioteczną skrzynkę zostało użyte przez wybitnego jurystę okresu klasycznego Domicjusza Ulpiana135 w Digestach136. Z kolei dzięki późnoantycznemu bre- wiarzyście Aureliuszowi Wiktorowi wiemy, że Emiliusz Papi- nian137 stał na czele kancelarii Karakalli (scrinia Bassiani)138. Hi- storia Augusta wspomina o scrinium praefecturae urbanae, w której znajdował się list Waleriana, zawierający pochwałę Aureliana139. Nie tylko wybitny jurysta oraz późnoantyczni autorzy posługi- wali się omawianym tu terminem. Już Swetoniusz nadmienił, że przemowa cesarza Nerona przechowywana była w skrzynce

133 Bringmann 2002: 119. Por. Rich, Williams 1999: 183. 134 Por. Schäfer 1989: 288, 308. 135 Domitius Ulpianus, Cicogna 1902: 165–171; PIR2 D 169. 136 Seeck 1921: 894. D. 32, 52, 3 (Ulp., libro 24 ad Sabinum): Libris autem legatis bibliothecas non contineri Sabinus scribit: idem et Cassius: ait enim mem- branas quae scriptae sint contineri, deinde adiecit neque armaria neque scrinia neque cetera, in quibus libri conduntur, deberi. 137 Aemilius Papinianus, Cicogna 1902: 158–165; PIR2 A 388. 138 Aurel. Vict., Caes. 20, 33: quippe quem ferunt illo temporis Bassiani scrinia curavisse („Ten, który zajmował się w tym czasie kancelarią Bassia- nusa”, tłum. P. Nehring, B. Bibik). Por. Syme 1971: 149. Otto Seeck sądził, że brewiarzysta Aureliusz Wiktor używa anachronicznie tego zwrotu w danym kontekście, Seeck 1921: 894. 139 HA, Aurelian. 9, 1: Quam ego ex scriniis praefecturae urbanae protuli („Wydobyłem go z dokumentów prefektury miejskiej”, tłum. H. Szelest). 56 Rozdział I

(scrinium)140. Również Pliniusz Młodszy pisał, że petycja (libellus), w której sformułowano zarzuty przeciw niemu, znaleziona została w scrinium Domicjana, już po zamordowaniu cesarza141. Interesujące nas pojęcie pojawia się również w treści inskrypcji z okresu pryncypatu. W inskrypcji z Rzymu został przedstawiony Q. Fabius Hilarus — wyzwoleniec prywatny z tytułem scrinia- rius142. Otto Seeck stwierdza, że ten prywatny wyzwoleniec wy- konywał zawód bibliotekarza143. Za panowania prawdopodobnie cesarza Klaudiusza wyzwoleniec, należący do familia Caesaris, Ti. Claudius Erastus posiadał tytuł scriniarius ab epistulis144. Z kolei prawdopodobnie za panowania Nerona niewolnik Quadratus posiadał tytuł scriniarius a libellis145. Niezachowana w treści tej inskrypcji początkowa część napisu mogła przedstawiać praenomen i nomen gentile, co mogłoby wskazywać na wolny status prawny tej postaci. O tym, że mamy do czynienia z niewolnikiem, prze- sądzać może jednak fakt wystawienia wspomnianej inskrypcji dla contubernali suo146. Scriniarius ab epistulis i scriniarius a libel-

140 Suet., Nero 47, 2: Inventus est postea in scrinio eius hac de re sermo for- matus („Znaleziono potem w jego skrzyni bibliotecznej już gotowe przemó- wienie na ten temat”, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska). 141 Plin., Epist. 7, 27, 14: Nam in scrinio eius datus a Caro de me libellus inventus est. 142 CIL VI 9885 = ILS 7629: Scrin(iarii) V / Q(uintus) Fabius Hilarus / Hilari l(ibertus) scriniar(ius). 143 Seeck 1921: 894. 144 CIL X 527 = ILS 1671: Ti(berius) Claudius divi l(ibertus) Erastus / scriniarius ab epistulis / fecit sibi et / Valeriae Chione coniugi / suae libertis libertabusque suis / posterisque eorum. Seeck błędnie wskazuje, jakoby Ti. Claudius Erastus był wyzwoleńcem cesarza Nerona, Seeck 1921: 894. Imię tego wyzwoleńca wskazuje, że również cesarz Klaudiusz mógł być jego patronem. 145 CIL VI 8617 = ILS 1675: Quadrato / scriniario / a libellis / Claudia / Try- phera / fecit / contubernali / suo. 146 Contubernium oznacza de facto trwały związek między niewolnikami. PS, 2, 19, 6: Inter servos et liberos matrimonium contrahi non potest, contubernium potest („Między niewolnikami a wolnymi osobami nie może być zawarte małżeństwo, a jedynie contubernium”, tłum. K.K.); C. 9, 9, 23: Se- Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 57 lis porządkowali i przechowywali dokumenty oraz prowadzili ich rejestrację w kancelarii147. Otto Seeck sądził, że brak innych wzmianek źródłowych z okresu pryncypatu na temat tych ty- tułów może wskazywać jedynie na okazjonalne wykonywanie określonych czynności administracyjnych przez niewolników i byłych niewolników, nie zaś na istnienie odrębnych urzędów z wydzielonymi kompetencjami. Formułując takie wnioski, niemiecki uczony nie wziął jednak pod uwagę inskrypcji, która z pewnością jest datowana na III wiek148. Inskrypcja z Sarmizege- tuzy (prowincja Dacja), bo o niej tu mowa, przedstawia Fronto- na z tytułem scriniarius praefectorum praetorio149. Jego kariera była niezwykle interesująca, ponieważ po odbyciu służby wojskowej w kohorcie pierwszej gwardii pretoriańskiej został sekretarzem najwyższych urzędników rangi ekwickiej okresu pryncypatu — prefektów pretorianów. Inskrypcja ta podważa tezę Seecka, gdyż wynika z niej właśnie, że scriniarii należeli do sztabu (officium) najważniejszych prefektów w Cesarstwie Rzymskim, w związ- ku z czym można ich uznać za urzędników funkcjonujących

rvi ob violatum contubernium adulterii accusare non possunt („Niewolnicy nie mogą oskarżyć swych towarzyszek życia o cudzołóstwo ze względu na naruszenie małżeńskiej wierności”, tłum. K.K.). Na temat contubernium — zob. m.in. Buckland 1908: 76; Litewski 1994: 118; Kunderewicz 1995: 65; Bojarski 1999: 86; Pawlak 2002: 15. 147 Seeck 1921: 894; por. OLD, s.v. scriniarius, 1710. 148 Wesch-Klein (1998: 128 przyp. 141) datuje ostrożnie tę inskrypcję na początek III wieku. 149 AE 1933, 248: C(aio) Iul(io) C(ai) fil(io) Pap(iria) Valerio / vet(erano) le- g(ionis) XIII G(eminae) Sev(erianae) ex b(ene)f(iciario) / co(n)s(ularis) dec(urioni) et IIvirali col(oniae) / Sarmiz(egetusae) metropolis / C(ai) Iulii Valerianus b(ene) f(iciarius) co(n)s(ularis) / Carus frum(entarius) et dec(urio) col(oniae) s(upra) s(criptae) / Fronto mil(es) coh(ortis) I praet(oriae) / scriniarius praef(ectorum) / praetor(io) et dec(urio) col(oniae) / eiusdem / Valeria et Carissima / fili(i) / memoriae patris / l(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). 58 Rozdział I

Il. 1. Posąg Sofoklesa przedstawionego wraz ze swoim atrybutem — scrinium w ówczesnej administracyjnej strukturze150. Prawdą jest jednak, że dla pierwszych dwóch stuleci okresu pryncypatu nie mamy potwierdzenia tego stanu rzeczy.

150 Na temat sztabu prefektów pretorianów w okresie pryncypatu — zob. Łuć 2004: 76. Na temat scriniarii praefectorum praetorio w późnym Ce- sarstwie Rzymskim — zob. Seeck 1921: 904; Stein 1962: 75. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 59

Il. 2. Po prawej stronie rewers denara (RIC I 400) z 23 r. p.n.e., ukazujący Oktawiana i Agryppę wraz z dwoma scrinia

Jak więc widzimy, o ile w przypadku kancelarii do spraw korespondencji i do spraw petycji używanie zwrotów — scrinium epistularum (od scriniarius ab epistulis) i scrinium libellorum (od scriniarius a libellis) wydaje się w jakimś stopniu usprawiedliwione dla okresu pryncypatu, to w przypadku wyrażeń łacińskich — scrinium memoriae, scrinium rationibus (vel rationum) i scrinium stu-

Il. 3. Fragment reliefu nagrobnego (50 p.n.e.–50 n.e.), przedstawiający dwa symbole urzędniczej władzy — sella curulis oraz scrinium 60 Rozdział I dii jest zupełnie chybione. Przesądza o tym brak odpowiednich wzmianek źródłowych z epoki pryncypatu. Źródła z tego okresu przedstawiają scrinium wyłącznie jako skrzynkę, w której przechowywano przede wszystkim dokumenty.

* * * Większość spośród badaczy opisujących wczesnocesarską kan- celarię bezrefleksyjnie opisywała wspomnianą strukturę admi- nistracyjną, uznając scrinium za jej antyczny odpowiednik. Fakt ten nie dziwiłby, gdyby uczeni ci omawiali wyłącznie kancelarię cesarską okresu późnego Cesarstwa Rzymskiego czy też, ściślej rzecz ujmując, funkcjonujące wówczas trzy pałacowe sekretariaty (sacra scrinia): epistularum (epistularum Graecarum), libellorum oraz memoriae, których urzędnicy określeni zostali przez Boaka jako Masters of the Scrinia151. Wydaje się jednak, że słowo scrinium nie powinno być traktowane jako fundamentalne w przypadku badań nad kancelarią epoki pryncypatu, bowiem określenie to, występujące w źródłach z okresu wczesnego Cesarstwa Rzym- skiego — oprócz wyjątkowych, potwierdzonych w treści inskrypcji dwóch tytułów: scriniarius ab epistulis (CIL X 527 = ILS 1671) i scriniarius a libellis (CIL VI 8617 = ILS 1675) — bezpośred- nio nie odnosiło się do sekretariatów kancelarii cesarskiej. Poza tym zaprezentowane w treści inskrypcji dwa tytuły nie mogą być utożsamiane z całą złożoną strukturą ówczesnej kancelarii i tym samym stanowić odniesienia dla terminologicznych ustaleń póź- niejszych badaczy. Należy pamiętać, że oznaczały one jedynie wykonujących określone funkcje, niższych rangą niewolników i wyzwoleńców, a nie całą kancelarię cesarską bądź jej konsty- 151 Boak 1919: 14, 22. Por. Jones 1986: 504; Clauss 1980: 12–13. Te trzy główne pałacowe sekretariaty po raz pierwszy potwierdzone zostały w 314 roku, C.Th. 6, 35, 1 = C. 12, 28, 1; Delmaire 1995: 66–67. W okresie póź- nego Cesarstwa Rzymskiego sacra scrinia opatrywano różnymi określenia- mi, zmieniał się także zakres ich kompetencji oraz liczba, Kelly 2006: 188. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 61 tutywne urzędy. Z omawianą strukturą administracyjną oraz jej pałacowymi urzędami wiązać należy natomiast inne łacińskie określenia, na które wskazują źródła narracyjne z epoki. Tacyt w tym kontekście wspominał o ministeria principatus152. W anali- zowanym materiale uwagę badacza zwraca także inne słowo — officium153, użyte aż czterokrotnie w interesującym nas kontek- ście. Najpierw Swetoniusz napisał o officium epistolarum, przyta- czając list cesarza Augusta do Caiusa Maecenasa w Vita Horatii154. Następnie ten sam autor wspomniał w Vita Domitiani o niektó- rych stanowiskach spośród officia maxima, które cesarz Domicjan przekazywał wyzwoleńcom i ekwitom155. W późnym zaś antyku

152 Tac., Hist. 1, 58. Z kolei w innym miejscu Tacyt wspomniał o ministri principis — Tac., Ann. 12, 53. Wydaje się, że termin ministerium bądź minister należy uznać za stricte literackie określenie Tacyta, a nie za sformułowanie ówcześnie funkcjonujące w strukturach administracyjnych. Por. Tac., Ann. 12, 57. Harold Mattingly, przyjmując przywołany przez Tacyta termin, od- notował, że w skład właśnie ministeria principatus zaliczyć należy sekretariaty a rationibus, ab epistulis, a libellis, a studiis oraz a cognitionibus, Mattingly 1910: 86. Podobnie Greenidge 1901: 414. 153 Zdaniem Crooka (1955: 135) termin officium posiadał trzy znaczenia. Jedno z nich Crook celnie sformułował jako ‘bureaux’ in what appears to be the second- and third- century sense, i.e. the departments entire, including their heads. 154 Suet., Vita Hor.: Augustus epistolarum quoque ei officium optulit, ut hoc ad Maecenatem scripto significat: “Ante ipse sufficiebam scribendis epistulis amicorum, nunc occupatissimus et infirmus Horatium nostrum a te cupio abducere. Veniet ergo ab ista parasitica mensa ad hanc regiam, et nos in epistulis scribendis iuvabit.”. Hirschfeld (1905: 319 przyp. 3) uważał, że officium epistolarum nie stanowiło urzędu. Odmiennego zdania była Ségolène Demougin (De- mougin 1988: 726 przyp. 153), która stwierdziła, że w relacji tej Swetoniusz przedstawił publiczny urząd, nie funkcjonujący jednak w hierarchii administracyjnej. Por. Millar 1977: 85. 155 Suet., Dom. 7, 2. Swetoniusz (Tib. 42, 2) oznaczył terminem officium także utworzony przez Tyberiusza urząd a voluptatibus. Szerzej na temat tego urzędu — zob. s. 179 przyp. 174. Ponadto ab epistulis Hadriana wspo- mniał również o officium admissionis, Suet., Vesp. 14. 62 Rozdział I brewiarzysta Aureliusz Wiktor, opisując panowanie Hadriana, mówił o officia palatina, funkcjonujących obok officia publica i mili- tiae156. Także późnoantyczna Historia Augusta nadmieniła o pod- ległych cesarzowi Galienowi officia palatina157. Warto jednak za- uważyć, że zwrot officia palatina nie jest potwierdzony w żadnym materiale źródłowym z epoki pryncypatu. W związku z faktem, że jedynie dwa późnoantyczne źródła traktujące o czasach pryncypatu wspomniały o officia palatina, określanie tym zwrotem sekretariatów kancelarii cesarskiej okresu wczesnego Cesarstwa przez dziewiętnastowiecznych uczonych, takich jak Karlowa, Zoeller czy Dydyński158, oraz przez współczesnych specjalistów, takich jak Pflaum, Weaver czy Eck159, wydaje się nie do końca słuszne. Usprawiedliwić wspomnianych uczonych może tylko to, że późnoantyczne źródła odnosiły się do czasów Hadriana i Galiena. Mniej problemów nastręczają — jak starałem się wy- kazać wyżej — ustalenia dotyczące terminologii stosowanej do opisu cesarskich sekretarzy epoki pryncypatu; zasadniczy dla badań tego rodzaju zwrot principes officiorum jest bowiem potwierdzony w źródłach z epoki160. Na samym końcu terminologicznych rozważań warto pod- kreślić, że refleksje uczonych opisujących kancelarię cesarską okresu wczesnego Cesarstwa uznać należy za wyjątkowe wła- śnie ze względu na przeprowadzaną w nich analizę nomenklatury stosowanej przez badaczy. Jedynie w nielicznych pracach kwestie te zaprezentowane zostały bowiem w sposób skrótowy

156 Aurel. Vict., Epit. Caes. 14, 11. 157 HA, Gall. 17, 8: Cum iret ad hortos nominis sui, omnia palatina officia sequebantur („Gdy szedł do ogrodów zwanych jego imieniem, postępowała za nim cała służba pałacowa”, tłum. H. Szelest). 158 Karlowa 1885: 544; Zoeller 1895: 313; Dydyński 1899: 102. 159 Pflaum 1961: 1019; Weaver 1967: 19; Weaver 1972: 281; Eck 1998: 71. 160 Wydaje się, że współcześnie jedynie Eck i Ausbüttel najczęściej po- sługują się sformułowaniem principes officiorum. Zob. Eck 1998: 12, 56; Eck 2006: 76; Ausbüttel 1998: 20. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 63 i pobieżny, tj. na marginesie głównych rozpoznań. I tak w drugiej połowie XIX wieku August Bouché-Leclercq pisał, że le terme technique de «bureau» (scrinium) n’apparait qu’au quatrième siècle161. Z kolei Ernst Herzog nieco szerzej odnotował, że das Amt (officium) wird in derselben Zeit [III w. — K.K.] durch das Wort scrinum bezeichnet, das am Anfang des 2. Jahrh. noch seine eigentliche Bedeu- tung hatte […]162. Współcześnie z kolei Frank M. Ausbüttel skró- towo zauważał: Sie (Büros — K.K.) heißen officia, in der Spätantike scrinia163.

3. Geneza badań nad kancelarią cesarską W polskiej literaturze naukowej zagadnienie kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu zostało przedstawione nader ubogo, w więk- szości w pracach o charakterze podręcznikowym. Co intere- sujące, tematyka ta poruszana była głównie przez historyków prawa w syntezach powszechnej historii państwa i prawa oraz w podręcznikach (skryptach) rzymskiego prawa publicznego. Wydaje się, że jako pierwszy pod koniec XIX wieku Teodor Dy- dyński w monografii poświęconej Hadrianowi, omawiając administracyjne reformy oraz reskrypty cesarskie, zaprezentował skrótowe informacje na temat kancelarii cesarskiej164. Zauważył wówczas, co zostało już wcześniej powiedziane, że w skład tej struktury administracyjnej wchodziły officia palatina: ab epistulis, a libellis, a memoria, a studiis oraz a cognitionibus165. Następnie Karol Koranyi w napisanym na początku lat sześćdziesiątych XX wieku podręczniku pt. Powszechna historia państwa i prawa

161 Bouché-Leclercq 1886: 164 przyp. 2. 162 Herzog 1887: 781 przyp. 3. 163 Ausbüttel 1998: 13. 164 Dydyński 1899: 82–83, 148, 177. Por. Dydyński 1904: 116–117. 165 Dydyński 1899: 102. Pięć lat później Dydyński (1904: 116–117), opi- sując reskrypty cesarskie jako jedną z kategorii rozporządzeń cesarskich (constitutiones principum), ponownie wymienił te same specyalne kancelarie oraz w identyczny sposób opisał ich zadania. 64 Rozdział I zamieścił krótki podrozdział dotyczący kancelarii cesarskiej166. Warto również wspomnieć o rozważaniach historyka Mieczysła- wa Rokosza, który w artykule zamieszczonym na łamach cza- sopisma Archeion, a poświęconym zagadnieniu archiwów w sta- rożytności zawarł podrozdział Produkcja kancelaryjna i archiwa rzymskie w okresie cesarskim167. Jego rozważania odnoszące się do cesarskiej kancelarii skoncentrowane zostały wokół zagadnienia wytwarzania cesarskich konstytucji. Rokosz zauważył, że kancelaria prowadzona za panowania Klaudiusza przez światłych wy- zwoleńców miała charakter półdworski. Z kolei za panowania Ha- driana — streszczając myśl Rokosza — nastąpiła reorganizacja kancelarii, która odtąd, piastowana przez ekwitów, składała się z licznych biur i oddziałów. Dla zilustrowania swych wniosków uczony przywołał nazwy poszczególnych sekretariatów tak zorganizowanej kancelarii: scrinium epistularum, scrinium memoriae, scrinium studii, scrinium a rationibus, scrinium libellorum, jak również omówił ich zadania168. W sposób pobieżny kompetencje sekretariatów kancelarii ujęte zostały także przez autorów pod- ręczników powszechnej historii państwa i prawa — Grzegorza Górskiego, Edmunda Kleina oraz Tadeusza Maciejewskiego169. Górski oraz Maciejewski, nie podając łacińskich nazw urzędów, wymienili jedynie poszczególne biura kancelarii cesarskiej170. Z kolei Klein omówił w swoim podręczniku pięć biur: scrinium epistularum, scrinium libellorum, scrinium memoriae, scrinium studii oraz scrinium rationis, oraz skonstatował fakt obsadzania tych biur najpierw wyzwoleńcami, później zaś, od II wieku — ekwi- tami171. Tomasz Giaro przedstawił trzy kancelarie lub sekretaria-

166 Koranyi 1961: 159–160. Na temat podręcznika powszechnej historii prawa autorstwa Karola Koranyiego — zob. Salmonowicz 1998: 53–64. 167 Rokosz 1970: 74–77. 168 Rokosz 1970: 75. 169 Górski 2001: 60; Klein 2004: 48; Maciejewski 2007: 53. 170 Górski 2001: 60; Maciejewski 2007: 53. 171 Klein 2004: 48. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 65 ty (officia) — a memoria, ab epistulis i a libellis, jako jeden z trzech (obok administracji finansowej i rady przybocznej) filarów cesarskiej administracji centralnej172. Badacz ten zwrócił uwagę na początkowo prywatny, a następnie, od epoki Hadriana — pań- stwowy charakter różnych kancelarii oraz na fakt sprawowania tych urzędów przez ekwitów już od rządów Domicjana173. Bar- dzo ogólne informacje znajdziemy ponadto w dwóch skryptach akademickich: Publiczne prawo rzymskie174 oraz Rzymskie prawo pu- bliczne175. Pierwszy, napisany przez Jana Zabłockiego oraz Annę Tarwacką, prezentuje rozwój kancelarii cesarskich (scrinia) oraz ich strukturę. Autorzy podkreślili fakt, że ekwici, którzy przejęli urzędy kancelarii cesarskich za panowania Trajana i Hadriana, podlegali określonym regułom awansu oraz otrzymywali okre- ślone tytuły, np. vir egregius176. Drugi podręcznik, będący syntezą rzymskiego prawa publicznego, przygotowany przez olsztyński ośrodek akademicki, prezentuje strukturę kancelarii cesarskiej oraz podkreśla rolę cesarskich comites, którzy — podobnie jak urzędnicy kancelarii — wchodzili w skład orszaku cesarza177. Jednym z nowszych polskich podręczników omawiających ustrojowo-prawne zagadnienia z dziejów antycznego Rzymu jest praca lubelskich badaczy: Antoniego Dębińskiego, Joanny Misztal-Koneckiej oraz Moniki Wójcik pt. Prawo rzymskie publicz- ne178. W książce tej autorzy wymienili sekretariaty: a rationibus, ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a studiis oraz przedstawili ich

172 Giaro 2009: 59. Zdaniem Giaro kierownicy tych trzech kancelarii często byli wybitnymi prawnikami. 173 Giaro 2009: 59. 174 Zabłocki, Tarwacka 2005: 104–105. 175 Jurewicz, Sitek 2006: 54–55. 176 Zabłocki, Tarwacka 2005: 105. Identyczny opis kancelarii cesarskich znajduje się w wydanym w 2011 roku podręczniku autorstwa tych samych badaczy. Zob. Zabłocki, Tarwacka 2011: 165–166. 177 Jurewicz, Sitek 2006: 54–55. 178 Dębiński, Misztal-Konecka, Wójcik 2010. 66 Rozdział I kompetencje. Ponadto uczeni wskazali na cesarza Hadriana jako na reformatora kancelarii, który przekazał wspomniane urzędy ekwitom, oraz, co ciekawe, powołał do życia nowy administracyjny urząd — scrinium a memoria179. Z kolei w monografii po- święconej rzymskiemu prawu karnemu w reskryptach cesarza Hadriana Krzysztof Amielańczyk, niejako na marginesie swych podstawowych rozważań, napisał niedługi podrozdział doty- czący kancelarii cesarskiej180. Co interesujące, w najnowszym podręczniku rzymskiego prawa publicznego Bronisław Sitek za Jürgenem Malitzem, przywołanym zresztą przez olsztyńskiego romanistę w kontekście rozważań nad kancelarią, powiązał ge- nezę tego urzędu z rokiem 46 p.n.e., czyli z czasem, kiedy Ce- zar, przy pomocy współpracowników ze stanu ekwickiego oraz sztabu niewolników i wyzwoleńców, ustalił pierwszy porządek polityczny po pokonaniu Pompejusza Wielkiego181. Uczony ten w swych analizach skrótowo przedstawił stopniowy rozwój kancelarii w okresie Cesarstwa182. W przeciwieństwie do innych polskich badaczy nie zdecydował się jednak na uznanie cesarza Klaudiusza lub Hadriana za reformatora kancelarii cesarskiej. Znaczenie takie przypisał natomiast Dioklecjanowi i kolejnym cesarzom183. Większość romanistów i historyków starożytności badają- cych współcześnie administrację wczesnego Cesarstwa Rzym- skiego uwzględnia dorobek swych wielkich dziewiętnastowiecz- nych poprzedników. Do dzisiaj bowiem powszechnie cytowani są piszący w tamtych czasach tacy wybitni badacze, jak Theodor Mommsen, Joachim Marquardt, Otto Hirschfeld, Johan Nicolai Madvig, Ludwig Friedländer czy też Édouard Cuq. Jaka jest tego

179 Dębiński, Misztal-Konecka, Wójcik 2010: 63–64. 180 Amielańczyk 2006: 51–52. 181 Sitek 2011: 91. Por. Malitz 1987: 51. 182 Sitek 2011: 91: Z biegiem lat struktura kancelarii była doskonalona i roz- wijana. 183 Sitek 2011: 91–92. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 67 przyczyna? Z pewnością uczeni ci byli prekursorami nowożyt- nych badań nad administracją wczesnego Cesarstwa, bowiem w swych analizach wykorzystywali już szereg różnorodnych źródeł — narracyjnych, prawnych, inskrypcyjnych czy też nu- mizmatycznych. Ponadto wypracowane przez nich metody badawcze oraz baza źródłowa nie różnią się znacząco od obecnych. Dwa podstawowe cele stawiane we współczesnych badaniach nad administracją Cesarstwa Rzymskiego okresu pryncypatu to przede wszystkim aktualizacja naukowych ustaleń w oparciu o nowo odkryte źródła (głównie inskrypcyjne oraz papirolo- giczne) oraz dochodzenie do nowych wniosków bądź stawianie oryginalnych tez w efekcie zadawania nowych pytań tym samym źródłom, którymi dysponowali wcześniej piszący badacze. Wszystkie rozważania dzisiejszych uczonych — przynajmniej w założeniu — mają więc wspólną cechę, muszą odnosić się do ustaleń poprzedników w danej materii184. Celem tego podroz- działu jest przedstawienie poglądów historiografii XIX wieku na zagadnienie wczesnocesarskiej kancelarii. Wydaje się, że jedynie szczegółowa analiza dostępnych w literaturze przedmiotu opi- sów tej struktury administracyjnej pozwoli klarownie ująć róż- nice oraz podobieństwa w sposobie problematyzowania tego zagadnienia w dyskursie historiograficznym, a następnie ujawnić różnego typu naukowe zależności. Wprawdzie wybrana przeze mnie tematyka z zakresu historii historiografii ma jedynie charakter case study i nie może prowadzić do uogólnień, jednak jej omówienie może służyć zaprezentowaniu rozwoju naukowej refleksji nad problematyką kancelarii cesarzy rzymskich.

184 Lubelski romanista, Marek Kuryłowicz (Kuryłowicz 2003: 28) trafnie napisał: „W literaturze XIX-wiecznej nie brakuje prac wzbudzających i dzisiaj głęboką refleksję oraz podziw dla staranności, przenikliwości i wiedzy autorów. W naukach humanistycznych twórczość naukowa nie starzeje się prędko i byłoby błędem przypisywać swoim czasom jedyne zasługi nowego, odkrywczego i twórczego spojrzenia. W ocenie etapów rozwojowych romanistyki trzeba sumiennie oddać każdemu, co jest mu należne.” 68 Rozdział I

Wydaje się, że prekursorem współczesnych badań nad kancelarią cesarską był Francuz Émile Egger185. W wydanym w 1863 roku zbiorze swoich dzieł francuski badacz zamieścił ar- tykuł pt. Recherches historiques sur la fonction de secrétarie des princes chez les anciens186, do napisania którego wykorzystał źródła narracyjne, inskrypcyjne oraz prawne187. Celem francuskiego badacza było wykazanie antycznych korzeni współczesnej mu francuskiej instytucji ministrów-sekretarzy Stanu (ministres se- crétaries d’État). Wybitny filolog rozpoczął swoje naukowe roz- ważania od wskazania na pierwszy model rzymskiego sekretariatu cesarskiego — primicerius notariorum, który — zdaniem Eggera — stanowił wzór utworzonej w średniowieczu kancelarii królewskiej Ludwika VIII188. W dalszej kolejności omówił orga- nizację i funkcje czterech późnoantycznych scrinia (bureaux): memoriae, libellorum, epistolarum, dispositionum oraz podkreślił, że te cztery urzędy, oparte na działalności notarii, magistri i adiutores, z pewnymi modyfikacjami stanowiły podwaliny aparatu administracyjnego chrześcijańskich biskupów Rzymu (pontifes chrétiens de Rome) oraz stworzyły trzon kancelarii dawnych władców bar-

185 Od 1840 roku Émile Egger sprawował funkcję zastępcy profesora, zaś od 1855 roku aż do śmierci, czyli do roku 1885, funkcję profesora literatury greckiej na Wydziale Filologicznym w Paryżu, Limouzin-Lamothe 1970: 1148. Szerzej o życiu i dziełach tego wybitnego francuskiego filologa klasycznego — zob. Bailly 1886. 186 Pierwodruk pracy ukazał się w Paryżu w 1858 roku. Stanowił on opu- blikowaną wersję odczytu wygłoszonego przez Eggera w dniu 14 sierpnia 1858 roku w Paryżu, Bailly 1886: 234. Warto nadmienić, że właśnie z tego wydania pracy Eggera korzystał pod koniec XIX wieku Teodor Dydyński. Zob. Dydyński 1899: 82 przyp. 6. 187 Egger 1863: 220–258. Émile Egger przywołał jeszcze starszą, bo wy- daną w Królewcu w 1860 roku, pracę Ludwiga Friedländera pt. De eis qui Primus duobus saeculis a rationibus, ab epistulis, a libellis imperatorum Romano- rum fuerunt, Egger 1863: 220 przyp. 2. Ten krótki szkic, napisany przez Frie- dländera w języku łacińskim, liczył 18 stron. 188 Egger 1863: 221. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 69 barzyńskich, następnie królów Francji, jak również — już współ- czesnej Eggerowi — kancelarii papieskiej189. Następnie francuski uczony opisał rozwój sekretariatu na przestrzeni dziejów. Rozpoczął zatem od omówienia działających w Atenach i w innych greckich poleis urzędników (greffiers) odpowiedzialnych za tworzenie sprawozdań z przebiegu publicznych obrad, przepi- sywanie treści dekretów oraz za wysyłanie listów. Opieka nad korespondencją stanowiła domenę urzędników także w okresie monarchii hellenistycznych. Te rozwiązania administracyjne, stanowiące spuściznę Greków i monarchów hellenistycznego Wschodu, stworzyły — zdaniem francuskiego uczonego —pod- stawę późniejszej rzymskiej machiny administracyjnej190. Egger jej początków doszukiwał się już w okresie królewskim. Opie- rając się na analizie passusów z dzieł m.in. Tytusa Liwiusza, Dionizjusza z Halikarnasu, Cycerona czy też Swetoniusza, autor przedstawił relacje mówiące o urzędnikach (np. magistri scriptu- rae, scriptus questorius) odpowiedzialnych za zapisywanie treści różnego typu. Egger, mając ambicję uporządkowanego zrekon- struowania kolejnych etapów formowania się struktur kancelarii cesarskiej (chancellerie impériale) okresu pryncypatu, wykorzystał w swych analizach nie tylko źródła narracyjne, ale również ma- teriał inskrypcyjny oraz późnoantyczne kodeksy prawa. Ponadto francuski uczony opisał sylwetki sekretarzy cesarskiej kancelarii, stwarzając tym samym „zalążek” badań prozopograficznych. Kierując się kryterium chronologicznym, zestawił na kilku stronach sekretarzy od Maximusa z Aigai aż po sekretarza cesarza Juliana Apostaty — Nymphidianusa ze Smyrny191. Zdając sobie jednak sprawę z niebezpieczeństwa niekompletności tak skom- ponowanego zestawienia, Egger zdecydował się na uwzględnie- nie w nim nie tyle urzędników, co przede wszystkim wykształco-

189 Egger 1863: 222–223. 190 Egger 1863: 226–227. 191 Egger 1863: 239–243. 70 Rozdział I nych retorów i filozofów. Zestawienie obejmuje zatem sekretarzy pełniących w kancelarii różne funkcje, np. Epaphroditus — a libellis Nerona, został przedstawiony po Narcyzie, który spra- wował funkcję ab epistulis za panowania Klaudiusza. Następnie Egger zajął się kwestią udziału sekretarzy w procesie tworzenia dokumentów (głównie reskryptów) cesarskich. Tych ostatnich, pisanych w języku łacińskim bądź greckim, Egger wyliczył dzie- sięć. Jego wybór ponownie okazał się subiektywny; tym razem bowiem Francuz zajął się wyłącznie dokumentami, które jemu samemu wydawały się interesujące i ważne192. Na podstawie analizy dokumentów antycznych w dalszej części jego wywodu znalazła się charakterystyka administracyjnej praktyki kancelarii jako aktywnego urzędu władzy publicznej. Co ciekawe, Egger przeprowadzał analizę interesujących go dokumentów również pod kątem ustalenia ich autorstwa. Refleksje wybitnego francuskiego uczonego zamykały, opisane wyżej, rozważania etymologiczne, dotyczące współczesnych mu słów związanych z korespon- dencją cesarską — secrétarie i chancellerie. Napisana na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku, wielowątkowa, mająca charakter syntezujący praca filologa i historyka Émile’a Eggera z pewnością mogła stanowić punkt wyjścia do dalszych, bardziej szczegó- łowych badań. Celem oma- Il. 4. Émile Egger (1813–1885) wianego wyżej studium nie

192 Egger 1863: 248: et en me bornant aux plus intéressantes. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 71

Il. 5. Tytułowa strona prekursorskiej pracy autorstwa Émile’a Eggera 72 Rozdział I były jednak w pełni wyczerpujące rozważania nad antycznymi kancelariami czy sekretariatami, lecz jedynie ukazanie począt- ków działającego w dobie cesarza Francuzów Napoleona III sekretariatu Stanu (Secrétairerie d’État). Do niniejszej analizy włączyć należy także epigraficzne rozważania przeprowadzone przez włoskiego antykwarystę, numizmatyka i epigrafika Bartolomeo Borghesiego, zawarte w wydanym w 1869 roku trzecim tomie dziesięciotomowej se- rii Oeuvres complètes, której wydanie zlecił i opłacił sam cesarz Napoleon III193. Na opisy sekretariatów kancelarii cesarskiej autorstwa Borghesiego, zresztą nauczyciela Theodora Mommsena, prezentowane w kontekście analizy poszczególnych inskrypcji, powoływali się potem badający kancelarię cesarską — Édouard Cuq i Wilhelm Liebenam194. Charakterystyczną cechą rozważań Borghesiego było przywoływanie zapisanych w treści inskrypcji urzędniczych tytułów, a następnie opisywanie poszczególnych sekretariatów. W ten sposób omówione zostały związane na przykład z tytułami ET A CENSIBUS A LIBELLIS AUG, A LIBEL- LIS AUG, HERMEROS AUG LIB A LIBELLIS, C IULIUS STYRAX AB EPIST LAT195, IANUARIUS CAESARIS AUG AB EPISTULIS, PROC MONETAE AUG AB EPISTUL LUCII AELII CAESARIS sekretariaty a censibus, a libellis i ab epistulis196.

193 Borghesi 1869: 12–17. Nad opracowaniem dzieła Borghesiego praco- wało wielu wybitnych uczonych: Léon Renier, Ernest Desjardins, Giovanni Battista De Rossi czy Theodor Mommsen, Kolendo 2008: 243. Warto za- znaczyć, że Napoleon III w dużym stopniu finansował prace poświęcone działalności Juliusza Cezara oraz historii Rzymu jego czasów. Por. Kolendo 2008: 238. 194 Cuq 1884: 364; Liebenam 1886: 51 przyp. 2. 195 Warto podkreślić, że przywołany przez Borghesiego tytuł był re- nesansowym fałszerstwem, bowiem słowa AB EPIST LAT dodane zostały w XVI wieku przez włoskiego antykwarystę Pirro Ligorio (ca. 1510–1583), Vagenheim 1990: 136. 196 Borghesi 1869: 12–17. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 73

Również francuski historyk oraz minister edukacji tegoż państwa w latach 1863–1869 Victor Duruy197, powołując się na wcześniejsze ustalenia Eggera, opisał urzędy kancelarii cesarskiej w pracy o charakterze podręcznikowym, szeroko traktu- jącej o dziejach Cesarstwa w okresie dwóch pierwszych stuleci po narodzeniu Chrystusa198. W podrozdziale dotyczącym służ- by cywilnej stwierdził, że tworzenie się coraz to nowych officia (bureaux) doprowadziło do centralizacji administracji. Zdaniem Duruya, to właśnie liczni niewolnicy i wyzwoleńcy wchodzący w skład cesarskiego pałacu (palais du prince) spełniali rozmaite zadania, jedni obejmowali stanowiska służebne (domestiques), inni zaś byli odpowiedzialni za administracyjne sekretariaty (bureaux d’administration). Do obowiązków tych ostatnich należało zajmowanie się rachunkami przychodów i rozchodów, odbiera- nie oraz rozpatrywanie listów (dépêches), jak również udzielanie odpowiedzi na pytania zadawane przez senat, przez utworzoną przez Augusta cesarską radę oraz przez cesarski sąd wydający wyroki w sprawach apelacyjnych i innych jemu właściwych (cau- ses réservées)199. Już na początku funkcjonowania sekretariatów pracujący w nich wyzwoleńcy zyskali duże wpływy polityczne. Zdaniem Duruya niemożliwym było, by sam cesarz zarządzał całym Cesarstwem. Do realizacji tego celu potrzebował bowiem określonej służby (entourage), która jednak zarazem potrafiła nie- kiedy umiejętnie wpływać (domine ou dirige) na jego wolę, mając przy tym na celu jedynie własną korzyść. Pierwsi cesarze, Okta- wian August i Tyberiusz, powściągliwie traktowali wyzwoleń- ców stanowiących niejako tło wielkiej władzy. Według Duruya wyzwoleńcy osiągnęli największe wpływy polityczne po okresie

197 To właśnie w okresie urzędowania tego grand minister rozpoczęta zo- stała modernizacja francuskiego szkolnictwa wyższego. Por. Boer 1998: 90. 198 Duruy 1876: 266–276. Opracowanie autorstwa Duruya zaprezentowane zostało w niniejszej pracy także ze względu na fakt powoływania się na nie przez Édouarda Cuqa (Cuq 1884: 363 przyp. 1). Zob. także Aneks I. 199 Duruy 1876: 269–270. 74 Rozdział I panowania Tyberiusza. Francuski uczony wyraził to za pomo- cą dosyć wymownego stwierdzenia, że w okresie od panowania Kaliguli do Wespazjana wyzwoleńcy gouvernèrent le palais et l’empire200. Powyższą tezę francuski uczony zobrazował, posłu- gując się przykładem wyzwoleńca Heliosa, który podczas nie- obecności Nerona skazywał senatorów na konfiskatę majątku, banicję, a nawet śmierć. Za panowania dwóch pierwszych Fla- wiuszów cesarscy eks-niewolnicy znaleźli się ponownie w poli- tycznym cieniu, lecz za rządów trzeciego władcy z tej dynastii, Domicjana, odzyskali swoją dawną władzę. Następnie Duruy przywołał zawartą w Panegyricus relację Pliniusza Młodszego, który przypominał, że kariera polityczna wielu wyzwoleńców była możliwa jedynie dzięki temu, że znaleźli się oni w najści- ślejszym, czasem zupełnie osobistym kręgu najbardziej wpływo- wej osoby w państwie i potrafili to wykorzystać dla osiągnięcia własnych korzyści. Starożytny autor, będąc świadomym niebez- pieczeństw związanych z takim brakiem cesarskiej przenikliwo- ści i kontroli w stosunku do ludzi z otoczenia cesarza, z uzna- niem wypowiadał się o Trajanie, który jako dobry oraz rozumny władca traktował swych niewolników sprawiedliwie i z szacunkiem, nie pozwalając przy tym na osiągnięcie przez nich politycznych wpływów. Duruy podsumował powyższe rozważania twierdzeniem, że cesarscy wyzwoleńcy tworzyli swego rodzaju stale działający zespół, posiadający tradycją utrwalone obowiąz- ki. Gdy cesarz umierał, jego wyzwoleńcy nie tracili życia wraz z nim, zachowywali także swą dotychczasową pozycję i wpływy. Swe ustalenia uczony zilustrował, przywołując przykład Clau- diusa Etruscusa, który pełnił służbę za panowania aż dziesięciu cesarzy, a zmarł — jak pisał Stacjusz — dopiero w wieku osiem- dziesięciu lat za panowania Domicjana201. Następnie francuski

200 Duruy 1876: 270. 201 Przy tej okazji Duruy (1876: 270 przyp. 4) opisał przedstawione w księdze Sudy zadania wykonywane przez aleksandryjskiego retora Dio- Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 75 uczony zaprezentował pewne charakterystyczne dla potężnych wyzwoleńców powszechnie stosowane formy nobilitacji, swego rodzaju rekompensatę ich statusu społecznego (tache de leur naissance). Zaliczył do nich otrzymywanie złotego pierścienia, wyróżnień wojskowych, insygniów kwestorskich bądź pretor- skich. Ponadto niektórzy z wyzwoleńców zawierali także sławne małżeństwa, zajmowali się dokumentowaniem historii własnego rodu oraz posiadali ogromne bogactwa. W swych dalszych rozważaniach, zawierających charakte- rystykę sekretariatów kancelarii, Duruy wykorzystał jako podstawowe źródło poezję Stacjusza. Na podstawie relacji z Silvae Stacjusza, przedstawiającej różnorakie stanowiska sprawowane przez wyzwoleńców w cesarskim pałacu, Duruy stwierdził, że a rationibus (comptable) Etruscus odpowiadał za sprawy czwo- rakiego typu, tj. związane z handlem, finansami, robotami publicznymi oraz z cesarskim pałacem202. Innym zaś wyzwoleńcem, opisanym również przez Stacju- sza, był piastujący sekretariat do spraw korespondencji (charge de dépêches) — T. Flavius Abascantus. Także w tym przypadku uczony przytoczył obszerną relację źródłową Stacjusza, mó- wiącą o obowiązkach ab epistulis. Określił tego sekretarza jako wypełniającego zadania ministra wojny, spraw wewnętrznych i zagranicznych203. Ponadto zauważył podział tego urzędu na dwa działy (divisions): pierwszy przeznaczony dla krajów grec- kojęzycznych (pays de langue grecque), drugi zaś — dla prowincji łacińskojęzycznych. Według Duruya sekretariat ab epistulis mógł sprawnie funkcjonować dzięki wykształconej kadrze, właściwie nysiosa, działającego w okresie między panowaniem Nerona a rządami Trajana. 202 Duruy 1876: 272: Etruscus, le comptable (a rationibus), avait donc ce que nous appellerions quatre ministères: ceux du commerce, des travaux publics, des finances et de la maison du prince. 203 Duruy 1876: 272: On pourrait dire que le secrétaire des dépêches jouait le role d’un ministre de la guerre, de l’intérieur et des affaires étrangères. 76 Rozdział I przygotowanej do wykonywania zadań korespondencyjnych w kancelarii cesarskiej (chancellerie impériale). W tym miejscu francuski uczony przywołał wybitnego ab epistulis cesarza Ha- driana, Swetoniusza. Urzędnik do spraw korespondencji musiał dbać nie tylko o językową poprawność łacińskiego lub greckiego pisma, lecz mieć także na uwadze troskę o jego stronę estetycz- ną. O szczególnej dbałości o sam wygląd sporządzanych doku- mentów świadczy fakt, że — jak stwierdził Duruy — listy pisane przez wspomnianych urzędników były nierzadko dziełami kali- graficznego kunsztu (oeuvres de calligraphie). Jako ostatni w omawianej pracy przedstawiony został sekretarz a libellis (secrétaire des placets). Urzędnik ten był odpowiedzialny za przyjmowanie petentów ze wszystkich części Cesarstwa, którzy zwracali się do cesarza w rozmaitych sprawach, kierowali do niego skargi oraz prośby, wnioskowali o przyznanie intratnej posady, wreszcie, prosili władcę o udzielenie łaski lub wydanie sprawiedliwego wyroku w toczącej się sprawie204. Sekretarz a libellis zdawał cesarzowi sprawę ze wszystkiego, o czym ten zdecydował. Duruy określił tego urzędnika — na sposób sobie współczesny — jako „ministra łask i sprawiedliwości”205. Podobnie jak inni francuscy uczeni, Egger i Cuq, także Du- ruy starał się wykazać istnienie ciągłości między antycznymi strukturami administracyjnymi a sposobem zorganizowania administracyjnego aparatu współczesnego państwa francuskiego. Stwierdził, że omówione wyżej trzy sekretariaty przypominają funkcjonującą od dawna we Francji organizację ministerialną (organisation ministérielle), do której zaliczano czterech sekreta-

204 Duruy 1876: 273: Le secrétaire des placets (a libellis) avait à entendre la foule des solliciteurs et des plaignants, à lire les requetes de ceux qui, du tous les points de l’empire, demandaient une place, un titre, une faveur, et en appelaient à la justice ou à la clémence du prince. 205 Duruy 1876: 273: C’était le ministre de grâce et de justice. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 77 rzy Stanu (secrétaires d’État)206. Ponadto dostrzegł, że nie tylko obowiązki sekretarzy, ale również pewien model urzędniczej kariery, która ludziom pochodzącym ze społecznych nizin (sans naissance) pozwalała się wybić, były do siebie zbliżone zarówno à Versailles comme à Rome207. Uczony krytycznie odniósł się także do utrwalonej w źródłach czarnej legendy na temat cesarskich wyzwoleńców. Stwierdził, że mimo tak niepochlebnej opinii o ich reputacji w istocie nie byli oni w stanie poważnie i trwale zaszkodzić instytucji państwa rzymskiego czy osobie cesarza. Duruy zwrócił także uwagę na fakt objęcia pałacowych urzę- dów przez ekwitów. Stwierdził, że z czasem do obsadzenia wysokich urzędów państwowych zaczęli być potrzebni ludzie obda- rzani najwyższym szacunkiem społecznym (hommes plus respectés de l’opinion), nie zaś przedstawiciele cesarskiej służby (domesticité impériale). Stąd za panowania Hadriana nastąpiła zmiana urzęd- niczej kadry, bowiem cesarz ten przekazał sekretariaty ekwitom. Duruy wspomnianą reformę określił jako règle de gouvernement208. Kolejne ważkie zagadnienie dotyczące sekretariatów kancelarii to kwestia wpływów politycznych, które były wywierane na cesarzy przez gouvernement personnel. Już pierwszy cesarz August na członków swojej prywatnej rady, określonej przez francuskiego uczonego jako véritable conseil de gouvernement, powołał nie tylko własnych przyjaciół, towarzyszy podróży czy uczt, ale także tzw. familiares, a więc osoby z grona habitués du palais. We- dług Duruya właśnie trzej sekretarze państwa, czyli a rationibus,

206 W skład francuskiej organizacji ministerialnej doby absolutyzmu oprócz czterech sekretarzy Stanu wchodzili dwaj urzędnicy — kanclerz oraz generalny kontroler finansów, Malec 2000: 34. 207 Duruy 1876: 273. 208 Duruy 1876: 274. 78 Rozdział I ab epistulis i a libellis, na rozkaz samego cesarza przedkładali tej radzie sprawy do rozpatrzenia209. Zaprezentowane wyżej refleksje są konkretnymi, odnoszący- mi się do pałacowych sekretariatów informacjami, które można wyczytać w obszernych rozważaniach Victora Duruya. Jego analizy, przedstawione w porządku chronologicznym, skoncentrowane zostały wokół zagadnienia cesarskich wyzwoleńców, ich wpływów politycznych, a co za tym idzie — ich relacji z cesarzami. Uczony omówił jedynie trzy sekretariaty, czyli a rationibus, ab epistulis i a libellis. Dwa pierwsze sekretariaty zostały opisane w sposób niezwykle ciekawy, autor wykorzystał bowiem do tego celu fragmenty poezji Stacjusza. Należy podkreślić, że Du- ruy, sugerując się sposobem przedstawienia postaci Claudiusa Etruscusa i Flaviusa Abascantusa przez Stacjusza, zrekonstru- ował jedynie zadania sekretarzy a rationibus i ab epistulis, pomi- nął zaś prawno-administracyjne aspekty pełnionych przez nich funkcji, tj. tytuły czy hierarchię urzędniczą. Charakterystyczne dla jego wywodu jest także oznaczanie antycznych sekretarzy za pomocą określeń przynależących do francuskiego słownika dziewiętnastowiecznej nauki. I tak ab epistulis był ministre de la guerre, de l’intérieur et des affaires étrangères, zaś a libellis — ministre de grâce et de justice. Kancelaria cesarska jako istotny element władzy publicznej — „konstytucyjnego” porządku antycznego Rzymu — wchodziła w zakres przedmiotowy niezwykle obszernych, traktujących o administracji państwa rzymskiego podręczników, pisanych głównie przez przedstawicieli nauki niemieckiej w drugiej poło- wie XIX wieku210. Na podkreślenie zasługuje fakt, że w XIX stu-

209 Duruy 1876: 275: Auguste avait choisi parmi eux les membres de son conseil privé, véritable conseil de gouvernement qui examinait les affaires rapportées, sur l’ordre du César, par les trois secrétaires d’État. 210 Marquardt 1876: 106; Mommsen 1877: 806–810; Hirschfeld 1877: 201–218; Karlowa 1885: 538–547; Herzog 1887: 778–790; Schiller 1893: 96; Zoeller 1895: 312–313. Powszechnie uznaje się, że przede wszystkim dzięki Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 79 leciu zainteresowanie właśnie historią starożytnego Rzymu było wśród niemieckich badaczy starożytności zjawiskiem wyjątko- wym. W tym bowiem okresie uwaga Niemców koncentrowała się wokół antycznej Grecji, co po części związane było ze stworzonym przez Wilhelma von Humboldta, kładącym nacisk właśnie na historię starożytnej Grecji, systemem edukacyjnym w gimna- zjach, które miały kształcić przyszłych pruskich oficerów i urzęd- ników211. Na tym tle badania wybitnego niemieckiego uczonego Theodora Mommsena, zaprezentowane m.in. w dziele pt. Römi- naukowym dziełom Theodora Mommsena rozwinęła się philologisch-histo- rischen Rechts- und Staats- geschichte, Ebel 1992: 476. To właśnie Mommsen stworzył — jak stwierdził Demandt (1992: 166) — bedeutendste althistorische Schule. Do jego uczniów należeli późniejsi wybitni uczeni: Otto Hirsch- feld, Hermann Dessau, Alfred von Domaszewski, Otto Seeck, Ludo Moritz Hartmann, Christian Hülsen, Ettore de Ruggiero, Eugen Bormann, Emil Hübner, Karl Zangemeister oraz Ulrich Wilcken. Por. Gooch 1913: 459; De- mandt 1992: 166; Demandt 1997: 25–26. Warto w tym miejscu podkreślić, że sam Mommsen uznawał jedynie włoskiego uczonego Bartolomeo Bor- ghesiego (1781–1860) za swojego prawdziwego mistrza. Zawarte w wydanym w Lipsku w 1852 roku korpusie Inscriptiones Regni Neapolitani sło- wa: Magistro, Patrono, Amico Mommsen zadedykował właśnie Borghesie- mu, Gooch 1913: 455. Temu uczonemu dedykowany został także wydany w Zurychu w 1856 roku, opracowany przez Wilhelma Henzena, trzeci tom łacińskich inskrypcji — Inscriptionvm Latinarvm selectarvm amplissima collectio. Co więcej, Mommsen wizytował włoskiego epigrafika i numizmatyka dwukrotnie, w 1845 i 1847 roku. Borghesi nie tylko zachęcił Mommsena do podjęcia realizacji epigraficznego projektu pod nazwą Corpus Inscrip- tionum Latinarum, ale również zarekomendował ów projekt Pruskiej Aka- demii Nauk, Nippel 2007: 222 przyp. 23. Ponadto nauki Borghesiego miały duży wpływ na ukształtowanie się epigraficznego warsztatu Mommse- na, Rebenich 2007: 50–51. Mommsen jest autorem ponad 1500 publikacji. W 1902 roku jako pierwszy Niemiec otrzymał literacką Nagrodę Nobla, Jędrejek 2003: 146. 211 Wiedemann 2005: 31. Por. Rawson 1969: 315–316; Trzcionkowski 2011: 19–20. Na temat dominacji nauczania historii antycznej Grecji w pru- skim systemie edukacyjnym — zob. Wiedemann 2005: 31–32. 80 Rozdział I sches Staatsrecht, stanowiły novum212. Alfred Heuss określił wspo- mnianą pracę Mommsena jako wręcz creatio ex nihilo213. Zdaniem Thomasa Wiedemanna analiza „rzymskiej konstytucji” miała wyrażać przekonanie Theodora Mommsena o niepodzielnej su- werenności, którą ten chciał widzieć w rzymskiej koncepcji Impe- rium214. To przekonanie stanowiło niejako krytyczną odpowiedź na federalistyczną konstytucję dominującego w Europie, współ- czesnego Mommsenowi, państwa pruskiego215. Bardzo prawdopodobne, że to właśnie Mommsen był pierwszym uczonym, który w wydanym w 1877 roku monumentalnym, traktującym o rzymskim prawie konstytucyjnym dziele poświęcił kancelarii cesarskiej część osobnego podrozdziału Hof und Haushalt216. Na początku tego podrozdziału przedstawiciel niemieckiej Alter- tumswissenschaft podjął próbę zdefiniowania pojęcia „przyjaciół cesarza” (amici principis) — osób mających bezpośredni dostęp do osoby cesarza, oraz określenia funkcji, jakie pełnili towa- rzyszący cesarzowi podczas podróży comites principis. Wybitny filolog, historyk i romanista — w dalszej części swoich rozwa- żań — podkreślił, że pod względem prawnym zarówno cesarscy niewolnicy, jak i wyzwoleńcy byli traktowani tak samo jak prywatni servi i libertini217. Dalej Mommsen, opisując kategorie cesar-

212 Praca Mommsena kładła nacisk przede wszystkim na całościowe i syntezujące przedstawienie zagadnień historyczno-prawnych. Pomijała natomiast gospodarcze i społeczne podstawy rzymskiej polityki i historii. Szerzej na temat Römisches Staatsrecht Mommsena — zob. Nippel 2005: 246–256. Demandt (1997: 26) stwierdził, że zarówno trzytomowe Römisches Staatsrecht, jak i wydane w 1899 roku Römisches Strafrecht są do dziś nieza- stąpionymi pracami. 213 Heuss 1996: 231. 214 Wiedemann 2005: 39. 215 Zdaniem Mommsena, zaangażowanego politycznie niemieckiego li- berała, wartości demokratyczne mogły być realizowane jedynie w ramach monarchii konstytucyjnej. Por. Wojciechowski 2008: 247–249. 216 Mommsen 1877: 806–810. 217 Mommsen 1877: 807–808. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 81 skich służących (Kategorien der kaiserlichen Diener), przedstawił funkcje osobistych cesarskich niewolników i wyzwoleńców. Ci ostatni — zdaniem niemieckiego badacza — sprawowali funkcje nie tylko związane z personalną służbą (np. cura cubiculi) osobie cesarza, ale również piastowali posady administracyjne. Już Mommsen dostrzegł pewien zauważalny w okresie wczesnego Cesarstwa Rzymskiego proces społeczno-administracyjny. Isto- ta tego procesu polegała na sprawowaniu niektórych urzędów w administracji centralnej początkowo przez niewolników, póź- niej przez wyzwoleńców, aż wreszcie przez osoby pochodzące z ordo equester. Do tych stanowisk uczony zaliczył sekretariaty ab epistulis, a libellis i a rationibus218. Kolejno Mommsen przedstawił rozważania na temat urzędniczych zadań związanych z zajmowaniem się cesarską korespondencją. Uważał, że pomoc (Beihül- fe) przy cesarskiej korespondencji, podobnie jak przyjmowanie podań — nie mając formalno-administracyjnego charakteru — należała do sfery prywatnej (Privatsache) cesarza Oktawiana Au- gusta i jego następców z dynastii julijsko-klaudyjskiej. Zdaniem Mommsena dopiero po panowaniu Nerona zadania te weszły do sfery publicznej, znajdując określone uregulowanie w strukturze administracyjnej. Powyższą tezę miałoby poświadczać ukształ- towanie się cesarskiego urzędu (Staatsämter) sprawowanego głównie (choć nie wyłącznie) przez ekwitów. Ponadto niemiecki uczony zaobserwował, że wprawdzie rozróżnienie na prywatne i oficjalne listy cesarzy rzymskich jest dostrzegalne, lecz nie istnieje w formalno-prawnej postaci. Na końcu podrozdziału Mommsen wskazał na status społeczny odpowiedzialnych za

218 Mommsen 1877: 809: Es gilt dies namentlich von dem Secretariat und der Kassenführung. Ponadto w swojej pracy Mommsen (1877: 1093), powołu- jąc się na inskrypcję ukazującą urząd sprawowany przez ekwitę L. Domi- tiusa Rogatusa, zauważył, że niemający charakteru prywatnego sekretariat ab epistulis funkcjonował przy Lucjuszu Werusie, który jako współrządca nie mógł dysponować taką samą służbą cesarskiego gospodarstwa, jaką posiadał princeps. 82 Rozdział I

zarząd (Verwaltung) cesarskiego majątku procuratores Augusti. Ze stanu ekwickiego, jak sądził Mommsen, wprawdzie już od czasów Augusta pochodzili namiestnicy prowincji, lecz wiele innych urzę- dów prokuratorskich pod- legało ewolucji, podobnej do tej, jaka jest zauważalna w przypadku wyżej wspomnianych trzech sekreta- riatów cesarskiej kancelarii. Warto również zauwa- żyć, że w podrozdziale Die Ritterämter, zawartym w trzecim tomie Römi- Il. 6. Theodor Mommsen (1817–1903) sches Staatsrecht, Mommsen podkreślił, że w okresie od panowania Nerona do rządów Hadriana ekwici przejęli höchsten Kanzleiposten219. Rozważania Mommsena dotyczące kancelarii cesarskiej, zawarte w dziele opisującym szeroko rozumiany ustrój państwa rzymskiego, koncentrowały się wokół dwóch zagadnień. Pierw- sze można określić mianem formalno-prawnego, drugie zaś, po- wiązane jednakowoż z pierwszym, dotyczyło relacji urzędników z cesarzami. Celem tych naukowych analiz, podjętych w omawianym podrozdziale, było umiejscowienie znajdujących się w otoczeniu cesarza niewolników, wyzwoleńców oraz ekwitów w administracyjnej strukturze antycznego Rzymu. Umiejscowie-

219 Mommsen 1887: 55. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 83 nie to, zdaniem Mommsena, podlegało określonym schematom i było zależne od woli cesarza. W Lipsku w 1876 roku, czyli rok przed wydaniem dzieła Mommsena, opublikowany został drugi tom pracy pt. Römi- sche Staatsverwaltung, w którym współpracujący z Theodorem Mommsenem220 Joachim Marquardt przedstawił krótki opis cha- rakteryzujący urzędników kancelarii cesarskiej (Hausbeamte im Cabinet des Kaisers)221. Urodzony w Gdańsku niemiecki badacz zestawił pięciu — posiadających pierwszą rangę — urzędników dworskich (fünf Personen den ersten Rang). Podał status społeczny i prawny tych urzędników, którzy początkowo byli wyzwoleń- cami, a następnie ekwitami. W zestawieniu tym, obok sekretarzy a rationibus, a libellis, znaleźli się dwaj sekretarze ab epistulis (Graecis i Latinis) oraz, co ciekawe, ekwicki prefekt pretorianów (praefectus praetorio), który był bezpośrednim sługą cesarza. Ci wszyscy niezwykle ważni urzędnicy stanowili — zdaniem Ma- rquardta — zupełnie nowy twór administracyjny będący pod- stawą władzy cesarza222. Zaprezentowanym przez Marquardta, nieobecnym w pracach z drugiej połowy XIX wieku novum jest zestawienie dworskich urzędników obejmujące nie tylko sekretarzy kancelarii cesarskiej, ale również prefekta pretorianów. Oddzielne potraktowanie sekretarzy ab epistulis Graecis i Latinis znajdujących się wśród pięciu najważniejszych urzędników cesarskich także nie miało miejsca w literaturze naukowej. W 1877 roku, czyli w czasie, w którym ukazała się praca Mommsena, wydana została w Berlinie książka pt. Untersu- chungen auf dem Gebiete der römischen Verwaltungsgeschichte, I: Die

220 Bleicken 1990: 245–246. 221 Marquardt 1876: 106. Obok wspomnianej pracy jedną z najważniej- szych prac Marquardta jest opublikowany w Berlinie w 1840 roku traktat poświęcony stanowi ekwickiemu, Marquardt 1840. 222 Marquardt 1876: 106: Wie die Garde, welche der praefectus praetorio com- mandirte, so waren auch die ein sehr starkes Subalternenpersonal erfordernden Bu- reaus aller dieser Chefs eine ganz neue Schöpfung der kaiserlichen Verwaltung. 84 Rozdział I kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian, w której uczeń Mommsena, Otto Hirschfeld omówił zagadnienie kancelarii cesarskiej w rozdziałach — Der kaiserliche Haushalt223 i Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath224. W 1905 roku, we wznowieniu tej pracy, niemiecki uczony zaktualizował źródła i literaturę oraz zmienił tytuł rozdziału Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath na Das kaiserliche Kabinett und der Staatsrat225. Niemniej jednak główne tezy naukowe dotyczące kancelarii cesarskiej, postawione we wznowionym dziele, nie uległy zmianie, a poszczególne zdania umieszczone w przytoczonych dwóch rozdziałach zo- stały niemalże całkowicie skopiowane z poprzedniego wydania książki. Praca Hirschfelda interesuje mnie nie tylko ze względu na przeprowadzoną w niej całościową analizę kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu. Na uwagę zasługuje także jej rozdział dotyczący cesarskiego gospodarstwa domowego (kaiserliche Haushalt)226. Jego omawianie Hirschfeld rozpoczął od przywoła- nia opinii Mommsena, który uważał, że w wielu przypadkach opisywanie zadań wykonywanych w cesarskim pałacu (gospodarstwie) oraz jego politycznego rozwoju jest wprawdzie możli- we, lecz nie znajduje potwierdzenia w ramach rzymskiego prawa publicznego227. Powyższe zdanie Hirschfeld uznał za zasadnicze. Jego zdaniem stale kształtowana w procesie dziejowym organizacja cesarskiego Haushalt była niezwykle rozbudowana i różnorodna. Początkowo za słabych władców (unter schwachen Fürsten) pałacowy sługa posiadał zgodną z prawem, ogromną władzę, lecz nigdy nie sprawował jej jako urzędnik; nie był też

223 Hirschfeld 1877: 192–200. 224 Hirschfeld 1877: 201–218. 225 Hirschfeld 1905: 307–342. 226 Hirschfeld 1905: 307–317. 227 Mommsen 1877: 806: Die in vieler Hinsicht lohnende Aufgabe das kaiserliche Hauswesen in seiner auch politisch wichtigen Entwickelung zu schil- dern kann innerhalb des römischen Staatsrechts ihre Lösung nicht finden. Por. Hirschfeld 1877: 192. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 85 ani ekwitą, ani senatorem. Hirschfeld dostrzegł wyjątek od tej prawidłowości, zgodnie z którym w II wieku trzy urzędy dworskie — drei Hofämter (ab epistulis, a libellis i a rationibus) były piastowane przez osoby ze stanu ekwickiego. Także inni pałacowi słu- dzy posiadali niemały wpływ na cesarzy oraz sprawowali rządy. Kubikulariusze (Kammerdiener) za panowania „despotycznych” władców, takich jak na przykład Domicjan czy Kommodus, odgrywali ważną rolę, pozostając niejako na zewnątrz, w cieniu władzy cesarza. M. Aurelius Cleander za Kommodusa i Aure- lius Zoticus za Heliogabala, pomimo tego, że osiągnęli bardzo wysoką pozycję, byli jedynie wyzwoleńcami. Byli niewolnicy re- gularnie sprawowali funkcje kubikulariuszy. Wiele pałacowych stanowisk z racji charakteru wykonywanych zadań nie mogło uzyskać dużego znaczenia politycznego. Do tych stanowisk (Ho- fstellen) Hirschfeld zaliczył m.in. kolegia praegustatores, structores, collegium cocorum oraz jednego archimagirus228. W dalszej części niemiecki uczony stwierdził, że tak rozbudowana struktura pała- cowej służby musiała być stale utrzymywana dużym nakładem, wpierw finansowana z majątku cesarskiego (Patrimonialkasse), później z ratio privata, ostatecznie zarządzana także w dziedzi- nie finansowej przez procurator a rationibus. Następnie Hirsch- feld snuł rozważania na temat wyjątkowych, niższych rangą stanowisk prokuratorskich, sprawowanych przez osoby o niskim statusie społecznym (Unterpersonals), głównie przez cesarskich niewolników i wyzwoleńców. Do tych prokuratorów niemiecki badacz zaliczył m.in. procuratores castrenses. Jednakowoż Hirsch- feld zauważył, że procuratio castrensis przynajmniej od czasów Hadriana z kilkoma wyjątkami było właściwe ekwitom. Kolejno niemiecki uczony przeprowadził rozważania na temat oznacza- jącego cesarską rezydencję (Hoflager) słowa castrum, wspomnianego nie tylko przez rzymskiego poetę Juwenalisa, ale także za- adaptowanego chociażby w późnoantycznej Notitia Dignitatum,

228 Por. Hirschfeld 1877: 194 przyp. 4. 86 Rozdział I która wymienia urzędnika posiadającego tytuł castrensis sacri palatii. Hirschfeld wykazał związek pomiędzy familia castrensis a cesarskimi kubikulariuszami i innymi urzędami pałacowymi. Za- kres zadań powierzanych urzędnikom związanych z castrum nie ograniczał się jedynie do cesarskiego pałacu w Rzymie. Z usług tych urzędników cesarz korzystał także podczas swoich długich podróży. Ostatnia część rozdziału dotyczącego cesarskiego pała- cu poświęcona została kwestiom finansowym. Niemiecki badacz opisał bowiem fiscus castrensis oraz związanych z nim urzędni- ków. Z omówionego rozdziału wynika, że wpływowi urzędni- cy cesarskiego pałacu to nie tylko sekretarze, ale również inni, piastujący rozmaite funkcje cesarscy niewolnicy i wyzwoleńcy. Wszyscy ci urzędnicy pozostawali w cieniu cesarza, a ich władza nie podlegała legitymizacji. Z uwagi na podejmowaną przeze mnie problematykę naj- większą wartość przedstawia jednak ten rozdział pracy Hirsch- felda, który dotyczy kancelarii cesarskiej oraz rady państwa229. Na tle dotychczas omówionych prac może być on uznany za najbardziej szczegółową i obszerną prezentację tych zagadnień. Na początku niemiecki badacz zwrócił uwagę na ewolucyjny charakter administracji cesarskiej, stwierdzając, że związane z pała- cem cesarskim stanowiska i funkcje sprawowane w cesarskiej kancelarii stale podlegały zmianom. W tym miejscu Hirschfeld wyróżnił związany z zarządem finansami urząd a rationibus, któ- ry wcześnie włączony do administracji (Verwaltungsamt), już za panowania Hadriana sprawowany był przez ekwitów w randze prokuratora. Przeciwnie do a rationibus, dwa wielkie urzędy dworskie (ab epistulis i a libellis) oraz inne urzędy kancelarii (a memoria, a studiis, a cognitionibus) nie były piastowane przez proku- ratorów. Przyczyna tej praktyki administracyjnej — zdaniem Hirschfelda — wynikała z faktu niezwiązania wspomnianych urzędów z zarządem finansami (Finanzverwaltung). Wyjątkiem

229 Hirschfeld 1905: 318–342. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 87 od powyższej prawidłowości, dostrzeżonym przez Hirschfelda, jest kariera Titiniusa Capito, który w treści inskrypcji przedstawiony został jako procurator ab epistulis et a patrimonio230. Przynaj- mniej od czasów Hadriana prywatne stanowiska cesarskie dołą- czyły do prokuratorskiej, prawnie umocowanej, publicznej struktury administracyjnej. Te wstępne spostrzeżenia poprze- dziły opis historii poszczególnych sekretariatów. Jako pierwszy został przedstawiony sekretariat ab epistulis231. Temu urzędowi Hirschfeld poświęcił najwięcej miejsca. Zdaniem Hirschfelda, pomimo już wcześniej potwierdzonego tytułu ab epistulis, uka- zującego — jak to określił niemiecki uczony — untergeordneter Schreibenposten, początki tego urzędu wiążą się dopiero z panowaniem cesarza Klaudiusza. Za rządów Augusta, co potwierdza korespondencja cesarza z Horacym, urząd ab epistulis nie funk- cjonował w administracyjnych strukturach. Wzorem dla jego utworzenia była funkcja, jaką sprawował ojciec Pompejusza Tro- gusa u boku Juliusza Cezara, związana z późniejszą, potwier- dzoną w źródłach narracyjnych cura epistularum. To właśnie za panowania słabych cesarzy (unter schwachen Kaisern) zaufani sekretarze osiągnęli ogromne znaczenie polityczne. Przykładem jest zdolny i energiczny sekretarz do spraw korespondencji cesarza Klaudiusza — Narcyz. Jedynie za panowania Klaudiusza trzej wielcy sekretarze stali na szczycie całego — jak to określił Hirsch- feld — „organizmu administracji” (Verwaltungsorganismus)232. Po rządach Klaudiusza już nigdy więcej trzy wielkie sekretariaty: ab epistulis, a libellis i a rationibus nie zdobyły tak ogromnej władzy. Nawet gdy na tych stanowiskach wyzwoleńców zastąpili ekwici, co miało miejsce — jak dostrzegł uczony — już przed panowaniem Hadriana, to ich znaczenie polityczne wcale nie wzro- sło, a nawet zmalało. Według Hirschfelda zupełne usunięcie wy-

230 Hirschfeld 1905: 318 przyp. 1. 231 Hirschfeld 1905: 319–325. 232 Hirschfeld 1905: 320. 88 Rozdział I zwoleńców z sekretariatów, dokonane za panowania Hadriana, wiązało się z reformą cesarskiego consilium. W tym okresie wpły- wy polityczne sekretarzy zostały ograniczone, a stworzony przez Klaudiusza gabinet (Kabinett) został przekształcony w cesarską kancelarię (Kanzlei). W II i III wieku pracujący w kancelarii sekretarze to w przeważającej większości znakomicie wykształceni ludzie, określani przez Hirschfelda mianem literarischen Celebri- täten. Następnie Hirschfeld dostrzegł podział sekretariatu na dwie sekcje: Latinis i Graecis, potwierdzony już przed czasami Hadriana. Mimo podziału na sekcje polityczna władza sekretarzy była i tak skoncentrowana w jednych rękach. W dalszej czę- ści niemiecki uczony zajął się kompetencjami urzędników ab epistulis. Powołując się na źródła różnego rodzaju, m.in. Silvae Sta- cjusza, Institutiones Gaiusa czy De aquis urbis Romae Frontyna, Hirschfeld opisał poszczególne zadania powierzane sekretarzom do spraw korespondencji233. Podkreślił wyraźnie, że ab epistulis był odpowiedzialny nie tylko za urzędową, ale również prywat- ną i skrytą korespondencję cesarzy (Privat- und Geheimkorrespon- denz des Kaisers). Z kolei ważnymi dokumentami, zwłaszcza upo- rządkowanymi i sporządzonymi na piśmie rejestrami cesarskich decyzji, zajmował się wyzwoleniec piastujący urząd a commenta- riis234. Kolejno został zaprezentowany sekretariat a libellis235. Na samym początku omawiania tego urzędu Hirschfeld podkreślił, że w porównaniu z ab epistulis sekretarze a libellis mieli mniejsze znaczenie polityczne, a kariery i wpływy Polybiusa i Kallistusa należały do wyjątkowych. W kontekście listu Seneki do Polybiu- sa uczony omówił kompetencje a libellis. Następnie została opi- sana prawotwórcza działalność sekretarzy, związana z tworzeniem subscriptiones. Wielu prawników cechujących się erudycją i bystrością piastowało urząd właśnie w sekretariacie do spraw

233 Hirschfeld 1905: 322–324. 234 Hirschfeld 1905: 325. 235 Hirschfeld 1905: 326–329. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 89 petycji. Należeli do nich, przywołani przez Hirschfelda, wybitni juryści, Papinian i Ulpian236. Z kolei późnoantyczny urzędnik magister libellorum odpowiedzialny był nie tylko za petycje (preces), ale także — jak podaje Notitia Dignitatum — za dochodzenia prawne (cognitiones). W pierwszych trzech wiekach Cesarstwa Rzymskiego z dochodzeniami prawnymi, jak podkreślił Hirsch- feld, związany był potwierdzony od panowania Klaudiusza urzędnik a cognitionibus237. Początkowo piastujący ten urząd wy- zwoleńcy służyli cesarzowi radą w materii prawnej. Hirschfeld zauważył, że podobnie jak w przypadku ab epistulis i a libellis również sekretarze a cognitionibus należeli od czasów Hadriana do stanu ekwickiego. Poczynił także ciekawe spostrzeżenia na temat struktury administracyjnej oraz formalnej tytulatury urzę- du. Uczony stwierdził, że przykłady źródłowe pokazują, że nie tylko w IV wieku, ale już od panowania Kommodusa a cognitionibus związany był z sekretariatem do spraw petycji. W III wieku posiadał tytuł procurator, a później — magister sacrarum cognitionum. Sekretarzom a cognitionibus właściwe były także tytuły honorowe, najpierw vir egregius, a od panowania Septymiusza Sewera — vir perfectissimus. W dalszej części Hirschfeld opisał kompetencje a cognitionibus, wskazując w szczególności na do- radztwo prawne oraz na fakt rozszerzenia zakresu sądownictwa cesarskiego, które to zwiększyło znaczenie sekretarza a cognitionibus i jego pozycję w hierarchii urzędniczej. Jako czwarty przedstawiony został sekretariat a studiis238. Potwierdzony również za panowania Klaudiusza urząd ten piastowany był przez wyzwo- leńców. Zdaniem Hirschfelda wspomniany wyżej, a opisany przez Senekę a libellis Klaudiusza — Polybius również mógł sprawować funkcję a studiis. Wybierane na ten urząd osoby były znakomicie wykształcone; urzędnicy ci służyli cesarzowi swoją

236 Hirschfeld 1905: 328–329 przyp. 1. 237 Hirschfeld 1905: 329–332. 238 Hirschfeld 1905: 332–334. 90 Rozdział I wiedzą naukową, dostarczali mu odpowiednich tekstów naukowych, które były niezbędne m.in. do sprawowania jurysdykcji sądowej. Hirschfeld na podstawie m.in. kariery L. Iuliusa Vesti- nusa oraz relacji Marcjalisa wskazywał, że a studiis byli odpowiedzialni także za cesarską bibliotekę239. Podobnie jak w przypadku poprzednich sekretariatów, także urząd a studiis, początkowo sprawowany przez wyzwoleńców, za panowania Hadriana przekazany został ekwitom. Tak samo jak a cognitionibus, sekretarze a studiis osiągnęli w III wieku rangę prokuratora, a później tytuł magister. Urzędnik magister a studiis otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 200 000 sestercji. Co ciekawe, wyjątkowe w ramach struktury cesarskiej administracji było łączenie stanowisk a studiis z a consiliis. Sekretariat a studiis nie jest potwierdzony po re- formach Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego, prawdopodobnie nie znalazł on miejsca w nowo zorganizowanej strukturze póź- nego Cesarstwa Rzymskiego. Ostatnim omówionym przez Hir- schfelda sekretariatem, stworzonym prawdopodobnie przez Hadriana, było scrinium a memoria240. Wyzwoleńcy aż do czasów Aleksandra Sewera sprawowali ten sekretariat. Hirschfeld wy- mienił i opisał nie tylko sekretarzy a memoria, ale także niższych rangą urzędników pracujących w tym sekretariacie. Na podstawie późnoantycznych źródeł określił wynagrodzenie magister memoriae na sumę 300 000 sestercji, a następnie przedstawił kompetencje urzędu. Niemiecki uczony omówił w szczegółowy spo- sób passus z Notitia Dignitatum przedstawiający kompetencje późnoantycznego sekretarza, który w zakresie prawotwórstwa przejął kompetencje od sekretarzy ab epistulis i a libellis. Omawia- jąc kompetencje magister memoriae, Hirschfeld powoływał się także na późnoantyczne kodeksy prawa. Stwierdził, że w okresie dominatu scrinium memoriae utworzyło kaiserliche Expeditions-

239 Hirschfeld 1905: 333. 240 Hirschfeld 1905: 334–337. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 91 bureau, podczas gdy inne, podporządkowane sekretariaty od- grywały pomniejszą rolę241. Przedstawiona przez Otto Hirschfelda historia kancelarii cesarskiej to przede wszystkim opis — umiejscowionych w formalno-prawnych ramach administracji cesarskiej — sekretaria- tów. W jego omawiających poszczególne sekretariaty rozważa- niach niezwykle istotne są formalne aspekty, tj. status społeczno-

Il. 7. Otto Hirschfeld (1843–1922)

241 Hirschfeld 1905: 338. 92 Rozdział I

-prawny urzędników oraz związane z tytulaturą organizacja se- kretariatów i ich nazewnictwo. Ponadto autor podjął próbę opracowania kompetencji każdego urzędu. Wprawdzie nie stworzył tak jak Friedländer listy urzędników, lecz potwierdził istnienie większości z nich, powołując się na liczne źródła. Opracowanie sześciu sekretariatów pozwala na porównawcze ujęcie problematyki urzędów kancelarii cesarskiej i dostrzeżenie pewnych prawidłowości w ich rozwoju. Większość z omówionych urzę- dów, jak zauważył Hirschfeld, była piastowana najpierw przez wyzwoleńców, a później przez ekwitów. Cesarz Hadrian, często przywoływany przez autora, odegrał w tym kontekście nieba- gatelną rolę242. Co ciekawe, Hirschfeld dostrzegł również, że sekretariaty ab epistulis i a libellis już przed panowaniem Hadriana sprawowane były przez ekwitów. Z kolei w opublikowanej wersji inauguracyjnego wykładu, zatytułowanego Ueber das Beamtenthum der römischen Kaiserzeit, a wygłoszonego w auli Uniwersytetu w Giessen w dniu 11 stycz- nia 1879 roku, historyk prawa rzymskiego Gustav Kretschmar zaprezentował rozważania na temat Abtheilungen des kaiserlichen Cabinets bądź inaczej mówiąc — Cabinetministerien243. Stwierdził na początku, że poszczególne działy kancelarii nie mogą być określane jako Staatsministerien. Podzielone były bowiem na odpowiedzialne za poszczególne gałęzie administracji — Specialmi- nisterien. Na początku funkcjonowania urzędy te nie posiadały publicznego charakteru, funkcjonowały w ramach pałacowych urzędów (Hausämter), stąd w I wieku Cesarstwa obsadzane były cesarskimi wyzwoleńcami244. Za właściwych twórców Cabinetmi-

242 Praca Hirschfelda przywiązywała duże znaczenie do administracyjnych przemian, mających miejsce za panowania Klaudiusza, Hadriana i Septymiusza Sewera. Zwrócenie uwagi na te przemiany niejako uzu- pełniało pracę Römisches Staatsrecht Mommsena, w której zaniedbany był chronologiczny porządek rozważań. Por. Demandt 1992: 173. 243 Kretschmar 1879. 244 Kretschmar 1879: 22. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 93 nisterien Kretschmar uznał działających za panowania Klaudiu- sza potężnych wyzwoleńców — Narcyza, Polybiusa i Pallasa. Z kolei najważniejszym urzędem kancelarii — jego zdaniem — był sekretariat a rationibus (Rechnungsamt), który zajmował się całością cesarskich rachunków i w ramach którego realizowane były wszystkie wydatki fiskusa. Urząd ten — zdaniem Kretsch- mara — może być nawet określany jako Reichsfinanzministerium. Do mniej znaczących stanowisk niemiecki romanista zaliczył urząd a libellis (Amt der Bitten und Beschwerden) oraz sekretariat ab epistulis (Cabinetssecretariat für die kaiserliche Correspondenz)245. Dopiero za panowania Hadriana urzędy te straciły swój ze- wnętrzny charakter stanowisk pałacowych, zyskały zaś status publicznych. Nie były już bowiem piastowane przez wyzwoleń- ców, lecz przez ekwitów, odtąd funkcjonujących w ramach prokuratorskiej kariery. Następnie Kretschmar podkreślił, że bliższa obserwacja funkcjonowania urzędów kancelarii cesarskiej może być donio- sła dla analizy procesu związanego z ewolucją całej rzymskiej służby państwowej. Po włączeniu do publicznej służby urzędy te, posiadając szeroki zakres kompetencji, znalazły się na szczycie rzymskich stanowisk. Wówczas nie dysponowały jednak regularną służbą niższych rangą urzędników (Unterbeamten), która — jak również zauważył uczony — może być po prostu słabo reprezentowana w źródłach. Ponadto w tym czasie dzia- łali także niższej rangi urzędnicy (Subalternen) funkcjonujący od początku w sporej liczbie jako pisarze, słudzy czy księgowi, a wykonujący proste zadania (bloßen Werkzeuge für den Geschäfts- betrieb). Z kolei w okresie Cesarstwa szeroki zakres kompetencji urzędów z czasem uległ podziałowi, co nie doprowadziło do

245 Dodatkowo do tej struktury administracyjnej Kretschmar dołączył także utworzony w III wieku urząd a memoria. Spośród kompetencji scrinium memoriae (Expeditionsbüreau) wyróżnił sporządzanie aktów nominacyjnych, Kretschmar 1879: 62 przyp. 20. 94 Rozdział I delegowania zadań podległemu urzędnikowi w ramach jednego stanowiska, ale do przekazania części zadań coraz to bardziej licznym urzędom, posiadającym niższą rangę w hierarchii administracyjnej. Za przykład takiego procesu uczony podał do- konany na początku II wieku podział urzędu a libellis na dwa sekretariaty — Graecis i Latinis. Z kolei na początku III wieku z urzędu a rationibus wydzielone zostało procuratio rei privatae, zaś w połowie II wieku pojawił się wcześniej działający w ramach urzędu do spraw rachunkowości — procurator summarum rationum (Vicedirigent). W powyższej analizie administracyjnego procesu niemiecki romanista popełnił błąd, bowiem nie a libellis, a sekretariat ab epistulis uległ opisanemu wyżej podziałowi. Po- dobnie jak błąd Herzoga, który datował pojawienie się a memoria na okres przed narodzeniem Chrystusa, tak omyłka Kretschma- ra wynikła prawdopodobnie z niedopatrzenia autora. Przedstawiony przez niemieckiego romanistę Gustava Kret- schmara opis sekretariatów kancelarii cesarskiej jest wyjątkowy, zwłaszcza z jednego powodu — terminologii (np. Ministerpräsi- dent, Staatsminister czy Reichsfinanzministerium), na dobór której z pewnością miały wpływ niemieckie realia administracyjne sprzed ponad stu lat. Ponadto stwierdzenie niemieckiego badacza, uznające urząd a rationibus za najważniejszy w kancelarii cesarskiej, także jest zastanawiające, tym bardziej gdy zestawi się je z zupełnie odmiennym zdaniem chociażby Maxa Zoellera, którego rozważania szerzej przedstawiono niżej246. Znakomity duński filolog i polityk Johan Nicolai Madvig opi- sał kancelarię cesarską w traktującej o porządku konstytucyjnym antycznego Rzymu książce pt. Die Verfassung und Verwaltung des Römischen Staates247. W dziele tym kwestie dotyczące kance-

246 Zoeller 1895: 313. 247 Madvig 1881: 553–560. Madvig był ministrem kultury Danii w latach 1848–1851, Larsen 2002: 19. Jego monografia skupiała się na gruntownym przedstawieniu faktów, a nie — jak to było w przypadku Römisches Staat- Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 95 larii poruszone zostały w rozdziale pt. Die kaiserliche Hofstaat, die Freigelassenen, das kaiserliche Kabinet. Na początku Madvig, przeprowadzając filologiczną analizę relacji źródłowych, znaj- dujących się w dziełach m.in. Tacyta i Swetoniusza, przedstawił wygląd cesarskiego pałacu określanego mianem palatium bądź aula. W dalszej kolejności opisał jego funkcjonowanie. Zdaniem duńskiego badacza codzienna służba w pałacu, oddawanie pa- łacowych i osobistych usług cesarzowi to zadania wykonywane nie przez ludzi wolno urodzonych, lecz przez cesarskich nie- wolników i wyzwoleńców. Ci ostatni zaczęli z czasem odgrywać ogromną rolę w Cesarstwie Rzymskim, stając się odpowiedzial- nymi za zarząd nad cesarskim majątkiem oraz za realizację za- dań w cesarskiej kancelarii (Kanzlei) i gabinecie (Kabinet). Do tych wyzwoleńców Madvig zaliczył m.in. opiekuna cesarskich fibul (praepositus a fibulis) czy też sekretarza odpowiedzialnego za ce- sarską bibliotekę (a studiis)248. Za panowania słabych cesarzy to właśnie cesarscy wyzwoleńcy poprzez sprawowanie w pałacu różnego typu funkcji wpływali na osobę cesarza i jego działa- nia w sposób często niczym nieograniczony. Madvig dostrzegł także pewne społeczno-polityczne prawidłowości. Powszechnie akceptowana służba publiczna oraz nieskrępowana normami społecznymi kariera urzędnicza — dostępne dla ingenui — były nieosiągalne dla byłych niewolników, którzy oficjalnie w drodze wyjątku mogli zostać uhonorowani jedynie przyznaniem ornamenta questoria bądź praetoria. Źródeł politycznego znaczenia i personalnego wpływu wyzwoleńców na osobę princepsa — jak zauważył Madvig — szukać należy tylko i wyłącznie w cesarskiej woli i łasce. Uzyskanie życzliwości i przychylności potężnego wyzwoleńca z kręgu cesarza — częstokroć okupio- ne ogromnej wartości prezentami i przekupstwami — dawało srecht Mommsena — na wartościującym i syntezującym ich ujęciu, Christ 1972: 100 przyp. 37. 248 Madvig 1881: 554. 96 Rozdział I wymierne korzyści. Senatorowie i inni wolno urodzeni, mimo swojej pogardy, musieli liczyć się z cesarskimi wyzwoleńcami. W dalszej części duński uczony przedstawił polityczne znaczenie liberti Augusti. Wskazał na ich ogromne bogactwa i wy- mienił znamienne dla panowania Klaudiusza i Nerona afery polityczne, w których uczestniczyli chociażby Narcyz i Pallas. Dostrzegł również znaczenie wyzwoleńców w cesarskiej administracji, którzy nie wypełniali wyłącznie swoich obowiązków w cesarskim pałacu w Rzymie, lecz również wykonywali zadania administracyjne i wojskowe na prowincjach, z dala od miasta nad Tybrem. Według duńskiego badacza momentem zwrotnym w działalności administracyjnej wyzwoleńców było rozpoczę- te przez Witeliusza, a zakończone przez Hadriana przekazanie urzędów dworskich (ministeria principis) ekwitom. Od tego czasu jedynie dostęp do cesarskiej sypialni (cubiculum) gwaranto- wał ambitnym jednostkom wyjątkowe kariery. W tym miejscu Madvig podkreślił ogromną rolę Cleandra na scenie politycznej Rzymu za panowania Kommodusa. Następnie, ważne miejsce w rozważaniach duńskiego filologa przypadło funkcjom, jakie pełnili w cesarskim gabinecie i kancelarii wyzwoleńcy. Analiza tej materii dotyczyła głównie przedstawienia historii trzech se- kretariatów: do spraw korespondencji (ab epistulis), do spraw petycji (a libellis) oraz do spraw rachunkowości (a rationibus). W ten sposób Madvig opisał wzmianki źródłowe mówiące o wykształ- ceniu i zadaniach sekretarzy. Ponadto poruszył także kwestię struktury sekretariatu ab epistulis i jego podziału na Latinis i Grae- cis. Nie tylko wspomniane wyżej trzy główne sekretariaty, lecz także urzędy a cognitionibus i a memoria zaprezentował Madvig, który zakończył swe rozważania nad kancelarią wskazaniem na przejęcie kompetencji i kontynuację urzędniczą późnoantycz- nych scrinia249.

249 Madvig 1881: 559–560. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 97

Adwokat przy sądzie apelacyjnym oraz doktor prawa, francuski uczony Jean-Baptiste Mispoulet w pracy dotyczącej instytucji politycznych Rzymian napisał rozdział pt. Chancellerie im- périale250. We wstępie tego rozdziału Mispoulet stwierdził, że już od samego początku epoki pryncypatu cesarski pałac (maison impériale) obejmował licznych urzędników, niezbędnych przy wykonywaniu nowych zadań związanych ze służbą cesarzowi (chef de l’État). Najpierw stanowiska te — jak zauważył Fran- cuz — ze względu na swój prywatny charakter powierzane były niewolnikom i wyzwoleńcom. Właśnie na tych ostatnich oraz na ich rolę w kształtowaniu historii za panowania pierwszych cesarzy Mispoulet zwrócił szczególną uwagę251. Ponadto francuski badacz podkreślił, że celem rozdziału poświęconego kancelarii cesarskiej nie było wyliczenie i omówienie tych wszystkich róż- nych urzędów, które mogą być zaliczone do grupy stanowisk wchodzących w skład prywatnej służby cesarskiej (np. a censibus, a studiis, a bibliotheca, triclinarcha, a fibulis)252. Urzędy te bowiem nie funkcjonowały w ramach kancelarii cesarskiej. W tej części swojej pracy Mispoulet przedstawił natomiast kancelarię cesarską, która — jego zdaniem — składała się z kilku urzędów (plusieurs bureaux): ab epistulis, a libellis, a memoria, a cognitionibus. Według Mispouleta pracownicy tych czterech urzę- dów, w przeciwieństwie do wykonujących zadania finansowe

250 Mispoulet 1882: 279–282. 251 Mispoulet 1882: 279: On connait la plupart des affranchis qui ont occupé ces postes, sous les premiers empereurs, ainsi que le rôle important qu’ils ont joué dans l’histoire. 252 Mispoulet 1882: 279 przyp. 2: Nous n’avons pas à faire ici l’énumération des ces divers emplois. Mispoulet nadmienił jedynie, że część z tych urzędów wkrótce uzyskała duże znaczenie, bowiem z rąk wyzwoleńców przejęta została przez ekwitów. Stanowiska te — jak uważał francuski uczony — należy zaliczyć do kategorii finansowych i prowincjonalnych stanowisk prokuratorskich. 98 Rozdział I a rationibus, nigdy nie należeli do grupy procuratores253. Dopiero bowiem od czasów Hadriana urzędnicy kancelarii awansowali w ramach ekwickiej kariery i osiągnęli wysoką pozycję urzędni- czą (rang elévé). Najpierw Mispoulet przedstawił urząd ab epistulis (l’emploi de secrétaire de l’Empereur). Stwierdził, że urząd ten wprawdzie istniał już za pierwszych cesarzy, lecz dopiero później — za panowania Hadriana, a może już za rządów Flawiuszy — osiągnął rangę ekwicką, zyskując tym samym charakter urzędu publicz- nego254. Następnie francuski uczony poczynił kilka uwag na temat struktury omawianego urzędu. Zauważył, że na początku urząd ab epistulis piastowała tylko jedna osoba (seul titulaire), dopiero zaś później — w II i zwłaszcza w III wieku — urząd ten sprawowali dwaj urzędnicy: ab epistulis Latinis i ab epistulis Graecis. Kolejnym opracowanym przez Mispouleta zagadnieniem były kompetencje urzędu. Autor, powołując się na relacje źródłowe, m.in. fragment Silvae poety Stacjusza, scharakteryzo- wał zadania sekretarzy do spraw korespondencji w następujący sposób: wysyłanie dokumentów potwierdzających nominacje dowódców wojskowych na stanowiska prefektów oddziałów jazdy oraz przywilejów cesarskich przyjmujących formę listu, zajmowanie się oficjalną korespondencją dotyczącą stosunków Rzymu z innymi państwami, jak również tą z przedstawiciela- mi ludów podporządkowanych Rzymowi255. Ponadto Mispoulet

253 Mispoulet 1882: 280: Les employés de ces bureaux […] ne furent jamais qualifiés procuratores. Co ciekawe, Mispoulet przywołał w przypisie karie- rę Titiniusa Capito, który był procurator ab epistulis et a patrimonio, iterum ab epistulis divi Nervae. Stwierdził jednak, że w tym przypadku występujące w treści inskrypcji przed zwrotem ab epistulis słowo procurator jest niewła- ściwe, Mispoulet 1882: 280 przyp. 3. 254 Mispoulet 1882: 280: son véritable caractère de fonction publique de rang équestre. 255 Mispoulet 1882: 280: l’expedition des brevets d’officier jusqu’au grade de préfet de cavalerie, et des autres privileges octroyés par l’Empereur sous forme Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 99 stwierdził, że przez ręce urzędników ab epistulis (passent par ses mains) przechodziły wszystkie adresowane do cesarza wiado- mości (dépêches) dowódców i namiestników prowincji, jak rów- nież raporty (rapports) innych urzędników. Kończąc omawianie urzędu ab epistulis, Mispoulet podsumował (jak sam to określił: un mot) kompetencje sekretarzy jako zajmowanie się całością oficjalnej korespondencji. Następnie został zaprezentowany — jak stwierdził francuski uczony — odgrywający mniej ważną (moins important) rolę urząd a libellis, który nie tylko odpowiadał za otrzymywanie adresowanych przez osoby prywatne, skierowanych do cesarza próśb, ale również za sporządzanie decyzji zapisanej na petycji, a zawierającej pisane ręką samego cesarza subscriptio256. Te subscriptiones — jak zauważył Mispoulet — zyskały z czasem duże znaczenie. Były one bowiem wzmiankowane obok epistulae w tekstach prawniczych jako te dokumenty, które posiadały moc prawną257. Na początku akapitu, w którym został omówiony kolejny urząd — a cognitionibus, Mispoulet podkreślił, że opisane wyżej kompetencje a libellis wyjaśniają, dlaczego urząd ten piastowany był przez wybitnych iurisconsultes. Później natomiast ich funkcje zostały jeszcze rozszerzone o cognitiones. Według francuskiego uczonego, aż do IV wieku właśnie cognitiones należały do spe- cjalnych kwalifikacji urzędnika a cognitionibus, na ogół będącego wyzwoleńcem, a od panowania Septymiusza Sewera pochodzą- cego ze stanu ekwickiego. Zadaniem tego urzędu było składanie cesarzowi sprawozdań ze spraw jemu przedłożonych258. Co wię- de letters, dans la correspondence officielle avec les États étrangers ou avec les députés des peuples soumis à Rome. 256 Mispoulet 1882: 280: […] la decision qui était inscrite […] de la main du chef de l’État (subscriptio). 257 Mispoulet 1882: 281: […] et ont, comme elle, force de loi. 258 Mispoulet 1882: 281: Son rôle consiste à faire son rapport à l’Empereur sur les questions qui lui sont soumises. 100 Rozdział I cej, uczony uznał za możliwe, że spraw tych nie rozpatrywano w ramach cesarskiej rady. Ponadto przywołał zdanie Édouarda Cuqa, który określił a cognitionibus jako urzędnika odpowiedzialnego za prawne dochodzenia (commissaire-enquêteur), pod względem wykonywanych zadań różniącego się od cesarskich consiliarii259. Jako ostatni urząd kancelarii cesarskiej Mispoulet opisał a memoria, potwierdzony po raz pierwszy za panowania Karakalli. Jego zdaniem urząd ten szybko osiągnął duże znaczenie, na co wskazuje jego tytulatura. Za czasów Dioklecjana urzędnik a memoria otrzymywał roczne wynagrodzenie w wysokości 300 000 sestercji, osiągając tym samym najwyższą pozycję w ramach kancelarii (premier rang dans la chancellerie). Mispoulet uznał za niemożliwe opisanie rozwoju urzędu a memoria oraz dokładne określenie jego pochodzenia. Zauważył jedynie, że za panowania Aleksandra Sewera urząd a memoria funkcjonował nadal obok ab epistulis i a libellis, ale później, w czasach Notitia Dignitatum prze- jął już wszystkie ważniejsze kompetencje wspomnianych dwóch urzędów, których urzędnicy (magistri epistularum i libellorum) — stając się pomocniczymi — zostali określeni przez Mispouleta mianem swego rodzaju specjalistów od wniosków (sorte de maître des requêtes)260. Następnie kompetencje urzędu magister memoriae zostały szerzej opisane przez Mispouleta, który zwrócił uwagę na tworzenie i wysyłanie cesarskich dokumentów, tj. odpowiedzi na petycje oraz aktów nominacyjnych261. Podsumowanie kompetencji urzędu znalazło wyraz w sformułowaniu: l’expédi- tion de toutes les affaires concernant la chancellerie impériale. Napisany przez Jean-Baptiste’a Mispouleta rozdział po- święcony kancelarii cesarskiej to opis wchodzących w jej skład

259 Mispoulet 1882: 281 przyp. 15. 260 Mispoulet 1882: 281–282. 261 Mispoulet 1882: 281: Il répond aux placets adresses à l’Empereur, et les fait parvenir aux intéressés; il rédige et expédie les brevets d’officier. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 101 czterech urzędów: ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a memoria. Opis ten charakteryzował się przede wszystkim przedstawieniem kompetencji poszczególnych urzędów. Zabrakło w nim natomiast prezentacji postaci urzędników kancelarii cesarskiej, opisu ich karier czy też wpływów politycznych, które można by znaleźć chociażby w pracach Édouarda Cuqa, Wilhelma Liebe- nama czy Ludwiga Friedländera. W pracy Mispouleta szczegól- nie warta podkreślenia jest próba zdefiniowania pojęcia kancelarii cesarskiej, która, choć wyrażona nie wprost, jest dostrzegalna. Zdaniem francuskiego uczonego urzędnicy kancelarii cesarskiej to pracownicy czterech urzędów, wykonujący zadania związane ze służbą cesarzowi, którzy, będąc niewolnikami bądź wyzwo- leńcami, aż do czasów Hadriana nie należeli do grona procuratores, w przeciwieństwie do a rationibus posiadających kompetencje w zakresie zarządu finansami. Powyższa definicja doskonale ko- responduje z ustaleniami, które kilka lat wcześniej, w 1877 roku poczynił Otto Hirschfeld, często zresztą cytowany przez Mispo- uleta262. W przeciwieństwie jednak do Hirschfelda Mispoulet wykluczył urząd a studiis ze struktury kancelarii cesarskiej263. Profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu w Bordeaux oraz wykładowca prawa rzymskiego na Wydziale Prawa w Paryżu w latach 1893–1926264 Édouard Cuq w pracy pt. Le Conseil des Empereurs d’Auguste à Dioclétien, opisując consilium principis, zestawił listę urzędników a libellis, a studiis, a cognitionibus, ab epistulis, a rationibus, a memoria265. Już sam tytuł rozdziału — Les principes officiorum sugerował, że uwaga francuskiego uczonego skoncentrowana została na postaciach sekretarzy kancelarii

262 Hirschfeld 1877: 201: während die anderen beiden grossen Hofämter: ab epistulis und a libellis, wie die ähnlichen: a memoria, a studiis, a cognitionibus, die mit der Finanzverwaltung nichts zu schaffen hatten, niemals zu den eigentli- chen Procuraturen gerechnet worden sind. 263 Zob. s. 89 przyp. 238. 264 Laplatte 1961: 1386. 265 Cuq 1884: 361–401. 102 Rozdział I cesarskiej266. Według Cuqa, obok consiliarii Augusti, to właśnie sekretarze: a libellis, a studiis, a cognitionibus oraz ab epistulis byli odpowiedzialni za funkcjonowanie cesarskiej rady (consilium principis). Cuq, wyraźnie widzący w cesarskiej radzie administracyjny organ prawotwórczy, opisywał wyspecjalizowanych sekretarzy jako urzędników przygotowujących różnego rodzaju pomocnicze kwestie przedkładane następnie cesarskiej radzie oraz jako osoby odpowiedzialne za wysyłanie cesarskich decyzji do określonych podmiotów267. Swoje analizy francuski uczony rozpoczął od wykazania różnic między dwiema paralelnie rozwijającymi się instytucjami: cesarskich consiliarii (conseillers) i sekretarzy (secrétaires)268. Według Cuqa consiliarii to wielkie, de- legowane z senatu postaci, zaś sekretarze to ich zupełne przeci- wieństwo. Początkowo za panowania pierwszych cesarzy sekretarze byli niewolnikami bądź wyzwoleńcami, następnie od cza- sów Hadriana aż do III wieku pochodzili ze stanu ekwickiego. W okresie wczesnego Cesarstwa Rzymskiego urzędnicy pałaco- wi osiągnęli urzędnicze rangi — ducenarii i trecenarii oraz przyjęli tytuły — principes lub principales officiorum. Co ciekawe, Cuq — podobnie jak wyżej przytaczany inny francuski badacz, Émile Egger — dostrzegł pewne analogie między funkcjonowaniem sekretarzy w cesarskiej radzie a niektórymi działaniami podej- mowanymi przez urzędników we współczesnej Cuqowi francuskiej Radzie Stanu (Conseil d’État). Francuski uczony, opisując historię sekretariatów, wyróżnił trzy — znamienne dla okresu pryncypatu i całej cesarskiej administracji — fazy. W pierwszej fazie to cesarz zarządzał i administrował Cesarstwem, tak jak

266 Cuq 1884: 361. 267 W 1888 roku Georges Lacour-Gayet (Lacour-Gayet 1888: 54), często cytujący Cuqa i Hirschfelda, podsumował relacje zachodzące między consilium principis a kancelarią cesarską słowami: Sans la chancellerie, le «conseil du prince» aurait été une assemblée de parade; sans le «conseil du Prince», la chancellerie aurait été un corps sans tête. 268 Cuq 1884: 361. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 103 obywatel swoim majątkiem, czyli przy pomocy zaufanych nie- wolników i wyzwoleńców. W fazie tej niemożliwym było, by rzymscy obywatele, będący przecież ingenui, służyli cesarzowi w jego pałacu, w jego osobistym aparacie administracyjnym. Kolejny etap — zdaniem Cuqa — wynikał ze wzrostu władzy cesarza, który zlikwidował zauważalne w pierwszej fazie roz- różnienie. W tym okresie, za panowania Witeliusza, Domicjana i Nerwy to właśnie ekwici zaczęli przejmować sekretariaty od wyzwoleńców. W pierwszej połowie II wieku, za panowania Hadriana sprawowanie urzędów pałacowych przez osoby z ordo equester stało się regułą, a cursus honorum ekwickich sekretarzy został ukształtowany. Z kolei trzecia wyróżniona przez Cuqa faza polegała na wykluczeniu wyzwoleńców nie tylko z sekretaria- tów, ale także z niższych rangą urzędów. Édouard Cuq poczynił również niezwykle ciekawe spostrzeżenia na temat zabytków epigraficznych, które w jego dziełach są mocno eksponowane269. Jego zdaniem opisane wyżej fazy rozwoju cesarskich sekretaria- tów są w sposób precyzyjny przedstawione w treści inskrypcji. Znaczenie poszczególnych sekretariatów można ocenić na podstawie kolejności sprawowania poszczególnych urzędów, które są zaprezentowane w inskrypcjach. Według Cuqa na podstawie treści inskrypcji nie poznamy funkcji sekretarzy, lecz jedynie ich tytuły, które mają być wskazówką do dalszych naukowych do-

269 Źródła epigraficzne odgrywały niezwykle ważną rolę w badaniach historycznoprawnych Édouarda Cuqa. Jego wydane w 1881 roku w Paryżu dzieło nosi tytuł Études d’ épigraphie juridique: de quelques inscriptions relatives a l’administration de Dioclétien. — I. L’Examinator per Italiam. — II. Le Magi- ster Sacrarum Cognitionum. Warto również nadmienić, że w pracy tej Cuq opracował urzędy a cognitionibus i magister sacrarum cognitionum, ich genezę, kompetencje oraz pracujących w nich urzędników (wyzwoleńców i ekwi- tów). Już współcześni Cuqowi uczeni dostrzegli doniosłe znaczenie jego naukowych analiz. Mispoulet (1882: 279) ocenił je jako solutions nouvelles très-importantes sur l’origine et les fonctions de l’a cognitionibus et du magister cognitionum. 104 Rozdział I ciekań. W miarę możliwości pełny obraz historii sekretariatów dostrzeżemy jedynie dzięki dodatkowej, uzupełniającej inskrypcje, dokładnej analizie źródeł. W swoich obserwacjach Cuq za- chował sporo pokory, stwierdzając, że w przypadku badań epigraficznych nie ma pewnych wniosków, a badacz przedstawia jedynie oparte na domysłach hipotezy270. Wyżej przedstawione metodologiczne uwagi na temat inskrypcji poprzedzały w dziele Rada cesarzy od Augusta do Dioklecjana właściwą część rozważań, poświęconą poszczególnym sekretariatom. Część ta składa się z sześciu podrozdziałów dotyczących sekretariatów cesarskich. Struktura każdego podrozdziału jest identyczna. Autor, czyniąc odwołania do konkretnych źródeł, przedstawił osoby sprawują- ce urząd oraz opisał ich funkcje. Pierwszy z sześciu sekretaria- tów to zaprezentowany przez Cuqa sekretariat a libellis271. Kolej- no na trzydziestu stronach zostały opisane sekretariaty: a studiis, a cognitionibus, ab epistulis, a rationibus i a memoria272. Poszczególni sekretarze — podobnie jak podporządkowani, działający w officium urzędnicy — zostali przedstawieni w porządku chronologicznym i narracji ciągłej w ramach poszczególnych sekreta- riatów. Charakterystyczne dla wybranego przez Cuqa, opartego na metodzie prozopograficznej, sposobu prezentacji postaci sekretarzy było zamieszczanie przerysowanych inskrypcji ukazu- jących urzędniczy cursus honorum oraz przytaczanie ich w pełni rozpisanej treści (zob. il. 8–9 na s. 105 i 106). Cytowanie i analiza źródeł miały na celu zaprezentowanie możliwie całościowej historii poszczególnych sekretariatów. Przywołane przez Cuqa w narracji ciągłej źródła to częstokroć pojedyncze wzmianki, które potwierdzają sprawowanie funkcji sekretarza przez daną osobę. Niemniej jednak celem francuskiego badacza nie było

270 Cuq 1884: 363: Dans l’ état actuel de nos connaissances, on ne peut se flat- ter d’arriver partout à la certitude. Sur certains points il faut se résigner à émettre des conjectures. 271 Cuq 1884: 363–371. 272 Cuq 1884: 371–401. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 105

Il. 8. Charakterystyczny dla narracji Édouarda Cuqa sposób przedstawiania postaci sekretarzy 106 Rozdział I

Il. 9. Charakterystyczny dla narracji Édouarda Cuqa sposób przedstawiania postaci sekretarzy Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 107 przedstawienie całościowej historii postaci sekretarzy, a jedynie źródłowe potwierdzenie piastowanego urzędu. Przyjęty przez Cuqa opis struktury kancelarii cesarskiej ma charakter niezwykle klarowny. Podobnie Otto Karlowa w dziele pt. Römische Rechtsgeschich- te opisał urzędy kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu273. Za- sadnicze rozważania poświęcone właśnie tej tematyce niemiecki romanista zamieścił w rozdziale zatytułowanym Die kaiserlichen Hilfsämter, der Staatsrat und der praefectus praetorio274. Jednak przed omówieniem poszczególnych sekretariatów Karlowa za- jął się zagadnieniem relacji pałacowych urzędów z prokuratorskimi posadami. Najpierw niemiecki romanista próbował zde- finiować posiadające dużą władzę polityczną urzędy pałacowe (Hausämter): ab epistulis, a libellis, a rationibus oraz określić ich pozycję w całej cesarskiej administracji. Niemiecki uczony sta- rał się odpowiedzieć na pytanie, czy urzędnicy pałacowi mogą być określani mianem prokuratorów. W rozważaniach tych istotny element zajmowały kwestie społeczno-polityczne. Wy- mienione wyżej, piastowane przez wyzwoleńców trzy urzędy Karlowa określił mianem pomocniczych stanowisk — Gehilfen- stellungen275. Od czasów Othona i Witeliusza, wreszcie Hadriana wprawdzie nazwy stanowisk z kilkoma wyjątkami brzmiały tak samo, lecz zostały przedstawione przez niemieckiego uczonego już nie jako Gehilfenstellungen, lecz jako höheren Prokuratoren. Zmiana określenia — dokonana przez Otto Karlowę — podykto- wana była faktem przejęcia stanowisk przez ekwitów oraz zmia- ną charakteru stanowisk z prywatnego na formalny276. Te proce- sy doprowadziły do ukształtowania się państwowych urzędów

273 Karlowa 1885: 538–549. 274 Karlowa 1885: 544–549. 275 Karlowa 1885: 538. 276 Na temat rozróżnienia öffentlich (staatlich) / privat (häuslich), stosowa- nego przez uczonych opisujących historię cesarskiej administracji — zob. Winterling 1999: 84–85. 108 Rozdział I

(Staatsämter)277. W dalszej części rozdziału, poświęconej sposo- bowi dokonywania nominacji urzędników, zostało omówione scrinium ab epistulis, odpowiedzialne za tworzenie listów nominacyjnych dla ekwickich oficerów i prefektów278. Urzędy kancelarii cesarskiej pojawiały się również w kontekście omawiania tytułów, rang urzędniczych oraz płac, które były przydzielane konkretnym kategoriom urzędników. Natomiast na początku właściwego rozdziału omawiającego kaiserlichen Hilfsämter Kar- lowa przedstawił sekretariaty ab epistulis i a libellis. Stwierdził, że zarówno prawny charakter cesarskich służących (dienenden Gehilfen), jak i odróżnienie ich od prokuratorów są wcześnie dostrzegalne. Zdaniem Karlowy właśnie sekretariaty ab epistulis i a libellis należały najpierw do kategorii Gehilfenstellungen. Pierwotnie bowiem stanowiska te, odpowiedzialne za pomoc przy sporządzaniu listów, także tych oficjalnych, w zupełności zaliczały się do pałacowych urzędów (Hausämter), należących do sprawy prywatnej (Privatangelegenheit) princepsa279. Stąd do obsadzenia sekretariatów potrzebni byli cesarscy wyzwoleńcy. Z czasem sekretariaty ab epistulis i a libellis stały się związane jedynie z osobą cesarza. Ponadto Karlowa zauważył, że coraz to większe wpływy polityczne służących zajmujących się oficjalną korespondencją cesarzy, uzyskane w ramach państwowej administracji (Reichsverwaltung), doprowadziły do przekazania officia palatina ekwitom oraz do zmiany charakteru służebnych stanowisk na sachlich Staatsämter. Po ogólnym omówieniu ewolucji pałacowych urzędów w strukturach administracyjnych Karlowa opisał ich kompetencje. Dostrzegł, że urzędnik ab epistulis spo- rządzał cesarskie listy, o ile te nie były pisane osobiście przez

277 Karlowa 1885: 539. 278 Karlowa 1885: 541. 279 Karlowa 1885: 544. Teza ta jest niezwykle zbliżona do stwierdzenia Mommsena, który uważał, że zadania wykonywane przez cesarską służbę wchodziły w zakres prywatnej sprawy (Privatsache) cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej. Por. Mommsen 1877: 809. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 109 cesarza. Sekretarz ten zajmował się również tworzeniem zawia- domień (epistulae/codicilles) informujących o nominacji na urzędy i stanowiska oficerskie, przywilejów, cesarskich decyzji i odpowiedzi na depesze dowódców wojskowych oraz namiestników prowincji, jak również na sprawozdania i zapytania (consulta- tiones) urzędników. Ponadto w zakres kompetencji tych urzęd- ników wchodziło prowadzenie stosunków dyplomatycznych z poselstwami (legationes) oraz przyjmowanie deputacji od zagranicznych ludów. Następnie Karlowa omówił strukturę urzędu. Stwierdził, że utrwalony podział sekretariatu na dwa samodziel- ne urzędy, Latinis i Graecis, funkcjonujące zapewne już wcześniej, dokonał się po raz pierwszy prawdopodobnie za panowania Hadriana. W strukturach urzędu ab epistulis działali również, przywołani przez Karlowę, niżsi rangą urzędnicy (Unterbeamte dieser Bureaus) — adiutores, tabularii, proximi, scriniarii. Urząd ab epistulis Latinis osiągnął nawet rangę wysokiego urzędu prokuratorskiego. Osoba piastująca ten urząd otrzymywała bowiem roczne wynagrodzenie w wysokości 300 000 sestercji oraz nosiła tytuł — vir perfectissimus. Opis drugiego sekretariatu — a libellis to omówienie przede wszystkim jego zadań280. Według Karlo- wy urzędnik a libellis zajmował się załatwianiem skierowanych do cesarza przez osoby prywatne petycji i prośb (preces, libelli), na które odpowiedź z reguły udzielana była w formie wcześniej odpowiednio przygotowanego, złożonego na dokumencie krót- kiego subscriptio. Do rozpatrywania i rozwiązywania przedkła- danych cesarzowi sporów z zakresu prawa prywatnego (Priva- trechtsstreitigkeit) wymagana była doskonała wiedza prawnicza, stąd powszechnie cenieni juryści, tacy jak Papinian czy Ulpian, piastowali sekretariat a libellis. Urzędnicza ranga tego sekretariatu dorównywała ab epistulis, a potwierdzeni dwaj niżsi rangą urzędnicy a libellis to, zdaniem Karlowy, proximus i adiutor.

280 Karlowa 1885: 544–545. 110 Rozdział I

Kolejnym, określonym przez romanistę jako besonderes, sekretariatem był a cognitionibus. Najpierw urząd ten sprawowany był przez wyzwoleńców, następnie zaś, w III wieku, przez ekwitów, którzy posiadali tytuł perfectissimus. Według niemieckiego uczonego sekretarz a cognitionibus jako doradca cesarza zajmował się sprawami prawnymi, prawdopodobnie cywilnoprocesową ma- terią (Civilprozessachen), w której cesarz podejmował decyzje poprzez wydanie dekretów, prawdopodobnie tylko tych, które po- wzięte zostały bez udziału cesarskiej rady. Stąd wynika, zdaniem Karlowy, że sekretarz a cognitionibus lub niższy rangą urzędnik, adiutor a cognitionibus, musiał towarzyszyć cesarzowi w jego po- dróżach. Kończąc omawianie tego urzędu, uczony stwierdził, że w późniejszym czasie a cognitionibus przestał funkcjonować w administracyjnych strukturach, a jego kompetencje przejęte zostały przez a libellis. Jeszcze później w tych strukturach zaczął działać urząd a memoria, który jest potwierdzony — jak podaje Karlowa — mniej więcej od panowania Karakalli. Według uczonego kompetencje tego sekretariatu uległy z czasem rozszerzeniu, choć wydaje się, że początkowo a memoria odpowiedzialny był za przygotowywanie oficjalnych mów oraz ustnych decyzji cesarza. Zadania te nie wchodziły bowiem w zakres kompetencji wcześniej omówionych urzędów. Ponadto a memoria trudnił się pisemnym utrwalaniem informacji oraz sporządzaniem proto- kołów, względnie tworzeniem z nich szkiców (ad memoriam dic- tare)281. Karlowa omówił także znaczenie a memoria w centralnej strukturze administracji. Zauważył, że urzędnik ten musiał stale znajdować się w otoczeniu cesarza (ad latus). Stąd sekretariat a memoria łączony był często z a cubiculo. Na podstawie pozycji proximus memoriae w hierarchii administracyjnej Karlowa przy- puszczał, że na początku a memoria posiadał niższą rangę niż ab epistulis i a libellis. W późniejszym czasie a memoria nie tylko przy-

281 Karlowa 1885: 545: […] zur Erinnerung schriftlich zu fixieren, gleichsam zu Protokoll zu bringen bezw. die Entwürfe dafür aufzusetzen. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 111 gotowywał, ale również sporządzał krótkie, ustne decyzje cesarza, nazwane przez Karlowę adnotationes. Przy tej okazji uczony zauważył, że magister libellorum sporządzał tylko längeren Reskrip- te282. W zakres kompetencji a memoria wkomponowane zostały także inne zadania. Pierwsze, wcześniej wykonywane przez a codicillis, związane były z tworzeniem aktów nominacyjnych na urzędnicze i oficerskie stanowiska, drugie zaś — ze sporządza- niem pisemnych zezwoleń (diplomata) na korzystanie z państwo- wej poczty. Następnie Karlowa podkreślił, że znaczenie urzędu oraz jego ranga w strukturze administracyjnej wzrosły283. Nie- miecki romanista nie zgodził się ze zdaniem Hirschfelda, który sądził, że a memoria przejął zadania związane z zajmowaniem się cesarskimi epistulae i rescripta, dotychczas wchodzące w zakres kompetencji ab epistulis i a libellis, którzy po przekazaniu kompetencji jako Referenten wykonywali już tylko przygotowawcze czynności (vorbereitende Thätigkeit). Stąd bowiem miałaby wyni- kać podporządkowana pozycja urzędniczych zadań ab epistulis i a libellis w stosunku do pozycji urzędu a memoria. Według Kar- lowy stwierdzenie ograniczenia kompetencji ab epistulis i a libellis, zaprezentowane przez Hirschfelda na podstawie zawartego w Notitia Dignitatum zwrotu preces tractat, jest bezpodstawne, bowiem zwrot ten — jak stwierdza Karlowa — wydaje się doty- czyć innego stanowiska. Zdaniem uczonego powyższe wyraże- nie świadczy o podporządkowanym stosunku urzędniczym nie wobec magister a memoria, lecz wobec questor sacrii palatii. Opis sekretariatów kancelarii cesarskiej autorstwa Otto Kar- lowy charakteryzuje się głównie syntetycznym przedstawieniem kompetencji urzędów oraz określeniem ich pozycji w administracyjnej hierarchii. Co więcej, ważnym elementem omawianych rozważań jest opis sekretariatów zaprezentowany w kontekście ewolucji posad prokuratorskich, osiągniętej rangi urzędów oraz

282 Karlowa 1885: 545. 283 Karlowa 1885: 545: So stieg das Amt an Bedeutung und Rang. 112 Rozdział I urzędniczych tytułów. Do wartych wyróżnienia kwestii podję- tych przez Karlowę należy również zaliczyć szeroki, oparty na analizie licznych inskrypcji, opis zadań wykonywanych przez a memoria oraz fakt podjęcia polemiki z Hirschfeldem w kwestii przejęcia przez ten urząd określonych kompetencji. W wydanej w Jenie w 1886 roku prekursorskiej pracy poświę- conej karierom rzymskich prokuratorów w okresie od panowania Augusta do czasów Dioklecjana niemiecki historyk starożyt- ności Wilhelm Liebenam opracował urzędy (Hofämter) kancelarii cesarskiej w rozdziale pt. Die Praefecturen und Civilprocuraturen284 oraz przedstawił urzędnicze kariery w zestawieniach tabelarycz- nych285. Przed omówieniem poszczególnych urzędów niemiecki uczony zaprezentował kilka ciekawych spostrzeżeń. Stwierdził, że urzędy dworskie, mimo tego że czasem nie były określane mianem procuraturae, stanowiły element prokuratorskiej kariery. Po mniej znaczącym początku funkcjonowania urzędy do spraw finansowych (Kasse), urzędy kancelarii cesarskiej (Kanzlei) oraz urzędy wchodzące w skład cesarskiej rady (Staatsrat) sta- ły się wszechmocnymi stanowiskami286. Według Liebenama już powierzchowna analiza inskrypcji (Blick auf die Inschriften) uka- zujących kariery urzędników pokazuje, że urzędy te stanowiły krąg dostojnych posad prokuratorskich, ustępujących jedynie najwyższym rangą prefekturom. Najpierw Liebenam zaprezentował Procuratores a rationibus287. Stwierdził, że urzędnicy ci zaczęli funkcjonować w strukturach administracji cesarskiej, gdy stanowiska pałacowe (Hofstellungen)

284 Liebenam 1886: 51–58. 285 Liebenam 1886: 90–91. 286 Liebenam 1886: 51: Von unscheinbaren Anfängen beginnend, werden diese Ämter der Kasse, der kaiserlichen Kanzlei und des Staatsrates bald zu allmäch- tigen Stellungen. 287 Warto w tym miejscu nadmienić, że Wilhelm Liebenam jest także autorem hasła w RE poświęconego właśnie sekretariatowi a rationibus, Lie- benam 1914: 263–264. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 113 objęli ekwici, co nastąpiło za panowania Hadriana288. Niemiecki badacz podkreślał, że osoby, które wcześniej sprawowały to stanowisko (np. Pallas, Etruscus), posiadały ogromną władzę (ganz ungeheure Macht). Później zaś urząd a rationibus — co podkreśla Liebenam — stał się nawet jedną z najwyższych godności, jakiej w trakcie urzędniczej kariery mógł się dosłużyć ekwita. Wysokie znaczenie tego urzędu w hierarchii administracyjnej potwier- dzały dwie inskrypcje, które ukazywały awans — w pierwszym przypadku na stanowisko prefekta annonae, w drugim zaś na prefekta vigilum289. W III wieku tytuł a rationibus zastąpiono tytu- łem rationalis, a pełne, rozbudowane tytuły tych urzędników zo- stały przedstawione w przywołanym przez Liebenama źródle — Notitia Dignitatum. Dalej niemiecki badacz stwierdził, że urząd a rationibus — co zostało powszechnie przyjęte przez współcze- snych Liebenamowi badaczy — nie jest identyczny z procuratura summarum rationum. Kończąc opis omawianego urzędu, uczony powoływał się na kariery konkretnych urzędników, ukazując w ten sposób kształtowanie się hierarchii urzędów ekwickich (m.in. procurator rationis privatae)290. Już na samym początku omawiania kolejnego sekretariatu (kaiserliche Hofsekretariat) — ab epistulis Liebenam podkreślił jego bardzo rozległy zakres kompetencji oraz to, że osoby sprawujące ten urząd są wymieniane nie tylko w treści inskrypcji, ale zostały również opisane w dziełach antycznych pisarzy, np. Flawiusza Filostratosa291. W dalszej kolejności niemiecki badacz prowadził rozważania nad umiejscowieniem sekretariatu ab epistulis w hie-

288 Liebenam 1886: 51 przyp. 4. 289 Liebenam 1886: 52. 290 Liebenam 1886: 52–55. Liebenam często przytaczał zdania Marqu- ardta, Mommsena i Hirschfelda, zwłaszcza w kontekście rozszyfrowywa- nia treści inskrypcji. 291 Liebenam 1886: 55 przyp. 3. Niemiecki badacz stwierdził, że urząd ab epistulis był szczególnie często opisywany przez Rhetoren und litterarisch gebildete Männer. 114 Rozdział I rarchii urzędniczej. Zauważył on, że jeszcze potwierdzony przez treść inskrypcji T. Flavius Euschemon sprawował niższy rangą (untergeordnet) urząd, ale inną już, wyższą pozycję w hierarchii urzędniczej zajmował Cn. Octavius Titinius Capito, który był ab epistulis za panowania trzech cesarzy — Domicjana, Nerwy i Trajana, a następnie awansował do godności prefekta vigilum. Regułą było, że cesarz Hadrian wybierał wykształconych ludzi na to stanowisko292. Zdaniem Liebenama tylko niewielu spośród nich sprawowało stanowiska wojskowe, większość bowiem nadal piastowała urzędy administracyjne. Niektórzy (np. T. Va- rius Clemens) osiągnęli wysokie stanowiska prokuratorskie na prowincjach. Liebenam dostrzegł podział sekretariatu ab epistulis na Latinis i Graecis, potwierdzony od panowania Hadriana. Niemiecki uczony zanotował także szczególnie ciekawą uwa- gę na temat urzędu ab epistulis Graecis. Stwierdził mianowicie, że w początkowej fazie funkcjonowania urząd ten nie może być postrzegany jako ten najważniejszy293. Ważnym urzędem (wich- tiges Amt) w administracyjnej hierarchii stał się bowiem dopiero później, a wzrost jego prestiżu wiązać należy z faktem, że szcze- gólnie chętnie obejmowali to stanowisko sofiści oraz nauczycie- le wymowy. Interesująco, a zarazem zastanawiająco, brzmi teza niemieckiego badacza administracji Cesarstwa, w której stwierdza on, jakoby urzędnik ab epistulis następcy tronu nie posia- dał równie wysokiej rangi w urzędniczej hierarchii jak ta, która przysługiwała takiemu urzędnikowi, ale służącemu samemu cesarzowi294. Kończąc omawianie urzędu ab epistulis, Liebenam przedstawił uwagi na temat potwierdzonych w treści inskrypcji dwóch stanowisk: adiutor i proximus. W tym przypadku usytu- owanie ich w hierarchii urzędniczej w dużym stopniu zależa-

292 Liebenam 1886: 55: Wie es in der Natur der Sache liegt, haben meist Män- ner der Wissenschaft dies Amt nach Hadrian bekleidet. 293 Liebenam 1886: 55: Das letztere Amt war nicht angesehen wie das erstere. 294 Liebenam 1886: 55: Der ab epistulis des Kronprinzen hatte ebenfalls nicht den hohen Rang wie der des Kaisers. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 115

ło od odczytania, uzupełnienia i interpretacji treści inskrypcji, o czym świadczy przytoczone przez Liebenama, a dokonane przez Mommsena uzupełnienie treści inskrypcji295. Jako następny został przedstawiony przez Liebenama urząd a libellis (Amt der Bittschriften und Beschwerden), który zdaniem niemieckiego badacza miał największe znaczenie polityczne (von allergrösster Bedeutung)296. Liebenam stwierdził, że zakres władzy Kallistusa sprawującego urząd a libellis w 48 roku można porów- nać do władzy dwóch innych sekretarzy: ab epistulis i a rationibus. Analizując kariery urzędników sprawujących stanowisko a libellis, uczony zauważył, że tylko niewielu z nich odbywało przedtem dłuższą służbę w administracji państwowej (längere Laufbahn im Staatsdienst)297. Z kolei po zakończeniu służby jako a libellis wielu urzędników (np. T. Haterius Nepos) obejmowało prefekturę Egiptu, a Papinianus został nawet prefektem preto- rianów. Liebenam omówił również, jego zdaniem interesujący, przypadek połączenia tytułu a libellis z tytułem a censibus. Opie- rając się na analizie treści inskrypcji, zanegował słuszność tezy Mommsena, uznającego połączenie tych dwóch urzędów za istotny fakt dla badań nad cesarską administracją. Według Lie- benama urzędy a libellis i a censibus były odrębnymi strukturami, a ich połączenie, dokonane z nieznanych powodów, uczony określił jako jedynie tymczasowe (zeitweilige Vereinigung)298. Po- nadto niemiecki badacz zauważył, że później urzędnicy: magister libellorum i magister a censibus funkcjonowali oddzielnie w strukturze administracyjnej Cesarstwa. Pozostałe cztery urzędy — a studiis, a memoria, a cognitionibus oraz a consiliis — zostały zaprezentowane przez Liebenama w sposób skrótowy. Swe uwagi o urzędzie a studiis (Studienamt)

295 Liebenam 1886: 56. 296 Liebenam 1886: 56–57. 297 Liebenam 1886: 56–57. 298 Liebenam 1886: 57. 116 Rozdział I rozpoczął od posłużenia się materiałem faktograficznym, tj. od przywołania kariery Polybiusa, piastującego to stanowisko za panowania Klaudiusza299. Ponadto zauważył, że ustalenie rangi tego urzędu dworskiego nie jest możliwe. Treść jednej tylko inskrypcji, jaka była wówczas dostępna badaczom, pozwoliła Liebenamowi wnioskować, że urząd a studiis przynależał do procuraturae ducenariae. Podobnie jak w przypadku a studiis, tak przy omawianiu potwierdzonego po raz pierwszy od panowania cesarza Karakalli urzędu a memoria dysponujemy — zdaniem Liebenama — zbyt małą liczbą źródeł, by móc ustalić więcej szczegółów na temat jego funkcjonowania w strukturze administracyjnej Cesarstwa. Niemiecki badacz podał więc tylko, opiera- jąc się na relacji znanej z żywota Pescenniusza Nigra, a zawartej w Historia Augusta, że Juliusz Paulus sprawował urząd a memoria bezpośrednio przed objęciem prefektury pretorianów. Następ- nie został omówiony urząd a cognitionibus. Liebenam stwierdził, że urząd ten, utworzony przez cesarza Klaudiusza, miał bardzo duże znaczenie dla administracji Cesarstwa, a zakres kompetencji sprawujących go urzędników — zwłaszcza od czasów Sep- tymiusza Sewera — uległ rozszerzeniu. Według Liebenama na ewolucję stanowiska a cognitionibus bezpośredni wpływ miały reformy, jakie właśnie za panowania Septymiusza Sewera prze- prowadzono w wymiarze sprawiedliwości. Jako ostatni został zaprezentowany urząd związany z cesarską radą, którego pracownicy od panowania Trajana — zdaniem Liebenama — nazywani byli a consiliis bądź consiliarii. Urzędnicy ci służyli cesarzowi jako doradcy. Zaprezentowane przez Wilhelma Liebenama rozważania nad wczesnocesarskimi urzędami związanymi z finansami, kancela- rią cesarską oraz z radą cesarską przedstawione zostały w kon- tekście opisywania stanowisk prokuratorskich, stąd przeważają w nich stwierdzenia na temat hierarchii urzędów w strukturze

299 Liebenam 1886: 57. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 117 administracyjnej. Umiejscowienie cywilnych stanowisk prokuratorskich oraz wielkich prefektur w ramach ekwickiego cursus honorum to podstawowy cel niemieckiego badacza i temu celowi podporządkowany został interesujący mnie fragment jego roz- prawy. Ponadto zauważyć wypada, że w opisach pałacowych urzędów brakuje informacji na temat ich kompetencji, opisu pracujących w nich urzędników, jak również szczegółowej analizy źródeł narracyjnych, które dla Liebenama miały drugorzęd- ne znaczenie. W jego rozprawie przeważają natomiast źródła inskrypcyjne, które ze zrozumiałych przyczyn zostały mocno wyeksponowane w całym opisie karier prokuratorskich w epoce wczesnego Cesarstwa Rzymskiego. Autorem innego poświęconego rzymskim instytucjom studium był francuski uczony, zastępca profesora (professeur sup- pléant) na paryskim Wydziale Nauk Humanistycznych, Auguste Bouché-Leclercq, który w wydanym w Paryżu w 1886 roku pod- ręczniku zamieścił rozdział pt. La chancellerie impériale300. Przed omówieniem poszczególnych urzędów kancelarii cesarskiej francuski uczony przedstawił jednak kilka wstępnych spostrzeżeń. Według Bouché-Leclercqa aż do panowania Ha- driana skryby (scribes) uważani byli za cesarskich służących (domestique particuliers de l’empereur) wywodzących się spośród wyzwoleńców. Od panowania cesarza Hadriana, wciąż nie po- siadając rangi procuratores — jak zauważa uczony — zaczęli oni wykonywać funkcję publiczną oraz rekrutować się ze stanu ekwickiego. Z kolei w IV wieku chefs de bureau przyjęli tytuł magistri. Zostali podzieleni na różne urzędy (divers bureaux)301, a ich liczba stale rosła. Według francuskiego badacza najważniejszymi

300 Bouché-Leclercq 1886: 164–165. 301 Przy tej okazji Bouché-Leclercq (1886: 164 przyp. 2) nadmienił, że techniczny termin (term technique) — scrinium nie jest potwierdzony aż do IV wieku. 118 Rozdział I wśród tych urzędników byli ci noszący tytuł ab epistulis, a libellis, a cognitionibus i a memoria. Jako pierwszy został zaprezentowany przez francuskiego uczonego sekretariat ab epistulis. Bouché-Leclercq uważał, że urząd ten zajmował się całą oficjalną korespondencją cesarzy rzymskich prowadzoną z dowódcami wojskowymi, namiestnikami oraz obcymi państwami302. Ponadto do jego kompetencji należało otrzymywanie raportów (rapports) oraz wysyłanie odpowiedzi, jak również zapisywanie treści aktów nominacyjnych (enregistre nominations) dowódców na stanowiska prefektów jaz- dy303. Ogólnie rzecz ujmując, podsumował zadania ab epistulis jako opracowywanie tous les privilèges octroyés sous forme de lettres (epistulae)304. Na marginesie swych podstawowych rozważań dostrzegł również podział sekretariatu na Latinis i Graecis, doko- nany jego zdaniem prawdopodobnie za panowania Hadriana, oraz dwie słynne postaci (noms célèbres) sprawujące ten urząd — Narcyza za Klaudiusza i Swetoniusza za Trajana305. Otrzymywanie próśb i petycji adresowanych do princepsa, a skierowanych przez jednostki, oraz wysyłanie pisanych ręką cesarza podpisów — to podstawowe zadania kolejnego urzę- du, a libellis306. Dalsze rozważania nad urzędem zostały ukazane w kontekście kwestii prawnych. Bouché-Leclercq nie uznał subscriptiones za prawną formę wyroku, nawet pomimo faktu

302 Bouché-Leclercq 1886: 164: Le bureau ab epistulis centralise toute la cor- respondance officielle de l’empereur avec les généraux, gouverneurs, États étrang- ers. 303 Przy tej okazji Bouché-Leclercq (1886: 164 przyp. 4) dodał, że akty nominacyjne (codicilles) pisane były ręką samego cesarza. Nie były natomiast tworzone — jak podaje francuski uczony za Hirschfeldem — przez urzędników a codicillis. 304 Bouché-Leclercq 1886: 165. 305 Bouché-Leclercq 1886: 165 przyp. 1. 306 Bouché-Leclercq 1886: 165: Le bureau a libellis reçoit requêtes et mé- moires (libelli) addressés au chef de l’État par les particuliers, et les renvoie apos- tillés de la main de l’empereur (subscriptiones). Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 119 posiadania przez nie autorytetu jurysprudencji. Ponadto uznał, że urzędowi a libellis poddawano także sprawy związane z od- woływaniem się do cesarskiego sądownictwa307. Skrótowo został zaprezentowany związany z a libellis urząd a cognitionibus (bureau spécial), który zdaniem francuskiego uczonego funkcjonował w ramach kancelarii od panowania Klaudiu- sza. Po rządach Dioklecjana urząd ten został ostatecznie połączo- ny z a libellis. W zakresie kompetencji urzędu Bouché-Leclercq stwierdził jedynie, że les fonctions de ce bureau sont, du reste, assez mal connues308. Według uczonego urząd a memoria, nie potwierdzony aż do panowania Karakalli, przejął kompetencje innych sekretariatów i szybko uzyskał najwyższą rangę w ramach kancelarii. Za panowania Dioklecjana magister memoriae otrzymywał 300 000 sestercji. Kończąc rozważania nad kancelarią cesarską, Bouché- Leclercq stwierdził, że w późnym antyku zarządzanie omówio- nymi wyżej czterema głównymi urzędami (quatre grand bureaux) uległo centralizacji, a kierownicy tych urzędów, magistri scriniorum, podlegali kontroli zwierzchnika pałacu (prévôt du palais) — magister officiorum. Ponadto w tej epoce wszystkie zadania kancelarii cesarskiej — zdaniem uczonego — uległy znaczącemu rozszerzeniu309. Wykonywane one były m.in. przez primicerius notariorum i questor sacri palatii. Podsumowując, warto podkreślić, że nie tylko tytuł rozdzia- łu Bouché-Leclercqa, ale również jego struktura są zbliżone do zaprezentowanego przez Jean-Baptiste’a Mispouleta, omówio- nego wyżej, opisu kancelarii cesarskiej. Bouché-Leclercq, podob-

307 Bouché-Leclercq 1886: 165: Quand les intéressés faisaient appel au pou- voir judiciaire de l’empereur, celui-ci tranchit d’ordinaire les questions en son conseil privé, ou, pour abréger la procédure ou avoir un supplément d’enquête, il les faisait étudier dans ses bureaux. 308 Bouché-Leclercq 1886: 165 przyp. 2. 309 Bouché-Leclercq 1886: 165: A cette époque, du reste, tous les services de la chancellerie impériale sont notablement agrandis. 120 Rozdział I nie bowiem jak jego rodak, podzielił kancelarię na cztery urzę- dy: ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a memoria, lecz w prze- ciwieństwie do niego nie wykluczył z jej struktury sekretariatu a rationibus310. Stwierdził jedynie w przypisie, że urząd ten został po prostu opracowany w tej części podręcznika, która została poświęcona finansom311. Co więcej, Bouché-Leclercq uznał kan- celarię cesarską za podlegającą ewolucji strukturę administracyj- ną, której liczba urzędów stale rosła. W rozdziale poświęconym kancelarii cesarskiej zdecydował się na przedstawienie — jak sam podkreślił — jedynie tych najważniejszych sekretariatów. Rozdział francuskiego uczonego jest jeszcze w jednej rzeczy podobny do tego zaprezentowanego przez Mispouleta. Skupia się bowiem na charakterystyce kompetencji pałacowych urzędów. W 1887 roku niemiecki filolog klasyczny i historyk starożyt- ności Ernst Herzog opublikował rozprawę traktującą o historii i systemie „rzymskiego konstytucjonalizmu” w okresie od dyk- tatury Cezara do rządów Dioklecjana312. W pracy tej zawarł roz- dział Der kaiserliche Hof in seiner Bedeutung für das Staatswesen. Die kaiserliche Familie, w którym, opisując ważne znaczenie polityczne służby cesarskiego pałacu, przedstawił — jak sam to okre- ślił — Stellungen im kaiserlichen Haushalt313. Herzog stwierdził, że stanowiska te powołano w celu wykonywania bezpośrednich

310 Podręcznik Bouché-Leclercqa cechował się oryginalnymi stwierdzeniami autora, który starał się rozwiązywać badawcze problemy, wcześniej przez uczonych nierozstrzygnięte. René Cagnat (Cagnat 1936: 272) określił Manuel des Institutions Romaines jako oeuvre de savant, mais aussi oeuvre de critique. 311 Bouché-Leclercq 1886: 164 przyp. 3: Sur les bureaux de la comptabilité (a rationibus), voyez la partie consacrée aux Finances. 312 Herzog 1887. 313 Herzog 1887: 778–790. Z kolei w 1891 roku została wydana praca autorstwa Ernsta Herzoga o tak samo brzmiącym tytule. Wprawdzie jej podtytuł został zmieniony z Geschichtliche übersicht na System der Verfassung der Kaiserzeit, lecz rozdział poświęcony stanowiskom cesarskiego pałacu nie uległ żadnym zmianom. Por. Herzog 1891: 778–790. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 121 czynności państwowych314. Od panowania Klaudiusza uzna- no je bowiem za stanowiska urzędowe (offiziell), których ranga wzrosła na skutek późniejszego obsadzenia ich osobami ze stanu ekwickiego315. Konsekwencją szczególnej pozycji dworskiego stanowiska (Stellung im kaiserlichen Hofhalt) jest fakt, że funkcje te nie mogą być traktowane na równi z tymi, jakie były wykonywane w domach osób prywatnych (Privatmanns)316. Ernst Herzog zaliczył do pałacowych urzędów okresu pryncypatu kolejno: a rationibus, ab epistulis, a libellis, a cognitionibus i a memoria317. Jako pierwszy został omówiony sekretariat do spraw ra- chunkowości318. Niemiecki uczony stwierdził, że wyzwoleniec posiadający tytuł a rationibus bądź procurator a rationibus stał na szczycie całej administracji (Spitze der ganzen Verwaltung)319. Po- twierdzeniem tego uprzywilejowanego stanowiska (Sonderstel- lung) — zdaniem Herzoga — jest to, że w ramach omawianej kategorii urzędów jedynie urzędnik a rationibus posiadał tytuł prokuratora. Kolejnym przedstawionym przez Herzoga urzędem był ab epistulis. Do zadań tego urzędu, opisanych przez uczonego, należało zajmowanie się oficjalną korespondencją cesarzy, spo- rządzanie dokumentów potwierdzających przyznanie przywi- lejów (Privilegienurkunden) i niektórych rodzajów aktów nomi-

314 Herzog 1887: 781: welche unmittelbar staatlichen Funktionen dienen. 315 Z drugiej jednak strony — jak podaje na marginesie powołujący się na relacje Swetoniusza i Historia Augusta Herzog — w III wieku urzędy pa- łacowe znowu zaczęły funkcjonować obok pozostałych stanowisk ekwickich jako jednostki nadzwyczajne (besondere), ponieważ działający w nich urzędnicy nosili tytuł magister, Herzog 1887: 781 przyp. 3. 316 Herzog 1887: 781–782. 317 Zdaniem Herzoga (1887: 781 przyp. 3) w III wieku określający urząd termin officium zostaje zastąpiony słowem scrinium, które jeszcze na początku II wieku posiadało swoje pierwotne znaczenie. 318 Kompetencje tego urzędu Herzog (1887: 656–680) opisał w rozdziale Die finanzielle Stellung des Imperators. 319 Herzog 1887: 667. 122 Rozdział I nacyjnych (gewissen Arten von Anstellungspatenten). Sekretarze do spraw korespondencji zdawali się także prowadzić stosunki dyplomatyczne z przybywającymi do Rzymu delegacjami. Ponadto według Herzoga, ze względu na fakt, że te wszystkie cesarskie działania (Ausfertigungen) musiały być podejmowane także w greckiej części Cesarstwa, nastąpił ich podział, na- stępnie zaś został utworzony równoległy urząd (Parallelamt) dla spraw związanych z greckojęzyczną korespondencją. Niemiecki uczony dostrzegł również, że wykonywane przez urząd zadania miały wpływ na jego obsadę głównie przez osoby posiadające literackie uzdolnienia. Skrótowo został opisany urząd a libellis, który zdaniem He- rzoga zajmował się przyjmowaniem próśb (Eingaben) i petycji (Bittschriften), sprawozdaniami oraz wysyłaniem sporządzonych dokumentów, które zawierały cesarskie subscriptio (Entscheidun- gen mit kurzer Motivierung)320. Według badacza prawnicze umie- jętności były potrzebne do piastowania tego urzędu321. Jako ostatnie zostały omówione dwa urzędy, a cognitionibus i a memoria. Pierwszy z nich, zdaniem Herzoga, odpowiadał za przygotowywanie cesarskich wyroków sądowych (richterlichen Entscheidungen) oraz prawdopodobnie zajmował się także przed- kładanymi cesarzowi kwestiami prawnymi. Herzog stwierdził za Otto Hirschfeldem, że a cognitionibus został utworzony przez Klaudiusza322. Sekretariat ten — co podkreślił uczony — był w porównaniu z poprzednio omówionymi urzędami pałacowy-

320 Ernst Herzog w przypadku omawiania kompetencji urzędów często odsyłał czytelnika do relacji źródłowych, które są — jak sam to określił — Instruktiv für den Wirkungskreis. 321 Niemiecki uczony podał niejako na marginesie omawiania urzędu a libellis kompetencje a studiis, stwierdzając, że diese Funktion aber war damals wohl eine nicht staatliche und bezog sich nur die Beihilfe bei der Beschäftigung des Princeps mit der Litteratur. Herzog 1887: 782 przyp. 5. 322 Herzog 1887: 783 przyp. 1. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 123 mi dłużej sprawowany przez wyzwoleńców323. Uznał również za naturalne, że w przypadku sprawowania urzędu a cognitionibus bardziej niż przy poprzednio omówionym wymagane było prawnicze wykształcenie. Na początku omawiania urzędu a memoria Herzog popełnił błąd wynikający prawdopodobnie z niedopatrzenia. Stwierdził bowiem, że urząd ten pojawił się (!) w II wieku przed narodzeniem Chrystusa (Im Verlauf des 2. Jahrh. v. Chr.). Omyłka ta może dziwić zwłaszcza ze względu na fakt podania w przypisie relacji źródłowej (erste genau datierbar Beispiel) potwierdzającej istnienie urzędu za panowania Karakalli, często zresztą przytaczanej przez ówczesnych badaczy324. Według uczonego do zadań urzę- du a memoria należało składanie adnotatio na marginesie doku- mentu stanowiącego prośbę, projektowanie szkiców cesarskich mów oraz innych publicznych wypowiedzi. A memoria przejął również od cesarza część obowiązków, które ten wcześniej wy- konywał, jak również część zadań, które dotąd były wykonywane przez ab epistulis i a libellis. Po prezentacji pałacowych urzędów Herzog przeprowadził wyjątkowo interesujące rozważania na temat mechanizmów ich funkcjonowania. Stwierdził mianowicie, że posiadający określo- ne tytuły urzędnicy wszystkich sekretariatów, tak samo jak prokuratorzy będący szefami tych urzędów (Chefs von Bureaus), dzia- łali wraz z mniej lub bardziej licznym personelem urzędowym różnej rangi. Na początku funkcjonowania w administracyjnej strukturze urzędnicy ci pomyślani byli jako zwykli pomocnicy (bloße Gehilfen) podejmujący działania związane z realizacją cesarskiej woli. Ponadto niemiecki uczony zwrócił uwagę na znaczenie podejmowanych przez urzędników działań, które niejako

323 Herzog 1887: 783: Dasselbe wurde länger als die vorhergehenden mit Frei- gelassenen besetzt. Sytuacja ta trwała aż do panowania Septymiusza Sewera, czyli do czasu, kiedy Papinian sprawował to stanowisko. Herzog 1887: 783 przyp. 2. 324 Herzog 1887: 783 przyp. 3. 124 Rozdział I określały charakter relacji cesarz — urzędnicy325. Działania te ulegały stopniowemu zróżnicowaniu, obejmowały bowiem szeroki zakres czynności — od wykonywania zupełnie rutynowych zadań (rein mechanischen Tätigkeit) aż po wydawanie ważniej- szych decyzji (wichtiger Entscheidung). Zakres tych działań — jak zauważył Herzog — zależał w dużym stopniu od indywidualnych cech cesarzy rzymskich lub od okoliczności towarzyszą- cych podejmowaniu określonych spraw. Kolejna kwestia, którą uczony postanowił zaprezentować, to uposażenie wyzwoleńców sprawujących sekretariaty kancelarii cesarskiej. Przyznał, że wy- sokości tego uposażenia nie można ustalić. Ogólnie rzecz biorąc, nie było ono im przyznawane. Cesarz mógł korzystać ze służby wyzwoleńców, nie przyznając im również żadnego regularne- go wynagrodzenia. Na podstawie treści inskrypcji ukazującej wynagrodzenie (40 000 sestercji) wyzwoleńca, który sprawował funkcję o niższej randze (proximus), Herzog stwierdził, że skoro w późniejszym czasie urzędnik ten otrzymywał pensję, to rów- nież wcześniej ten proceder mógł funkcjonować. Ponadto uczony podkreślił, że to właśnie August zorganizował system wy- nagrodzeń, przyznawanych najpierw tylko ekwickim urzędom, później zaś także wyzwoleńcom. Powyższe rozważania podsu- mował stwierdzeniem, że dla wyzwoleńców, którzy dzięki pia- stowaniu stanowisk dorobili się nie tylko „haniebnej sławy”, ale także ogromnych sum, wynagrodzenie miało niewielkie znaczenie (geringste Rolle)326. Według Herzoga cechą urzędów sprawowanych przez wyzwoleńców był brak zewnętrznych oznak urzędniczych. Mimo potwierdzonych, nadanych wyzwoleńcom oficjalnych oznak i honorów ich przyznanie stanowiło poważ- ne nadużycie. Z kolei czas służby wyzwoleńców piastujących pałacowe urzędy (Hofämtern) zależał wyłącznie od cesarskiej

325 Herzog 1887: 784 przyp. 1: der Verkehr des Kaisers mit den ihm vor- tragenden Bureauvorständen. 326 Herzog 1887: 784. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 125

łaski. Kończąc omawianie urzędów pałacowych, Herzog przy- znał, że pałacowe sekretariaty zaczęły następnie funkcjonować w ramach prokuratorskiej kariery, stając się wysokimi, lecz nie najwyższymi urzędami327. Zaprezentowany przez Ernsta Herzoga opis sekretariatów kancelarii cesarskiej charakteryzował się przede wszystkim przytoczeniem kompetencji urzędów: a rationibus, ab epistulis, a libellis, a cognitionibus i a memoria. W kilku przypadkach uczony nadmienił o niezbędnych umiejętnościach, którymi musieli dysponować niektórzy urzędnicy (np. a libellis i a cognitionibus — kwalifikacje prawnicze). Mając na uwadze niekompletność omó- wienia zagadnienia pałacowych urzędów, sam zresztą odsyłał do prac autorstwa Friedländera i Hirschfelda, którzy szerzej omówili organizację urzędów oraz osoby w nich pracujące328. Ciekawe spostrzeżenie Herzoga dotyczy podkreślenia najwyż- szej pozycji urzędu a rationibus w całej administracyjnej strukturze oraz woli cesarza jako tej, która miała duży wpływ na funkcjonowanie omówionych urzędów. Związany przez długi czas z Katolickim Uniwersytetem w Lowanium, słuchacz paryskich wykładów Émile’a Eggera329, Pierre Willems w pracy poświęconej rzymskiemu prawu pu- blicznemu kwestie dotyczące kancelarii cesarskiej opisał w rozdziale pt. La Maison, la cour et la chancellerie impériales330. Na samym początku swych rozważań holenderski badacz opisał osoby wchodzące w skład cesarskiego domu (domus Augusta, divina) oraz wymienił ich cechy (np. nietykalność osobista — sa- cramentum, tytuły — princeps iuventutis, mater castrorum). Kolejno zostali przedstawieni biorący udział w cesarskich audiencjach, pochodzący ze stanu ekwickiego bądź senatorskiego, obywatele

327 Przy tej okazji Herzog (1887: 785 przyp. 2) odesłał czytelnika do sta- tystycznych zestawień autorstwa Liebenama. 328 Herzog 1887: 782 przyp. 4. 329 Lejay 1913: 628. 330 Willems 1888: 427–430. 126 Rozdział I rzymscy określani mianem amici bądź comites Augusti. Willems zaznaczył przy tym, że cesarski dwór (cour impériale) był bardziej luksusowy niż domy zamożnych osób i posiadał liczniejszą służ- bę, złożoną z niewolników i wyzwoleńców. Zdaniem Willemsa za zarząd cesarskiego dworu — przynajmniej od czasów Klau- diusza lub Nerona — był odpowiedzialny wyzwoleniec noszący tytuł procurator castrensis lub rationis castrensis, a za cesarskie ceremonie odpowiadał najpierw wyzwoleniec ab admissione, później zaś ekwita magister admissionum. Następnie uczony zaprezento- wał rozważania na temat kancelarii cesarskiej. Zauważył, że na początku pryncypatu, przed panowaniem Klaudiusza, jedynie dwaj urzędnicy — ab epistulis i a libellis służyli cesarzom. Jed- nak za twórcę kancelarii cesarskiej Willems uznał cesarza Klau- diusza, który zorganizował poszczególne scrinia (départements): a rationibus, a libellis, ab epistulis, a cognitionibus, a studiis, zarzą- dzane przez cesarskich wyzwoleńców, a następnie, od panowania Hadriana — przez ekwitów. Ci ostatni, jak zauważa badacz, w III wieku nosili tytuł magister. W cesarskich sekretariatach funkcjonowali również niżsi rangą urzędnicy (proximi, adiutores, officiales), będący zawsze cesarskimi niewolnikami lub wyzwo- leńcami. Rozdział traktujący m.in. o kancelarii cesarskiej kończy- ła część poświęcona poszczególnym siedmiu sekretariatom i ich kompetencjom. Za administrację fiskalną odpowiadał a rationibus. Oficjalną korespondencją cesarzy zajmował się ab epistulis — urząd, który, zdaniem Willemsa, za panowania Hadriana został podzielony na dwa działy (deux divisions): Latinis i Graecis. Na marginesie omawiania kompetencji tego urzędu wybitny filolog podkreślił rodzaje cesarskich dokumentów, które były redagowane (rédaction) i wysyłane (expédition) przez urząd ab epistulis. Z kolei sekretariat a libellis otrzymywał adresowane do cesarza prośby od jednostkowych petentów oraz redagował zapisane na libellus odpowiedzi z cesarskim subscriptio. Kolejno opisany sekretariat a cognitionibus, najpierw piastowany przez wyzwo- Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 127 leńców, zaś od panowania Septymiusza Sewera przez ekwitów, udzielał cesarzowi informacji niezbędnych do wykonywania la juridiction civile, criminelle ou administrative331. Sekretarz a studiis przekazywał cesarzowi opinie uczonych i przedstawicieli jurysprudencji, dotyczące kwestii wymagających cesarskiej decyzji. Następny sekretariat — a memoria, zdaniem Willemsa, został utworzony przez cesarza Karakallę. Urząd ten na ogół był sprawowany przez ekwitów i przejął zadania wykonywane przez ab epistulis i a libellis. W miejscu pobytu cesarza magister memoriae dyktował jego rozkazy, listy oraz przemówienia. Sekretariat a commentariis — omówiony jako ostatni — był odpowiedzialny za przechowywanie rejestrów cesarskich dokumentów (m.in. edyktów, reskryptów, dekretów), a sprawowany przez cesarskich niewolników i wyzwoleńców, później zaś prawdopodobnie przez ekwitów. W swych rozważaniach Willems — podobnie jak inni badacze — uznał cesarzy Klaudiusza i Hadriana za istotnych twórców kancelarii cesarskiej, lecz w przeciwieństwie do innych uczonych wyróżnił w oparciu o analizę inskrypcji dwa sekretariaty (ab epistulis, a libellis) potwierdzone przed panowaniem Klaudiusza332. Profesor Uniwersytetu w Królewcu Ludwig Friedländer opracował szczegółowe studium na temat trzech sekretariatów kancelarii cesarzy rzymskich333. Jego zdaniem rosnące znaczenie oraz doniosłość dworskich urzędów (Hofämter) mogą zostać uznane za swoiste kryterium dla myślenia o dziejowym rozwoju całego Cesarstwa Rzymskiego334. Wprawdzie w I wieku pałaco- wi słudzy (Hausdienste) — mimo działalności sprawujących ten urząd za panowania Klaudiusza wszechmocnych urzędników państwowych (mächtigsten Reichsbeamten) — nie odgrywali jesz-

331 Willems 1888: 430. 332 Willems 1888: 428 przyp. 8. 333 Friedländer 1888: 171–192. 334 Friedländer 1888: 84. 128 Rozdział I cze znaczącej roli, ale już w II wieku osiągnęli wysoką pozycję w ramach ekwickiej kariery urzędniczej (Beamtenlaufbahn). Wte- dy bowiem to właśnie ekwici zajmowali najwyższe stanowiska. Zdaniem niemieckiego badacza znaczenie urzędów a rationibus, a libellis i ab epistulis w ciągu trzech pierwszych wieków Cesar- stwa Rzymskiego nie było jednakowe i zależało w dużej mierze od osób, które sprawowały te stanowiska. Friedländer postawił sobie za cel stworzenie w porządku chronologicznym zestawienia urzędników kancelarii cesarskiej. Wskazał na potrzebę weryfikacji ustaleń poczynionych wspólnie ze swoim przyjacielem Otto Hirschfeldem w poprzednim wydaniu książki poświęconej historii obyczajowości Rzymu od Augusta do końca panowania Antoninów335. Królewiecki uczony zauważył również, że pierwszym badaczem, który stworzył gruntowny (eingehend) opis sze- ściu urzędów kancelarii cesarskiej, był właśnie É. Cuq. Wzorem francuskich badaczy, Eggera i Cuqa, również Friedländer, stosu- jąc metodę prozopograficzną, ukazał postaci sekretarzy. Wymie- niając kolejno urzędników, podawał liczne źródła epigraficzne i literackie, które często wzajemnie się uzupełniały. Niemiecki badacz przedstawił historię trzech sekretariatów przez pryzmat pracujących w nich urzędników. Podrozdziały omawiające po- szczególne sekretariaty nie mają identycznego układu. Jedynie pierwszy podrozdział składa się z dwóch części, które można określić mianem opisowej i prozopograficznej. W przypadku a rationibus Friedländer wpierw omówił pokrótce kształtowa- nie się urzędu, status społeczno-prawny oraz tytulaturę (jak również odstępstwa od niej) urzędników, a następnie zamieścił na sześciu stronach szeroką listę urzędników, opisując każde- go z nich w nowym akapicie336. Kolejny podrozdział dotyczący urzędu a libellis to wyłącznie przedstawienie osób sekretarzy

335 Friedländer 1888: 171. 336 Friedländer 1888: 171–177. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 129 oraz przytoczenie mówiących o nich relacji źródłowych337. Opi- sy postaci wydają się kompletne. Mianowicie Friedländer nie zaprezentował poszczególnych osób jako wyłącznie sekretarzy na podstawie wzmianek źródłowych mówiących o tym fakcie, jak to czynił Cuq, lecz przedstawił osoby urzędników w świe- tle wszystkich dostępnych niemieckiemu badaczowi źródeł, co dało pełniejszy obraz historii antycznych postaci, ukazujący na przykład wpływy polityczne sekretarzy. Ostatnia część rozdzia- łu została poświęcona sekretarzom ab epistulis, którzy zostali przyporządkowani do dwóch grup — urzędników działających do panowania Hadriana i tych funkcjonujących w administracji od rządów tegoż cesarza338. Podrozdział ten kończyły rozważa- nia na temat sekretariatu a codicillis i a memoria339. Ten ostatni, według niemieckiego uczonego, potwierdzony po raz pierwszy od panowania Karakalli, został po czasach Konstantyna Wiel- kiego najważniejszym biurem (das kaiserliche Expeditionsbüreau), przejmując kompetencje wcześniej posiadane przez ab epistulis i a libellis. W wydanej w 1893 roku pracy poświęconej historii państwa i prawa rzymskiego nieliczne, lecz warte odnotowania uwagi na temat sekretariatów kancelarii cesarskiej zawarł niemiecki peda- gog oraz profesor uniwersytetu w Giessen, Herman Schiller340. Podobnie jak Herzog, badacz ten zauważył, że cesarski dwór różnił się od domu prywatnej osoby (Privatmann). Po krótkim opisie cesarskich przyjaciół (amici) i rady (consilium) Schiller podkreślił, że urzędy ab epistulis (des Sekretariats), a libellis (der Bittschriften) oraz a rationibus (der Kassenverwaltung) sprawowane były najpierw przez wyzwoleńców, później przez ekwitów. Swo- je krótkie rozważania Schiller zakończył stwierdzeniem, że ce-

337 Friedländer 1888: 177–180. 338 Friedländer 1888: 180–190. 339 Friedländer 1888: 190–192. 340 Schiller 1893: 96. 130 Rozdział I sarska służba sprawowała nie publiczne, lecz prywatne, wpły- wowe stanowiska. W wydanej we Wrocławiu w 1895 roku pracy o charakterze podręcznikowym, traktującej podobnie jak studium Schillera o historii państwa i prawa rzymskiego, nauczyciel gimnazjum w Mannheim, Max Zoeller zaprezentował urzędy kancelarii ce- sarskiej341. Po omówieniu trzech kategorii cesarskich urzędów — legati Augusti / legati legionum, praefecti i procuratores — ten niemiecki historyk opracował czwartą grupę (Klasse) urzędów, które, posiadając polityczny charakter, wypełniały personalną służbę u boku cesarza. Jednym z tych urzędów był ten odpowiedzialny za pomoc przy oficjalnej korespondencji cesarzy. Zoeller podkreślił, że kategoria tego rodzaju urzędów określana jest wraz z przyimkiem — a, czyli a rationibus, a libellis, ab epistulis. Następnie uczony — podobnie zresztą jak cytowany w jego pracy Otto Karlowa — przedstawił różnice pomiędzy omawianą kategorią urzędów a prokuratorami (Procuratoren Vertreter). Wy- kazał, że pałacowe urzędy — w przeciwieństwie do prokuratorskich posad — były pomocniczymi urzędami (Gehilfen) współ- działającymi przy wykonywaniu cesarskich działań342. Ponadto Zoeller stwierdził, że a rationibus przekształcił się w późniejszym czasie w urząd prokuratorski, co miałoby potwierdzać administracyjne zróżnicowanie tych dwóch kategorii urzędniczych. Prezentację czwartej kategorii urzędników zakończył uwagami na temat społecznego pochodzenia urzędników. Na początku — jak zauważył Zoeller — wielu wyzwoleńców sprawowało Ge- hilfenstellungen. Natomiast od panowania Hadriana wszystkie pomocnicze stanowiska, czyli ab epistulis, a libellis i a rationibus, stały się piastowanymi już nie przez wyzwoleńców, lecz przez

341 Zoeller 1895: 312–313. Problematyka sekretariatów kancelarii cesarskiej nie została poruszona w pierwszym wydaniu książki — Zoeller 1885. 342 Zoeller 1895: 312. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 131 osoby ze stanu ekwickiego prokuratorskimi urzędami, których zadania wchodziły w zakres państwowej administracji. Następ- nie niemiecki uczony omówił kolejną, piątą kategorię utworzonych przez Augusta senatorskich urzędów, których nazwy roz- poczynały się od słowa curae (np. cura viarum). Po przedstawieniu wysokości wynagrodzeń ekwickich urzędników cywilnych (ritterlichen Civilcarrière) i rekonstrukcji wstępnych stanowisk ekwickich oficerów (ritterlichen Offizier- stellen) Zoeller przeprowadził bardziej szczegółowe rozważania nad officia palatina. Stwierdził, że spośród wyżej omówionych, pomocniczych urzędów właśnie ab epistulis i a libellis były tymi najważniejszymi343. Zoeller dostrzegł również początkowy proces stopniowego przekształcania się wszystkich officia palatina w ważne urzędy państwowe. Jako pierwszy z nich został omó- wiony urzędnik ab epistulis, który zajmował się sporządzaniem wszystkich dokumentów przyjmujących formę listu: cesarskich zawiadomień dotyczących nominacji na urząd bądź na stanowisko wojskowe oraz cesarskich decyzji i odpowiedzi na sprawozdania przesyłane przez dowódców wojskowych i namiestników prowincji. W ramach urzędu do spraw korespondencji funkcjonowali niżsi rangą urzędnicy (Unterbeamte dieses Ressorts) okre- ślani mianem adiutores, tabularii, proximi i scriniarii. Z kolei do kompetencji urzędnika a libellis należało zajmowanie się skierowanymi do cesarza przez osoby prywatne petycjami i pytaniami (preces, libelli). Do piastowania tego stanowiska wymagana była doskonała wiedza prawnicza, która cechowała sprawujących ten urząd jurystów — Papiniana i Ulpiana. Na- stępnie został opisany urząd a cognitionibus, który według Zoelle- ra najpierw sprawowany był przez wyzwoleńców, a w III wieku przez ekwitów. Urzędnik ten służył cesarzowi radą w kwestiach prawnych. Później zadania urzędu a cognitionibus zostały prze-

343 Zoeller 1895: 313: Die wichtigsten der oben erwähnten Gehilfenämter waren die ab epistolis und a libellis. 132 Rozdział I niesione na sekretariat a libellis. Według niemieckiego uczonego kolejny urząd kancelarii cesarskiej, a memoria jest wzmiankowany dopiero za panowania Karakalli. Jego kompetencje począt- kowo związane były z przygotowywaniem szkiców cesarskich mów lub z ich archiwizacją. Z czasem zadania urzędu a memoria uległy rozszerzeniu. Przejął on bowiem obowiązki wykonywane wcześniej przez ab epistulis i a libellis. Co ciekawe, do kategorii omawianych urzędów Zoeller włączył również a codicillis, któ- ry — jego zdaniem — sprawował pieczę nad wykonywaniem aktów nominacyjnych, a później został włączony do urzędu a memoria. Zestawiając urząd a rationibus z realiami administracyjnymi późnego antyku, niemiecki uczony zakończył swoje rozważania stwierdzeniem, że urzędnikiem odpowiedzialnym za cesarskie rachunki był questor sacrii Palatii. Omówienie urzędów kancelarii cesarskiej autorstwa Maxa Zoellera to opis przede wszystkim kompetencji pięciu sekreta- riatów — ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a memoria i a codicillis. Włączenie tego ostatniego urzędu do kategorii pałacowych stanowisk oraz uznanie urzędów ab epistulis i a libellis za te naj- ważniejsze — to dwie oryginalne tezy Zoellera. Uczony ten nie opisał natomiast zadań urzędu a rationibus, który z kolei przez Ernsta Herzoga uznany został za najważniejszy w cesarskiej administracji. Ponadto spośród uczonych piszących w drugiej połowie XIX wieku właśnie Zoeller — obok Otto Karlowy — położył duży nacisk na zestawienie stanowisk prokuratorskich z Gehilfenstellungen. Również w 1895 roku wydana została praca Les assemblées provinciales de la Gaule Romaine, w której Ernest Carette opisał kancelarię cesarską (chancellerie impériale)344. Według Carette’a na początku Cesarstwa kancelaria cesarska, dzięki której moż- liwy był kontakt reprezentantów cesarskich prowincji z władzą centralną, posiadała niejako status urzędu prywatnego (office en

344 Carette 1895: 194–198. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 133 quelque sorte privé). Pierwotnie bowiem pałac cesarski różnił się od domów bogatych jednostek wystawnym luksusem oraz licznym personelem, określonym przez francuskiego uczonego jako secrétariats privés, na który składała się znaczna liczba osobistych pisarzy (scribes en quelque sorte intimes) będących cesarskimi niewolnikami lub wyzwoleńcami. Zdaniem Carette’a na samym początku funkcjonowały jedynie sekretariaty (bureaux) ab epistulis i a libellis, później zaś cesarz Klaudiusz stworzył pięć głównych sekretariatów (départements principaux): ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a memoria oraz a rationibus345. Francuski uczony stwierdził, że jedynie sekretariaty a libellis i ab epistulis zajmowały się roszczeniami (réclamations) składanymi przez po- chodzących z prowincji legati. Pierwszy z tych urzędów otrzy- mywał prośby i podania (libelli). Urząd a libellis uczony porów- nał nawet do swego rodzaju „skrzynki pocztowej administracji cesarskiej” (boîte aux lettres de administration impériale). To właśnie do tego urzędu legati składali swoje prośby (cahiers de doléances), którymi następnie zajmowali się cesarscy urzędnicy. Sekretarze a libellis mogli podjąć decyzję w danej sprawie, jak również ode- słać prośby petentów do namiestnika prowincji. Niektóre proś- by trafiały nawet do samego cesarza, który podejmował decyzję w konkretnym przypadku. W tym kontekście Carette przywołał osobę cesarza Wespazjana, który na łożu śmierci przyjmował deputacje346. Właśnie za tę sferę działalności cesarskiej odpowiedzialny był wpierw wyzwoleniec ab admissione, później zaś, jak uważał Carette, od czasów Aureliana, ekwita posiadający tytuł magister admissionum. Zdaniem Carette’a sekretariat do spraw petycji redagował także odpowiedź na prośbę, w formie zapisanego na dokumencie libellus cesarskiego podpisu (subscriptio).

345 Przy wyliczeniu właśnie pięciu sekretariatów Carette (1895: 194 przyp. 5) wzorował się zapewne na ustaleniach zawartych w omówionej wyżej pracy Bouché-Leclercqa, na którą zresztą w tej kwestii się powołał. 346 Carette 1895: 195. 134 Rozdział I

Ponadto urzędowi a libellis przekazany został zakres kompetencji administracji a censibus oraz sprawy związane z podejmowa- niem cesarskich decyzji w sferze podatkowej. Natomiast sprawy natury ogólnej, na które odpowiedź musiała być udzielona w sposób bardziej rozwinięty, nie związane ze zobowiązaniami (contributions), wchodziły w zakres zadań ab epistulis. Urząd ten zajmował się całością oficjalnej korespondencji prowadzonej nie tylko z namiestnikami, ale także z deputacjami. Uczony okre- ślił ten urząd jako grande officine des ordres impériaux347. Następnie przywołał obszerną relację Stacjusza mówiącą o kompetencjach sekretarza T. Flaviusa Abascantusa. Zwrócił uwagę na wpływy polityczne wyzwoleńców, którzy jako espèces de ministères nie tylko podejmowali decyzje, ale także gouvernaient le monde348. Dominacja polityczna wyzwoleńców, którzy — jak podaje Ca- rette — „rządzili światem”, nie trwała jednak długo, bowiem jeszcze w I wieku cesarz Witeliusz przekazał ekwitom pewne ważne funkcje, dotychczas pełnione właśnie przez wyzwoleń- ców. Natomiast od panowania Hadriana ekwici wykonywali wszystkie — jak to określił Carette — différents services. Jednak niższymi rangą urzędnikami (employés subalternes) pozostawali wciąż cesarscy niewolnicy bądź wyzwoleńcy. Udzielona przez ab epistulis odpowiedź przyjmowała formę raz zwykłego listu, raz listu w formie adresowanego do namiestnika mandatum, zawie- rającego określone instrukcje. Ab epistulis mogli także, jak sądzi uczony, otrzymywać od deputacji zwykłe poświadczenie odbio- ru, w postaci np. życzeń349. Z listów dających pozwolenie (lettres de congé) korzystali legaci. Zgodnie z zasadami funkcjonowania cursus publicus listy te umożliwiały im swobodne poruszanie się, co później zostało zmienione przez cesarskie consilium. W dal-

347 Carette 1895: 196. 348 Carette 1895: 196–197. 349 Carette 1895: 197. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 135 szych rozważaniach Carette’a, dotyczących opisu legationes, sekretariaty kancelarii cesarskiej nie pojawiały się. Opis kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu zaprezentowany w monografii poświęconej prowincjonalnym zgromadzeniom rzymskiej Galii autorstwa Ernesta Carette’a — oprócz wyjątko- wego stylu autora — charakteryzuje się przede wszystkim dwiema rzadkimi cechami. Po pierwsze, dotyczy on zadań wykonywanych przez sekretarzy ab epistulis i a libellis, czyli tych pałaco- wych urzędników, którzy byli odpowiedzialni za utrzymywanie politycznych stosunków z prowincjami. Właśnie w kontekście wykonywania tych zadań ukazane zostały ich kompetencje, np. przyjmowanie deputacji bądź odpisywanie na prośby reprezen- tantów prowincji. Po drugie, charakterystyczny dla jego rozwa- żań nad kompetencjami sekretariatów jest fakt wyłącznego po- woływania się na omówione wyżej francuskojęzyczne prace autorstwa Pierre’a Willemsa i Auguste’a Bouché-Leclercqa. Zresztą z podręcznika tego ostatniego uczonego Carette przejął podział kancelarii cesarskiej na pięć sekretariatów.

4. Podsumowanie W drugiej połowie XIX wieku tematyka kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu poruszana była przede wszystkim przez przedstawicieli nauki niemieckiej oraz — w mniejszym stopniu — francuskiej350. Na dwadzieścia dwa studia zawierające

350 W tym czasie literatura anglosaska pomijała zagadnienia związane z administracją cesarską, stąd brak w niej opisu kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu. Dopiero na początku XX wieku Abel Hendy Jones Greenidge (Greenidge 1901: 418–420) w pracy pt. Roman Public life opisał w sposób skrótowy Personal Assistants wchodzących w skład The secretariate of the Principate. W 1901 roku również Frank Frost Abbott (Abbott 1901: 362) opisał the principal bureaus attached to the imperial household. We wstępie do swej wydanej w 1910 roku książki, zatytułowanej The Imperial Civil Service of Rome, Harold Mattingly (Mattingly 1910: VII–VIII) napisał: The modern literature on the subject is mainly in German, and I must frankly acknowledge 136 Rozdział I omówienie interesującego mnie zagadnienia znaczna większość, bo aż dwanaście, to prace niemieckojęzyczne, osiem francuskoję- zycznych oraz jedna napisana w języku włoskim351. Żaden z no- wożytnych uczonych nie poświęcił kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu odrębnego studium. Pisano o tej strukturze administracyjnej głównie w obszernych podręcznikach rzymskiego prawa publicznego i administracji wczesnego Cesarstwa, częstokroć na marginesie omawiania organizacji cesarskiego gospodarstwa, dworu (pałacu) oraz cesarskiej rady. Wyjątkowa monografia Édouarda Cuqa wprawdzie szeroko traktowała o kancelarii, lecz jedynie w kontekście opisywania consilium principis. Przeprowadzona analiza interesującej mnie problematyki, poruszanej w pracach z drugiej połowy XIX wieku, pozwala za- obserwować kilka znamiennych dla omawianego okresu histo- riograficznych tendencji oraz sformułować kilka interesujących wniosków na temat badanego zagadnienia. Niezaprzeczalną rolę w kształtowaniu poszczególnych opisów nowożytnych uczonych odegrały zwłaszcza trzy prace: Römisches Staatsrecht The- odora Mommsena, Untersuchungen auf dem Gebiete der römischen Verwaltungsgeschichte. Bd. I: Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian Otto Hirschfelda oraz Darstellungen aus der Sittenge- schichte Roms in der Zeit. Von August bis zum Ausgang der Antonine Ludwiga Friedländera352. Duże znaczenie tych prac dla prezentowanej w XIX wieku problematyki kancelarii cesarskiej doskonale ilustruje już samo zestawienie ich cytowań, zawartych tylko w tych rozdziałach, które bezpośrednio traktowały o kancelarii a very deep debt to the work of several eminent German scholars. Above all others I must mention Otto Hirschfeld of Berlin, whose work must form the basis of all subsequent research on these lines, and Mommsen and Marquardt, whose great Handbuch der römischen Alterthümer is a veritable treasure-house of information for the student of the Roman Empire. 351 Zob. Aneks I. Wydaną w Królewcu w 1860 roku pracę niemiecki uczony Ludwig Friedländer napisał w języku łacińskim. 352 Mommsen 1877; Hirschfeld 1877; Friedländer 1888. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 137 cesarskiej i wchodzących w jej skład sekretariatach353. Najwię- cej, bowiem aż czternastu uczonych z drugiej połowy XIX wieku przywołało w swoich badaniach wyżej wspomnianą pracę królewieckiego filologa Friedländera. Nieco mniej, bo trzynastu specjalistów zacytowało dwie inne prace: traktującą o ustroju państwa rzymskiego syntezę Mommsena oraz podręcznik administracji Cesarstwa autorstwa Hirschfelda354. Dzięki dokładnej analizie cytowań poszczególnych prac można zaobserwować jeszcze jedną prawidłowość. Mianowicie niemieccy badacze często przywoływali prace spoza własnego kręgu językowego, w tym przypadku autorstwa francuskich uczonych, najczęściej Eggera lub Cuqa. Podobna tendencja zauważalna jest we fran- cuskojęzycznej literaturze tematu. Na przykład rozważania zawarte chociażby w podręcznikach autorstwa Bouché-Leclercqa czy Willemsa oparte są na ustaleniach Mommsena czy Hirsch- felda. Wyłączne powoływanie się na badaczy z własnego kręgu językowego nie należało jednak do rzadkości. Taką badawczą praktykę stosowali w swoich pracach Niemcy: Theodor Mom- msen, Gustav Kretschmar, Ernst Herzog, Max Zoeller; Francu- zi: Victor Duruy, Ernest Carette oraz Duńczyk — Johan Nicolai Madvig355. W wydanej w 1999 roku pracy Aula Caesaris: Studien zur Insti- tutionalisierung des römischen Kaiserhofes in der Zeit von Augustus bis Commodus (31 v.Chr.–192 n.Chr.) Aloys Winterling na podstawie —

353 Zob. Aneks I. 354 Warto podkreślić, że Aneks I obejmuje pierwsze (1877) i drugie wydanie (1905) podręcznika Hirschfelda. 355 Otto Hirschfeld w rozdziale Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath z 1877 roku wprawdzie nie powołał się na prekursorską pracę Émile’a Eg- gera z 1863 roku (pierwodruk z 1858 roku), lecz już w rozdziale Das kaiserliche Kabinett und der Staatsrat z 1905 roku, omawiając m.in. sekretariat a cognitionibus, często cytował prace autorstwa innego francuskiego uczonego, Édouarda Cuqa, dotyczące urzędu magister sacrarum cognitionum (Cuq 1881) i cesarskiej rady (Cuq 1884). 138 Rozdział I o czym już powiedziano w części poświęconej nowożytnej terminologii — Römisches Staatsrecht Mommsena oraz Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian Hirschfelda omówił swego rodzaju XIX-wieczną tendencję historiograficzną polegającą na prezentowaniu ewolucji administracyjnej rzeczywistości przez pryzmat dychotomicznych podziałów: öffentlich (staatlich) / privat (häuslich)356. Niemiecki uczony przedstawił swoje rozważania w kontekście organizacji cesarskiego pałacu. Znaczenie prac Mommsena i Hirschfelda, a co za tym idzie — ich swoista reprezentatywność dla całej traktującej o rzymskim ustroju niemieckiej historiografii w XIX wieku wydają się niezaprzeczalne. Świadczy o tym chociażby przeprowadzone wyżej zestawienie cytowań. Warto jednak zauważyć, że przedział czasowy między opu- blikowaniem pracy Mommsena w 1875 roku a ukazaniem się pracy Otto Hirschfelda w 1905 roku to okres trzydziestu lat357. Cenną inicjatywą byłoby więc wypełnienie tej luki w badaniach i takie opisanie wspomnianego okresu, nieobecnego dotąd w naukowej refleksji historyków starożytności, które pozwoliłoby wykazać, czy także inne liczne nowożytne opisy kancelarii cesarskiej powstające w różnych językach, nie zaś tylko te pióra klasy- ków niemieckiej historiografii, stanowią realizację wspomnianej tendencji historiograficznej. Taki właśnie cel przyświecał moim dalszym rozważaniom, prezentowanym w tej części pracy. Jeszcze rok przed ukazaniem się pracy Mommsena, czyli w 1876 roku, podział pałacowych sekretariatów na domową i państwową sferę administracyjną precyzyjnie zaprezentowany został przez Joachima Marquardta na podstawie statusu prawnego osób sprawujących pałacowe urzędy. Marquardt napisał: […] die Gehülfen im Cabinet des Kaisers sind dagegen Hausbeamte,

356 Winterling 1999: 84–86; por. Winterling 2009: 65 przyp. 21. 357 Właśnie na te wydania prac w swoich rozważaniach powoływał się Winterling 1999: 84–86. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 139 nicht Magistrate, und zuerst überwiegend Freigelassene, später, als diese Stellen sich als Aemter consolidirten, Ritter358. Z kolei na prywatny i publiczny charakter sekretariatów uwagę zwrócił w 1879 roku Gustav Kretschmar, który zauważył, że: Sie [działy cesarskiego gabinetu — Abtheilungen des kaiserlichen Cabinets, K.K.] sind demgemäss ursprünglich überhaupt nicht als öffentliche Aemter angelegt, sondern als kaiserliche Hausämter und werden im ersten Jahrhundert der Kaiserzeit mit Freigelassenen des kaiserlichen Hauses besetzt359. Niemiecki romanista odnotował za- sadniczą zmianę specyfiki omawianych urzędów z prywatnych na publiczne, która nastąpiła za panowania Hadriana. Ta zmiana związana była z objęciem przez ekwitów funkcji pałacowych, które wcześniej pełnili wyzwoleńcy. Na skutek tych zmian pa- łacowe urzędy osiągnęły rangę najwyższych stanowisk prokuratorskich. Kretschmar podkreślił: Erst durch Hadrian haben diese Aemter auch äußerlich ihren Character als kaiserliche Hausämter ver- loren und den Character öffentlicher Aemter angenommen, indem sie meist nicht mehr mit Freigelassenen, sondern mit Rittern besetzt zu werden pflegen und nunmehr unter die höchsten Procuraturen rangi- ren360. Także niemiecki romanista Otto Karlowa opisywał status pa- łacowych sekretariatów i pracujących w nich urzędników, przyj- mując za punkt wyjścia swych rozpoznań przeciwstawienie sobie publicznej oraz prywatnej sfery administracji cesarskiej. Jego zdaniem zwykli służący nie mogą być uznawani za urzędników publicznych361. Do kategorii stanowisk prywatnych czy domowych niemiecki uczony zaliczył pomocnicze posady (Gehilfen- stellungen) lub domowe urzędy (Hausämter), a do publicznych czy inaczej państwowych — państwowe urzędy (Staatsämter) lub

358 Marquardt 1876: 106. 359 Kretschmar 1879: 22. 360 Kretschmar 1879: 22–23. 361 Karlowa 1885: 538: […] einfache Hausdiener, nicht als öffentliche Beamte angesehen. 140 Rozdział I wyższe stanowiska prokuratorskie (höheren Prokuratoren). Swe ustalenia Karlowa sformułował szczególnie dobitnie, pisząc: […] sie streiften damit auch formell den privatrechtlichen Charakter ab und wurden in wirkliche Staatsämter verwandlet362. Również Max Zoeller zaprezentował dwudzielność verwaltungsgeschichtlichen Aspekten363. Zauważył, że urzędy kancelarii cesarskiej — bedeutenden Gehilfenstellungen bądź Gehilfenämter za panowania Hadriana zostały przekształcone w prokuratorskie stanowiska. Co więcej, niemiecki uczony stwierdził, że właśnie dzięki tej zmianie pałacowe urzędy, sprawowane już nie przez wyzwoleńców, lecz przez ekwitów, stały się częścią państwowej administracji364. Istotę ewolucji omawianych urzędów doskonale oddaje stwierdzenie Zoellera, dotyczące sekretariatów ab epistulis i a libellis: Ursprünglich reine officia palatina, hatten sie sich all- mählich in die wichtigsten Staatsämter verwandelt365. Podobnie jak Zoeller, różnicę między domem cesarskim a prywatnym zauważył także Herman Schiller366. Jednak zgodnie z dominującym wśród ówczesnych historyków poglądem twierdził on, że Das kaiserliche Gesinde hatte keine öffentliche, aber eine um so einflussreichere private Stellung367. Sposób opisywania administracyjnych aspektów ustroju Cesarstwa Rzymskiego, charakterystyczny dla niemieckiej historiografii, okazał się szczególnie cennym i twórczym wkła- dem badaczy tamtego obszaru kulturowego w rozwój nauk o starożytności. Twórczym przede wszystkim z tego względu, że niemieckojęzyczne studia stały się swego rodzaju wzorcem opisu cesarskiej administracji, przyjętym następnie przez fran-

362 Karlowa 1885: 539. 363 Zoeller 1895: 312–314. 364 Zoeller 1895: 312: welche materiell dem Gebiet der staatlichen Admini- stration angehörten. 365 Zoeller 1895: 313. 366 Schiller 1893: 96. 367 Schiller 1893: 96. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 141 cuskich uczonych. Wydaje się, że na gruncie francuskiej nauki jako pierwszy ważność dychotomicznego podziału pałacowych urzędów wchodzących w skład kancelarii cesarskiej dostrzegł Jean-Baptiste Mispoulet. Stwierdził on, że urzędy te, sprawowane przez niewolników i wyzwoleńców, miały początkowo wy- łącznie charakter prywatny. Francuski uczony pisał: Ces emplois n’eurent d’abord qu’un caractère privé; ils furent confiés aux esclaves et aux affranchis impériaux368. Wedle ustaleń Mispouleta dopiero na skutek stopniowego rozwoju koncepcji monarchicznej, jej istotnych przeobrażeń pałacowi urzędnicy uzyskali ostatecznie status urzędników publicznych: Le caractère de fonctionnaires publics des employés impériaux se développe peu à peu, à mesure que la conception monarchique fait des progrès369. Publiczny charakter sekretariatu ab epistulis został podkreślony przez Mispouleta na- stępującym stwierdzeniem: […] n’acquiert que plus tard, sous Ha- drien — ou peut-être déjà sous les Flaviens — son véritable caractère de fonction publique de rang équestre370. Także Auguste Bouché-Leclercq w swoim podręczniku poświęconym instytucjom rzymskim zwrócił uwagę na wyzwo- leńców, którzy przed panowaniem Hadriana jako domestiques particuliers de l’empereur pełnili określone funkcje w kancelarii ce- sarskiej371. Sytuacja zmieniła się wraz z panowaniem wspomnianego cesarza, bowiem — jak zanotował uczony: Depuis Hadrien, sans avoir rang de procuratores, ils prennent la qualité de fonctionnaires publics et se recrutent dans l’ordre équestre372. Powołujący się na prace Mispouleta i Bouché-Leclercqa, Ernest Carette zapropono- wał podobny sposób opisu organizacji kancelarii cesarskiej373.

368 Mispoulet 1882: 279. 369 Mispoulet 1882: 279 przyp. 1. 370 Mispoulet 1882: 280. Stwierdzając ten fakt, uczony (Mispoulet 1882: 280 przyp. 6) powołał się na pracę Hirschfelda. 371 Bouché-Leclercq 1886: 164. 372 Bouché-Leclercq 1886: 164. 373 Carette 1895: 194. 142 Rozdział I

Nie tylko francuscy badacze, opisując administracyjne zagadnienia, czerpali z dorobku niemieckich uczonych. Ustalenia niemieckojęzycznej historiografii stanowiły zasadniczy punkt odniesienia także dla znakomitego polskiego romanisty, eru- dyty, Teodora Dydyńskiego — autora pracy pt. Cesarz Hadryan. Studyum historyczno-prawne, powstałej pod koniec XIX stulecia374. We wspomnianym studium określił on charakter dworskiej służ- by (jak sam podał, zastępców cesarskich) jako przeważnie prywatny a nie państwowy375. Dydyński wprost pisał o administracyjnym procesie, polegającym na ewolucji prywatnych pałacowych se- kretariatów w urzędy państwowe. Uznając ważność reform Hadriana i powołując się na ustalenia Hirschfelda, stwierdzał bowiem: W ścisłym związku z powyższą radą (consilium principis — K.K.) pozostawała przy Hadryanie i kancelarya cesarska, która z instytucji prywatnej stała się państwową. Zarządzali nią już nie wyzwo- leńcy, jak dawniej, ale rycerze. Urzędy dworskie (officia palatina) ab epistulis, a libellis, a memoria, a studiis, a cognitionibus zaliczano teraz do państwowych, administracyjnych376. W innym miejscu zaś polski uczony zauważał: Znikał czysto prywatny charakter urzędników mianowanych przez cesarza: ich stanowisko zastępcze, nieurzędnicze stawało się państwowem377. Szczególnie interesujące podejście badawcze do omawianego zagadnienia zaprezentował niemiecki uczony Ernst Herzog, który w rozdziale dotyczącym pałacowych urzędów porówny-

374 W tym samym roku, w którym ukazała się praca Teodora Dydyń- skiego, czyli w roku 1899, opublikowana została na łamach warszawskiego miesięcznika Ateneum. Pismo naukowe i literackie także recenzja wspomnianej monografii. Krytyk literacki Henryk Galle dostrzegł jej wyjątkowość, stwierdzając, że studyum prawne, oparte na szerokiéj erudycyi, jest u nas praw- dziwą rzadkością. Z tém większą tedy przyjemnością witamy niniejszą pracę […], zalecającą się sumienném wniknięciem w istotę i ducha prawa rzymskiego. 375 Dydyński 1899: 82. 376 Dydyński 1899: 102. 377 Dydyński 1899: 84. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 143 wał często cesarski dom do domus privata, a samego cesarza — do Privatmann378. Herzog zwrócił uwagę na polityczny charakter sekretariatów kancelarii cesarskiej. Uznał je bowiem za politisch wichtige Dienstzweige im kaiserlichen Haushalt379. Najciekawsze stwierdzenie dotyczyło jednak określenia charakteru stanowisk w cesarskim gospodarstwie: Die Stellungen im kaiserlichen Haush- alt, welche unmittelbar staatlichen Funktionen dienen und seit Claudius als solche offiziell anerkannt sind, heben sich eben dadurch aus, dass sie später mit Rittern besetzt werden380. W odróżnieniu od pozostałych omówionych przeze mnie uczonych Herzog podkreślił, że pra- com wykonywanym przez sekretarzy przysługiwał status służ- by państwowej, oficjalnie zaś zaczęto je uznawać za państwowy urząd od czasów Klaudiusza, czego dodatkowe potwierdzenie stanowi fakt późniejszego objęcia ich przez ekwitów. Co więcej, Herzog odnotował, że […] erst Claudius seine Freigelassenen wie Staatsbeamte und die obersten unter denselben wie Minister stellte381. Ponadto niemiecki uczony zauważył, że wyjątkowe obowiązki wykonywane na cesarskim dworze przez sekretariaty kancelarii nie mogą być traktowane na równi z tymi wypełnianymi w domach osób prywatnych. Herzog stwierdził: Die Folge dieser beson- deren Stellung im kaiserlichen Hofhalt aber ist weiter, dass dieselben Funktionen nicht mehr mit den gleichen Bezeichnungen im Haushalt eines Privatmanns geführt werden dürfen382. Z powyższych rozważań wynika, że twierdzenie Aloysa Win- terlinga, jakoby dopiero współcześni badacze, tacy jak Gérard Boulvert czy Henriette Pavis d’Escurac, przyjęli zupełnie odmienne postrzeganie kwestii dychotomicznego podziału na sfe- rę prywatną i publiczną, nie jest do końca słuszne383. Wydaje się

378 Herzog 1887: 778–790. 379 Herzog 1887: 781. 380 Herzog 1887: 781. 381 Herzog 1887: 780. 382 Herzog 1887: 781–782. 383 Winterling 2009: 65. 144 Rozdział I bowiem, że już przed piszącymi w drugiej połowie XX wieku francuskimi uczonymi podobny pogląd zaprezentował właśnie Ernst Herzog w książce wydanej w 1887 roku384. Mianowicie badacz ten uznał, że już od panowania Klaudiusza wyzwoleń- cy-urzędnicy jako sekretarze wykonywali bezpośrednie zadania państwowe (publiczne). Stwierdzenie to było sprzeczne z tezą Mommsena czy Hirschfelda, która sformułowana w drugiej po- łowie XIX wieku stanowiła — jak starałem się wyżej wykazać — podstawę dla rozważań dawnej historiografii, nie tylko tej niemieckiej, ale również francuskiej i polskiej. Warto również podkreślić, że uczeni nie wypracowali wspól- nej definicji kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu, pomimo licznych, mniej lub bardziej szczegółowych rozważań dotyczą- cych tej struktury administracyjnej, prowadzonych w drugiej po- łowie XIX wieku. Trudność zdefiniowania kancelarii cesarskiej jako funkcjonującej w ramach cesarskiego pałacu (gospodarstwa domowego), złożonej z poszczególnych urzędów kompletnej struktury administracyjnej determinowała w drugiej połowie XIX wieku niejednakowy sposób jej opisu. Ówcześni uczeni przyjmowali w tej kwestii określone kryteria klasyfikacji urzę- dów. Jedną z podstawowych przesłanek przesądzających o przy- należności sekretariatu do kancelarii cesarskiej stanowił fakt jego funkcjonowania (bądź niefunkcjonowania) w ramach prokuratorskich stanowisk. Właśnie na podstawie tego kryterium część badaczy wykluczyła sekretariat a rationibus (często określany jako Reichsfinanzministerium) z kancelarii cesarskiej. Wydaje się, że w 1877 roku Otto Hirschfeld uczynił to jako pierwszy. W rozdziale poświęconym kancelarii cesarskiej badacz ten stwierdził, że a rationibus — Verwaltugsamt już za panowania Hadriana sprawowany był przez ekwickiego prokuratora385. Z kolei sekretariaty

384 Herzog 1887: 778–790. 385 Hirschfeld 1877: 201: Auszunehmen davon ist nur das Amt a rationibus, das schon früh zu einem wirklichen Verwaltungsamt geworden und auch Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 145 ab epistulis, a libellis, a memoria, a studiis oraz a cognitionibus uznał za stanowiska niezwiązane z Finanzverwaltung, które nigdy nie były sprawowane przez właściwych prokuratorów386. Właśnie te stanowiska Hirschfeld omówił w rozdziale Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath387. Podobnie jak Hirschfeld relacje pałacowych sekretariatów ze stanowiskami prokuratorskimi opisał Otto Karlowa388. Uznał on przypadek a rationibus za wyjątkowy, gdyż urząd ten, inaczej niż Hausämter, piastowany był właśnie przez

äusserlich durch Hadrian zu einer ritterlichen Procurator gestempelt worden ist. Hirschfeld, mając świadomość tego, że także piastujący urząd a rationibus wyzwoleńcy posiadali tytuł prokuratora, twierdził stanowczo, że to wła- śnie Hadrian dokonał consitutioneller Act, na mocy którego trzy urzędy dworskie przejęte zostały przez ekwitów z rąk wyzwoleńców, przy czym jedynie Finanzamt — a rationibus można od tego czasu klasyfikować jako ekwickie stanowisko prokuratorskie, Hirschfeld 1877: 32. Charakterystycz- ną cechą narracji Hirschfelda było przypisywanie wielu reform administracyjnych właśnie cesarzowi Hadrianowi. Wydaje się, że uznanie a rationibus za ekwickie stanowisko prokuratorskie, funkcjonujące od panowania na- stępcy Trajana w strukturach administracyjnych, nie znajdowało potwierdzenia w ówcześnie znanych źródłach. Zob. Cuq 1884: 395. Por. CIL XIV 2104 = ILS 1475; HA, Hadr. 22, 8. Jeszcze w 1917 roku Richard H. Lacey (Lacey 1917: 40) napisał: We have no sure example under Hadrian of the a rationibus […]. Ponadto badacz ten (Lacey 1917: 40 przyp. 37), powołując się na sporządzoną przez Friedländera listę urzędników a rationibus, odnotował: In the first century of the empire, the highest financial officer in the emperor’s service, the procurator a rationibus, was so far as known to us, a freedman. 386 Wypada zauważyć, że na tych ustaleniach Hirschfelda wzorował się później anglosaski uczony Harold Mattingly (Mattingly 1910: 86), który napisał: Of these [ministeria principatus — K.K.] the ‘a rationibus’ alone could be regarded as a procuratorship; the ‘ab epistulis’, ‘a libellis’, ‘a studiis’, and ‘a cognitionibus’ on the other hand lacked the financial character, which was bound up with the meaning of the word ‘procurator’. Innego zdania był Frank Frost Ab- bott (Abbott 1911: 362), który pisał, że the principal bureaus attached to the imperial household were those a rationibus, ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, and a memoria. 387 Hirschfeld 1877: 201–218. 388 Karlowa 1885: 538. 146 Rozdział I prokuratorów. W rozdziale poświęconym sekretariatom kancelarii cesarskiej niemiecki romanista omówił natomiast cztery stanowiska: ab epistulis, a libellis, a cognitionibus i a memoria389. Warto w tym miejscu odnotować, że rozumienie stanowiska prokuratorskiego zaprezentowane przez Karlowę było odmienne od tego przedstawionego przez Hirschfelda. Karlowa definiował bowiem prokuratora jako przede wszystkim reprezentanta władzy swojego mocodawcy (cesarza), realizującego cesarskie zadania. Z kolei Hirschfeld zawsze łączył posadę prokuratora z admini- stracją finansową lub zajmowaniem się sprawami finansowymi. Wypada także podkreślić, że część piszących w XIX wieku badaczy łączyła a rationibus ze stanowiskiem prokuratorskim, uznając przy tym za prokuratora jednego z dwóch cesarskich wyzwo- leńców — opisanego przez Stacjusza (Silv. 3, 3) Claudiusa Etru- scusa bądź przedstawionego w treści inskrypcji (CIL XIV 2104) T. Aureliusa Aphrodisiusa, działającego jako proc. Aug. a rationibus jeszcze przed adoptowaniem Antoninusa przez Hadriana, na co wskazuje imię tegoż wyzwoleńca390. Inna zaś grupa uczonych wiązała sekretariat a rationibus z ustanowionym przez cesarza Hadriana ekwickim stanowiskiem prokuratorskim391. Badacze dostrzegali wprawdzie występujący w treści inskrypcji (CIL VI 40489) tytuł proc. ab epistulis et a patrimonio Titiniusa Capito, lecz uznawali go za niewłaściwy bądź sprzeczny z użytym w inskrypcji kontekstem392. Omówione wyżej prace autorstwa Hirsch- felda i Karlowy stanowiły istotny impuls dla kolejnych badaczy. Jean-Baptiste Mispoulet, wzorując się na przywołanym w przypisie Hirschfeldzie393, stwierdził, że les employés de ces bureaux

389 Karlowa 1885: 544–549. 390 Cuq 1884: 395; Herzog 1887: 667 przyp. 5. Zdaniem Cuqa (1884: 395) dopiero od połowy II wieku prokuratorskie stanowisko do spraw rachun- kowości przekazane zostało osobom z ordo equester. 391 Friedländer 1888: 171–172; Hirschfeld 1877: 32; Liebenam 1886: 51. 392 Hirschfeld 1877: 201 przyp. 1; Mispoulet 1882: 280 przyp. 3. 393 Mispoulet 1882: 280 przyp. 3. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 147

(ab epistulis, a libellis, a memoria, a cognitionibus — K.K.), à la dif- férence du fonctionnaire financier a rationibus, ne furent jamais quali- fiés procuratores394. Z kolei niemiecki uczony Max Zoeller, za Otto Karlową, wykluczył urząd a rationibus ze struktury kancelarii ce- sarskiej395. Stwierdził bowiem wyraźnie: doch verwandelt sich der a rationibus später in einen procurator396. Z drugiej jednak strony inni badacze, tacy jak Johan Nicolai Madvig, August Bouché- Leclercq, Ernst Herzog czy Pierre Willems, zaliczyli stanowisko a rationibus w skład omawianej struktury administracyjnej397. Co interesujące, badacze ci omówili urząd do spraw rachunkowości w tych częściach swoich prac, które nie były poświęcone proble- matyce kancelarii cesarskiej, a właśnie sprawom finansowym398. Wprawdzie Édouard Cuq omówił a rationibus w rozdziale Les principes officiorum 399, jednak już na początku swojego wywodu jako pomocnicze stanowiska, które odpowiadały za funkcjonowanie consilium principis, wymienił jedynie sekretariaty: a libellis, a studiis, a cognitionibus oraz ab epistulis400. Ówcześni badacze nie tylko różnili się w kwestii pojmowania struktury kancelarii cesarskiej. Przyjmując kryterium hierarchicz- ności urzędów, formułowali także różnorodne wnioski na temat doniosłości poszczególnych sekretariatów kancelarii cesarskiej w ramach administracyjnych bądź politycznych struktur. Otto Hirschfeld, Gustav Kretschmar oraz Ernst Herzog, podając róż- ne uzasadnienia dla swoich stwierdzeń, wskazywali na sekretariat a rationibus jako na ten najważniejszy lub, inaczej mówiąc,

394 Mispoulet 1882: 279–280. 395 Zoeller 1895: 312–314. 396 Zoeller 1985: 312. 397 Madvig 1881: 559–560; Bouché-Leclercq 1886: 164; Willems 1888: 428–429. 398 Madvig 1881: 560; Bouché-Leclercq 1886: 164 przyp. 3; Willems 1888: 429; Herzog 1887: 667. 399 Cuq 1884: 394–397. 400 Cuq 1884: 361. 148 Rozdział I najbardziej znaczący urząd. Ten pierwszy uczony często zwra- cał uwagę na potęgę i polityczne znaczenie a rationibus Pallasa oraz na ważną pozycję prokuratorskiego Reichsfinanzministerium w Cesarstwie Rzymskim401. Z kolei Kretschmar uznał urząd do spraw rachunkowości (określony przez niego również mianem Art von Reichsfinanzministerium) za najbardziej znaczący organ pałacowej administracji, gdyż sekretariat a rationibus odpowiadał za wszystkie cesarskie rachunki i wydatki fiskusa402. Natomiast sekretariaty a libellis i ab epistulis Kretschmar ocenił jako te o kaum geringere Bedeutung. Z kolei zdaniem Herzoga uprzywilejowana pozycja a rationibus wynikała z faktu, że w późniejszym czasie jedynie ten urzędnik w ramach kategorii pałacowych sekretaria- tów posiadał tytuł prokuratora403. Ponadto Herzog, wskazując na przedstawionego przez Stacjusza Claudiusa Etruscusa, stwier- dził, że wyzwoleniec noszący tytuł a rationibus bądź procurator a rationibus znajdował się na szczycie całej administracji (Spitze der ganzen Verwaltung)404. Przywołana wyżej teza nie była jednak jedyną. Odmienne od prezentowanych badaczy zdanie posiadał Max Zoeller, który zauważył, że spośród pałacowych sekretaria- tów, pomocniczych urzędów, właśnie ab epistulis i a libellis były tymi najważniejszymi405.

401 Hirschfeld 1877: 30–33. Teodor Dydyński (Dydyński 1899: 102 przyp. 8), zapewne zainspirowany stwierdzeniami przywołanego w przypisie Hirschfelda, także uznał a rationibus za najważniejszy urząd dworski. 402 Kretschmar 1879: 22: Das bedeutendste dieser Cabinetsämter ist das Rechnungsamt, a rationibus, in welchem die Einnahmen aller kaiserlichen Kassen zusammenfliessen und von welchem aus die sämmtlichen Ausgaben des Fiscus angewiesen werden und das man also in der That als eine Art von Reichsfinanz- ministerium bezeichnen kann. 403 Herzog 1887: 782: Dieses zeigt seine Sonderstellung darin, dass es spatter allein von dieser kategorie den Titel der Prokurator erhält. 404 Herzog 1887: 667. 405 Zoeller 1895: 313: Die wichtigsten der oben erwähnten Gehilfenämter waren die ab epistolis und a libellis. Ursprünglich reine officia palatina, hatten sie sich allmählich in die wichtigsten Staatsämter verwandelt. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 149

Analiza dawnych opisów kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu prowadzić może do jeszcze jednej konstatacji. Mianowi- cie na wybór sekretariatów opisywanych przez niektórych badaczy wyłączny wpływ mogło mieć — jak wolno nam przypusz- czać — twierdzenie, że późnoantyczne sekretariaty pałacowe stanowią w pewnym sensie kontynuację określonych rozwiązań administracyjnych znanych z epoki pryncypatu. Stąd niektórzy badacze, tacy jak: Jean-Baptiste Mispoulet, Otto Karlowa czy Au- gust Bouché-Leclercq, w rozdziałach poświęconych kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu opisywali jedynie cztery urzędy: a cognitionibus, ab epistulis, a libellis i a memoria, mając przy tym na uwadze działające od panowania Dioklecjana scrinia: epistularum, libellorum et cognitionum sacrarum oraz memoriae406. Po omówieniu czterech sekretariatów z okresu wczesnego Cesarstwa Bouché- Leclercq wyraźnie stwierdził: La direction des quatre grands bureaux est alors centralisée, et les quatre chefs (magistri scriniorum) sont placés sous la dependence directe du magister officiorum ou prévôt du palais407. Wydawać by się mogło, że można podzielić refleksje dotyczą- ce kancelarii cesarskiej, biorąc pod uwagę profesję konkretnego badacza, i na przykład zakwalifikować Theodora Mommsena, Otto Karlowę i Édouarda Cuqa jako historyków prawa, Émile’a Eggera, Ludwiga Friedländera jako filologów klasycznych,

406 Mispoulet 1882: 281–282, 328–329; Karlowa 1885: 544–546, 834–836; Bouché-Leclercq 1886: 164–165. Przedstawiony w treści inskrypcji (CIL VI 510 = ILS 4152) z Rzymu tytuł magister libellorum et cognitionum sacrarum w pełni oddaje powiązanie scrinium libellorum z cognitiones. Tytuł ten potwierdzony jest dla połowy IV wieku, por. Liebs 2006: 141–142 przyp. 40. Po sprawowaniu wspomnianego urzędu jurysta Sextilius Agesilaus Aedesius piastował kolejne pałacowe urzędy, magister epistularum oraz, przed rokiem 355, magister memoriae. PLRE I: 15–16. Por. Liebs 2010: 97–98 nr 29.2. Rów- nież zaprezentowany w Codex Iustinianus (C., de novo cod. comp. 1; de Iusti- niano cod. confirm. 2) tytuł magister scrinii libellorum sacrarumque cognitionum przedstawia bezpośredni związek cognitiones ze scrinium libellorum. 407 Bouché-Leclercq 1886: 165. 150 Rozdział I a Otto Hirschfelda jako przede wszystkim epigrafika, a następ- nie postrzegać ich opisy cesarskiej administracji pałacowej wła- śnie przez ten pryzmat. Takie rozróżnienie — właściwe współ- czesnym specjalizacjom nauk o starożytności — jest bezcelowe. Cechujące XIX-wieczną historiografię pozytywistyczne postrzeganie przeszłości skutkowało wiarą w możliwość całościowego poznania i zrozumienia czasów antycznych. Środkiem do osią- gnięcia tego celu miał być przede wszystkim znakomity, wszech- stronny warsztat naukowy. Badacze, którzy opisywali kancelarię cesarską okresu pryncypatu, z pewnością dysponowali takim właśnie warsztatem naukowym408. Opisujący kancelarię romanista Theodor Mommsen wykazywał się jednocześnie doskonałą znajomością źródeł narracyjnych, a epigrafik Otto Hirschfeld — późnoantycznych kodeksów prawa. Ponadto nie było wyjąt- kiem to, że filolodzy klasyczni, tacy jak Madvig czy Herzog, pisali wówczas podręczniki traktujące o administracji (Verwaltung) i konstytucji (Verfassung) państwa rzymskiego. Te zależności doskonale podsumował już w 1879 roku Gustav Kretschmar, który stwierdził: Das öffentliche Recht des römischen Staates ist ein Gebiet, auf welchem sich der Philolog, der Historiker und der romanistische Jurist begegnen409.

408 Na przykład o Mommsenie Friedrich Ebel (Ebel 1992: 476) trafnie napisał: sein Geist kam ebenso der Philologie wie der Geschichte und der Recht- swissenschaft zugute. Już na początku XX wieku podobną opinię wyraził polski historyk prawa rzymskiego Ignacy Łyskowski. W zamieszczo- nej w Kwartalniku Historycznym recenzji składającego się z dwóch części podręcznika Historya prawodawstwa rzymskiego autorstwa Fryderyka Zolla (Starszego) Łyskowski (1907: 118) napisał: W jak wysokim stopniu uwzględ- nienie historyi i filologii przyczynia się do wzmocnienia badań na polu prawa rzymskiego, to wykazał Mommsen, który równomiernie panował na wszystkich trzech polach. 409 Kretschmar 1879: 3. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu 151

Recenzujący pracę Theodora Mommsena Römische Staatsrecht Ja- cob Bernays wyraził podobną myśl: Nachdem während fast vier Jahrhunderten seit dem Anbrechen der modernen Wissenschaft Rom und alles Römische ein Feld der Arbeit und ein Stoff des Nachdenkens für Philologen, Juristen und Staatsmänner gewesen ist, beginnt erst jetzt Theodor Mommsen dem Mangel eines systematischen Staatsrecht abzuhelfen410. Oceniając znaczenie zaprezentowanych badań, należy również pamiętać o tym, w jakim momencie dziejów pisali owi ucze- ni411. Dla francuskiej historiografii był to bowiem ważny okres szukania korzeni XIX-wiecznych francuskich urzędów — Secre- tairerie d’État i Conseil d’État412. Francuski uczony Victor Duruy porównał nawet antyczne sekretariaty do złożonej z secrétaires d’État — organisation ministérielle413. Z kolei niemiecki badacz Otto Hirschfeld, pisząc o gabinecie cesarzy rzymskich (kaiserliche Kabinett) funkcjonującym za panowania Klaudiusza oraz o zreformowanej przez Hadriana kancelarii cesarskiej (kaiserliche Kanzlei), miał na myśli — jak się wydaje — dwie, posiadające różny charakter, instytucje414. Jego zdaniem Kabinett był przede wszystkim polityczną instytucją, w której główną rolę odgrywali wpływowi wyzwoleńcy cesarscy, Kanzlei zaś to już kierowany przez profesjonalnych ekwitów państwowy urząd odpowiedzialny za tworzenie cesarskich dokumentów. Możliwe, że po- wyższe nowożytne rozróżnienie terminologiczne, odnoszące się

410 Bernays 1885: 258. Recenzja ta najpierw ukazała się w 1875 roku na łamach Deutsche Rundschau, Januar 1875, hrsg. J. Rodenberg, 54–68. 411 Problematyka koncentrująca się na szeroko rozumianej kulturowej genezie omawianych studiów — zaprezentowana przeze mnie jedynie szkicowo — zasługuje na bardziej pogłębioną analizę. 412 Na temat historii francuskiej Rady Stanu (Conseil d’État) oraz jej politycznej, administracyjnej, legislacyjnej i jurysdykcyjnej działalności w latach 1852–1919 — zob. Parodi 1974: 461–709. 413 Duruy 1876: 273. 414 Hirschfeld 1905: 321. 152 Rozdział I do czasów Cesarstwa Rzymskiego, wynikało z uwarunkowań kulturowo-politycznych XIX-wiecznych Niemiec, gdzie Kabinett pełnił funkcję polityczną, a Kanzlei (zwłaszcza w odniesieniu do średniowiecza i wczesnej nowożytności), jako instytucja cesarska, królewska, papieska bądź biskupia, zajmowała się przede wszystkim sporządzaniem dokumentów (Urkunden)415. We wszystkich zaprezentowanych wyżej opisach kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu przeważają elementy społeczno- administracyjne oraz formalno-prawne. Jedynie autorzy monografii, tacy jak Édouard Cuq czy Ludwig Friedländer, starali się stworzyć listy urzędników oraz na ich podstawie opisać historię poszczególnych sekretariatów. Jednak w porównaniu z innymi pracami traktującymi o zagadnieniu kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu to właśnie rozdział autorstwa Otto Hirschfelda wydaje się najbardziej szczegółowy i obszerny, zaś zawarte w nim zestawienie oraz opis kilku sekretariatów pozwalają na porów- nawczy, a tym samym najszerszy, umożliwiający dostrzeżenie wielu analogii, ogląd prezentowanej problematyki.

415 Por. Tennant 1985: 69; Malitz 1987: 51 przyp. 1. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 153

Rozdział II Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu

Ils est impossible de suivre les développements de cette institution et de dire exactement ce qu’elle a été à son origine. J.-B. Mispoulet1

1. Sekretariat a memoria w historiografii W Cesarstwie Rzymskim okresu pryncypatu administracja cen- tralna stanowiła niezwykle ważny filar władzy publicznej. Praw- dopodobnie od czasów Hadriana system rzymskiej administracji opierał się na trzech typach urzędów: militiae, publica oraz palatina2. Z poprzedniego rozdziału wynika, że prowadzone już w drugiej połowie XIX wieku badania nad kancelarią cesarską dotyczyły głównie zagadnienia jej struktury, kompetencji urzęd- ników, udziału w prawotwórstwie oraz, w mniejszym stopniu, prozopografii. Opisywano również urzędników kancelarii cesarskiej jako doradców cesarza, odgrywających istotną rolę na scenie politycznej w dobie wczesnego pryncypatu. Najczęściej opisywane sekretariaty ab epistulis i a libellis, które były odpowiedzialne bądź współodpowiedzialne za tworzenie reskryptów cesarskich (epistulae i subscriptiones) w okresie pryncypatu, poja-

1 Mispoulet 1882: 281. 2 Aurel. Vict., Epit. Caes. 14, 11. 154 Rozdział II wiały się w refleksji badawczej specjalistów zwykle na marginesie ich głównych rozważań3. Ze względu na charakter źródeł oraz ich niewielką liczbę najwięcej problemów sprawia uczonym badanie sekretariatu a memoria. Mimo licznych rozważań w tej materii uczeni nie są w stanie definitywnie ustalić nawet kompetencji tych urzędni- ków4. Ponadto samo określenie czasu pojawienia się sekretarzy a memoria stanowi kwestię sporną. Niektórzy uczeni, korzystając z prac napisanych pod koniec XIX i na początku XX wieku, po- wtarzają błędnie dawne ustalenia naukowe w tym względzie5, nie zwracając uwagi na fakt, że nowe — odkryte w drugiej po- łowie XX wieku źródła (głównie inskrypcje) — skłaniają do aktualizacji badań. Dotychczas w literaturze naukowej jedynie Mi- chael Peachin podjął próbę gruntownego opracowania The Of- fice of the Memory6. Ów badacz z Uniwersytetu Nowojorskiego przedstawił historię tego urzędu zarówno w okresie pryncypatu, jak i późnego Cesarstwa Rzymskiego. Jego artykuł składają- cy się z części prozopograficznej oraz części dotyczącej genezy i struktury urzędu, jak również kompetencji urzędników, wpisu- je się w badania nad centralną administracją antycznego Rzymu. Stworzenie przez Peachina listy prezentującej kolejnych urzęd- ników oraz próba omówienia kompetencji a memoria wydają się dla epoki pryncypatu niewystarczające. Niniejszy szkic ma na celu opisanie osób sprawujących ten urząd w okresie od Augu- sta do Dioklecjana, zwłaszcza onomastyczną analizę ich imion, oraz ustalenie właściwych im kompetencji. W badaniach swoich wykorzystałem głównie metodę prozopograficzną7.

3 Na temat historii tych dwóch sekretariatów w okresie od Augusta do Hadriana — zob. Kłodziński 2011. 4 Zob. Millar 1977: 82; Millar 1982: 5; Peachin 1989: 199; Eck 1998: 74; Eck 2000: 243. 5 Tak np. Schiller 1978: 479; Amielańczyk 2006: 52. 6 Peachin 1989: 168–208. 7 Na temat badań i metody prozopograficznej — zob. s. 26 przyp. 68. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 155

Kiedy pojawił się urzędnik a memoria w administracji cesarskiej? W tej kwestii nigdy w nauce nie panowało opinio communis. Dla badaczy starających się odpowiedzieć na to pytanie najważ- niejszymi źródłami pozostawały inskrypcje oraz antyczne dzieła narracyjne. Édouard Cuq w znakomitej pracy pt. Le Conseil des Empereurs d’Auguste à Dioclétien stwierdził, że tytuł a memoria występuje wraz z tytułem a cubiculo i a diplomatibus w treści inskrypcji z II wieku8. Za najwcześniejsze potwierdzenie urzędu a memoria francuski historyk prawa rzymskiego uznał inskrypcję z Rzymu, która przedstawia cesarskiego wyzwoleńca — Aeliu- sa Cladeusa, urzędnika a memoria et cubiculo9. Tym samym Cuq wywnioskował, że prawdopodobnie Hadrian utworzył sekretariat a memoria10. Podobnie uczynił Otto Hirschfeld. Zauważył on wprawdzie, że: Die Inschrift C. VI, 8618 eines Sklaven des Aelius Cleadeus a memoria et a cubiculo Aug. gehört sicher noch dem zweiten Jahrhundert an11, lecz również wskazał na Hadriana jako na tego władcę, który prawdopodobnie włączył interesujący nas sekretariat do kancelarii cesarskiej12. Również dla Otto Seecka początek funkcjonowania urzędu w cesarskiej administracji jest związany z inskrypcją przedstawiającą Aeliusa Cladeusa13. Co więcej, także Léon Homo wskazał na cesarza Hadriana jako na tego władcę, który ukończył organizację kancelarii i utworzył piąty sekretariat — a memoria14.

8 Cuq 1884: 397. Francuski badacz w swym stwierdzeniu opiera się na treści dwóch inskrypcji (CIL VI 8618; CIL X 1727). 9 Cuq 1884: 397. CIL VI 8618 = ILS 1672: D(is) M(anibus) / Ctesiae Aelii Cla/dei a memoria / et cubiculo Aug(usti) / ser(vae). 10 Cuq 1884: 401: C’est Hadrien qui vraisemblablement institua l’a memoria. 11 Hirschfeld 1905: 334 przyp. 6. 12 Hirschfeld 1905: 334: Zu diesen kaiserlichen Kabinettsämtern hat sich wahrscheinlich seit Hadrian das scrinium a memoria gesellt. 13 Seeck 1921: 897: Die älteste Erwähnung eines entsprechenden Amtes ist Dessau 1672 = CIL VI 8618. 14 Homo 1962: 310. 156 Rozdział II

Z drugiej jednak strony niektórzy badacze, w większości zna- jący inskrypcję ukazującą Aeliusa Cladeusa, łączyli genezę funkcjonowania a memoria z okresem III wieku bądź bardziej precyzyjnie, z panowaniem Karakalli. Jaka była tego przyczyna? Wydaje się, że dla tych badaczy kluczowe znaczenie w kwestii początku urzędu miały relacje Herodiana, Kasjusza Diona oraz autora póź- noantycznej Historia Augusta15. Poza tym przedstawiony w treści inskrypcji Aelius Cladeus sprawował funkcję a memoria et cubiculo, a nie a memoria. Funkcjonowanie a memoria jako pojedyn- czego urzędu nowożytni uczeni datowali powszechnie właśnie na okres panowania cesarzy z dynastii Sewerów16. I tak, Ludwig Friedländer, znając zdanie Cuqa i nie przecząc jego stwierdzeniu w tej kwestii, uważał, że das officium a memoria ist erst seit Cara- calla bestimmt nachzugweisen17. Podobnego zdania byli francuscy badacze, Jean-Baptiste Mispoulet oraz Auguste Bouché-Leclercq, którzy uważali, że pierwsza wzmianka o sekretariacie a memoria pochodzi z czasów Karakalli18. Również Pierre Willems uznał a memoria za urząd funkcjonujący w strukturach administracyjnych przynajmniej od panowania Karakalli19. Co interesujące, badacz ten, powołując się na ustalenia Cuqa, stwierdził: il (a memoria — K.K.) fut probablement institué par Adrien20. Warto podkre- ślić, że część badaczy bez dokonywania analizy źródłowej uzna- wała pewne tezy za bezsporne. Stąd na przykład według niemieckich uczonych, Otto Karlowy, Wilhelma Liebenama, Ernsta Herzoga czy Maxa Zoellera, sekretariat a memoria po raz pierw-

15 Her. 4, 8, 4; Cass. Dio 78, 32; HA, Car. 8, 4. 16 Cuq 1884: 398; Seeck 1921: 897–898; Fluss 1931: 656. 17 Friedländer 1888: 190. 18 Mispoulet 1882: 281; Bouché-Leclercq 1886: 165: le bureau a memoria n’apparait que sous Caracalla. 19 Willems 1888: 428. 20 Willems 1888: 428 przyp. 8. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 157 szy wzmiankowany jest w okresie rządów Karakalli21. Pewny swego stwierdzenia był również Abel Hendy Jones Greenidge, który utrzymywał, że the official a memoria is first mentioned about the time of the Emperor Caracalla22. Z kolei Gustav Kretschmar stwierdził ogólnie, że a memoria dołączył do urzędów kancelarii cesarskiej w III wieku23. Bardziej ostrożny w kwestii określenia genezy urzędu był Gustave Bloch, który uważał, że l’institution de l’office a memoria dont la premier titulaire daté est contemporain de Caracalla, mais qui peut avoir été créé plus tôt, dans la courant ou à la fin du II° siècle24. Z kolei według Franka F. Abbotta office a memoria […] was established in the second century25. Dla Maxa Flussa, który wnikliwie zbadał źródła i zapoznał się z literaturą tematu, było prawdopodobne, że a memoria funkcjonował w strukturach administracyjnych od czasów Hadriana26. Kwestia czasu utworzenia sekretariatu a memoria stanowiła wyzwanie także dla piszących w drugiej połowie XX wieku badaczy, którzy przedstawiali różne koncepcje genezy wspomnianego urzędu. W książce pt. Roman law: Mechanisms of Develop- ment A. Arthur Schiller zauważył, że the a memoria is a late creation of the early 3rd century27. Co interesujące, autor, stwierdzając ten fakt, powołał się na Otto Hirschfelda i Maxa Flussa, których to zdanie było zupełnie inne w tej kwestii28. Równie ryzykowne stwierdzenie znajdujemy w pracy Krzysztofa Amielańczyka pt.

21 Karlowa 1885: 545: etwa seit der Zeit des Caracalla; Liebenam 1886: 57: welches erst seit Caracalla erscheint; Herzog 1887: 783 przyp. 3: Das erste genau datierbare Beispiel bildet ein Freigelassener des Caracalla nach Herod. 4, 8, 4 […]; Zoeller 1895: 314: Zur Zeit des Kaisers Caracalla wird das Amt a memoria erwähnt. 22 Greenidge 1901: 419. 23 Kretschmar 1879: 62 przyp. 20. 24 Bloch 1878: 723. 25 Abbott 1911: 362. 26 Fluss 1931: 655: Es tritt wahrscheinlich erst seit Kaiser Hadrian entgegen. 27 Schiller 1978: 479. 28 Schiller 1978: 479 przyp. 21. 158 Rozdział II

Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana. Polski romanista stwierdził, powołując się na pracę Teodora Dydyńskiego z końca XIX wieku, że sekretariat a memoria nie jest potwierdzony dla czasów Hadriana29. Przeciwną tezę, wskazującą właśnie na Hadriana jako na twórcę tego urzędu, prezentowała liczna grupa współczesnych badaczy, takich jak: John Crook, Gérard Boulvert, Paul Petit, Jochen Bleicken, Frank M. Ausbüttel czy też Karl Christ30. Jeszcze w wydanym w 2010 roku podręczniku prawa rzymskiego publicznego Antoni Dębiński, Joanna Misz- tal-Konecka, Monika Wójcik uznali cesarza Hadriana za twórcę urzędu a memoria31.

2. Sekretarze a memoria w ujęciu prozopograficznym Czy w rzeczywistości Hadrian był twórcą sekretariatu a memoria? Inskrypcja (il. 11) z Rzymu, opublikowana w L’Année Épigra- phique w 1990 roku, przedstawia wyzwoleńca cesarza Klaudiu- sza bądź Nerona — Ti. Claudiusa Aesiusa32, który po sprawowaniu funkcji procurator aedium sacrarum locorumque publicorum został osobistym pomocnikiem (accensus) cesarza, a następnie objął sekretariat a memoria33. Niemożność precyzyjnego wskazania cesarza, którego wyzwoleńcem był Ti. Claudius Aesius,

29 Amielańczyk 2006: 52. Powołując się na Greenidge’a, Amielańczyk (2006: 52 przyp. 161) dodał, że a memoria piastował urząd za czasów Ka- rakalli. 30 Crook 1955: 141; Boulvert 1970: 284–285 przyp. 138; Petit 1971: 139; Bleicken 1981: 163; Ausbüttel 1998: 12–13; Christ 2009: 438. 31 Dębiński, Misztal-Konecka, Wójcik 2010: 63–64. 32 Możliwe jest również, że ten Tiberius Claudius Aesius jest przedstawiony w treści innej inskrypcji (CIL VI 7414) z Rzymu. Przypuszczenie opiera się na zgodności z uszkodzonym gentilicium i pełnym cognomen. 33 AE 1990, 72: Ti(berius) Claudius / Aug(usti) l(ibertus) Aesius / a memoria / accensus et / procurator aedium / sacrarum locorumq(ue) publicorum. Najpierw inskrypcja ta została opublikowana przez C. Lo Giudice w La collezione epi- grafica dei Musei Capitolini. Inediti, revisioni, contributi al riordino. Tituli 6, ed. S. Panciera, Rome 1987: 86–88. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 159 wynika z zachowanego w treści inskrypcji imienia wyzwoleń- ca (a dokładnie jego praenomen i gentilicium)34. Niewykluczone, że Ti. Claudius Aesius piastował urząd sekretarza a memoria za panowania zarówno Klaudiusza, jak i Nerona. W końcu urzęd- nicza służba wyzwoleńców — dłuższa od ekwickiej — trwała zwyczajowo dziesięć lub więcej lat35. Cursus Claudiusa Aesiusa przedstawiony jest w sposób „zstępujący” (cursus inversus). Tym samym urząd a memoria stanowił najwyższe stanowisko w karierze tego wyzwoleńca. Edytorzy francuskiego periodyku za- znaczyli, że c’est aussi la première fois qu’est signalé un a memoria à si haute époque36. Tytuł accensus oznacza niższego rangą, osobi- stego pomocnika cesarskiego, który wykonywał różne zadania37. Wyzwoleniec Claudius Aesius jako procurator aedium sacrarum locorumque publicorum asystował ekwicie bądź senatorowi pełnią- cemu określone zadania jako curator38. Per analogiam do podobnych stanowisk możemy stwierdzić, że wyzwoleniec Aesius od- powiadał za transport i dostarczanie materiałów budowlanych do rzymskich świątyń39. Sprawowanie przez Claudiusa Aesiusa urzędu a memoria w pierwszej połowie I wieku skłania do prze- czącej odpowiedzi na pytanie postawione na początku akapitu. Właśnie na podstawie inskrypcji ukazującej Ti. Claudiusa Aesiu- sa Michael Peachin ostrożnie uznał cesarza Klaudiusza za twór- cę urzędu a memoria40.

34 Por. Peachin 1989: 170 przyp. 4. 35 Weaver 1972: 261: It is characteristic of the freedmen posts that they were normally held for longer periods than equestrian posts. Ten years or so in a single post was common. 36 AE 1990, 72. 37 E. De Ruggiero, s.v. accensus, Diz. epigr., vol. I, 1895, 20: subalterni di magistrati; Millar 1977: 68; Berger 2004, s.v. accensi, 339. 38 Por. AE 1990, 72; Robinson 1994: 54–55. 39 Zob. Robinson 1994: 54–55. 40 Peachin 1989: 184. 160 Rozdział II

Kolejnym, znanym nam, również przedstawionym w treści inskrypcji sekretarzem a memoria był wyzwoleniec Aelius Cla- deus41. Inskrypcja (CIL VI 8618 = ILS 1672) z Rzymu brzmi nastę- pująco: D(is) M(anibus) / Ctesiae Aelii Cla/dei a memoria / et cubiculo Aug(usti) / ser(vi). W treści inskrypcji przedstawiony został niewolnik o greckim imieniu Ctesias oraz jego patron Aelius Cla- deus, mogłoby się wydawać — libertus Augusti42. O przynależno- ści Aeliusa Cladeusa do familia Caesaris przesądzać może jednak fakt wykonywania przez tego wyzwoleńca funkcji — a memoria et cubiculo Augusti43. Kontrowersyjne zagadnienie związane z treścią inskrypcji dotyczy imienia niewolnika. Michael Peachin określił zapisanego w inskrypcji niewolnika — w formie mianownikowej — jako Ctesias, co stanowi, według mnie, jedną z dwóch możliwości odczytania nomen simplex44. Druga ewentu- alność dotyczy imienia Ctesia, potwierdzonego w treści inskrypcji pochodzącej z Luzytanii45. Kwestię związaną z onomastyką dodatkowo może skomplikować zestawienie greckich imion He- ikki Solina, który podaje, nie przecząc istnieniu Aeliusa Cladeu- sa, że zapisane w inskrypcji trójczłonowe imię — Ctesias Aelius Cladeus określa niewolnika46. Wydaje się jednak, że mamy

41 CIL VI 8618 = ILS 1672; PIR2 A 160; Cuq 1884: 397; Friedländer 1888: 190. 42 Por. Peachin 1989: 187. Jednakże posiadanie przez wyzwoleńca jedynie cesarskiego nomen gentile (w tym przypadku Aelius) — jak słusz- nie zauważył Weaver — nie gwarantuje przynależności do familia Caesaris. Weaver 1972: 11: The mere possession of an Imperial nomen (e.g. Iulius, Clau- dius), in the absence of other positive evidence, does not constitute a reason for inclusion (in the familia Caesaris). 43 PIR2 A 160: Sine dubio libertus Augusti (Hadriani vel Antonini Pii). 44 Peachin 1989: 187. Na dwóch innych inskrypcjach (CIL VI 181 = ILS 3704; CIL VI 11979) z Rzymu występują wyzwoleńcy o greckim cognomen — Ctesias. 45 W inskrypcji (CIL II 599) z Emerita w Luzytanii występuje były niewolnik o imieniu Titus Vibidius Ctesia. 46 Solin 1982: 244, 1114. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 161 w tym przypadku do czynienia z dwoma postaciami, niewolnikiem i wyzwoleńcem. Jak wykazałem powyżej, na podstawie inskrypcji przedstawiającej Aeliusa Cladeusa uczeni tacy jak: Édouard Cuq, Otto Hirschfeld, Otto Seeck czy też Max Fluss — z mniejszym bądź większym przekonaniem — wskazywali na Hadriana jako na twórcę sekretariatu a memoria. Słuszność twierdzenia przytoczonych wyżej badaczy należy zweryfikować. Wątpliwości co do określenia konkretnego cesarza jako twórcy sekretariatu wynikają z faktu zapisania w inskrypcji jedynie gentilicium i cognomen wyzwoleńca. Z braku praenomen wynika, że Aelius Cladeus mógł sprawować urząd w okresie od panowania Hadriana do czasów Marka Aureliusza (lata 117–180), będąc wyzwoleńcem za rządów któregoś z cesarzy panujących w tym okresie47. Fakt, że Aelius Cladeus sprawował stanowisko a memoria et cubiculo, a nie a memoria et a cubiculo, może wskazy- wać, że Cladeus sprawował te dwa stanowiska łącznie, w tym samym czasie48. Z pewnością te funkcje były pełnione w bliskim stosunku do cesarza49. Według opinii Otto Seecka mniejszej rangi urzędnik a memoria et cubiculo przypominał cesarzowi o po- rządku codziennych czynności dokonywanych przy ubiorze50. Niemiecki badacz stwierdził również, że nie wiadomo do końca, kiedy nastąpiło połączenie tych funkcji51. O takim fakcie może świadczyć treść innej inskrypcji, wprawdzie uszkodzonej, lecz zrekonstruowanej przez Otto Hirschfelda52. Inskrypcja z Rzy- mu podaje: [ex praepos] s(acri) c(ubiculi) ex mag(istro) memo[riae]53. Warto jednak zaznaczyć, że inskrypcja ta pochodzi prawdopodobnie z III wieku, a jej lekcja dokonana przez Hirschfelda jest

47 Por. Peachin 1989: 170. 48 Por. Peachin 1989: 195–196. 49 Hirschfeld 1905: 335. 50 Seeck 1921: 898. 51 Seeck 1921: 897. 52 Hirschfeld 1905: 335 przyp. 1. 53 CIL VI 8621. Por. Fluss 1931: 656. 162 Rozdział II jedynie hipotetyczna. Sekretariaty a memoria i a cubiculo jako dwa odrębne stanowiska sprawowane przez dwóch cesarskich wy- zwoleńców spotykamy dopiero za panowania cesarzy z dynastii Sewerów54. Odkryta w drugiej połowie XX wieku inskrypcja (il. 12) z Rzymu ukazuje sekretarza cesarza Kommodusa, wyzwoleńca Asclepiodotusa, który sprawował stanowiska a rationibus i a me- moria55. Co ciekawe, Asclepiodotus występuje na tej inskrypcji jako spadkobierca (heres) majętnego Titusa Aiusa Sanctusa56, obok Marcusa Aureliusa Cleandra, wpływowego wyzwoleńca a cubiculo et a pugione ostatniego cesarza z dynastii Antoninów57.

54 Cuq 1884: 398; Seeck 1921: 897–898; Fluss 1931: 656. 55 AE 1961, 280 = CIL VI 41118: T(ito) Aio Sancto co(n)s(uli) / procur(atori) alimentorum / praef(ecto) aerari(i) praef(ecto) / Aegypti a rationibus / proc(uratori) ration(is) privatae / ab epistulis Graecis / M(arcus) Aurelius Cleander / a cubicul(o) et a pugione / Imp(eratoris) Commodi Aug(usti) et / Asclepiodotus a rat(ionibus) / et a memoria / heredes / pro voluntate e[ius] / […. 56 Titus Aius (Taius?) Sanctus był sekretarzem ab epistulis Graecis, prokuratorem rationis privatae, sekretarzem a rationibus, prefektem Egiptu od 178 lub 180 do 181 roku, Brunt 1975: 146; por. Grosso 1964: 222–223; Boulvert 1974: 207; Bastianini 1975: 299. Po osiągnięciu rangi senatorskiej Sanctus został prefektem aerarium w latach 182–184, prokuratorem alimen- tacji oraz consul suffectus, AE 1961, 280 = CIL VI 41118; por. Corbier 1974: 290–296 nr 58; Peachin 1989: 170–171 przyp. 6. Tytuł procurator alimentorum jest przedstawiony również w treści inskrypcji z Rzymu, CIL VI 31877. Ty- tuł ten jest ukazywany również w innych formach, Hirschfeld 1905: 222; Ashley 1921: 12 przyp. 1. Inskrypcja z prowincji Hispania citerior ukazuje formę procurator Augusti ab alimentis, CIL II 4238. Natomiast inskrypcje z Rzymu przedstawiają formę procurator ad alimenta, CIL VI 1633; CIL VI 1634. Na temat korzystnych zapisów testamentowych dla cesarskich wy- zwoleńców — zob. Wypijewski 2006: 247–248. Możliwe, że w 189 bądź 190 roku Sanctus został mianowany na urząd konsula jako jedna z dwudziestu pięciu osób, Cass. Dio 72, 12, 4; HA, Comm. 6, 9; por. Peachin 1989: 170–171 przyp. 6. Sanctus był prawdopodobnie nauczycielem oratorstwa Kommodusa, HA, Comm. 1, 5–6. 57 Na temat osoby Cleandra oraz wyjątkowości stanowiska a pugione — zob. Kłodziński 2010a: 55–77. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 163

Z pewnością Asclepiodotus sprawował sekretariat a memoria przed śmiercią Cleandra w 189 roku58. Możliwe, że Asclepiodo- tus z tej inskrypcji jest tożsamy z wyzwoleńcem Aureliusem Asc- lepiodotusem, którego onomastyka zachowała się w inskrypcji Tabula Banasitana59. Fulvio Grosso utożsamia Asclepiodotusa z homonimicznymi wyzwoleńcami przedstawionymi w treści dwóch innych inskrypcji (CIL VI 13028 = ILS 8224; CIL VI 25044) z Rzymu60. Wydaje się, że sprawowanie przez wyzwoleńca Asc- lepiodotusa stanowiska sekretarza do spraw rachunkowości (a rationibus) w kancelarii cesarskiej nie stanowiło odstępstwa od reguły, gdyż urząd ten od czasów Trajana, lub może już od panowania Domicjana, piastowany był zarówno przez ekwitów, jak i przez wyzwoleńców61. Zdaniem Peachina Asclepiodotus został mianowany na a rationibus prawdopodobnie przez wszechwład- nego w tym czasie Cleandra62. Z kolei Boulvert uważa, że wyzwoleniec Asclepiodotus był jedynie asystentem ekwickiego urzędnika a rationibus63. Z pewnością nie mamy potwierdzenia źródłowego, jakoby wyzwoleniec Asclepiodotus awansował do ordo equester64. Wydaje się, że nominacja wyzwoleńca Asclepiodo- tusa na stanowisko a rationibus nie stanowiła administracyjnego novum. W tym czasie wyzwoleńcy zastępowali ekwitów na cze-

58 Na temat śmierci Cleandra zob. Hirschfeld 1877: 229; Rohden 1896: 2464; Parker 1935: 33; Howe 1966: 67; Ensslin 1954: 2424; Garzetti 1974: 538; Africa 1971: 13; Absil 1997: 226. Jedynie Hekster (2002: 110, 136, 199) twierdzi, że Cleander zginął w 190 roku. 59 AE 1971, 534; AE 1995, 1801. 60 Grosso 1964: 223 przyp. 1. 61 CIL XIV 2104 = ILS 1475; CIL XV 7443 = ILS 1476; CIL IX 2438. Por. Pflaum 1950: 55, 80–81; Weaver 1972: 263; Brunt 1983: 70. Peachin (1989: 187 przyp. 68) prezentuje odmienne zdanie w tej kwestii. 62 Peachin 1989: 170–171 przyp. 6. 63 Boulvert 1970: 271 przyp. 55. 64 Por. Eck 1999: 25–26. 164 Rozdział II le pałacowych urzędów65. Źródła wskazują, że po Flawiuszach zdarzały się niezwykłe kariery liberti Augusti66. Za panowania Antoninusa Piusa cesarscy wyzwoleńcy — T. Aurelius Aphrodi- sius oraz T. Aelius Proculus posiadali tytuły: pierwszy — procurator Augusti a rationibus, drugi zaś — a rationibus67. Najbardziej znany jest przypadek wyzwoleńca o imieniu Cosmus68. Jeśli był sekretarzem a rationibus (trecenarius) w 168 roku, to otrzymywał wynagrodzenie wyższe niż jakikolwiek ekwicki prokurator69. W połowie II wieku familia Caesaris była bazą rekrutacyjną dla niż- szych i średnich kadr administracyjnych70. Wyjątkową jest kariera L. Aureliusa Nicomedesa, który początkowo był cubicularius i nu- tritor Lucjusza Werusa, by następnie osiągnąć status ekwicki, sprawować funkcję praefectus vehiculorum i ostatecznie objąć stanowisko procurator summarum rationum (ducenarius)71. Pochodzą-

65 AE 1995, 91 = CIL VI 455; Weaver 1972: 264. Boulvert (1974: 121–122 przyp. 65) stworzył długą listę wyzwoleńców, którzy sprawowali — obsadzane także osobami z ordo equester — stanowiska w administracji cesarskiej. 66 Weaver 1972: 264. 67 CIL XIV 2104 = ILS 1475: T(ito) Aurelio / Aug(usti) l(iberto) / Aphrodisio / proc(uratori) Aug(usti) / a rationibus; CIL XIV 5309, 23 = CIL XIV 5309, 28: T(iti) Aeli Aug(usti) lib(erti) Proculi a rat(ionibus). 68 CIL XV 7443 = ILS 1476: Cosmi Aug(usti) lib(erti) a rat(ionibus); CIL IX 2438: Cosmi Aug(usti) lib(erti) a rationibus; PIR2 C 1535. 69 Weaver 1972: 264; por. Weaver 1965b: 462. Australijski badacz przypuszcza, moim zdaniem niesłusznie, że Cosmus had probably only recently served under Bassaeus Rufus as his deputy in the a rationibus, Weaver 1972: 237. Marcus Bassaeus Rufus piastował prefekturę pretorianów w latach 168–177, Hirschfeld 1877: 226; Borghesi, Cuq 1897: 57–60; PIR2 B 69; Ro- hden 1897: 103–104; Passerini 1939: 303–304; Crook 1955: 154 nr 58; Absil 1997: 178–179. 70 Wypijewski 2006: 35. 71 CIL VI 1598 = ILS 1740: [L(ucius) Aurelius L(uci) C(aesaris l(ibertus) Nicomedes qui et] Ceionius et Aelius vocitatus est L(uci) Caesaris fuit a cubiculo et divi Veri Imp(eratoris) nutr[tritor] / [a divo Antonino Pio equo publico et sac] erdotio Caeniniensi item pontif(icatu) min(ore) exornatus ab eodem proc(urator) Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 165 cym z Frygii byłym niewolnikiem, który zdobył ogromną wła- dzę polityczną pod koniec panowania Kommodusa, był wspomniany już wyżej Cleander72. Z III wieku znany jest Aurelius Alexander, którego onomastyka (wraz z cesarską libertynacją) widnieje obok skrótu VE w inskrypcji z Minturnae (dzisiejsze Minturno)73. Ten skrót jest odczytywany jako v(ir) e(gregius). Jak więc widzimy, wyzwoleńcy byli wciąż obecni w administracji. Paul Richard Carey Weaver stwierdził nawet istnienie the dual equestrian-freedman procuratorial system74. W treści inskrypcji z italskiej kolonii Puteoli (Regio I) przedstawiony jest wyzwoleniec cesarski Aurelius Symphorus75, który pełnił funkcje officialis vetus a memoria et a diplomatibus76. Zapisany w inskrypcji zwrot vetus oznacza, że Symphorus sprawował najpierw urząd w sekretariacie a memoria, a następnie w sekretariacie a diplomatibus77. Podobnie jak w przypadku Cladeusa, podanie w miarę precyzyjnego okresu sprawowania urzędu jest niemoż- liwe ze względu na imię wyzwoleńca, składające się wyłącznie z gentilicium i cognomen. Jako officialis a memoria Symphorus dzia- ad silic(es) et praef(ectus) vehicul(orum) factus et ab Imp(eratore) Antonino / [Aug(usto) et divo Vero cura copiarum exercit]us ei iniunct(a?) hasta pura et vex- illo et corona murali donatus proc(urator) summarum rat(ionum) cum Ceionia Laena uxore sua hic situs. Por. Weaver 1972: 237; Eck 1999: 25. 72 Kłodziński 2010a. Wypijewski (2006: 34) sądzi, że Cleander jako fry- gijski servus jest najpewniejszym przykładem niewolnika nabytego na ryn- ku, który jest określany jako emptus bądź empticus. 73 AE 1935, 20: Aurelio / Augg(ustorum) lib(erto) / Alexandro / v(iro) e(gre- gio) praep(osito) sacr(arum) / cogn(itionum) viro optim(o) / et innocentissim(o) / erga patriam / honorificentiss(imo) / decreto decur(ionum). Por. Eck 1999: 26. 74 Weaver 1972: 264. 75 CIL X 1727 = ILS 1678. 76 CIL X 1727 = ILS 1678: Aurelio Sym/phoro Aug(usti) lib(erto) / of(f)iciali vetus a memo/ria et a diplomatibus / exornato ornament(is) / decurionalibus / ordo splendidissim(us) / civi(tatis) / ob amorem et / instantiam erga / patriam / civesque. 77 Peachin 1989: 173 przyp. 14. 166 Rozdział II

łał przypuszczalnie pod koniec II bądź na początku III wieku78. Prawdopodobnie, będąc a diplomatibus w Rzymie, Symphorus otrzymał od Puteoli ornamenta decurionalia (CIL X 1727 = ILS 1678)79. Symphorus jako a diplomatibus odpowiadał za tworzenie pisemnych zezwoleń (diplomata) na korzystanie z poczty cesarskiej (cursus publicus)80. Możliwe, że urząd a diplomatibus został włączony do sekretariatu a memoria w III wieku81. Niemniej jednak wyrokowanie w tej kwestii jest niebezpieczne, bowiem znamy jedynie dwie inskrypcje z II wieku przedstawiające tytuł a di- plomatibus82. Prawdopodobnie Aurelius Symphorus jako officialis vetus a memoria wykonywał w pałacowej administracji cesarskiej funkcję pomocniczego urzędnika niższej rangi83. W treści inskrypcji z Lugudunum (dzisiejszy Lyon) zapisany jest wyzwoleniec Marka Aureliusza lub Kommodusa — M. Au- relius84, który był proximus a memoria, procurator (?), procurator fisci Asiatici, procurator hereditatium provinciarum Lugudunensis et

78 Peachin 1989: 173. 79 Por. Peachin 1989: 196. Na temat gens Aurelii w Puteoli i religijnego aspektu związanego z kultem Geniusza tej kolonii — zob. Demma 2007: 154–155. 80 Por. Kolb 2000: 100. Stanowisko a diplomatibus wspomniane jest po raz pierwszy w inskrypcji z Rzymu z czasów Antoninusa Piusa, CIL VI 8622 = ILS 1677: T(itus) Aelius Aug(usti) lib(ertus) / Saturninus / a diplomatibus. Por. Cuq 1884: 401 przyp. 5; Hirschfeld 1905: 200 przyp. 2. Llewelyn 1994: 84–85 przyp. 76; Weaver 1972: 264 przyp. 1; Kolb 2000: 100 przyp. 4; Berger 2004: 438. Swetoniusz określa diplomata jako dokumenty potwier- dzające rzymskie obywatelstwo, Suet., Cal. 38: prolataque Divorum Iuli et Augusti diplomata ut vetera et obsoleta deflabat; Nero 12: item pyrrichas quasdam e numero epheborum, quibus post editam operam diplomata civitatis Romanae sin- gulis optulit. 81 Hirschfeld 1905: 200, 335. 82 Por. Kolb 2000: 100. 83 Berger 2004: 607; Boulvert 1974: 186–187 przyp. 444. Por. Hirschfeld 1905: 335. 84 CIL XIII 1800. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 167

Aquitanicae85. Wydaje się, że ustalenie pełnego nomen tego urzęd- nika jest bardzo trudne. Max Fluss sądził, że cognomen przedstawionego w treści inskrypcji wyzwoleńca brzmi Italus86. Propo- zycja niemieckiego badacza opiera się na zachowanym w tekście inskrypcji, a znajdującym się w drugiej linii zwrocie — †aco. Tę sugestię odczytania cognomen — podobnie jak Peachin — uzna- ję za mało prawdopodobną87. Przytoczony, zapisany w drugiej linii zwrot nie jest częścią onomastyki, lecz dotyczy kolejnego stanowiska sprawowanego przez wyzwoleńca. Po pełnieniu stanowiska proximus a memoria M. Aurelius osiągnął niższe stanowiska prokuratorskie, które były sprawowane wyłącznie przez wyzwoleńców (freedman procuratorships)88. Według Weavera proximus to tytuł stworzony na początku panowania Marka Aure-

85 CIL XIII 1800: M(arco) Aurelio Aug(usti) lib(erto) / proximo a memoria †aco (?) / proc(uratori) fisci Asiatici proc(uratori) h[ered(itatium)] / provinciarum Lugudune[ns(is) et Aquitan(icae)] / Annia Myrine coniugi inco[mparabili vix(it)] / cum eo annis XXXVI m(ensibus) [. Por. Boulvert 1974: 123 przyp. 72. 86 Fluss 1931: 656. Fluss utożsamia tę postać ze wspomnianym w tre- ści papirusu (BGU II 362) Aureliusem Italicusem, por. Peachin 1989: 172 przyp. 9. 87 Peachin 1989: 172 przyp. 9. 88 Weaver 1972: 257. Fluss 1931: 656: nach Bekleidung dieser Stellung hin- tereinander mehrere Procuratoren inne hat. Oprócz Marcusa Aureliusa znamy jedenastu wyzwoleńców, którzy, sprawując różne funkcje, byli proximi, Weaver 1972: 252–253. M. Ulpius Aug. Lib. Zopyrus — proximus ab admissione, CIL VI 8701 = ILS 1693; T. Aelius Aug. lib. Titianus (zmarł w wieku 42 lat) — proximus a libris sacerdotalibus, CIL VI 8878 = ILS 1685; M. Aurelius Aug. lib. Isidorus — melloproximus a rationibus, CIL VI 8425 = ILS 1478; Au- relius Alexander — proximus ab epistulis, CIL XIV 2815 = CIL XV 7832 = ILS 1669; M. Aurelius Aug. liber. Marcio — proximus rationum, CIL III 348 = ILS 1477; (L. Septimius) Antonius (Aug.) lib. — proximus a libellis, CIL VI 180 = ILS 3703; (M. Aurelius) Ianuarius — proximus officii memoriae, CIL VI 8619; Bassus Aug. lib. — proximus ab epistulis Graecis, CIL VI 8608 = ILS 1485; Terpsilaus Aug. lib. — proximus a studiis, CIL VI 8637 = ILS 1683; Hilarianus Aug. l. — proximus a rationibus, AE 1954, 65; Tertiolus Aug. lib. — proximus rationalium, CIL X 6092 = ILS 1500. 168 Rozdział II liusza i Lucjusza Werusa, przeznaczony dla senior freedmen in the central departments in Rome89. Uszkodzona inskrypcja uniemożli- wia definitywne ustalenie urzędu, który M. Aurelius sprawował po stanowisku proximus a memoria. Otto Hirschfeld (w CIL XIII 1800) uzupełnił skrót w drugiej linii inskrypcji jako [e]t a co[m- mentariis], co zaakceptował Boulvert90. Z kolei Pierre Wuilleumier zaproponował rozwinięcie — it(em) a co(gnitionibus)91. Rozwinię- cie dokonane przez Hirschfelda, w tym przypadku, dodatkowo może potwierdzać zapisanie w treści innej inskrypcji (CIL X 6092 = ILS 1500) urzędów wyzwoleńca cesarskiego, który był proximus rationali et a commentariis provinciae Belgicae. Weaver, podając dwa argumenty, nie zdecydował się na wskazanie uzupełnionego stanowiska w tym przypadku92. Po pierwsze, urząd a co[mmentariis] jako kolejny szczebel w karierze — zdaniem australijskiego uczonego — stanowiłby precedens posiadającego intermediate clerical status wyzwoleńca, który bez wcześniejszych kwalifikacji objąłby sekretariat. Z kolei rozwinięcie: it(em) a co(gnitionibus) — relacjonując zdanie Weavera — jest mało prawdopodobne, gdyż stanowiska a memoria i a cognitionibus nie mogły być sprawowane w tym samym czasie przez urzędnika w randze proximus. Z powyższych rozważań wynika, że nie tylko imię wyzwoleń- ca trudno ustalić, ale również inne ważne informacje na temat jego kariery pozostają niejasne. Omawianą inskrypcję wystawiła żona M. Aureliusa — Annia Myrine. Oprócz przedstawionego cursus, znamy cztery inne kariery wyzwoleńców, którzy sprawowali cztery stanowiska administracyjne, w tym posady prokura- torskie93. Czterech wyzwoleńców sprawujących funkcje proximi

89 Weaver 1965b: 465. Por. Jones 1949: 43. 90 Boulvert 1970: 285 przyp. 143; Boulvert 1974: 123 przyp. 72. 91 Podaję za Peachin 1989: 172 przyp. 10. 92 Weaver 1972: 253, 256 przyp. 2, 276. 93 Boulvert 1974: 123 przyp. 72. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 169 osiągnęło w dalszej kolejności stanowiska w randze prokura- tora94. Za panowania cesarza Septymiusza Sewera i Karakalli sekretarzami a memoria było dwóch wyzwoleńców95. Jedynie Ka- sjusz Dion mówi o pierwszym z nich96. Sekretarz Septymiusza Sewera — Castor97, bo o nim mowa, był wpływowym cesarskim wyzwoleńcem, który sprawował funkcje a memoria i a cubiculo98. Wyzwoleniec ten towarzyszył cesarzowi podczas wyprawy do Brytanii99. Castor należał do grona najlepszych Caesariani Sep- tymiusza Sewera100. Kasjusz Dion opisuje Castora w kontekście niezrównoważonego zachowania Karakalli, który pragnął zabić

94 Boulvert 1974: 142. Drugim znanym nam proximus a memoria był Ia- nuarius (CIL VI 8619). Trzecim cesarskim wyzwoleńcem był Bassus (CIL VI 8608 = ILS 1485; PIR2 B 88), który był proximus ab epistulis Graecis i procurator tractus Carthaginiensis cesarza Klaudiusza. O tym, iż Bassus był eks-niewolnikiem cesarza Klaudiusza, świadczy imię jego syna — Claudius Comon, CIL VI 8608 = ILS 1485; Friedländer 1888: 185. Czwartym wyzwoleńcem o tego typu karierze był M. Aurelius Marcio, który był proximus biura ra- tiones, prokuratorem marmorum, prokuratorem provinciae Britanniae, prokuratorem summi choragum, prokuratorem provinciae Frygiae, CIL III 348 = ILS 1477. 95 Seeck 1921: 898. 96 Cass. Dio 76, 14. Greckie słowo γνώμην lub μνήμην (po emendacji) użyte przez Kasjusza Diona odnosi się do łacińskiej nazwy sekretariatu, Hirschfeld 1905: 335 przyp. 1; Boulvert 1970: 284–285 przyp. 138; Peachin 1989: 172 przyp. 8. 97 PIR2 C 536. 98 Birley 1999: 175. Westermann (1955: 112) zaliczył a memoria et a cubiculo Castora, obok a studiis Polybiusa, a rationibus Pallasa oraz ab epistulis Narcyza, do najpotężniejszych wyzwoleńców służących w centralnej administracji w Rzymie. 99 Birley (1999: 175) twierdzi, że w wyprawie cesarza Septymiusza Se- wera do Brytanii musiało brać udział wielu niewolników i wyzwoleńców z familia Caesaris. Jedynie dwaj są wzmiankowani; obok Castora znamy Eu- odusa (PIR2 E 117), który był starym educator Karakalli. 100 Birley 2005: 196. 170 Rozdział II brata Getę i przejąć od ojca władzę w Cesarstwie Rzymskim101. Co niezwykłe, Septymiusz Sewer w krytycznym momencie ata- ku na swoje życie przywołał, obok wybitnego jurysty Emiliusza Papiniana102, właśnie wyzwoleńca Castora103. W późniejszym czasie Castor został zamordowany przez Karakallę. Kasjusz Dion i Herodian wzmiankują o kolejnym wyzwo- leńcu — Festusie104, który sprawował te same stanowiska co Castor105. Wyzwoleniec Festus, szczególnie lubiany przez cesarza Karakallę, został opisany w kontekście tajemniczej śmierci i niezwykłego pogrzebu w Ilionie — jak twierdzi Herodian — sporządzonego na modłę pogrzebu Patroklosa. Te wydarzenia miały miejsce podczas pobytu Karakalli na wschodzie w 214 ro- ku106. O tej postaci wspomina również treść inskrypcji z Tibur (dzisiejsze Tivoli)107. Dzięki niej znamy gentilicium Festusa oraz wiemy, że Marcius Festus z pewnością sprawował stanowisko a memoria. Drugie stanowisko nie zachowało się w inskrypcji; możliwe, iż było nim a cubiculo bądź a rationibus108. Właśnie na podstawie przedstawionego w treści inskrypcji imienia Otto Se- eck stwierdził, że wyzwoleniec Festus osiągnął status ekwicki

101 Cass. Dio 76, 14. 102 Aemilius Papinianus, Cicogna 1902: 158–165; PIR2 A 388. 103 O tym zdarzeniu zob. Birley 1999: 183. 104 PIR2 M 234. 105 Cass. Dio 78, 32, 4; Her. 4, 8, 4. 106 Millar 1977: 82 przyp. 105. 107 CIL XIV 3638: Aeliae [] / Tranquill [] / Marci Festi [] / et a memor[ia Imp(eratoris) Caes(aris)] / Antonini Pii [Felicis] / Invicti Ma[ximique] / Aug(usti) / s(enatus) p(opulus)q(ue) Tiburs [et] / iuvenes Anto[niniani] / Herculan[ii]. Ty- tuł Karakalli felix, co znaczy „przynoszący szczęście”, wszedł na stałe do tytulatury cesarskiej za panowania Kommodusa, Kolb 2008: 28. Por. Klu- czek 2006: 64. 108 Por. Friedländer 1888: 191; Hirschfeld 1905: 335 przyp. 2; PIR2 M 234; Pflaum 1961: 1024; Boulvert 1970: 245–246 przyp. 315; Millar 1977: 82 przyp. 105. Peachin 1989: 174 przyp. 16. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 171 wraz z objęciem stanowiska a memoria109. Również Hans-Georg Pflaum — według mnie słusznie — uznał Marciusa Festusa za ekwickiego sekretarza a memoria110. Marcius Festus został uhono- rowany przez s(enatus) p(opulus)q(ue) Tiburs [et] / iuvenes Anto[niniani] / Herculan[ii]. Wydaje się, że również przedstawiony w treści nagrobnej inskrypcji z Filissano w południowej Etrurii Achilles — prawdopodobnie ekwita — sprawował urząd a memoria za panowania cesarza Karakalli111, przypuszczalnie w latach 214–218112. Niezwykle interesujący jest przypadek M. Aureliusa Iulia- nusa113. W treści inskrypcji z antycznej Brixii (dzisiejsza Brescia) został przedstawiony praefectus praetorio Aurelius Iulianus114. Prawdopodobnie Aurelius Iulianus z tej inskrypcji jest tożsamy z Marcusem Aureliusem Iulianusem, którego onomastyka oraz cursus honorum zachowały się na inskrypcjach z Rzymu i Ca- strimoenium (dzisiejsze Marino)115. Z tych inskrypcji wynika, że Aurelius Iulianus sprawował stanowiska a rationibus i a me-

109 Seeck 1921: 898. 110 Pflaum 1961: 1000, 1024. 111 Z kolei Vanderspoel (1989: 160) datował tę nagrobną inskrypcję na czasy Septymiusza Sewera. Zdaniem uczonego zapisany w treści inskrypcji (linia 8) zwrot prudens et doctus oraz fragmentarycznie przedstawione na drugiej kolumnie astrologiczne wyobrażenie wskazują właśnie na zainteresowania pierwszego cesarza z dynastii Sewerów. 112 AE 1968, 164; Peachin 1986: 449; Peachin 1989: 174. 113 Cuq 1884: 398; Friedländer 1888: 190; Borghesi 1897: 106–107 nr LXXI; Passerini 1939: 347 nr CXIV; PIR2 A 1537; Howe 1966: 85 nr 62; Pflaum 1960b: 940–941 nr 354; Peachin 1989: 171. 114 CIL V 4323 = ILS 1333: Aurelio Iuliano / praef(ecto) praet(orio) / eminentissim(o) / et singularis / exempli viro / ordo Brixianor(um) / patron(o) cleme[ntiss(imo)]. Ogólnie na temat tytułów przyznawanych ekwitom — zob. Kłodziński 2010b: 2 przyp. 18. 115 CIL XV 7403 (fistula aquaria): M(arci) Aureli Iuliani a memoria; CIL XIV 2463 = CIL VI 1596: Marco / Aurelio Iuliano / a rationibus / et a memoria / socero optimo / Sex(tus) Pedius / Iustus [. 172 Rozdział II moria. Przedstawiony w treści inskrypcji (CIL VI 1597) z Rzymu Sex. Pedius Iustus był zięciem naszego urzędnika116. Édouard Cuq i Bartolomeo Borghesi sądzili, że a rationibus i a memoria Aurelius Iulianus to późniejszy praefectus praetorio cesarza Ma- kryna117. Tak precyzyjna teza postawiona przez badaczy, którzy pisali swe dzieła w drugiej połowie XIX wieku, wydaje się zbyt śmiała. Niektórzy uczeni byli innego zdania, gdyż wykluczyli tożsamość a memoria z homonimicznym prefektem pretorianów. Wysuwali różne argumenty na poparcie swej tezy. Według nich w III wieku tytuł a rationibus został zastąpiony tytułem rationa- lis118; stanowisko a memoria w przybliżeniu do czasów Aleksan- dra Sewera nie było sprawowane przez ekwitów119. Poza tymi faktami warto wspomnieć, że imię Aurelius Iulianus należało do powszechnych na początku III wieku120. Z kolei Laurence Lee Howe uważał za możliwe, że Iulianus był prefektem pretoria- nów za panowania Aleksandra Sewera, jak również, iż może być tożsamy z innym prefektem gwardii, tym razem cesarza Septy- miusza Sewera — Iulianusem121. Początkowo Pflaum przychy- lał się do pierwszej propozycji, stwierdzając niemożność sprawowania stanowiska a memoria przez ekwitę w okresie przed Aleksandrem Sewerem122, następnie — najwyraźniej przekona- ny argumentami Howe’a — uznał Iulianusa za urzędnika a rationibus i a memoria działającego pod koniec II wieku123. Werner Eck określił M. Aureliusa Iulianusa jako ekwitę sprawującego pod koniec II wieku urząd a memoria, później zaś prefekta pretoria-

116 Howe 1966: 85 nr 62; Peachin 1989: 171 przyp. 7. 117 Tak uważali: Cuq 1884: 398; Borghesi 1897: 106–107 nr LXXI. 118 Hirschfeld 1905: 34. 119 Hirschfeld 1905: 334; por. Howe 1966: 85 nr 62. 120 Howe 1966: 85 nr 62. 121 Howe 1966: 85 nr 62. Na temat wątpliwości co do istnienia tego prefekta praetorio — zob. Borghesi 1897: 87; Howe 1966: 85 nr 62. 122 Pflaum 1960b: 941 nr 354. 123 Pflaum 1961: 1000–1001, 1019, 1024. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 173 nów124. Z powyższych rozważań wynika, że badacze nie posiadali jednego zdania w sprawie urzędów sprawowanych przez Iulianusa. Prefekturę pretorianów Aureliusa Iulianusa należy datować ostrożnie na początek III wieku125. Pierwsze naukowe zdanie w kwestii datowania prefektury, czyli opinia Hirschfel- da — etwa in diese Zeit, jest najbardziej celne126. Co ciekawe, nie tylko inskrypcje mówią nam o prefekcie pretorianów Iulianusie. W późnoantycznym źródle jurydycznym Codex Iustinianus (ed. Paul Krueger) zachowała się konstytucja cesarska stwierdzająca istnienie prefekta praetorio Iulianusa w 202 roku127. Przyjmując założenie tożsamości osób, które zostały przedstawione w tre- ści inskrypcji, oraz biorąc pod uwagę przytoczony tekst prawny, można by wnioskować, że Iulianus był sekretarzem a memoria z pewnością przed 202 rokiem, być może pod koniec II wieku128. Tym samym Aurelius Iulianus jako pierwsza osoba z ordo equester sprawował stanowisko a memoria129. Peachin zadał intere- sujące pytania dotyczące statusu społecznego interesującego nas urzędnika130. Czy Iulianus był pod koniec II wieku ekwickim a memoria? Czy może osiągnął ten status dopiero, kiedy został prefektem pretorianów? Tego nie wiemy. Z pewnością jednak nie możemy stwierdzić, że Iulianus jako były niewolnik sprawo- wał sekretariat a memoria. Jedynie późnoantyczna Historia Augusta wspomina, że wybitny jurysta i praefectus praetorio Juliusz Paulus131 był sekretarzem

124 Eck 1998: 262. 125 Tak m.in.: Hirschfeld 1877: 232 nr 67; Passerini 1939: 347 nr CXIV; PIR2 A 1537; Howe 1966: 70 nr 20, 85 nr 62. 126 Hirschfeld 1877: 232 nr 67. 127 C. 7, 33, 1: Impp. Severus et Antoninus AA. Iuliano p(raefecto) p(raetorio). 128 Peachin 1989: 171 przyp. 7. 129 Peachin 1989: 171; Coriat 1997: 255. 130 Peachin 1989: 188. 131 PIR2 I 453. 174 Rozdział II a memoria cesarza Karakalli w latach 211–217132. Na podstawie tej relacji wielu badaczy uznało Juliusza Paulusa za pierwszego sekretarza a memoria pochodzącego z ordo equester133. Niektórzy uczeni twierdzili jednak, że ta relacja Historia Augusta jest fałszy- wa134. Także kariery wyzwoleńców: Marciusa Festusa i Achillesa przeczą temu, jakoby Juliusz Paulus sprawował urząd a memoria za Karakalli135. W związku z tymi faktami należałoby wykluczyć Juliusza Paulusa z grona urzędników a memoria. Iulius Achilleus136 był z pewnością ekwitą sprawującym stanowisko proximus memoriae137. Wcześniej natomiast urzędnicy proximi rekrutowali się spośród wyzwoleńców138. Posiadacz ty- tułu vir perfectissimus ex proximi memoriae, którego przedstawia odkryta w 1939 roku w Rzymie górna część sarkofagu (il. 13 i 14), jest zarazem pierwszym, znanym nam ekwitą z tytułem proximus139. Iulius Achilleus sprawował funkcję proximus memoriae przed okresem panowania cesarza Galiena, czyli przed lata- mi 260–268140. Następnie za panowania wspomnianego cesarza Iulius Achilleus był prokuratorem ludi magni w randze ducena-

132 HA, Pesc. 7, 4: Quod postea Severus et deinceps multi tenuerunt, ut probant Pauli et Ulpiani praefecturae, qui Papiniano in consilio fuerunt ac postea, cum unus ad memoriam, alter ad libellos paruisset, statim praefecti facti sunt. 133 Tak m.in.: Cuq 1884: 398; Friedländer 1888: 191; Hirschfeld 1905: 334; PIR I 303; Cicogna 1902: 171 nr 3; Fluss 1931: 656; Crook 1955: 168 nr 180. 134 Pflaum 1960b: 764–765, 805; Honoré 2002: 18. 135 Peachin 1989: 174 przyp. 18. 136 PIR2 I 117; PLRE I: 9. 137 AE 1941, 101; AE 1950, 244 = AE 2001, 214 = CIL VI 41286. Na temat wątpliwości dotyczących statusu społecznego Achilleusa — zob. Peachin 1989: 188. 138 Na temat wyzwoleńców-proximi — zob. Weaver 1972: 252–253. 139 Weaver 1972: 252 przyp. 4. Na temat okoliczności odkrycia sarkofagu — zob. Pflaum 1950: 317. Tytuł vir perfectissimus przysługiwał począt- kowo wysokim prefektom, a później, w III wieku, wysokim prokuratorom. Zob. Alföldy 1981: 190–191. 140 Pflaum 1961: 1027; Peachin 1989: 175. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 175 rius (CC)141. Dzięki inskrypcji wiemy także, że Iulius Achilleus żył 47 lat i 10 miesięcy, a jego żoną była Aurelia Maximina142. Moim zdaniem do grupy urzędników a memoria działają- cych w okresie przed panowaniem Dioklecjana należy zaliczyć również Vibiusa Iolausa143. Na sarkofagu (il. 15) z Rzymu datowanym przez Antonio Ferruę na koniec III wieku widnieje inskrypcja dedykowana żonie Iolausa o imieniu Ostoria Chelido144, która była córką consul designatus Ostoriusa Euhodianusa145. Wy- dawałoby się, że zachowane w treści inskrypcji imię tego konsu- la146 ułatwi nam bardziej precyzyjną datację. Okazuje się jednak, że nie mamy żadnych innych informacji na temat tej postaci147. Wygląda na to, jak słusznie zauważył Peachin, że Euhodianus zmarł przed objęciem konsulatu148. Fakt zapisania w treści wspomnianej inskrypcji tytułu Vibiusa Iolausa — a memoria Imperato- ris Augusti, a nie magister memoriae, sprawia, że możemy datować sarkofag na czasy przed 293 rokiem, czyli na okres przed rozpo- częciem reform administracyjnych cesarza Dioklecjana149. Vibius Iolaus był prawdopodobnie ekwitą150. Édouard Cuq twierdził, że w inskrypcji z III wieku, której lekcji dokonali Luigi Gaetano Marini i Wilhelm Henzen, widnie-

141 Pflaum 1961: 1027. 142 AE 1941, 101; AE 1950, 244 = AE 2001, 214 = CIL VI 41286. 143 PLRE I: 460. 144 PLRE I: 201. 145 AE 1945, 20 = CIL VI 41321: D(is) M(anibus) / Ostoriae Che/lidonis c(larissimae) f(eminae) / Ostorii Euho/diani consulis // designati / filiae in/com- para/bilis castita/tis et amoris / erga maritum / exempli femi/nae Vib(ius) Iolaus / a memoria / Imp(eratoris) Augusti / uxori. 146 PLRE I: 294. 147 Degrassi 1952: 131. Możliwe, że wymieniony w treści tej inskrypcji konsul był potomkiem Ostoriusa (PIR O 109). 148 Peachin 1989: 175 przyp. 22. 149 Peachin 1989: 184–185. 150 Por. Peachin 1989: 188. 176 Rozdział II je Octavius — vir perfectissimus ex memorialibus151. Tym samym francuski badacz umieścił Octaviusa wśród urzędników a memoria. Z kolei Otto Hirschfeld i Max Fluss uznali Octaviusa za magister memoriae152. Te stwierdzenia należy zweryfikować. Inskryp- cja nie pochodzi z III, lecz z IV wieku, gdyż to właśnie w tym czasie — jak wykazał Otto Seeck — mianem memorialis określano osobę sprawującą niższy rangą urząd w cesarskich scrinia153. Czy w przypadku Octaviusa cesarskim scrinium było scrinium memoriae? Tego nie wiemy. Za krótkiego panowania cesarza Karusa — jak podaje Histo- ria Augusta — Iulius Calpurnius154 ad memoriam dictabat155. Iulius Calpurnius — wedle tej relacji — opisał w liście do prefekta miasta śmierć cesarza Karusa. Według redaktorów The Prosopography of the Later Roman Empire Calpurnius sprawował urząd a memoria w 283 roku156. Timothy D. Barnes, a za nim Peachin, uznał słusz- nie Iuliusa Calpurniusa za postać fikcyjną, wspomnianą przez Historia Augusta157. Z niniejszych rozważań dotyczących urzędników a memoria okresu wczesnego Cesarstwa postanowiłem wyłączyć również adiutor memoriae Alogiusa158, bowiem urzędnik ten, potwierdzony w treści datowanego na 6 grudnia 293 roku papirusu, na- leżał już do nowo zorganizowanego tetrarchicznego systemu administracji159. Z treści papirusu wynika, że dla przebywające-

151 CIL VI 8620: Octavi[o] / v(iro) p(erfectissimo) ex me[mo]/rialibus []/a Flo- ra c[on]/iugi inco[mpa]/rabi[li fecit]. Por. Cuq 1884: 399. 152 Hirschfeld 1905: 335 przyp. 4; Fluss 1931: 656. 153 Seeck 1921: 894. Por. Ensslin 1931: 658. 154 PLRE I: 177. 155 HA, Car. 8, 4: Iulius Calpurnius, qui ad memoriam dictabat, talem ad praefectum urbis super morte Cari epistulam dedit. Por. Friedländer 1888: 190–191. 156 PLRE I: 177. 157 Barnes 1972: 151; Peachin 1989: 175. 158 Peachin 1989: 175. 159 Rea, Salomons, Worp 1985: 101–113. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 177 go w grudniu 293 roku w Caesarea Maritima, a wchodzącego w skład comitatus cesarza Galeriusza, adiutor memoriae Alogiusa miała być zapewniona aprowizacja (annona). Z powyższych roz- ważań wnioskować należy, że już w pierwszym roku swojego panowania cesarz Galeriusz posiadał na Wschodzie własne scrinium memoriae160. Sekretarzem a memoria był natomiast niewolnik Cida161. Wie- my jedynie, że Cida urodził się w rodzinie cesarskiej (Augusti verna) i żył 30 lat. Fakt zapisania w treści inskrypcji (zob. il. 10 na s. 178) z Surrentum (dzisiejsze Sorrento) jego nomen simplex oraz zwrotu Augusti verna decyduje o tym, że mamy do czynienia z niewolnikiem, a nie wyzwoleńcem, jak błędnie podaje Millar162. Gérard Boulvert przyporządkował niewolnika o imieniu Cida do najliczniejszej grupy czterdziestu siedmiu znanych nam Augusti vernae z czasów Marka Aureliusza i jego następców163. Z kolei Michael Peachin uważał, że niewolnik Cida był prawdopodobnie niższym rangą urzędnikiem (officialis (?) a memoria) w sekretariacie a memoria pod koniec II bądź na początku III wieku164. Twierdzenia przywołanych uczonych są czysto hipotetyczne. Je- śli przyjmiemy, że niewolnik Cida piastował stanowisko niższej rangi w officium a memoria, wówczas należy uznać, że w treści inskrypcji pragnął być przedstawiony po prostu jako a memoria, bez dodatkowego tytułu (np. adiutor, arcarius, officialis), precyzu- jącego sprawowaną przez niego funkcję. Warto jednak zauważyć, że analiza tytułu niewolnika, zachowanego w treści inskrypcji, nie wskazuje na niższego rangą pracownika w urzędzie a memoria. Na fakt wykonywania przez Cidę tej podrzędnej funkcji

160 Por. Rea, Salomons, Worp 1985: 104. Galeriusz rozpoczął panowanie 21 maja 293 roku, Kienast 1990: 279. 161 AE 1929, 152: Cida Aug(usti) ver(na) / a memor(ia) / vix(it) ann(os) XXX. 162 Millar 1977: 265 przyp. 34. 163 Boulvert 1974: 78–79 przyp. 475. 164 Peachin 1989: 174. Por. Weaver 1972: 259. 178 Rozdział II

wskazywać może jedynie jego status prawny165. Ten pojedynczy argument wydaje się jednak mało przekonujący. Po- nadto datacja inskrypcji stanowi kwestię dyskusyjną. Według Przemysława Woj- ciechowskiego nie ma żadnej pewności w kwestii określenia datacji inskrypcji, a tym bardziej konkretnego cesarza, któ- rego niewolnikiem był Cida166. Możliwe, że mamy do czynienia z niewolnikiem któ- regoś z pierwszych cesarzy okresu pryncypatu; w tym bowiem czasie stanowiska prywatnych sekretarzy były sprawowane 167 Il. 10. Inskrypcja (AE przez servi . Wprawdzie zwrot Augusti 1929, 152) z Surren- verna rzadko występuje w ramach familia tum (dzisiejsze Sor- Caesaris w okresie przed Hadrianem, lecz rento) prezentująca jest on potwierdzony w źródłach epigra- niewolnika o imie- ficznych z tego okresu168. niu Cida W officium memoriae, obok głównego sekretarza a memoria, działali inni, niżsi rangą urzędnicy169. Do niższych rangą urzędników (Unterbeam- ten, fonctions d’employés subalternes, junior grades, sub-clerical officials) należeli proximi a memoria (CIL VI 8619 — Rzym; CIL VI 41286 — Rzym; CIL XIII 1800 — Lugudunum). Jednym z tych urzędników był działający w drugiej połowie II wieku proximus a memoria — Ianuarius170. Paul Richard Carey Weaver uważa,

165 Por. Peachin 1989: 174 przyp. 15. 166 Rozmowa osobista, Toruń, 22 IV 2010 r. 167 Por. CIL VI 8596; CIL VI 8597; Rostowzew 1907: 211; Friedländer 1888: 181; Paribeni 1961: 2133; Schiller 1978: 476. 168 Weaver 1972: 51. 169 Fluss 1931: 656. 170 CIL VI 8619. Za końcem II wieku opowiada się Boulvert (1970: 175 przyp. 573, 285 przyp. 142); za początkiem III wieku — Weaver 1972: 229, 256. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 179

że jego pełne imię brzmi M. Aurelius Ianuarius171. W cesarskim reskrypcie (epistula) cesarz, korzystający z usług Ianuariusa, niż- szego rangą urzędnika (Subalternbeamte) — proximus officii memoriae, zdecydował wynagrodzić innych proximi roczną płacą 40 000 sestercji172. Ta decyzja nie wynikała z życzliwości cesarskiej, lecz ze zmiany regulacji administracyjnych173. Wyzwole- niec Ianuarius piastował również, wcześniej sprawowany przez ekwitów, urząd a voluptatibus174. Jeśli Ianuarius jako proximus za- rabiał 40 000 sestercji, to urzędnik a memoria w tym czasie musiał otrzymywać 60 000 sestercji rocznie175.

171 Weaver 1972: 253, 257. 172 CIL VI 8619: ideoque iustum arbitratus sum / [adaequare te] ceteris pro- ximis qui in ali[i]s stationibus quadragena millia n(ummum) [accipiunt] / [neque haec indulgentia cu]iquam mira videri potest cum iudicium meum fidei la- bori sed[uli]/[tati tuae optimo iure tri]bui a me intellegatur. Por. Cuq 1884: 400; Hirschfeld 1905: 335 przyp. 3; Fluss 1931: 656; Weaver 1972: 229; Boulvert 1974: 114. 173 Boulvert 1974: 155: Le texte ne présente pas cette somme comme une faveur, mais comme une retribution fixée de façon règlementaire. 174 CIL VI 8619: ad splendidam voluptatum statio[nem promotus]. Cesarz Tyberiusz utworzył ten odpowiedzialny za pałacowe ceremonie i rozryw- ki urząd, określony przez Winterlinga (1999: 112) jako für Vergnügungen. Ekwita rzymski T. Caesonius Priscus (PIR C 163; PIR2 C 211; Pflaum 1961: 1024; Demougin 1992: 250 nr 290) był pierwszym cesarskim a voluptatibus, Suet., Tib. 42, 2: Nouum denique officium instituit a uoluptatibus, praeposito equ- ite R. T. Caesonio Prisco. Por. Millar 1977: 205; Wallace-Hadrill 1996: 298–299; Eck 1998: 150. Demougin (1992: 250 nr 290) napisała: T. Caesonius Priscus fut chargé par Tibère de l’organisation des fêtes impériales. Za panowania Nerwy i Trajana prawdopodobnie wyzwoleniec (bądź ekwita?) Ti. Claudius Clas- sicus był procurator a voluptatibus, AE 1972, 574; Bennett 1997: 57; Demougin 1988: 652 przyp. 247. Na temat statusu prawnego Classicusa — zob. m.in. Boulvert 1981: 31–41; Bruun 1990: 271–285. Także za panowania Hadria- na ekwita A. Ofellius Maior Macedo piastował urząd a voluptatibus, CIG II 1813b = ILS 8849; Pflaum 1960a: 272–274 nr 112. 175 Peachin 1989: 190. 180 Rozdział II

Do kategorii niższych rangą urzędników włączany przez uczonych jest także, opisany wyżej, Aurelius Symphorus, spra- wujący stanowiska — officialis vetus a memoria et a diplomatibus176. Młodszym rangą urzędnikiem był również wyzwoleniec cesarski Artemidorus, który był adlectus a memoria177. Adlectus a memoria to wyjątkowy tytuł178. Inskrypcja z Fidenae, na której widnieje Artemidorus, podaje, że wyzwoleniec zmarł w wieku 17 lat179. Inskrypcję wystawiła matka Artemidorusa — Valeria Philocene, która określiła swego syna jako filius dulcissimus180. Artemidorus jest najmłodszy w gronie dwóch innych — znanych nam — niż- szych rangą urzędników kancelarii cesarskiej181. Według Mi- chaela Peachina młody wiek tego wyzwoleńca oraz posiadany przez niego tytuł adlectus, o których wiemy z treści inskrypcji, są niespotykane182. Nie ma żadnego innego przypadku, w którym istniałaby podobna korelacja. Amerykański badacz określił Arte- midorusa jako (officialis (?) a memoria) działającego przypuszczalnie pod koniec II bądź na początku III wieku183. Oprócz ekwity

176 Hirschfeld 1905: 335; Fluss 1931: 656. 177 CIL XIV 4062 = ILS 1673: D(is) M(anibus) / Artem(i)dori / Aug(usti) lib(erto) adlecto / a memoria / q(ui) v(ixit) ann(os) XVII / d(ies) XVII Valeria / Philocene [] / filio dul/cissimo. Por. Hirschfeld 1905: 335; Fluss 1931: 656; Weaver 1972: 69, 101 przyp. 1. 178 Hirschfeld 1905: 335: singulären Titel. Por. E. De Ruggiero, s.v. allectio, Diz. epigr., vol. I, 1895, 420; Weaver 1972: 69. Z III wieku znany jest inny sekretarz kancelarii cesarskiej, który był adlectus magister epistularum, CIL VIII 15270; por. E. De Ruggiero, s.v. allectio, Diz. epigr., vol. I, 1895, 420. 179 Oprócz Artemidorusa również cesarski wyzwoleniec Sabinus (CIL VI 25721) żył siedemnaście lat, por. Boulvert 1974: 97 przyp. 585. 180 Por. Weaver 1972: 157. 181 Dwaj inni urzędnicy to: Faustus Aug. Lib. adiutor ab epistulis Lat., lat 19 — CIL VI 8613; T. Aelius Crispinus a(d)iutor a rationibus, lat 22 — CIL VI 8417. Por. Weaver 1972: 101 przyp. 1. 182 Peachin 1989: 173 przyp. 13: Both his youth and the term adlectus (in this context) are odd. 183 Peachin 1989: 173. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 181

Iuliusa Achilleusa wszyscy niżsi rangą urzędnicy w sekretariacie a memoria byli wyzwoleńcami. Z przeprowadzonej prezentacji mogłoby wynikać, że Klau- diusz bądź Neron mogli być twórcami sekretariatu a memoria, co potwierdziła nam inskrypcja z Rzymu przedstawiająca Ti. Clau- diusa Aesiusa. Również źródło narracyjne, jakim są Vitae Swe- toniusza, może nam dostarczyć ciekawych informacji na temat twórcy sekretariatu. Pewną trudność stanowi emendacja zwrotu w Vita Divi Augusti, dokonana przez Justusa Lipsiusa (Elect. 1, 12) u progu czasów nowożytnych184. W emendacji Justusa Lip- siusa — et a memoria, zdanie nas interesujące brzmi: staturam bre- vem — quam tamen Iulius Marathus libertus et a memoria eius qu- inque pedum et dodrantis fuisse tradit185. Nad słusznością tej zmiany zastanawiał się już Theodor Mommsen186. Zdaniem filologa Ludwiga Friedländera w kwestii tej pod uwagę brany był także zwrot etiam memoriam187. Z kolei Otto Hirschfeld przyjął emen- dację Lipsiusa, zaznaczając jednak, że jeśli Swetoniusz w rze- czywistości użył nazwy sekretariatu dla panowania Oktawiana Augusta, to w sposób uproszczony przeniósł nazwę stanowiska z czasów Hadriana, czyli z okresu, kiedy sam był cesarskim

184 Justus Lipsius (1547–1606) był wybitnym flamandzkim humanistą, filologiem i filozofem. Co ciekawe, jako wydawca dzieł Tacyta, Lipsius wprowadził w 1574 roku nazwy Historiae i Annales, Lewandowski 2007: 288, 315. 185 Suet., Aug. 79, 2: „wzrost niski (choć Juliusz Maratus, Augu- 3 sta wyzwoleniec i archiwista, podaje wzrost jego na 5 ⁄4 stopy)”, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska. John Carew Rolfe (The Lives of the Twelve Cae- sars, vol. I–II, London 1913–1914: 244–245), przyjmując emendację Lipsiu- sa, przetłumaczył ten zwrot na język angielski jako Julius Marathus, his freedman and keeper of his records. Również Karl Ludwig Roth (C. Suetoni Tranquilli quae supersunt omnia, ed. C.L. Roth, Lipsiae 1875: 73) w wydaniu Teubnera zaakceptował zmianę Lipsiusa. 186 Podaję za Friedländer 1888: 190. 187 Friedländer 1888: 190. 182 Rozdział II ab epistulis188. Na początku XX wieku Hirschfeld stwierdził ten fakt w przekonaniu, że a memoria nie jest potwierdzony dla I wie- ku189. Teza Hirschfelda jest czysto hipotetyczna190. Współcześnie, kiedy wiemy, że wyzwoleniec piastował stanowisko a memoria za Klaudiusza lub Nerona, sytuacja wydaje się mniej klarowna. Zdaniem Peachina każda z fraz — etiam memoriam bądź etiam in memoriam — mogłaby w sposób trafny oddawać treść interesu- jącego nas zdania191. Michael Peachin zauważył, że przywołane zwroty, użyte w danym kontekście, są zasadne, tym bardziej że wyzwoleniec Iulius Marathus napisał prawdopodobnie bio- grafię Augusta, stanowiącą zapewne jedno ze źródeł dzieła Swe- toniusza (Suet., Aug. 94, 3)192. Do podobnego wniosku doszedł, niezauważony przez Peachina, Georg Müller, który wykluczył jednak zwroty et in memoriam oraz etiam memoriam, a zapropo- nował frazę — etiam memor eius193. Wydaje się jednak, że filolog Justus Lipsius miał rację, a wyzwoleniec Iulius Marathus194 był prywatnym sekretarzem Augusta — a memoria. Według mnie przemawia za tym kilka argumentów. Po pierwsze, informacjami o wzroście cesarza równie dobrze mógł dysponować wyzwoleniec Iulius Marathus jako biograf cesarza, ale również — jako sekretarz a memoria. Co więcej, stanowisko Iuliusa Marathusa nie jest wyjątkowe, bowiem wyzwoleńcy wykonywali za panowania Augusta także inne funkcje sekretarzy195. Ponadto trafność

188 Hirschfeld 1905: 334 przyp. 5; PIR I 270: traditur etiam memoriam, cor- rexit Lipsius. 189 Hirschfeld 1905: 334 przyp. 5. 190 Müller 1981: 361. 191 Por. Millar 1977: 73 przyp. 33. 192 Peachin 1989: 184 przyp. 53. 193 Müller 1981: 361–362. 194 PIR2 I 402. Marathus to niezwykle rzadkie cognomen. W inskrypcji (CIL X 4044) z Capui widnieje L. Billienus Marathus, mąż Corneliae Pre- miae. 195 Por. Suet., Aug. 67; Kłodziński 2011: 27–30. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 183 emendacji Lipsiusa potwierdzić może fakt, że użyty przez wybitnego biografa w Vita Divi Augusti zwrot Iulius Marathus libertus et a memoria pod względem językowym nie budzi zastrzeżeń, ponieważ jest on niezwykle podobny do zastosowanej w innym miejscu przez Swetoniusza frazy — Antoniae libertam et a manu196, określającej status prawny oraz funkcję wyzwoleńca Caenisa197. Warto również nadmienić, że wykonujący tę samą funkcję za rządów Augusta a manu Thallus198 opisany został także przez Swetoniusza199. Z powyższych rozważań wynika, że w przypadku badań nad urzędem centralnej administracji antycznego Rzymu — sekretariatem a memoria żadne z cytowanych na początku rozdzia- łu stwierdzeń uczonych nie może być w stu procentach pewne. Zdanie wielu badaczy, którzy uznali cesarza Hadriana za twór- cę sekretariatu, po odkryciu inskrypcji ukazującej Ti. Claudiusa Aesiusa należy uznać za nieaktualne i zaliczyć do historii historiografii. W tym kontekście zastanawia fakt, że pogląd ten utrzy- mywał się jeszcze po publikacji inskrypcji. Wydawałoby się, że wspomniana inskrypcja definitywnie rozstrzygnie kwestię sporną, wskazując na Klaudiusza bądź Nerona jako twórcę sekretariatu, lecz po przyjęciu emendacji Justusa Lipsiusa sprawa nie wydaje się tak prosta i jednoznaczna. Byłbym skłonny twier- dzić, że urząd a memoria mógł powstać za panowania twórcy pryncypatu, Oktawiana Augusta, na co wskazywałaby właśnie emendacja Lipsiusa. Z drugiej jednak strony prawdą jest, że naj- wcześniejsze potwierdzenie epigraficzne sekretariatu pochodzi

196 Suet., Vesp. 3. 197 Na ten przekonujący argument uwagę zwrócił jedynie Müller (1981: 361), który sądził jednak na podstawie inskrypcji ukazującej Aeliusa Cla- deusa, że a memoria to urząd po raz pierwszy potwierdzony pod koniec II wieku. 198 PIR T 108. 199 Suet., Aug. 67: Thallo a manu, quod pro epistula prodita denarios quingen- tos accepisset, crura ei fregit. 184 Rozdział II z połowy I wieku. Mimo wiedzy na temat dziesięciu znanych z imienia urzędników a memoria nie można jednoznacznie wy- szczególnić mechanizmów, które obowiązywały przy obsadzaniu tego sekretariatu. Peachin zauważył, że jedynie status społeczny wyzwoleńca Ti. Claudiusa Aesiusa jest absolutnie pewny200. We- dług mnie mamy wystarczające podstawy, by uznać również Iu- liusa Marathusa, Aeliusa Cladeusa, M. Aureliusa Asclepiodotusa i Castora za wyzwoleńców sprawujących stanowisko a memoria. Z kolei do stanu ekwickiego z pewnością należeli Aurelius Iulia- nus oraz Marcius Festus. Nie tylko wyzwoleńcy i ekwici piastowali badany urząd. Urzędnikiem a memoria był także niewolnik Cida. Jedynie status społeczny Achillesa i Vibiusa Iolausa nie jest do końca jasny. Najpierw wyzwoleńcy, może i nawet niewolnicy, a następnie ekwici piastowali sekretariat a memoria. Jeśli podamy w wątpliwość fakt, jakoby wyzwoleniec Castor był sekretarzem a memoria Septymiusza Sewera, co czyni Peachin201, to ostrożnie można stwierdzić, że do końca II wieku sekretarz a memoria był wyzwoleńcem, później zaś urząd ten został przekazany osobom z ordo equester. Ostatecznie zatem to wola cesarza stawała się dźwignią kariery poszczególnych osób i decydowała o tym, jaki urząd i przez kogo ma zostać objęty202. Z pewnością kategoria urzędników a memoria była niezwykle ważna ze względu na bliskie relacje z cesarzem. Spośród wszystkich sekretariatów a memoria stał się z czasem tym najważniejszym203. Wiele nowego do badań nad strukturą sekretariatu a memoria wnoszą inskrypcje. O dużym znaczeniu sekretarzy a memoria w hierarchii stanowisk urzęd- niczych świadczy chociażby fakt sprawowania przez Aureliusa Iulianusa stanowisk a rationibus i a memoria, które to umożliwiły

200 Por. Peachin 1989: 188–189. 201 Peachin 1989: 172. 202 Pflaum 1950: 295–296; Weaver 1967: 17; Saller 1980: 44; Syme 1980: 77; Brunt 1983: 42; Campbell 1984: 116. 203 Crook 1955: 141. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 185 mu osiągnięcie prefektury pretorianów pod koniec II bądź na po- czątku III wieku204. Później osoba sprawująca ten urząd posiadała tytuł magister sacrae memoriae205. Od czasów Dioklecjana urzędnik ten otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 300 000 sestercji, stając prawie na szczycie hierarchii urzędniczej206. Tak jak consiliarii Augusti, sekretarze a memoria byli blisko cesarza (ad latus principum). Realizowanie zadań wynikających z bliskiej, poufnej relacji z cesarzem z pewnością wpłynęło na wzrost znaczenia tego urzędu oraz zaufania władcy do sekretarzy a memoria207.

3. Kompetencje sekretarzy a memoria Jakie były kompetencje sekretarzy a memoria w okresie od Au- gusta do Dioklecjana? Werner Eck określił sekretariat a memoria jako urząd mit unsicherer Aufgabenzuweisung208. Słowa tego wybitnego niemieckiego uczonego oddają istotę problemu. Podsta- wowym mankamentem w tej materii jest brak źródeł z okresu pryncypatu, które bezpośrednio przedstawiałyby zadania tych sekretarzy209. Michael Peachin stwierdził: from the Principate there is unfortunately no evidence as to what the a memoria did210. W związ- ku z tym przenoszenie per analogiam na epokę pryncypatu zadań opisywanych w późnoantycznych źródłach, które często określa- ją realia administracyjne sobie współczesne, stwarza wiele nie-

204 Hirschfeld 1905: 335. 205 Por. CIL VI 8620; Hirschfeld 1905: 335. 206 Eum., Pan. Lat. 9 (4), 11, 2: Trecena illa sestertia quae sacrae memoriae magister acceperam. 207 Fluss 1931: 657: Sicherlich haben die nahen persönlichen Beziehungen zum Kaiser mit der Zeit die Bedeutung dieses Scriniums erhöht. Por. Cuq 1884: 400; Bury 1911: 77; Ensslin 1939: 382. 208 Eck 1998: 74. Por. Eck 2000: 243: the concerns of this post are also un- clear. 209 Cuq 1884: 399. 210 Peachin 1989: 199. 186 Rozdział II bezpieczeństw i może prowadzić do nadinterpretacji211. Według mnie to nie jedyne zagrożenie. Niektórzy badacze opisują zadania sekretarzy w oparciu o łączenie kompetencji urzędniczych. Wynika to głównie z nadinterpretacji treści inskrypcji przedsta- wiających inne urzędy sprawowane nieraz łącznie przez sekretarzy a memoria. Na przykład błędne jest przekonanie Cuqa, który łączy kompetencje a cubiculo i a diplomatibus z zadaniami a memoria na podstawie inskrypcji przedstawiających te stanowiska jako pomocnicze bądź niższe rangą urzędy wyzwoleńców212. W swym stwierdzeniu francuski badacz opierał się zapewne na fakcie zapisania w inskrypcjach zwrotu et, który oznacza połączenie sprawowanych stanowisk213. Hirschfeld uważał na podstawie treści inskrypcji (CIL X 1727 = ILS 1678) ukazującej Aureliusa Sym- phorusa, że do zadań a memoria należało wydawanie uprawnień (diplomata) do korzystania z cursus publicus214. Jednakże Peachin wykazał mylność tego stwierdzenia215. Aurelius Symphorus nie sprawował jednocześnie stanowisk a memoria i a diplomatibus, a jeśli nawet tak było, to jedna inskrypcja nie może prowadzić do generalizujących sformułowań. Podobnie jak Peachin sądzi Anne Kolb, która stwierdziła, że teza Hirschfelda nie ma żadnej podstawy216. Wydaje się, że również stwierdzenie Gérarda Boulverta — dotyczące niepotwierdzonego w II wieku sekretarza a commentariis — jest mylne. Francuski badacz uważał, że w II wieku zakres kompetencji a memoria obejmował również zadania sekretarza

211 Peachin 1989: 169: sources are few and in the main late. 212 Cuq 1884: 400. 213 Peachin 1989: 195–196: and it must there be assumed that the et absolutely indicates conjunct rather than consecutive tenure of the posts. 214 Hirschfeld 1905: 200, 338. 215 Peachin 1989: 206. 216 Kolb 2000: 100. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 187 a commentariis217. Stwierdzenie to opiera się na przypuszczalnej rekonstrukcji zwrotu: a memoria [e]t a co[mmentariis], zachowanego w inskrypcji (CIL XIII 1800) datowanej na koniec II wieku. Według mnie argumentum ex silentio jest w tym przypadku niebezpieczne, tym bardziej że zachowany w inskrypcji zwrot jest jednym z możliwych rozwiązań skrótu. Opierając się na nazwie urzędu, możemy stwierdzić, że do podstawowych kompetencji a memoria należała czynność przy- pominania cesarzowi o różnych sprawach218. Czego dokładnie one dotyczyły? O tym źródła z epoki pryncypatu milczą. Wy- daje się jednak, że do kategorii tych spraw należały codzienne czynności i obowiązki cesarzy, niewymagające fachowej wiedzy i specjalistycznych umiejętności. Z przeprowadzonych wyżej badań prozopograficznych wynika, że urzędnicy a memoria nie posiadali tak wysokich kwalifikacji oraz wykształcenia, które umożliwiałyby im wykonywanie skomplikowanych biurokra- tycznych czynności. Te cechy wyróżniały chociażby uczestniczą- cych w prawotwórstwie sekretarzy ab epistulis i a libellis. Obejmo- wane przez a memoria urzędy nie były tak imponujące jak te, które składały się na charakteryzujące się specjalizacją urzędniczą kariery — wybitnego historiografa Swetoniusza, sofisty L. Iuliusa Vestinusa czy też prawnika C. Iuliusa Celsusa219. Powyższa argu- mentacja obala ponadto tezę, jakoby a memoria piastował funk- cję nadwornego historyka cesarza, o słuszności której pośrednio mógłby przekonywać sam tytuł wspomnianego urzędu. Żadne ze źródeł nie potwierdza jednak tego stanu rzeczy. Poza tym na- leży uważać za prawdopodobne, że urzędnicy a memoria nie mieli

217 Boulvert 1970: 285. 218 Hirschfeld 1905: 334–335 przyp. 7: das Gedächtnis des Kaisers zu erleich- tern; Seeck 1921: 897: Seine vornehmste Aufgabe ist, dem Kaiser in die ,Erinnerung‘ zu rufen, was er versprochen hat und warum er gebeten ist (respondet precibus). Por. Madvig 1881: 560: wobei wohl zunächst an das Archivwesen und an geschichtliche Auskunft über Präcedenzfälle zu denken ist. 219 Por. Kłodziński 2011: 113–114. 188 Rozdział II odpowiednich kompetencji do sprawowania tej funkcji. Co wię- cej, w okresie pryncypatu a memoria z pewnością nie zajmowali się tworzeniem reskryptów cesarskich. W tym bowiem czasie właściwość ta należała do kompetencji urzędniczych sekretarzy ab epistulis i a libellis220. Dopiero w późnym Cesarstwie Rzymskim głównym zadaniem magister memoriae stało się odpowiadanie na petycje (precibus respondere). Z późnoantycznego źródła z przeło- mu IV i V wieku — Notitia Dignitatum wynika, że w każdej części Imperium magister memoriae adnotationes omnes dictat, et emittit; respondet tamen et precibus221. Utworzenie tych dwóch urzędni- ków i zamiana oficjalnego tytułu a memoria na magister memoriae wynikały z ustanowienia dwóch scrinia memoriae, co wiązało się z przekształceniami w zakresie administracji, dokonanymi przez Dioklecjana prawdopodobnie w 293 roku222. Przytoczony passus z Notitia podaje, że magister memoriae redagował i wysyłał cesarskie dokumenty (adnotationes) w celu sporządzenia szkiców

220 W okresie pryncypatu reskrypty stanowiły pisemne odpowiedzi cesarza na zapytania (relatio, consultatio, suggestio) urzędników lub na zapytania bądź petycje (prex, libellus, supplicatio) osób prywatnych. Epistulae były opracowywane przez sekretarzy ab epistulis (Latinis i Graecis), zaś subscriptiones przez sekretarzy a libellis, por. Kłodziński 2011: 93. 221 Not. Dign. Or., C. 19; Occ., C. 17. Por. Seeck 1921: 897. 222 Peachin 1989: 184–185. W tej kwestii w nauce nie panuje opinio communis. Por. Hirschfeld 1905: 318 przyp. 1: Im Verlaufe des dritten Jahrhunderts tritt für alle diese officia palatina der Titel magister ein […]; Boak 1919: 14: It was probably under Diocletian, prior to 297 A.D., that these titles took their final forms. Millar 1977: 107: In the same period we see the first uses of the term magister for the chief imperial secretaries; Clauss 1980: 9–10: Im Verlauf des 3. Jahr- hunderts, wahrscheinlich eher in dessen zweiter Hälfte, wurde der Titel magister für die Leiter der officia palatina verwandt. […] Wenn es auch möglich ist, daß dieser Titel zunächst keinen offiziellen Charakter besaß, so wird man ihm diesen doch in der zweiten Hälfte des 3. Jahrhunderts nicht absprechen können; de Bon- fils 1981: 56: Le diverse segreterie dell’amministrazione imperiale vengono poste nell’età della Tetrarchia sotto il controllo dei tre magistri (memoriae, epistularum, libellorum). Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 189 reskryptów223, co według Otto Seecka było przejawem realizacji osobliwej łaski cesarza224. Ważnym zadaniem tego urzędnika, jak sądzi Seeck, było przypominanie cesarzowi, co obiecywał i o co był proszony (respondet precibus)225. Dla m.in. Hirschfelda i Mil- lara zwrot respondet precibus oznacza, że magister memoriae prze- jął zadania wcześniej wykonywane przez sekretarzy ab epistulis i a libellis, tj. odpowiadał na petycje (preces)226. Niedawno Serena Connolly poczyniła ciekawe spostrzeżenia na temat funkcjonowania systemu reskryptów w świetle zbio- ru około dziewięciuset siedemdziesięciu odpowiedzi cesarza Dioklecjana z lat 293–294, zawartych w Codex Hermogenianus227. Według Connolly niektóre petycje nie tylko dawały impuls do stanowienia uzupełniających bądź poprawiających prawo re- skryptów, ale także prowadziły do prawodawstwa wyrażonego w innej formie. W przypadku gdy do cesarskiego pałacu trafiała określona liczba petycji, których treść dotyczyła podobnej, do- tykającej wiele osób materii, wtedy scrinium mogło, informując o problemie, przekazać petycje do innego departamentu prawnego lub być może, co jest według mnie intrygujące, do magister memoriae. Ten z kolei — zdaniem Connolly — mógł następnie

223 Berger 2004: 350. Adnotatio to późnoantyczna forma cesarskiego do- kumentu, dopisek na podaniu, które przedstawiano cesarzowi, określający decyzje będące formalnym i nadzwyczajnym przejawem łaski władcy. Ad- notationes różnią się od epistulae i rescripta, por. Hirschfeld 1905: 336; Cor- coran 1996: 57–58. C.Th. 1, 2, 1: Annotationes nostras sine rescribtione admitti non placet, id[eo]que officium gravitatis tuae observet, sicut semper est custodi- tum, ut rescribta vel epistulas potius nostras quam adnotationes solas existimes audiendas. Znaczenie adnotatio może także pochodzić od beneficium princi- pale lub przywileju, C.Th. 15, 7, 13. 224 Seeck 1921: 897. 225 Por. Seeck 1921: 897. 226 Hirschfeld 1905: 336. Por. Millar 1977: 265; Schiller 1978: 479. Według Harries (2004: 46) wszystkie trzy późnoantyczne scrinia były odpowiedzialne za odpowiadanie na petycje. 227 Connolly 2010: 47. 190 Rozdział II przygotować szkic edyktu z obowiązującą mocą prawną tam, gdzie było to potrzebne, lub sporządzić list, dalej wysłany do odpowiednich urzędników228. Powyższa hipoteza dotycząca zadań magister memoriae, choć interesująca, nie ma jednak dostateczne- go poparcia w materiale źródłowym. Zdaniem Davida S. Pottera obowiązki magister memoriae koncentrowały się także wokół tych spraw, które dotyczyły stosunków dyplomatycznych prowadzonych z zagranicznymi ludami229. Jako przykład potwierdzający powyższą tezę wspomniany uczony podał postać Sicoriusa Probusa230, który właśnie jako magister memoriae negocjował traktat pokojowy Dioklecjana z Narsesem, ostatecznie zawarty w 298 roku w Nisibis231. Czy a memoria wykonywał podobne funkcje w okresie pryncypatu? Wydaje się, że nie. W tym okresie stosunki dyplomatyczne z obcymi ludami prowadzili inni urzędnicy kancelarii cesarskiej — sekretarze ab epistulis oraz urzędnicy a legationibus232. Na przy- kład P. Taruttienus Paternus233, ab epistulis Latinis cesarza Marka Aureliusza około 171 roku, prowadził pertraktacje z Kotynami, którzy ostatecznie nie podjęli walki przeciwko Markomanom234. Z powyższych rozważań wynika, że ciągłość rozwiązań administracyjnych z okresu pryncypatu w przypadku urzędnika magister memoriae nie jest dostrzegalna w późnym Cesarstwie

228 Connolly 2010: 47. 229 Potter 2004: 372. 230 Sicorius Probus 7 — PLRE I: 740; por. Peachin 1989: 177 nr 9. 231 Petr. Patr., Fr. 14 (= FHG IV 189); Kienast 1990: 263; Potter 2004: 293, 372. Szerzej na temat pokojowego traktatu Rzymu z Persją z roku 298 — zob. Dignas, Winter 2007: 122–130. 232 Millar 1982: 5. Według Millara (1982: 5) niewielka liczba źródeł wskazuje na jedynie okazjonalne wykonywanie konkretnych zadań zagranicznych przez ‘secretarial’ officials. 233 Kłodziński 2012. 234 Cass. Dio 71, 12, 3; por. Millar 1982: 5–6. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 191

Rzymskim235. W sferze kompetencji magister memoriae nie miał nic wspólnego z sekretarzem a memoria, gdyż wykonywał zadania wcześniej właściwe sekretarzom ab epistulis i a libellis. Konty- nuacja rozwiązań administracyjnych jest zauważalna jedynie na linii późne Cesarstwo Rzymskie — średniowieczne Cesarstwo Bizantyjskie. Zwrot ἐπὶ τῶν ἀναμνήσεων użyty przez Pseudo- Codinusa w XIV wieku określał bizantyjskiego następcę urzędni- ka magister memoriae236, oddając tym samym nazwę wcześniejsze- go urzędu237. Z kolei John Bagnell Bury sądził, że tytuł urzędnika ἐπὶ τῶν δεήσεων odpowiadał łacińskiemu a precibus, a do zadań bizantyjskiego sukcesora należało właśnie precibus respondere238. Na podstawie późnoantycznych źródeł sądzono, że a memoria notował rozkazy, oficjalne listy i mowy w miejscu pobytu cesarza239. Relacja rzymskiego panegirysty Eumeniusza240 uści- śla kompetencje urzędu, dowodząc związku magister memoriae z przemowami cesarskimi241. Orator z Augustodunum (dzisiejsze Autun we Francji) i magister memoriae Konstancjusza Chlo- rusa w latach 293–298 wprawdzie nie sprecyzował swych funkcji, lecz napisał: ut mediocrem quidem pro ingenio meo naturaque vocem, coelestia tamen verba, et divina sensa Principum prolocutam, ab arcanis sacrorum penetralium ad privata Musarum adyta transtu-

235 Warto jednak zauważyć, że większość późnoantycznych struktur urzędniczych ma swój początek w okresie pryncypatu. Już Jones (1964: 563) pisał: The civil service, like most other institutions of the later empire, had its root in the Principate. 236 Pseudo-Cod., p. 41, 8 (Bekker). 237 Boak 1915: 94. 238 Bury 1911: 77. Por. Pseudo-Cod., p. 39 (Bekker). 239 Cuq 1884: 399: Il consistait à dicter, au lieu et place de l’empereur et après avoir pris ses order, les lettres, les discours officials. Por. Abbott 1911: 362. 240 Eumenius 1 — PLRE I: 294–295. 241 Por. Corcoran 1996: 203. 192 Rozdział II lerit242. Te zadania nie wchodziły w zakres kompetencji żadnego urzędnika kancelarii cesarskiej w okresie pryncypatu243. Urzęd- nik a studiis — jak sądził Fergus Millar — odpowiadał przecież za układanie mów cesarza, a nie za ich notowanie czy też inaczej, za ich archiwizację244. Bardzo prawdopodobne, że zadania te wykonywał właśnie sekretarz a memoria245. Potwierdzeniem wykonywania tych funkcji może być wspomniany wyżej cesarski reskrypt (epistula) z drugiej połowy II wieku, w którym to chwalony jest proximus officii memoriae za przyczynianie się do wykonywania łaski (indulgentia) cesarza246. O ile za notowanie cesarskich mów mogli być odpowiedzialni urzędnicy a memoria, to stenografowaniem cesarskich listów zajmowali się — jak uwa- żał Hans C. Teitler — specjalni urzędnicy. Badacz ten ostrożnie wskazywał, że w okresie pryncypatu, bliżej — w okresie przed panowaniem Licyniusza, funkcję tę powierzano notarii247. Warto jednak zaznaczyć, że jego pogląd należy uznać za hipotezę. Tym bardziej że opiera się on na skąpym materiale źródłowym248. Sam zresztą Teitler zaobserwował, że niewolnicy, potwierdzeni w treści kilku inskrypcji z okresu wczesnego Cesarstwa, chociaż należeli do familia Caesaris, nie mogą być jednak określani mia-

242 Eum., Paneg. 5 (9), 6, 2: „mój pozbawiony naturalności i jasności głos […] określał niebiańskie słowa i boskie myśli cesarza od nisz cesarskiego sanktuarium do prywatnej świątyni Muz” (tłum. K.K.). Por. Millar 1977: 265. 243 Greenidge 1901: 419; Berger 2004: 338. 244 Por. Millar 1977: 205. Z kolei Edmond van’t Dack (1963: 177–184) uważał, że a studiis nadzorował prywatną bibliotekę cesarza. 245 Por. Ensslin 1939: 382: The activities of the a memoria were the most loosely defined, but in general they were concerned with the exercise of clemency and the bestowal of favours by the emperor. 246 Zob. s. 179 przyp. 172. 247 Teitler 1985: 42. 248 Por. Teitler 1985: 43: From the absence of imperial notarii in the reliable sources prior to the fourth century one can not, in my opinion, infer that there were no imperial notarii in the period of the Principate, only that the historians and other authors had no occasion to write about them, being originally slaves and freedmen. Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu 193 nem imperial notarii, bowiem prawdopodobnie nigdy nie służyli w cesarskim pałacu249. Nie mieli ku temu sposobności, ponieważ wykonywali swoje zadania w Kartaginie250. Ponadto na podstawie relacji Historia Augusta można by wnioskować, że późnoantyczny magister memoriae układał bądź notował oficjalne mowy i listy cesarza, jak również redagował wszystkie urzędnicze sprawozdania251. Także dzięki autorowi Historia Augusta wiemy, że cesarz Klaudiusz II Gocki osobiście podyktował list (hanc autem ipse dictasse perhibetur) do senatu, przeznaczony do przeczytania ludowi, a zawierający informacje o liczbie uzbrojonych barbarzyńców, wrogów Rzymu252. Po relacji o osobistym podyktowaniu listu przez cesarza Historia Augusta nadmienia, że podając treść cesarskiego listu, nie przytacza słów magister memoriae (ego verba magistri memoriae non re- quiro). Z tej relacji mogłoby wynikać, że magister memoriae prze- chowywał zapisy cesarskich listów, spełniając niejako zadania archiwalne253. Cesarz Aleksander Sewer — według tego samego źródła — poświęcał wiele czasu na podpisywanie i czytanie li- stów; cesarzowi podczas wykonywania zadań zawsze towarzy- szyli: sekretarz do spraw korespondencji (ab epistulis), do spraw petycji (a libellis) oraz sekretarz a memoria254. Aleksander Sewer

249 Teitler 1985: 38–39. 250 Teitler 1985: 39. Por. CIL VIII 12620; 12621; 12900; 12901; 12899; 24693; 24694. 251 HA, Car. 8, 4: Iulius Calpurnius, qui ad memoriam dictabat; HA, Claud. 7, 1–3. Por. Fluss 1931: 657; Berger 2004: 338; Harries 2004: 46. 252 HA, Claud. 7, 1–3. Por. Cuq 1884: 399. 253 Peachin 1989: 200; Harries 2004: 46. Wallace-Hadrill (1996: 297) okre- ślił zadania urzędnika a memoria mianem record-keeping. 254 HA, Alex. 31, 1: Postmeridianas horas subscriptioni et lectioni epistularum semper dedit, ita ut ab epistulis, a libellis et a memoria semper adsisterent, nonnumquam etiam, si stare per valetudinem non possent, sederent, relegentibus cuncta librariis et iis qui scrinium gerebant, ita ut Alexander sua manu adderet si quid esset addendum, sed ex eius sententia qui disertior habebatur. Por. Connolly 2010: 162. 194 Rozdział II czynił, zgodnie ze zdaniem i radą tego sekretarza, który był wy- mowniejszy (disertior habebatur), adnotacje na dokumentach oraz w dalszej kolejności sprawował sądy. Édouard Cuq stwierdził na podstawie powyższej relacji, że a memoria przygotowywał adnotacje, które następnie jako normy generalne były wysyłane przez ab epistulis255. Ta opinia, choć atrakcyjna, nie opiera się na materiale źródłowym, który mógłby stanowić dostateczne poparcie tej hipotezy. Uczeni uznali, że te relacje późnoantycznego źródła narracyjnego należy traktować z dużą ostrożnością256. Bardzo prawdopodobne, że Historia Augusta przedstawiała kompetencje urzędników sobie współczesne, a nie te będące realiami administracyjnymi opisywanych czasów. Podsumowując rozważania na temat kompetencji urzędni- ków a memoria w okresie pryncypatu, należy stwierdzić, że po- wściągliwość badaczy co do określenia zakresu kompetencji jest zasadna. Brak źródeł z epoki jest decydujący w tym przypadku. Wydaje się jednak, że badacz tego zagadnienia nie jest zupeł- nie bezradny. Tytuł urzędu wskazuje na cesarskiego urzędni- ka, który przypominał cesarzowi o jego codziennych sprawach i obowiązkach. Ponadto szczegółowe badania prozopograficzne rzucają dodatkowe światło na zadania powierzane badanym urzędnikom. Czynności urzędnicze a memoria nie należały do skomplikowanych; z pewnością nie były związane z prawotwór- stwem. Z czasem a memoria stali się odpowiedzialni za notowanie treści mów cesarskich, a może nawet niektórych listów. Prawdo- podobnie wykonywali również zadania archiwalne. Sekretarze a memoria należeli do najbliższego otoczenia cesarzy. Stąd ich znaczenie w strukturze administracyjnej wczesnego Cesarstwa Rzymskiego stale rosło.

255 Cuq 1884: 399–400. 256 Seeck 1921: 897; Fluss 1931: 657. 195

Zakończenie

Wykazanie złożoności problematyki badawczej związanej z kan- celarią cesarską okresu pryncypatu to podstawowy cel niniejszej pracy. Zagadnienia przedstawione w pierwszym rozdziale pracy związane są z warsztatem naukowym historyka administracji antycznego Rzymu. Stosowanie nowożytnej nomenklatury, jak również znajomość starszej bądź nowszej literatury oraz odwo- ływanie się do niej to — obok analizy źródłowej i wiedzy na temat antycznych realiów administracyjnych — podstawowe wy- mogi stawiane współczesnemu badaczowi. Z wymogami tymi wiążą się liczne problemy badawcze. Przedstawione na począt- ku pracy teoretyczne refleksje dotyczące nowożytnej terminologii stosowanej w literaturze naukowej na określenie kancelarii cesarskiej, podobnie jak ukazanie znaczenia pojęć — officium i scrinium, wydają się potrzebne, szczególnie wobec używania przez współczesnych uczonych niejednolitej nomenklatury. Wspomniana tendencja, jak starałem się to wykazać, nie jest jedynie cechą polskiej literatury naukowej. Z kolei zapoznanie się z nieocenioną literaturą drugiej połowy XIX wieku, stanowiącą podwaliny nowożytnych badań nad administracją Cesarstwa Rzymskiego, umożliwia badaczowi weryfikację wcześniejszych ustaleń, stawianie nowych tez bądź wysuwanie oryginalnych wniosków. Przytoczone opisy kancelarii cesarskiej, jakie znaleźć można w polskiej literaturze naukowej, są nieliczne, a dane zagadnienie wymaga przeprowadzenia gruntownych badań. W drugim rozdziale pracy została podjęta odmienna kwestia, a mianowicie próba opracowania historii sekretariatu a memoria. 196 Zakończenie

Historię tego urzędu omówiłem podobnie jak Édouard Cuq i Lu- dwig Friedländer, czyli przez pryzmat związanych z nim urzęd- ników. Wydaje się, że ujęcie prozopograficzne tematu, mimo swych niedoskonałości związanych częstokroć z trudną do ustalenia reprezentatywnością materiału źródłowego, stanowi klucz do opisu dziejów sekretariatów. Co więcej, w przypadku próby ustalenia kompetencji urzędu a memoria analiza prozopograficz- na — przy całkowitym braku źródeł z epoki pryncypatu — po- zwoliła sformułować interesujące wnioski. Właśnie dzięki niej wykluczyłem udział sekretarzy a memoria w procesie tworzenia prawa w okresie pryncypatu. Ponadto analiza materiału pro- zopograficznego pozwoliła ukazać wyjątkowe prawidłowości społeczno-administracyjne. W przeciwieństwie do urzędów ab epistulis i a libellis, potwierdzony za panowania Klaudiusza bądź Nerona sekretariat a memoria za czasów cesarza-reformatora Ha- driana był wciąż sprawowany przez wyzwoleńców. Ta sytuacja trwała aż do końca II wieku, kiedy urząd ten przejęły osoby po- chodzące z ordo equester. Podstawowym źródłem do badań nad sekretariatami pozostają inskrypcje. Opublikowana na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku inskrypcja ukazująca działają- cego za panowania Klaudiusza bądź Nerona sekretarza a memoria obaliła wszelkie teorie badaczy, którzy wskazywali na cesarza Hadriana jako na twórcę tego urzędu. Co więcej, jeśli przyjąć emendację Justusa Lipsiusa, niewykluczone jest również, że cesarz August utworzył urząd a memoria. Powyższy przykład dowodzi potrzeby aktualizacji ustaleń naukowych, nie tylko tych poczynionych w drugiej połowie XIX wieku na podstawie wtedy dostępnych źródeł, ale również tych współczesnych, które częstokroć bez dokonywania ponownej analizy źródłowej ba- zują na dawnych ustaleniach w danej materii. Opisanie historii urzędu a memoria wprawdzie ma jedynie charakter case study, lecz przedstawione powyżej główne spostrzeżenia mogą posłu- żyć badaczowi, którego zamiarem jest opracowanie dotychczas nieopisanych w literaturze naukowej, wszystkich sekretariatów kancelarii cesarskiej. Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów)… 197

Aneks I Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów) z drugiej połowy XIX wieku, omawiających sekretariaty kancelarii cesarskiej doby pryncypatu

Przed- Przywoły- stawione wani Lp. Opis bibliograficzny sekretariaty w pracach kancelarii (rozdziałach) cesarskiej badacze 1. Ludwig Friedländer, De eis qui Primis duo- ab epistulis, bus saeculis a rationibus, ab epistulis, a libellis a libellis, – imperatorum Romanorum fuerunt, Königs- a rationibus berg 1860. 2. Émile Egger, Recherches historiques sur la fonction de secrétarie des princes chez les an- – – ciens, [w:] Mémoires d’histoire ancienne et de philologie, Paris 1863: 220–258. 3. Bartolomeo Borghesi, Intorno a due iscriz- a censibus, ioni esistenti a Fuligno, [w:] Oeuvres com- ab epistulis, – plètes de Bartolomeo Borghesi. T. III. Oeuvres a libellis épigraphiques, Paris 1869: 3–39. 4. Victor Duruy, Les fonctionnaires et les bureaux, [w:] Histoire des Romains depuis les ab epistulis, temps les plus reculés jusqu’à la fin du règne des a libellis, Egger Antonins. T. V. L’empire et la société romaine a rationibus aux deux premiers siécles de notre ère, Paris 1876: 266–276. 198 Aneks I

Przed- Przywoły- stawione wani Lp. Opis bibliograficzny sekretariaty w pracach kancelarii (rozdziałach) cesarskiej badacze 5. Joachim Marquardt, Die Regierung, [w:] Rö- ab epistulis mische Staatsverwaltung, Bd. II, Handbuch der (Latinis, Grae- römischen alterthümer, ed. J. Marquardt, Th. cis), Egger, Mommsen, Leipzig 1876: 95–106. a libellis, Friedländer, a rationibus, Mommsen praefectus praetorio 6. Theodor Mommsen, Hof und Haushalt, [w:] Römisches Staatsrecht, Bd. II. 2, Handbuch der Friedländer, – römischen alterthümer, ed. J. Marquardt, Th. Hirschfeld Mommsen, Leipzig 1877: 806–810. 7. Otto Hirschfeld, Die kaiserliche Kanzlei und a cognitioni- der Staatsrath, [w:] Untersuchungen auf dem bus, Gebiete der römischen Verwaltungsgeschichte, ab epistulis, Friedländer, I: Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf a libellis, Mommsen Diocletian, Berlin–Weidmann 1877: 201–218. a memoria, a studiis 8. Gustav Kretschmar, Ueber das Beamtenthum ab epistulis, der römischen Kaiserzeit. Akademische Friedländer, a libellis, Antrittsrede gehalten am 11. Januar 1879 in Hirschfeld, a memoria, der Aula der Universität zu Giessen, Giessen Mommsen a rationibus 1879. 9. Édouard Cuq, Le magister sacrarum cognitionum, [w:] Études d’Épigraphie Ju- ridique. De Quelques Inscriptions Rela- Egger, tives L’Administration de Dioclétien. — I. a cognitioni- Friedländer, L’Examinator per Italiam. — II. Le Magister bus Hirschfeld, Sacrarum Cognitionum, Bibliothéque des Mommsen Écoles Françaises d’Athènes et de Rome, XXI, Paris 1881: 77–138. Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów)… 199

Przed- Przywoły- stawione wani Lp. Opis bibliograficzny sekretariaty w pracach kancelarii (rozdziałach) cesarskiej badacze 10. Johan Nicolai Madvig, Die kaiserliche Hof- a cognitioni- staat, die Freigelassenen, das kaiserliche Kabinet, bus, [w:] Die Verfassung und Verwaltung des Römi- ab epistulis, Friedländer schen Staates, Bd. I, Leipzig 1881: 553–560. a libellis, a memoria, a studiis 11. Jean-Baptiste Mispoulet, Chancellerie impéri- a cognitioni- Cuq, Egger, ale, [w:] Les institutions politiques des Romains bus, Friedländer, ou exposé historique des régles de la consititu- ab epistulis, Hirschfeld, tion et de l’administration Romaines depuis la a libellis, Madvig, fondation de Rome jusqu’au régne de Justinien. a memoria Mommsen T. I. La Constitution, Paris 1882: 279–282. 12. Édouard Cuq, Les principes officiorum, [w:] a cognitioni- Borghesi Le Conseil des Empereurs d’Auguste à Dioclé- bus, Duruy, tien, Extrait des Mémoires présentés par divers ab epistulis, Egger, savants à l’Académie des Inscriptions et Belles- a libellis, Friedländer, Lettres, I Sér. IX, 2, Paris 1884: 361–401. a memoria, Hirschfeld, a rationibus, Madvig, a studiis Mommsen 13. Otto Karlowa, Die kaiserlichen Hilfsämter, der a cognitioni- Staatsrat und der praefectus praetorio, [w:] Rö- bus, Friedländer, mische Rechtsgeschichte, Bd. I, Leipzig 1885: ab epistulis, Hirschfeld, 544–549. a libellis, Mommsen a memoria 14. Auguste Bouché-Leclercq, La chancellerie im- a cognitioni- Cuq, périale, [w:] Manuel des Institutions Romaines, bus, Egger, Paris 1886: 164–165. ab epistulis, Friedländer, a libellis, Hirschfeld, a memoria, Mommsen a rationibus 200 Aneks I

Przed- Przywoły- stawione wani Lp. Opis bibliograficzny sekretariaty w pracach kancelarii (rozdziałach) cesarskiej badacze 15. Wilhelm Liebenam, Die Praefecturen und a cognitioni- Civilprocuraturen, [w:] Beiträge zur Verwal- bus, Borghesi, tungsgeschichte des Römischen Kaiserreiches. I. a consiliis, Egger, Die Laufbahn der Procuratoren bis auf die Zeit ab epistulis, Friedländer, Diocletians, Jena 1886: 51–58. a libellis, Hirschfeld, a memoria, Madvig, a rationibus, Mommsen a studiis 16. Ernst Herzog, Der kaiserliche Hof in seiner a cognitioni- Bedeutung für das Staatswesen. Die kaiserliche bus, Friedländer, Familie, [w:] Geschichte und System der Römi- ab epistulis, Hirschfeld, schen Staatsverfassung. Bd. II. Die Kaiserzeit a libellis, Liebenam, von der Diktatur Cäsars bis zum Regierungsan- a memoria, Mommsen tritt Diocletians. Abt. I. Geschichtliche über- a rationibus sicht, Leipzig 1887: 778–790. 17. Pierre Willems, La Maison, la cour et la chan- Bouché- cellerie impériales, [w:] Le droit public romain a cognitioni- -Leclercq, ou les institutions politiques de Rome depuis bus, a com- Cuq, Egger, l’origine de la ville jusqu’a Justinien, Louvain– mentariis, Friedländer, Paris 1888: 427–430. ab epistulis, Hirschfeld, a libellis, Karlowa, a memoria, Liebenam, a rationibus, Madvig, a studiis Mispoulet, Mommsen 18. Ludwig Friedländer, Die Beamten a rationi- a codicillis Cuq, bus, a libellis, ab epistulis, [w:] Darstellungen ab epistulis, Egger, aus der Sittengeschichte Roms in der Zeit. Von a libellis, Marquardt, August bis zum Ausgang der Antonine, t. I, a memoria, Hirschfeld, Leipzig 1888 (6 Aufl.): 171–192. a rationibus Mommsen Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów)… 201

Przed- Przywoły- stawione wani Lp. Opis bibliograficzny sekretariaty w pracach kancelarii (rozdziałach) cesarskiej badacze 19. Herman Schiller, Titulatur, Insignien und Cuq, Ehrenrechte des Prinzeps, [w:] Die römischen Friedländer, Altertümer. Staats- und Rechtsaltertümer, ed. Hirschfeld, H. Schiller, M. Voigt, Die Römischen Staats-, Herzog, ab epistulis, Kriegs- und Privataltertümer, München 1893 Karlowa, a libellis, (Handbuch der klassischen Altertums- Liebenam, a rationibus wissenschaft in systematischer Darstellung Madvig, mit besonderer Ruksicht auf Geschichte und Mispoulet, Methodik der einzelnen Disziplinen, ed. I. Mommsen, von Müller, Bd. IV; Abt. II): 93–96. Willems 20. Max Zoeller, Die kaiserliche Beamten, [w:] a codicillis, Römische Staats- und Rechtsaltertümer. Ein a cognitioni- Hirschfeld, Kompendium für das Studium und die Praxis, bus, Karlowa, Breslau 1895 (2 Aufl.): 311–315. ab epistulis, Kretschmar a libellis, a memoria 21. Ernest Carette, Les légations des assemblées a cognitioni- provinciales, [w:] Les assemblées provinciales bus, Bouché- de la Gaule Romaine, Paris 1895: 183–199. ab epistulis, -Leclercq, a libellis, Willems a memoria, a rationibus 22*. Otto Hirschfeld, Das kaiserliche Kabinett und a cognitioni- der Staatsrat, [w:] Die kaiserlichen Verwal- bus, Cuq, Friedlän- tungsbeamten bis auf Diocletian, Berlin 1905 ab epistulis, der, Karlowa, (2 Aufl.): 318–342. a libellis, Mommsen a memoria, a studiis

* Zasadność umieszczenia pracy Otto Hirschfelda z 1905 roku w niniejszym aneksie udowodniłem w podrozdziale Geneza badań nad kancelarią cesarską. Ze względu na charakter narracji niektórych nowożytnych autorów okre- ślenie konkretnych, omówionych przez nich sekretariatów nie jest możli- we.

Aneks II Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy z drugiej połowy XIX wieku na określenie kancelarii cesarskiej, jej sekretariatów oraz pracujących w nich sekretarzy

Sekretariaty Opis Kancelaria a cogni- ab epis- a rationi- Lp. i sekretarze a libellis a memoria a studiis bibliograficzny cesarska tionibus tulis bus (ogólnie) 1. Émile Egger, Recher- Chancellerie Secrétaires – Bureau des Bureau des Bureau – – ches historiques sur la impériale des Césars / lettres ou requêtes central des fonction de secrétarie d’Empe- de la corre- rensegne- des princes chez les an- reurs spondance ments ciens, [w:] Mémoires et d’enre- d’histoire ancienne et de gistrement philologie, Paris 1863: 220–258. 204 Aneks II – – a studiis – bus a rationi - Comptable – – a memoria – Secrétaire Secrétaire a libellis des placets - tulis - Secré taire des taire epistulis dépêches ab epis ufficio ab dépêches, segreterio segreterio Charge des Charge delle lettere, delle lettere, - – – a cogni tionibus

stration, Bureaux Bureaux (ogólnie) segretario d’admini- Ministères i sekretarze Sekretariaty

impériale impériale cesarska cancelleria Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie Les Histoire Histoire Oeuvres Oeuvres Opis Oeuvres complètes Oeuvres bibliograficzny Bartolomeo Borghesi, Intorno a due iscriz - ioni esistenti a Fuligno , [w:] de Bartolomeo ghesi . T. Bor - III. épigraphiques , Paris 1869: 3–39. Victor Victor Duruy, fonctionnaires fonctionnaires et , bureaux les [w:] des Romains depuis les temps les plus reculés jusqu’à la fin du règne des Antonins. T. L’empire et V. la société romaine aux deux - pre miers siécles de notre , ère Paris 1876: 266– 276. 2. 3. Lp. Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy… 205 – – a studiis – ens bus Chef des a rationi - Finanzwes - – – a memoria – erden Beschw - a libellis über Peti - Decernent tionen und - denz denz tulis Privat- , secretär secretäre secretäre ab epis ische und Beamten- Cabinets- für latein - - correspon griechische - Correspon - – – a cogni tionibus

– (ogólnie) i sekretarze Sekretariaty Hausbeamte ten Cabinet Kanzlei , höchsten cesarska kaiserliche Kaiserliche Secretariat/ Kanzleipos - Kancelaria Kancelaria Die Handbuch der Handbuch Opis bibliograficzny Theodor Mommsen, [w:] Haushalt , und Hof Römisches , Staatsrecht 2, II. Bd. römischen alterthümer , ed. J. Marquardt, Th. Mommsen, Leipzig 1877: 806-810; Ritterämter , [w:] Bd. III, Leipzig 552–565. 1887: Joachim Marquardt, Die Regierung , Römische [w:] verwaltung , Bd. Staats - Handbuch II, der - römis chen alterthümer , ed. J. Marquardt, Mommsen, Th. Leipzig 1876: 95–106. 5. 4. Lp. 206 Aneks II – – a studiis

– sterium bus samt , a rationi - Rechnung- eichsfinanz- mini eau – tions- bür Expedi - a memoria - den Amt der enbureau a libellis Beschwer Bitten und Bittschrift - tulis Cabi - posten, Sekretär ab epis tariat für spondenz - netssecre - Schreiber - che Corre die kaiserli - - – – a cogni tionibus

- , Kabi - isterien Bureau, Bureau, Cabinet - (ogólnie) Hofämter nettämter, nettämter, ministerie, Sekretariat Hausämter, i sekretarze Sekretariaty Hausämter , Specialmin che net Cabi Kanzlei/ Kabinett cesarska kaiserliche Kaiserli Kancelaria Kancelaria - Die Un - , Ber halten Gies - demische Opis Die kaiserlichen bibliograficzny lin–Weidmann lin–Weidmann 1877: 201–218. Otto Hirschfeld, kaiserliche Kanzlei und [w:] Staatsrath , der tersuchungen auf dem Gebiete der römischen - Verwaltungsgeschich te , I: Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian Gustav Kretschmar, Beamtenthum das Ueber der römischen serzeit. Kai - Aka Antrittsrede ge am 11. Januar 1879 in der Aula der Univer - sität zu Giessen, sen 1879. 6. 7. Lp. Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy… 207 – a studiis – bus a rationi - – a memoria – a libellis - – tulis ab epis - - saire saire a cogni Commis tionibus enquêteur

Bureaux (ogólnie) i sekretarze Sekretariaty impériale cesarska Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie - I. Le , [w:] Opis II. Le Magister oclétien. — L’Administration bibliograficzny num , des Bibliothéque Écoles Françai - ses d’Athènes et de Rome, XXI, 1881: 77–138. Paris Édouard Cuq, magister cognitionum sacrarum L’Examinator per Ital - iam. — Sacrarum Cognitio Études Juridique. d’Épigraphie De Quelques Inscriptions tives Rela - de Di 8. Lp. 208 Aneks II – – a studiis – – bus a rationi - – – a memoria – – a libellis - – tulis taire de taire L’emploi ab epis - des secré l’Empereur - - – cial a cogni tionibus naire spé - naire Fonction

Amt, Abthei - Kanzlei Ressort, beamten , Bureaux, Bureaux, Kabinets - Employés (ogólnie) Hofämter, Hofämter, lungen der i sekretarze Sekretariaty des bureaux Kabinet Kanzlei / impériale cesarska kaiserliche Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie Chancellerie Opis Bd. I, Leipzig Die kaiserliche bibliograficzny 1881: 553–560. Johan Nicolai Mad - vig, Hofstaat, die - Freigelas senen, das kaiserliche Kabinet , [w:] Die - Ver fassung und - Verwal tung des Staates, Römischen Jean-Baptiste poulet, Mis - impériale , [w:] institutions Les politiques des Romains ou exposé historique des régles de la consititution et de l’administration Ro - maines depuis la fonda - tion de Rome jusqu’au régne de Justinien . I. T. La Constitution , Paris 1882: 279–282. 9. 10. Lp. Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy… 209 – – – a studiis – – bus Directeur Directeur impériales a rationi - des finances – – – a memoria – – requêtes requêtes de mettre de mettre a libellis Chargé de Chargé recevoir et recevoir en ordre les en ordre - – tulis prince - la corre impérial ab epis Secrétaire Secrétaire Chargé de Chargé spondance officielle du - – – spécial Bureau Bureau a cogni tionibus

Ämter bureau Bureau, Bureau, Chefs de Gehilfen - Bureaux, Bureaux, (ogólnie) , stellungen , Hilfsämter, Secrétaires Secrétaires des princes Hausämter, kaiserlichen i sekretarze Sekretariaty Staatsämter , – impériale impériale cesarska Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie Chancellerie Chancellerie à Les Die Extrait La chancel - Opis Le Conseil des bibliograficzny Otto Karlowa, kaiserlichen Hilfsämter, der Staatsrat und der praefectus [w:] praetorio , Römische Rechts - geschichte , Bd. I, Leip - zig 1885: 544–549. Auguste Leclercq, Bouché- lerie impériale , Manuel [w:] des tions Institu - Romaines , Paris 1886: 164–165. Édouard Cuq, principes , officiorum [w:] Empereurs d’Auguste à , Dioclétien des Mémoires - présen tés par divers savants l’Académie des Inscrip - tions et , Belles-Lettres I Sér. IX, 2, Paris 1884: 361–401. 12. 13. 11. Lp. 210 Aneks II – a studiis Studienamt – – bus a rationi - – – a memoria - - – Amt der chwerden a libellis Bittschrift en und Bes - - – tulis tariat steller, steller, Schrift ab epis - Hofsekre kaiserliche - – – a cogni tionibus

gen dienste (ogólnie) Hofämter, Hofämter, Hofstellun - i sekretarze - Sekretariat Sekretariaty – Kanzlei cesarska kaiserliche Kancelaria Kancelaria - - Der , [w:] . Bd. II. Opis Die Laufbahn der bibliograficzny Geschichtliche über - Wilhelm Wilhelm Liebenam, Die Praefecturen und [w:] , Civilprocuraturen Beiträge zur - Verwal Rö - des tungsgeschichte mischen . Kaiserreiches I. Procuratoren bis auf die auf bis Procuratoren Zeit , Diocletians Jena 1886: 51–58. Ernst Herzog, Die Kaiserzeit von der Diktatur Cäsars zum bis tritt Regierungsan - . Diocletians Abt. I. sicht , Leipzig 1887: 778–790. kaiserliche Hof in sei - ner Bedeutung für das Staatswesen. Die kai serliche Familie Geschichte und System der Römischen atsverfassung Sta 14. 15. Lp. Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy… 211 – – a studiis - – die bus waltung Dirigent der Zent a rationi - kaiserliche Finanzver - ralstelle für

eau – bür a memoria Expeditions- – – a libellis - – tulis Privat- Secretär secretär, ab epis - – – a cogni tionibus

Haus - ments, Ämter, Ämter, Büreau, Büreau, - Büreau Bureaux Départe - beamten, beamten, Hofämter (ogólnie) i sekretarze Sekretariaty – impériale cesarska Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie La Darstellungen Opis bibliograficzny Ludwig Friedländer, Die Beamten a rationi - epistu - ab libellis , a bus , lis , [w:] aus der Sittengeschich - te Roms in der Von Zeit. August bis zum Ausgang der Antonine , t. I, Leipzig 1888 (6 Aufl.): 171–192. Pierre Willems, Maison, la cour et la chancellerie impériales, [w:] Le droit public - ro institutions les ou main politiques de depuis l’origine Rome de la ville jusqu’a Justinien , Louvain–Paris 1888: 427–430. 17. 16. Lp. 212 Aneks II – – – a studiis - – – bus Amt der waltung a rationi - Kassenver – – – a memoria - – – ten Amt der a libellis Bittschrif - – tulis ficielle Chargé Chargé Amt des ab epis dance of - de tout la - correspon Sekretariats - – – – a cogni tionibus

Ämter cipaux Gesinde Gehilfen, Gehilfen, Départe - Bureaux, Bureaux, (ogólnie) kaiserliche lungen , Ge - hilfenämter , i sekretarze Sekretariaty ments prin - Staatsämter , Gehilfenstel - – – impériale cesarska Kancelaria Kancelaria Chancellerie Chancellerie Les - Titu Les lé - Die kai - , [w:] Opis , München Die römischen Al - bibliograficzny Herman Schiller, Schiller, Herman tertümer. Staats- und Rechtsaltertümer , ed. H. Schiller, M. Voigt, Die Römischen Staats-, Kriegs- und Privatal - tertümer 1893: 93–96. latur, Insignien und Eh - und Insignien latur, renrechte des Prinzeps , [w:] Max Zoeller, serliche Beamten , [w:] Römische Staats- und Rechtsaltertümer. Ein Kompendium für das Studium und die Pra - xis , Breslau 1895 (2 Aufl.): 311–315. Ernest Carette, gations des assemblées provinciales assemblées provinciales de la Gaule Romaine , 1895: 183–199. Paris 18. 19. 20. Lp. A memoria 213

Aneks III A memoria

Tab. 1. Sekretarze a memoria w okresie od Augusta do Dioklecjana

Okres Urzędnik Status Lp. sprawowania Źródło a memoria społeczny* stanowiska 1. Iulius Marathus L 27 p.n.e.–14 Suet., Aug. 79 2. Ti. Claudius L 41–68 (?) AE 1990, 72 Aesius 3. Cida S ok. I w. (?) AE 1929, 152 4. Aelius Cladeus L ok. 117–180 CIL VI 8618 = ILS 1672 5. Asclepiodotus L przed 189 AE 1961, 280 = CIL VI 41118 6. M. Aurelius E koniec II w. CIL XIV 2463 = CIL Iulianus VI 1596; CIL XV 7403 7. Castor L 193–211 Cass. Dio 76, 14 8. Marcius Festus E ok. 211–214 CIL XIV 3638; Her. 4, 8, 4 9. Achilles E (?) 214–218 (?) AE 1968, 164 10. Vibius Iolaus E (?) koniec III w. AE 1945, 20

* S — niewolnik; L — wyzwoleniec; E — ekwita. 214 Aneks III

Tab. 2. Niżsi rangą urzędnicy w sekretariacie a memoria w okresie od Augusta do Dioklecjana

Urzędnik Okres Status Lp. w sekretariacie sprawowania Źródło społeczny2 a memoria stanowiska 1. M. Aurelius L koniec II w. CIL XIII 1800 proximus memoriae 2. M. Aurelius L 2 poł. II w. CIL VI 8619 Ianuarius proximus a memoria 3. Artemidorus L koniec II/ CIL XIV 4062 = ILS adlectus początek III w. 1673 a memoria 4. Aurelius L koniec II/ CIL X 1727 = Symphorus początek III w. ILS 1678 officialis a memoria 5. Iulius Achilleus E przed 260–268 AE 1941, 101 = AE proximus 1950, 244 = AE 2001, memoriae 214 = CIL VI 41286

* S — niewolnik; L — wyzwoleniec; E — ekwita.

Tab. 3. Osoby wykluczone z listy sekretarzy a memoria w okresie od Augusta do Dioklecjana

Lp. Osoba 1. Juliusz Paulus (HA, Pesc. 7, 4) 2. Iulius Calpurnius (HA, Car. 8, 4) 3. Octavius (CIL VI 8620) 4. Alogius (Rea, Salomons, Worp 1985) 215

Bibliografia

Źródła literackie Brewiaria dziejów rzymskich. Sekstus Aureliusz Wiktor, Eutropiusz, Festus, przeł. P. Nehring, B. Bibik, Warszawa 2010 (Akme. Źródła starożyt- ne, t. 1). Cassius Dio Cocceianus, Historia Romana, ed. by T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, L.A. Post, E.H. Warmington, transl. by E. Cary, vol. IX, London 1955 (Loeb Classical Library). Codini Curopalatae de officialibus palatii cpolitani et de officiis magnae eccle- siae liber, ex recognitione I. Bekker, Bonnae 1839 (CSHB). Eumenii pro instaurandis scholis oratio, [w:] Panegyrici Veteres, ex ed. C.G. Schwarz, H.J. Artzenius, vol. III, Londini 1828: 1235–1264. Herodianus, Histoire Romaine depuis la mort de Marc-Aùrèle jusqu’a l’avénement de Gordien III, ed. L. Halévy, Paris 1860 [wyd. polskie: Historia Cesarstwa Rzymskiego, tłum. pol., kom. L. Piotrowicz, wstęp J. Wolski, Wrocław 2004]. Johannes Lydus, De Magistratibus populi Romani, ed. B.G. Niebuhrii, Bonnae 1837 (CSHB). Notitia Dignitatum accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae et Laterculi Prouinciarum, ed. O. Seeck, Berolini–Weidmann 1876. Petri Patricii Fragmenta, [w:] Fragmenta Historicorum Graecorum, ed. C. Mullerus, vol. IV, Parisiis 1851. Prisciani institutionum grammaticalium librorum I–XII, [w:] Grammatici Latini, ed. H. Keil, ex recensione M. Hertz, vol. II, Lipsiae 1885 (Bib- liotheca Teubneriana). 216 Bibliografia

Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus: praecedunt Origo gentis romanae et liber de viris illustribus urbis Romae, subsequitur Epitome de caesaribus, ed. F. Pichlmayr and R. Gruendel, Leipzig 1970 (Bibliotheca Teub- neriana). Sexti Iulii Frontini De aquaeductu urbis Romae, ed. C. Kunderewicz, Leipzig 1973 (Bibliotheca Teubneriana). Statius in two volumes: Silvae, Thebaid I–IV, transl. by J.H. Mozley, vol. I, London–New York 1928 (Loeb Classical Library). Suetonius, The Lives of the Twelve Caesars, ed. by T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, L.A. Post, E.H. Warmington, transl. by J.C. Rolfe, vol. I–II, London 1913–1914 (Loeb Classical Library); C. Suetoni Tran- quilli quae supersunt omnia, ed. C.L. Roth, Lipsiae 1875 (Bibliotheca Teubneriana) [wyd. polskie: Żywoty Cezarów, tłum. pol., wstęp, kom. J. Niemirska-Pliszczyńska, przedmowa J. Wolski, Wrocław– Warszawa–Kraków 1969]. Tacitus, The Histories, Books I–III, ed. by G.P. Goold, transl. by C.H. Moo- re, II, Cambridge–Massachusetts 1980; The Histories, Books IV–V, ed. T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, transl. by C.H. Moore, II, Lon- don–New York 1931; The Annals, Books I–III, T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, II, transl. by J. Jackson, II, London–New York 1931; The Annals, Books IV–VI, XI–XII, transl. by J. Jackson, III, London– Cambridge–Massachusetts 1960; The Annals, Books XIII–XVI, transl. by J. Jackson, IV, London–Cambridge–Massachusetts 1962 (Loeb Classical Library) [wyd. polskie: Dzieła, tłum. pol. S. Hammer, War- szawa 2004]. The Correspondence of Marcus Cornelius Fronto with Marcus Aurelius An- toninus, Lucius Verus, Antoninus Pius, and Various Friends, ed. by C.R. Haines, vol. II, London–Cambridge–Massachusetts 1988 (Loeb Classical Library). The Scriptores Historiae Augustae, ed. by T.E. Page, vol. I, Cambridge 1960 (Loeb Classical Library) [wyd. polskie: Historycy Cesarstwa Rzym- skiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, tłum. pol., wstęp, kom. H. Szelest, Warszawa 1966]. 217

Wykaz cytowanej literatury Abbott F.F. (1911): History and Description of Roman Political Institutions, Boston [wyd. oryg. Boston–London 1901]. Absil M. (1997): Les Préfets du prétoire d’Auguste à Commode 2 avant Jésus- Christ 192 aprés Jésus-Christ, Paris. Acton K. (2011): Vespasian and the Social World of the Roman Court, AJPh 132: 103–124. Africa T.W. (1971): Urban Violence in Imperial Rome, Journal of Interdis- ciplinary History 2: 3–21. Alföldy G. (1981): Die Stellung der Ritter in der Führungsschicht des Imperium Romanum, Chiron 11: 169–215. Alpers M. (1995): Das nachrepublikanische Finanzsystem: Fiscus und Fis- ci in der frühen Kaiserzeit, Berlin–New York (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte, hrsg. W. Bühler, P. Herrmann, O. Zwierlein, Bd. 45). Amielańczyk K. (2006): Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Ha- driana, Lublin. Ando C. (2000): Imperial Ideology and provincial Loyalty in the Roman Em- pire, Berkeley–Los Angeles–London. Ashley A.M. (1921): The ‘Alimenta’ of Nerva and His Succsessors, EHR 36: 5–16. Ausbüttel F.M. (1998): Die Verwaltung des römischen Kaiserreiches. Von der Herrschaft des Augustus bis zum Niedergang des Weströmischen Rei- ches, Darmstadt. Bailly A. (1886): Notice sur Émile Egger, professeur à la Faculte des lettres de Paris, membre de l’Institut (Acadèmie des inscriptions et belles-lettres): sa vie et ses travaux, Paris. Barnes T.D. (1972): Some Persons in the Historia Augusta, Phoenix 26: 140–182. Bastianini G. (1975): Lista dei prefetti d’Egitto, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 17: 263–321; 323–328. Bennet J. (1997): Trajan. Optimus Princeps. A life and times, London–New York. Berger A. (2004): Enciclopedic Dictionary of Roman Law, New Jersey [wyd. oryg. Philadelphia 1953]. 218 Bibliografia

Bernays J. (1885): Die Behandlung des Römischen Staatsrechtes bis auf Theodor Mommsen, [w:] J. Bernays, Gesammelte Abhandlungen, hrsg. H. Usener, Berlin: 256–275. Birley A.R. (1999): Septimius Severus: The African Emperor, London–New York [wyd. oryg. London 1971]. Birley A.R. (2005): The Roman Government of Britain, Oxford–New York. Bleicken J. (1981): Verfassungs- und Sozialgeschichte des Römischen Kaiser- reiches, Bd. 1, Padeborn. Bleicken J. (1990): s.v. Marquardt (Joachim), [w:] Neue Deutsche Biographie, Bd. 16, Berlin: 245–246. Bloch G. (1878): s.v. epistulis (ab), Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines, ed. Ch. Daremberg, M.E. Saglio, II 1, Paris: 712–725. Boak A.E.R. (1915): The Roman Magistri in the Civil and Military Ser- vice of the Empire, HSPh 26: 73–164. Boak A.E.R. (1919): The Master of the Offices in the Later Roman and Byzan- tine Empires, London. Boak A.E.R. (1937): s.v. officium, RE XVII, 2, col. 2045–2056. Boatwright M.T. (1987): Hadrian and the City of Rome, Princeton–New Jersey. Boer P. den (1998): History as a Profession. The Study of History in France, 1818–1914, transl. A.J. Pomerans, Princeton [wyd. oryg. Nijmegan 1987]. Bojarski W. (1999): Prawo rzymskie, Toruń. Borghesi B. (1869): Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi. T. III. Oeu- vres épigraphiques, Paris. Borghesi B., Cuq É. (1897): Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi, ed. É. Cuq, t. X: Les préfets du prétoire, Paris. Bouché-Leclercq A. (1886): Manuel des Institutions Romaines, Paris. Boulvert G. (1970): Esclaves et affranchis imperiaux sous le Haut-Empire romain. Rôle politique et administratif, Napoli. Boulvert G. (1974): Domestique et fonctionnaire sous le Haut-Empire romain: la condition de l’affranchi et de l’esclave du prince, Centre de recherches d’histoire ancienne, vol. 9, Paris. Boulvert G. (1981): La carrière de Tiberius Claudius Augusti libertus Classicus, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 43: 31–41. Bowersock G.W. (1969): Greek Sophists in the Roman Empire, Oxford. 219

Brassloff S. (1909): s.v. epistula, RE VI, 1909, col. 204–210. Braudel F. (2006): Gramatyka cywilizacji, przeł. H. Igalson-Tygielska, Warszawa. Bringmann K. (2002): Von der res publica amissa zur res publica restituta. Zu zwei Schlagworten aus der Zeit zwischen Republik zum Prinzipat, [w:] Res publica reperta. Zur Verfassung und Gesellschaft der römischen Republik und des frühen Prinzipats. Festschrift für Jochen Bleicken zum 75. Geburtstag, hrsg. J. Spielvogel, Stuttgart: 113–123. Brunt P.A. (1975): The Administrators of Roman Egypt, JRS 65: 124–147 = P.A. Brunt, The Administrators of Roman Egypt, [w:] Roman Imperial Themes, Oxford–New York 1990: 216–254. Brunt P.A. (1983): Princeps and Equites, JRS 73: 42–75. Bruun Ch. (1990): Some comments on the status of imperial freedmen (the case of Ti. Claudius Aug. lib. Classicus), Zeitschrift für Papyrolo- gie und Epigraphik 82: 271–285. Buckland W.W. (1908): The Roman Law of Slavery. The Condition of the Slave in Private Law from Augustus to Justinian, Cambridge. Buckland W.W. (1964): A Textbook of Roman Law from Augustus to Justi- nian, Cambridge [wyd. oryg. Cambridge 1921]. Bury J.B. (1911): The Imperial Administrative System in the Ninth Century with a revised Text of The Kletorologion of Philotheos, London. Cagnat R. (1890): Cours d’épigraphie latine, Paris. Cagnat R. (1936): Notice sur la vie et les travaux de M. Auguste Bouché- Leclercq, [w:] Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, vol. 80, n. 4, Paris: 264–277. Campbell B.W. (1984): The Emperor and the Roman Army, 31 BC – AD 235, Oxford. Capes W.W. (1889): The Roman Empire of the Second Century or the Age of the Antonines, London. Carette E. (1895): Les assemblées provinciales de la Gaule Romaine, Paris. Carrié J.-M. (2005): Developments in provincial and local administration, [w:] Cambridge Ancient History, vol. XII: The Crisis of Empire, A.D. 193–337, Cambridge: 269–312. Champlin E. (2003): Nero, Cambridge. Chantraine H. (1967): Freigelassene und Sklaven im Dienst der römischen Kaiser. Studien zu ihrer Nomenklatur, Wiesbaden. 220 Bibliografia

Christ K. (1972): Von Gibbon zu Rostovtzeff. Leben und Werk führender Al- thistoriker der Neuzeit, Darmstadt. Christ K. (2009): Geschichte der Römischen Kaiserzeit. Von Augustus bis zu Konstantin, München (6 Aufl.). Cicogna G. (1902): Consilium principis. Consistorium. Ricerche di Diritto romano pubblico e di Diritto privato, Torino. Clauss M. (1980): Der Magister Officiorum in der Spätantike. Das Amt und sein Einfluß auf die kaiserliche Politik, München (Vestigia. Beiträge zur Alten Geschichte, Bd. 32). Connolly S. (2010): Lives behind the Laws. The World of the Codex Hermo- genianus, Bloomington–Indianapolis. Corbier M. (1974): L’aerarium Saturni et l’aerarium militarne. Adminis- tration et prosopographie sénatoriale, Collection de l’École Française de Rome 24, Paris. Corcoran S. (1996): The Empire of the Tetrarchs. Imperial Pronouncements and Government AD 284–324, Oxford. Coriat J.-P. (1997): Le prince législateur. La technique législative des Sévères et les méthodes de création du droit impérial à la fin du Principat, Biblio- théque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome, Rome. Crook J. (1955): Consilium principis. Imperial counsils and counsellors from Augustus to Diocletian, Cambridge. Cuq É. (1881): Études d’Épigraphie Juridique. De Quelques Inscriptions Relatives L’Administration de Dioclétien. — I. L’Examinator per Italiam. — II. Le Magister Sacrarum Cognitionum, Bibliothéque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome, XXI, Paris. Cuq É. (1884): Le Conseil des Empereurs d’Auguste à Dioclétien, Extrait des Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, I Sér. IX, 2, Paris: 311–502. d’Escurac H.P. (1987): La Familia Caesaris et les affaires publiques. Discre- tam domum et rem publicam, [w:] Le système palatial en Orient, en Grèce et à Rome. Actes du Colloque de Strasbourg 19–22 juin 1985, ed. E. Lévy, Leiden: 393–410. Dack E. van’t (1963): A studiis — a bybliothecis, Historia 12: 177–184. Dahlheim W. (2003): Geschichte der Römischen Kaiserzeit, München (3 Aufl.). 221 de Bonfils G. (1981): Il comes et quaestor nell’eta della dinastia Constanti- niana, Napoli (Pubblicazioni della Facoltà Giuridica dell’Università di Bari 62). Dębiński A., Misztal-Konecka J., Wójcik M. (2010): Prawo rzymskie publiczne, Warszawa. Degrassi A. (1952): Fasti consolari dell’impero romano dal 30 a.C. al 613 d.C., Roma. Delmaire R. (1989): Largesses sacrées et res privata. L’aerarium impérial et son administration du IVe au VI siècle, Collection de l’École Française de Rome 121, Paris. Delmaire R. (1995): Les institutions du Bas-Empire Romain, de Constantin à Justinien. I: Les institutions civiles palatines, Paris (Initiations au chris- tianisme ancien). Demandt A. (1992): Alte Geschichte in Berlin 1810–1960, [w:] Geschichts- wissenschaft in Berlin im 19. und 20. Jahrhundert. Persönlichkeiten und Institutionen, hrsg. R. Hansen, W. Ribbe, Berlin: 149–210. Demandt A. (1997): s.v. Mommsen (Theodor), [w:] Neue Deutsche Biogra- phie, Bd. 18, Berlin: 25–27. Demma F. (2007): Monumenti pubblici di Puteoli. Per’un Archeologia dell’Architettura, Roma. Demougin S. (1988): L’ordre équestre sous les julio-claudiens, Collection de l’École Française de Rome 108, Roma. Demougin S. (1992): Prosopographie des chevaliers romains julio-claudiens (43 av. J.-C. – 70 ap. J.-C.), Collection de l’École Française de Rome 153, Roma. Dignas B., Winter E. (2007): Rome and Persia in Late Antiquity. Neighbours and Rivals, Cambridge. Duff A.M. (1958): Freedmen in the Early Roman Empire, Cambridge. Duindam J. (2003): Vienna and Versailles: The Courts of Europe’s Dynastic Rivals, 1550–1780, Cambridge. Duruy V. (1876): Histoire des Romains depuis les temps les plus reculés jusqu’à la fin du règne des Antonins. T. V. L’empire et la société romaine aux deux premiers siécles de notre ère, Paris. Dydyński T. (1899): Cesarz Hadryan. Studyum historyczno-prawne, War- szawa. Dydyński T. (1904): Historya źródeł prawa rzymskiego, Warszawa. 222 Bibliografia

Dyson S.L. (2006): In Pursuit of Ancient Pasts. A History of Classical Arche- ology in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Yale. Ebel F. (1992): Rechts- und Verfassungsgeschichte in Berlin, [w:] Geschichts- wissenschaft in Berlin im 19. und 20. Jahrhundert. Persönlichkeiten und Institutionen, hrsg. R. Hansen, W. Ribbe, Berlin: 449–485. Eck W. (1979): Die staatliche Organisation Italiens in der hohen Kaiserzeit, München (Vestigia. Beiträge zur Alten Geschichte, Bd. 28). Eck W. (1986): Augustus’ administrative Reformen: Pragmatismus oder systematisches Planen?, AClass 29: 105–120. Eck W. (1998): Die Verwaltung des römischen Reiches in der hohen Kaiser- zeit, Ausgewählte und erweiterte Beiträge, Bd. 2. Arbeiten zur rö- mischen Epigraphik und Altertumskunde, Bd. 3, Basel. Eck W. (1999): Ordo equitum romanorum, ordo libertorum. Freigelassene und ihre Nachkommen im römischen Ritterstand, [w:] L’ Ordre Equestre. His- torie d’une aristocratie (II siècle av. J.C. — IIIe siècle ap. J.C.). Actes du colloque international organisé par S. Demougin, H. Devijver et M.-Th. Raepsaet-Charlier (Bruxelles-Leuven, 5–7 octobre 1995), Rome: 5–29. Eck W. (2000): The growth of administrative posts, [w:] Cambridge Ancient History, vol. XI: The High Empire, A.D. 70–192, Cambridge: 238–265. Eck W. (2003): The Prosopographia Imperii Romani and Prosopographical Method, [w:] Fifty Years of Prosopography: the Later Roman Empire, Byzantium and Beyond, ed. A. Cameron, Oxford–New York: 11–22. Eck W. (2006): Der Kaiser und seine Ratgeber: Überlegungen zum inneren Zusammenhang von amici, comites und consiliarii am römischen Kai- serhof, [w:] Herrschaftsstrukturen und Herrschaftspraxis — Konzepte, Prinzipien und Strategien der Administration im römischen Kaiserreich, hrsg. A. Kolb, Berlin: 67–77. Eck W. (2007): The Age of Augustus, transl. D.L. Schneider, Oxford [wyd. oryg. Oxford 2003]. Egger É. (1863): Recherches historiques sur la fonction de secrétarie des princes chez les anciens, [w:] Mémoires d’histoire ancienne et de philologie, Paris: 220–258 [wyd. oryg. Paris 1858]. Elias N. (1969): Die höfische Gesellschaft. Untersuchungen zur Soziologie des Königtums und der höfischen Aristokratie, Neuwied–Berlin. Ensslin W. (1931): s.v. memoriales, RE XV, 1, col. 657–659. 223

Ensslin W. (1939): Changes in the Administration of the Empire and in the Army, [w:] Cambridge Ancient History, vol. XII: The Imperial Crisis and Recovery, A.D. 193–324, Cambridge: 376–391. Fairon E. (1900): L’organisation du palais impérial à Rome, Le Musée Belge. Revue de Philologie Classique 4: 5–25. Fluss M. (1931): s.v. a memoria, RE XV, 1, col. 655–657. Friedländer L. (1888): Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms in der Zeit. Von August bis zum Ausgang der Antonine, t. I, Leipzig (6 Aufl.) [wyd. oryg. Leipzig 1865]. Friedländer L. (1913): Roman Life and Manners under the Early Empire, transl. A.B. Gough, London–New York. Galle H. (1899): Dr. Teor Dydyński. „Cesarz Hadryan”. Studyum historyczno-prawne (recenzja), Ateneum. Pismo naukowe i literackie, t. II, z. III, Warszawa: 547–550. Garzetti A. (1974): From Tiberius to the Antonines. A history of the Roman Empire A.D. 14–192, transl. J.R. Foster, London. Giaro T. (2009): Historia i tradycja prawa rzymskiego, [w:] W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa: 31–116. Gooch G.P. (1913): History and Historians in the Nineteenth Century, Lon- don–New York. Goodman D. (1992): Public Sphere and Private Life: toward a Synthesis of Current Historiographical Approaches to the Old Regime, His- tory and Theory 31: 1–20. Górski G. (2001): Ewolucja ustroju w Rzymie, [w:] Historia ustrojów państw, pod red. G. Górskiego, S. Salmonowicza, Warszawa: 45–68. Grant M. (1974): The Army of the Caesars, London. Greenidge A.H.J. (1901): Roman Public Life, London–New York. Grosso F. (1964): La lotta politica al tempo di Commodo, Torino. Halfmann H. (1986): Itinera principum. Geschichte und Typologie der Kai- serreisen im Römischen Reich, Stuttgart (Heidelberger Althistorische Beiträge und Epigraphische Studien, Bd. 2). Hansen M.H. (2011): Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta- państwa w starożytności, przekł. A. Kulesza, R. Kulesza, Warszawa [wyd. oryg. Oxford 2006]. Harries J. (2004): Law and Empire in Late Antiquity, Cambridge. 224 Bibliografia

Hausmaninger H., Selb W. (2001): Römisches Privatrecht, Wien (9 Aufl.). Hekler A. (1912): Greek and Roman Portraits, New York. Hekster O.J. (2002): Commodus. An Emperor at the Crossroads, Amster- dam. Herzog E. (1887): Geschichte und System der Römischen Staatsverfassung. Bd. II. Die Kaiserzeit von der Diktatur Cäsars bis zum Regierungsantritt Diocletians. Abt. I. Geschichtliche übersicht, Leipzig. Herzog E. (1891): Geschichte und System der Römischen Staatsverfassung. Bd. II. Die Kaiserzeit von der Diktatur Cäsars bis zum Regierungsantritt Diocletians. Abt. II. System der Verfassung der Kaiserzeit, Leipzig. Heuss A. (1996): Theodor Mommsen und das 19. Jahrhundert, Stuttgart (2 Aufl. mit einem Vorwort von Jochen Bleicken). Hirschfeld O. (1877): Untersuchungen auf dem Gebiete der römischen Ver- waltungsgeschichte, I: Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Dio- cletian, Berlin–Weidmann. Hirschfeld O. (1905): Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocleti- an, Berlin (2 Aufl.). Homo L. (1962): Roman Political Institutions from City to State, transl. M.R. Dobie, New York [wyd. oryg. London 1929]. Honoré T. (1979): ‘Imperial’ Rescripts A.D. 193–305: Authorship and Authenticity, JRS 69: 51–64. Honoré T. (1981): Emperors and lawyers, London. Honoré T. (1994): Emperors and lawyers, Oxford (2 ed. completely revised). Honoré T. (2002): Ulpian. Pioneer of Human Rights, Oxford–New York. Howe L.L. (1966): The Praetorian Prefect from Commodus to Diocletian (A. D. 180–305), Roma [wyd. oryg. Chicago 1942]. Ibbetson D. (2005): High classical law, [w:] Cambridge Ancient History, vol. XII: The Crisis of Empire, A.D. 193–337, Cambridge: 184–199. Janiszewski P. (1999): Historiografia późnego antyku (koniec III-poło- wa VII w.), [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo czasów późnego antyku, t. 3, pod red. E. Wipszyckiej, Warszawa: 7–220. Jędrejek G. (2003): Powstanie, rozwój i znaczenie niemieckiej szkoły historyczno-prawnej, Summarium 32: 131–158. 225

Jolowicz H.F., Nicholas B. (1972): Historical introduction to the study of Roman Law, Cambridge (3 ed.). Jones A.H.M. (1949): The Roman civil service. Clerical and sub-clerical grades, JRS 39: 38–55. Jones A.H.M. (1964): The Later Roman Empire, 284–602: A Social, Econom- ic and Administrative Survey, vol. II, Oxford. Jones A.H.M. (1986): The Later Roman Empire, 284–602: A Social, Econom- ic and Administrative Survey, vol. I, Baltimore (repr.). Jones B.W. (1992): The Emperor Domitian, London. Jörs P., Kunkel W., Wenger L. (1987): Römisches Recht, Berlin–Heidel- berg–New York (4. Aufl.). Jurewicz A., Sitek B. (2006): Pryncypat, [w:] Rzymskie prawo publiczne, pod red. B. Sitka i P. Krajewskiego, Olsztyn: 48–57. Kamiński J. (1986a): s.v. epistula, [w:] Prawo rzymskie. Słownik encyklope- dyczny, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa: 56. Kamiński J. (1986b): s.v. officium, [w:] Prawo rzymskie. Słownik encyklope- dyczny, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa: 110. Karlowa O. (1885): Römische Rechtsgeschichte, Bd. I, Leipzig. Kaser M., Hackl K. (1996): Das Römische Zivilprozessrecht, München (2 Aufl.). Kelly Ch. (2006): Bureaucracy and Government, [w:] The Cambridge Com- panion to the Age of Constantine, ed. Noel Lenski, Cambridge (Cam- bridge Companions to the Ancient World, vol. 13). Keppie L. (1991): Understanding Roman Inscriptions, Baltimore. Kienast D. (1990): Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kai- serchronologie, Darmstadt. Klein E. (2004): Powszechna historia państwa i prawa, Wrocław. Kłodziński K. (2010a): Marcus Aurelius Cleander — praefectus praetorio or a pugione of the Emperor Commodus?, [w:] Society and Religions. Stud- ies in Greek and Roman history, vol. 3, ed. D. Musiał, Toruń: 55–77. Kłodziński K. (2010b): Equestrian cursus honorum basing on the careers of two prominent officers of the Emperor Marcus Aurelius, In Tempo- re. Czasopismo Studentów Wydziału Nauk Historycznych UMK: 1–15. Kłodziński K. (2011): Sekretarze ab epistulis i a libellis w kancelarii cesarzy od Augusta do Hadriana. Studium historyczno-prawne, Toruń. 226 Bibliografia

Kłodziński K. (2012): Prefekci pretorianów cesarza Kommodusa, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym 20, Toruń [w dru- ku]. Kluczek A.A. (2006): Studia nad propagandą polityczną w Cesarstwie Rzym- skim (II–III w.), Toruń. Kolb A. (2000): Transport und Nachrichtentransfer im Römischen Reich, Berlin (Klio. Beiträge zur Alten Geschichte, Neue Folge, Band 2). Kolb F. (2008): Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, tłum. pol. A. Gierlińska, Poznań. Kolendo J. (1972): Niewolnicy i wyzwoleńcy cesarscy w administracji Imperium Rzymskiego (recenzja), Kwartalnik Historyczny 79: 361– 365. Kolendo J. (2008): Cesarz Napoleon III historykiem Juliusza Cezara. Ideolo- gia i erudycja, [w:] Idy Marcowe 2050 lat później, pod red. L. Mrozewi- cza, Poznań: 233–244. Kolendo J., Żelazowski J. (2003): Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki rzymskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, Warszawa. Koranyi K. (1961): Powszechna Historia Państwa i Prawa, t. 1: Starożytność, Warszawa. Körner Ch. (2002): Philippus Arabs: ein Soldatenkaiser in der Tradition des antoninisch-severischen Prinzipats, Berlin (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte, Bd. 61). Kretschmar G. (1879): Ueber das Beamtenthum der römischen Kaiserzeit. Akademische Antrittsrede gehalten am 11. Januar 1879 in der Aula der Universität zu Giessen, Giessen. Królczyk K., Trynkowski J. (2001): Inskrypcje łacińskie, [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności kla- sycznej, t. I/II, Warszawa: 186–252. Kübler B. (1931): s.v. subscriptio, RE IVA 1, col. 490–501. Kunderewicz C. (1995): Rzymskie prawo prywatne, Łódź. Kuryłowicz M. (2003): Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin. Lacey R.H. (1917): The Equestrian Officials of Trajan and Hadrian: Their Careers, with Some Notes on Hadrian’s Reforms, Princeton–London– Oxford. 227

Lacour-Gayet G. (1888): Antonin le Pieux et son temps. Essai sur l’histoire de l’Empire romain au milieu du IIe siècle, 138–161, Paris. Laplatte C. (1961): s.v. Cuq (Édouard), [w:] Dictionnaire de Biographie Française, R. d’Amat (dir.), t. 9, Paris, col. 1386. Larsen J.E. (2002): J.N. Madvigs Dannelsestanker. En kritisk humanist i den dansker romantik, København. Lejay P. (1913): s.v. Willems Pierre, [w:] The Catholic Encyclopedia, ed. C.G. Herbermann, vol. 15, New York: 628. Lewandowski I. (2007): Historiografia rzymska, Poznań. Liebenam W. (1886): Beiträge zur Verwaltungsgeschichte des Römischen Kaiserreiches. I. Die Laufbahn der Procuratoren bis auf die Zeit Diocle- tians, Jena. Liebenam W. (1914): s.v. a rationibus, RE I, A, 1, col. 263–264. Liebs D. (2006): Reichskummerkasten: Die Arbeit der kaiserlichen Libell- kanzlei, [w:] Herrschaftsstrukturen und Herrschaftspraxis — Konzepte, Prinzipien und Strategien der Administration im römischen Kaiserreich, hrsg. A. Kolb, Berlin: 137–152. Liebs D. (2010): Hofjuristen der römischen Kaiser bis Justinian, München (Bayerische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Histori- sche Klasse. Sitzungsberichte — Jahrgang 2010, Heft 2). Limouzin-Lamothe R. (1970): s.v. Egger (Émile-Auguste), [w:] Diction- naire de Biographie Française, R. d’Amat (dir.), Fasc. 71, Paris, col. 1148–1149. Lindsay H. (1994): Suetonius as ab epistulis to Hadrian and the Early History of the Imperial Correspondence, Historia 43: 454–469. Litewski W. (1994): Rzymskie prawo prywatne, Warszawa. Llewelyn S.R. (1994): New Documents Illustrating Early Christianity, Vol. 7. A review of the Greek Inscriptions and Papyri published in 1982– 83, Sidney. Loewenstein K. (1973): The governance of Rome, Hague. Łoś A. (1996): „Dobrze urodzeni” i „dorobkiewicze”. Studium socjologiczne elit miast kampańskich od Augusta do Domicjana, Wrocław. Łuć I. (2004): Oddziały pretorianów w starożytnym Rzymie. Rekrutacja, struktura, organizacja, Lublin. 228 Bibliografia

Łuć I. (2008): Prozopografia w badaniach nad karierami żołnierzy wojsk rzymskich, [w:] Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, t. I, pod red. A. Góraka, I. Łucia i D. Magiera, Lublin–Siedlce: 13–27. Łuć I. (2010): Boni et Mali Milites Romani. Relacje między żołnierzami wojsk rzymskich w okresie Wczesnego Cesarstwa, Kraków. Łyskowski I. (1907): Zoll Fryderyk (starszy): Historya prawodawstwa rzymskiego, Część pierwsza: Historya organów ustawodawczych w państwie rzymskiem, Kraków 1902, str. IX 391; Część druga: Hi- storya źródeł prawa prywatnego, Kraków 1906, str. VIII 171 (recenzja), Kwartalnik Historyczny 21, Lwów: 117–120. Maciejewski T. (2007): Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa (wyd. 3). Madvig J.N. (1881): Die Verfassung und Verwaltung des Römischen Staates, Bd. I, Leipzig. Malec J. (2000): Narodziny nowożytnej administracji i początki myśli administracyjnej w dobie państwa absolutnego, [w:] J. Malec, D. Malec, Hi- storia administracji i myśli administracyjnej, Kraków: 29–60. Malitz J. (1987): Die Kanzlei Caesars — Herrschaftsorganisation zwischen Republik und Prinzipat, Historia 36: 51–72. Marquardt J. (1840): Historiae equitum Romanorum libri IV, Berolini. Marquardt J. (1876): Römische Staatsverwaltung, Bd. II, Handbuch der römischen alterthümer, ed. J. Marquardt, Th. Mommsen, Leipzig. Mattingly H. (1910): The Imperial Civil Service of Rome, Cambridge (Cam- bridge Historical Essays 18). Metcalf W.E. (2006): Roman Imperial Numismatics, [w:] A Companion to the Roman Empire, ed. D.S. Potter, Oxford: 35–44. Michaelis A. (1879): Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts 1829–1879. Festschrift zum einundzwanzigsten April 1879, Berlin. Millar F. (1964): A Study of Cassius Dio, Oxford. Millar F. (1967): Emperors at Work, JRS 57, 1/2: 9–19 [przedr. w: Rome, the Greek World and the East, vol. 2. Government, Society, and Culture in the Roman Empire, Chapel Hill–London 2004: 3–22]. Millar F. (1977): The Emperor in the Roman World, 31 BC–AD 337, Lon- don. Millar F. (1982): Emperors, Frontiers and Foreign Relations, 31 B. C. to A. D. 378, Britannia 13: 1–23 [przedr. w: Rome, the Greek World and 229

the East, vol. 2. Government, Society, and Culture in the Roman Empire, Chapel Hill–London 2004: 160–194]. Mispoulet J.-B. (1882): Les institutions politiques des Romains ou exposé historique des régles de la consititution et de l’administration Romaines depuis la fondation de Rome jusqu’au régne de Justinien. T. I. La Consti- tution, Paris. Moatti C. (1993): Archives et partage de la terre dans le monde romain (IIe siècle avant — Ier siècle après J.-C.), Collection de l’École Française de Rome 173, Paris. Mommsen T. (1870): Cornelius Tacitus und Cluvius Rufus, Hermes, Bd. IV: 295–325. Mommsen T. (1877): Römisches Staatsrecht, Bd. II. 2, Handbuch der römi- schen alterthümer, ed. J. Marquardt, Th. Mommsen, Leipzig. Mommsen T. (1887): Römisches Staatsrecht, Bd. III. 1, Handbuch der römi- schen alterthümer, ed. J. Marquardt, Th. Mommsen, Leipzig. Mommsen T. (1905): Gordians Decret von Skaptoparene, [w:] Gesammel- te Schriften, Bd. II, Juristische Schriften, Bd. II, Berlin–Weidmann: 172–192. Mommsen T. (1910): Ostgothische Studien, [w:] Gesammelte Schriften, Bd. 6, Berlin–Weidmann: 362–484. Mourgues J.-L. (1995): Les formules ‹‹rescripsi›› ‹‹recognovi›› et les étapes de la rédaction des souscriptions impériales sous le Haut- Empire romain, MEFRA 107, 1: 255–300. Mouritsen H. (2011): The Freedman in the Roman World, Cambridge. Mrozewicz L. (2010): Roman Empire during the Reign of the Flavians. Prin- cipal Trends of Development and Threats, Warszawa (Akme. Studia Historica 7/2010). Müller G. (1981): Zum Hofamt a memoria (Sueton Aug. 79, 2), RhM 124: 361–362. Nehring P. (2010): Wstęp, [w:] Brewiaria dziejów rzymskich. Sekstus Aure- liusz Wiktor, Eutropiusz, Festus, przeł. P. Nehring, B. Bibik, Warsza- wa (Akme. Źródła starożytne, t. 1): 13–54. Nicolet C. (1970): Prosopographie et histoire sociale: Rome et l’Italie à l’époque républicaine, Annales. Économies, Sociétés, Civilisations 25: 1209–1228. 230 Bibliografia

Nippel W. (2005): „Rationeller Fortschritt” auf dem „antiquarischen Bau- platz” — Mommsen als Architekt des „Römischen Staatsrecht”, [w:] Wis- senschaft Und Politik Im 19. Jahrhundert, hrsg. A. Demandt, A. Goltz, H. Schlange-Schaningen, Berlin: 246–256. Nippel W. (2007): New Paths of Antiquarianism in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries: Theodor Mommsen and Max Weber, [w:] Momigli- ano and Antiquarianism. Foundations of the Modern Cultural Sciences, ed. P.N. Miller, Toronto: 207–228. Oast S.I. (1958): The career of M. Antoninus Pallas, AJPh 79: 113–139. Oppermann S. (1975): s.v. Scrinium, DKP, V, col. 56. Paribeni R. (1961): s.v. ab epistulis, Diz. epigr., II/III: 2132–2135. Parker H.M.D. (1935): A history of the Roman World from A.D. 138 to 337, London. Parodi A. (1974): Le Conseil d’État. Son histoire à travers les documents d’époque, 1799–1974, Paris (Histoire de l’administration francaise). Passerini A. (1939): Le coorti pretorie, Roma. Paterson J. (2007): Friends in high places: the creation of the court of the Ro- man emperor, [w:] The Court and Court Society in Ancient Monarchies, ed. A.J.S. Spawforth, Cambridge: 121–156. Pawlak M. (2002): Niewolnicy prywatni w rzymskiej Afryce w okresie wczesnego Cesarstwa, Wrocław. Peachin M. (1986): A Funerary Incription from Etruria, Phoenix 40: 446– 453. Peachin M. (1989): The Office of the Memory, [w:] Studien zur Geschichte der römischen Spätantike. Festgabe für Johannes Straub, ed. E. Chrysos, Athens: 168–208. Peachin M. (2004): Frontinus and the curae of the curator aquarum, Stut- tgart (Heidelberger Althistorische Beiträge und Epigraphische Stu- dien 39). Petit P. (1971): La paix romaine, Nouvelle Clio 9, Paris. Pflaum H.-G. (1950): Les procurateurs équestres sous le Haut-Empire romain, Paris. Pflaum H.-G. (1957): s.v. procurator, RE XXIII, 1, col. 1240–1279. Pflaum H.-G. (1960a): Les carriers procuratoriennes équestres sous le Haut- Empire Romain, Bibliotheque de l’Institut Français d’Archéologie de Beyrouth 57, t. 1. 231

Pflaum H.-G. (1960b): Les carriers procuratoriennes équestres sous le Haut- Empire Romain, Bibliotheque de l’Institut Français d’Archéologie de Beyrouth 57, t. 2. Pflaum H.-G. (1961): Les carriers procuratoriennes équestres sous le Haut- Empire Romain, Bibliotheque de l’Institut Français d’Archéologie de Beyrouth 57, t. 3. Pflaum H.-G. (1974): Les progrès des recherches prosopographiques concernant l‘époque du Haut-Empire durant le dernier quart de siècle (1945– 1970), [w:] Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, t. 2, 1, New York: 113–135. Potter D.S. (2004): The Roman Empire at Bay, AD 180–395, London–New York. Premerstein A. v. (1927): s.v. a libellis, RE XIII, 1, col. 15–26. Rawson E. (1969): The Spartan Tradition in European Thought, Oxford. Rea J.R., Salomons R.P., Worp K.A. (1985): A ration-warrant for an adiutor memoriae, YClS 28: 101–113. Rebenich S. (2007): Theodor Mommsen. Eine Biographie, München. Rich J.W., Williams J.H.C. (1999): Leges et ivra P.R. restitvit: A new aureus of Octavian and the settlement of 28–27 B.C., Numismatic Chronicle 159: 169–213. Robinson O.F. (1994): Ancient Rome: city planning and administration, New York: 54–55. Robinson O.F. (1997): The Sources of Roman Law: Problems and Methods for Ancient Historians, London. Rohden P. von (1894): s.v. (M. Antonius) Pallas, RE I, 2, col. 2634–2635. Rohden P. von (1896): s.v. M. Aurelius Cleander, RE II, col. 2463–2464. Rohden P. von (1897): s.v. M. Bassaeus M. f. Stellatina Rufus, RE III, 1, col. 103–104. Rokosz M. (1970): Archiwa w państwach starożytnych, Archeion. Cza- sopismo naukowe poświęcone sprawom archiwalnym 53, Warszawa: 59–82. Rostowzew M.I. (1907): s.v. ab epistulis, RE VI, 1, col. 210–215. Rüpke J., Glock A. (2005): Fasti sacerdotum. Die Mitglieder der Priester- schaften und das sakrale Funktionspersonal romischer, griechischer, orien- talischer und jüdisch-christlicher Kulte in der Stadt Rom von 300 v. Chr. bis 499 n. Chr., T. 2: Biographien, Stuttgart. 232 Bibliografia

Rutledge S.H. (2002): The Imperial Court (recenzja), The Classical Review 52: 317–319. Sablayrolles R. (1996): Libertinus Miles. Les Cohortes de Vigiles, Collection de l’École Française de Rome 224, Roma. Saller R.P. (1980): Promotion and Patronage in Equestrian Careers, JRS 70: 44–63. Saller R.P. (1982): Personal Patronage under the Early Empire, Cambridge. Salmonowicz S. (1998): Karola Koranyiego wielki podręcznik powszechnej historii prawa, [w:] Karol Koranyi (1897–1964). Studia w stulecie uro- dzin, pod red. S. Salmonowicza, Toruń: 53–64. Salomies O. (2008): Imię i tożsamość. Onomastyka i prozopografia, [w:] Świadectwa epigraficzne. Historia starożytna w świetle inskrypcji, pod red. J. Bodela, Poznań: 77–99. Salway B. (1994): What’s in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700, JRS 84: 124–145. Samonati G. (1957): s.v. a libellis, Diz. epigr., IV: 822–828. Sandys J.E. (1927): Latin Epigraphy. An Introduction to the Study of Latin Inscriptions, rev. S.G. Campbell, Cambridge [wyd. oryg. New York 1919]. Schäfer T. (1989): Imperii insignia: sella curulis und fasces. Zur Repräsenta- tion römischer Magistrate, Mainz. Schiller A.A. (1978): Roman law: Mechanisms of Development, Hague. Schiller H. (1893): Die römischen Altertümer. Staats- und Rechtsaltertümer, [w:], Die Römischen Staats-, Kriegs- und Privataltertümer, ed. H. Schil- ler, M. Voigt, München (Handbuch der klassischen Altertums-wissenschaft in systematischer Darstellung mit besonderer Ruksicht auf Geschichte und Methodik der einzelnen Disziplinen, ed. Iwan von Müller, Bd. IV; Abt. II). Scullard H.H. (2011): From Gracchi to Nero. A history of Rome from 133 B.C. to A.D. 69, New York [wyd. oryg. New York 1959]. Seeck O. (1921): s.v. scrinium, RE II A, 1, col. 893–904. Seelentag G. (2004): Taten und Tugenden Traians. Herrschaftsdarstellung im Principat, Stuttgart (Hermes Einzelschriften, Heft 91). Seitz W. (1970): Studien zur Prosopographie und zur Sozial- und Rechtsge- schichte der grossen kaiserlichen Zentralämter bis hin zu Hadrian, Mün- chen. 233

Sherwin-White A.N. (1962): Trajan’s Replies to Pliny: Authorship and Necessity, JRS 52: 114–125. Sinnigen W.G. (1957): The Officium of the Urban Prefecture During the Lat- er Roman Empire, Rome (Papers and Monographs of the American Academy in Rome, vol. 17). Sitek B. (2011): Dominat — Późne Cesarstwo Rzymskie (284–565), [w:] A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Olsztyn: 86–98. Smith R. (2011): Measures of Difference: The Fourth-Century Transfor- mation of the Roman Imperial Court, AJPh 132: 125–151. Solin H. (1982): Die griechischen Personennamen in Rom. Ein Namenbuch, I–III, Berlin–New York. Spawforth A.J.S. (2007): Introduction, [w:] The Court and Court Society in Ancient Monarchies, ed. A.J.S. Spawforth, Cambridge: 1–16. Stein A. (1897): s.v. Sex. Caesius Sex. [f.] Propertianus, RE III, Halbband 5, col. 1316. Stein A. (1927): Der Römische Ritterstand. Ein Beitrag zur Sozial- und Per- sonengeschichte des römischen Reiches, München (Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte, H. 10). Stein E. (1962): Untersuchungen über das Officium der Prätorianerpräfektur seit Diokletian, repr. ed. J.-R. Palanque, Amsterdam. Syme R. (1971): Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta, Oxford. Syme R. (1980): Guard Prefects of Trajan and Hadrian, JRS 70: 64–80. Syme R. (1997): Tacitus, vol. 1, Oxford [wyd. oryg. Oxford 1958]. Teitler H.C. (1985): Notarii and Exceptores. An Inquiry Into Role and Signifi- cance of Shorthand Writers in the Imperial and Ecclesiastical Bureaucracy of the Roman Empire (from the Early Principate to c. 450 A.D.), Am- sterdam (Dutch Monographs on Ancient History and Archaeolo- gy, vol. I). Tennant E.C. (1985): The Habsburg Chancery Language in Perspective, Berkeley–Los Angeles–London (University of California Publica- tions in Modern Philology, vol. 114). Townend G.B. (1961): The Post of ab epistulis in the Second Century, Historia 10: 375–381. 234 Bibliografia

Trzcionkowski L. (2011): Antropologia i antyk grecki, [w:] Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, pod red. W. Lengauera, P. Majewskiego, L. Trzcionkowskiego, wstęp W. Lengauer, Warsza- wa: 15–35. Turpin W. (1991): Imperial Subscriptions and the Administration of Jus- tice, JRS 81: 101–118. Vagenheim G. (1990): Drawings of fake inscriptions by Pirro Ligorio (1513–83), [w:] Fake? The Art of Deception, ed. M. Jones, P. Craddock, N. Barker, Berkeley–Los Angeles: 135–136. Vanderspoel J. (1989): Two Officials of Septimius Severus, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 79: 159–160. Wallace-Hadrill A. (1983): Suetonius. The Scholar and his Caesars, Lon- don. Wallace-Hadrill A. (1996): The imperial court, [w:] Cambridge Ancient History, vol. X: The Augustan Empire, 43 B.C.–A.D. 69 Empire, A.D. 70–192, Cambridge: 283–308. Weaver P.R.C. (1965a): The Father of Claudius Etruscus: Statius, Silvae 3. 3, CQ 15: 145–154. Weaver P.R.C. (1965b): Freedmen Procurators in the Imperial Adminis- tration, Historia 14: 460–469. Weaver P.R.C. (1967): Social Mobility in the Early Roman Empire: The Evidence of the Imperial Freedmen and Slaves, P&P 37: 3–20. Weaver P.R.C. (1972): Familia Caesaris. A Social Study of the Emperor’s Freedmen and Slaves, Cambridge. Weaver P.R.C. (1979): Misplaced Officials, Antichthon 13: 70–102. Weber M. (2002): Gospodarka i społeczeństwo: zarys socjologii rozumiejącej, tłum. pol. D. Lachowska, Warszawa [wyd. oryg. Tübingen 1922]. Webster G. (1998): The Roman Imperial Army of the First and Second Cen- turies A.D., Oklahoma–London. Westermann W.L. (1955): The Slave Systems of Greek and Roman Anti- quity, Philadelphia. Wieacker F. (2006): Römische Rechtsgeschichte. Zweiter Abschnitt. Die Juris- prudenz vom frühen Prinzipat bis zum Ausgang der Antike, München. Wiedemann T. (2005): Mommsen, Rome and the German Kaiserreich, [w:] T. Mommsen, A history of Rome under the Emperors, ed. T. Wiede- 235

mann, transl. by C. Krojzl, London–New York [wyd. oryg. London– New York 1996]. Wiewiorowski J. (2010): Organizacja Cesarstwa Rzymskiego w V stule- ciu: cesarz — armia — prawo, [w:] Świat rzymski w V wieku, pod red. R. Kosińskiego, K. Twardowskiej, Kraków: 211–275. Wilcken U. (1920): Zu den Kaiserreskripten, Hermes, Bd. 55: 1–42. Willems P. (1888): Le droit public romain ou les institutions politiques de Rome depuis l’origine de la ville jusqu’a Justinien, Louvain–Paris. Williams W. (1974): The Libellus Procedure and the Severan Papyri, JRS 64: 86–103. Williams W. (1976): Individuality in the Imperial Constitutions: Had- rian and the Antonines, JRS 66: 67–83. Winterling A. (1986): Der Hof der Kurfursten von Koln, 1688–1794: Eine Fallstudie zur Bedeutung „absolutistischer“ Hofhaltung, Bonn. Winterling A. (1997): Hof ohne „Staat”. Die aula Caesaris im 1. und 2. Jahr- hundert n.Chr., [w:] Zwischen “Haus” und “Staat”: Antike Höfe im Ver- gleich, hrsg. A. Winterling, München. Winterling A. (1999): Aula Caesaris: Studien zur Institutionalisierung des rö- mischen Kaiserhofes in der Zeit von Augustus bis Commodus (31 v Chr.– 192 n.Chr.), München (Historische Zeitschrift, Beiheft 23). Winterling A. (2004): „Hof”. Versuch einer idealtypischen Bestimmung an- hand der mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Geschichte, [w:] Hof und Theorie. Annäherungen an ein historisches Phänomen, hrsg. R. Butz, J. Hirschbiegel, D. Willoweit, Köln: 77–90. Winterling A. (2009): Politics and Society in Imperial Rome, transl. K. Lüd- decke, Malden. Wojciechowski P. (2008): Theodor Mommsen: Idy Marcowe, Cezar i ceza- ryzm, [w:] Idy Marcowe 2050 lat później, pod red. L. Mrozewicza, Poznań: 245–251. Wypijewski I. (2006): Familiam formosam habet et domum pulchram. Multum serit, multum funerat. Status ekonomiczny wyzwoleńców cesarskich w okresie pryncypatu (27 p.n.e.–235 n.e.), Wrocław [maszyno- pis niepublikowanej pracy doktorskiej]. Zabłocki J., Tarwacka A. (2005): Publiczne prawo rzymskie. Skrypt wraz z wyborem źródeł, Warszawa. Zabłocki J., Tarwacka A. (2011): Publiczne prawo rzymskie, Warszawa. 236 Bibliografia

Zoeller M. (1885): Römische Staats- und Rechtsaltertümer. Ein Kompendium für Studierende und Gymnasiallehrer, Breslau. Zoeller M. (1895): Römische Staats- und Rechtsaltertümer. Ein Kompendium für das Studium und die Praxis, Breslau (2 Aufl.). Zygmuntowicz D. (2011): Praktyka polityczna. Od Państwa do Praw Pla- tona, Toruń. 237

Indeks osób*

A Antemus 25 przyp. 61 Abbott Frank Frost 38, 135 przyp. Antoninus Pius (T. Aelius Hadria- 350, 145 przyp. 386 nus Antoninus Augustus Pius) Achilles 171, 174, 184 146, 164, 166 przyp. 80 Aelius Antipater 36 Ariès Philippe 21 przyp. 45 Aelius Cladeus 155, 156, 160, 161, Artemidorus 180, 180 przyp. 179 165, 183 przyp. 197, 184 Asclepiodotus → Aurelius Ascle- Aelius Proculus T. 164 piodotus M. Aelius Seianus L. 38 przyp. 52 August → Oktawian August Agryppa (M. Vipsanius Agrippa) Aurelia Maximina 175 54, 54 przyp. 132, 59 Aurelian (L. Domitius Aurelianus Aius Sanctus T. 162, 162 przyp. Augustus) 55, 133 56 Aurelius Alexander 165 Aleksander Sewer (M. Aurelius Aurelius Aphrodisius T. 17, 146, Severus Alexander Augustus) 164 90, 100, 172, 193 Aurelius Asclepiodotus M. 162, Alogius 176, 177 163, 184 Alpers Michael 25 przyp. 61 Aurelius Cleander M. 13 przyp. Amielańczyk Krzysztof 41, 66, 157, 14, 20, 85, 96, 162, 162 przyp. 158 przyp. 29 57, 163, 163 przyp. 58, 165, 165 Ando Clifford 39 przyp. 72 Annia Myrine 168

* Indeks nie obejmuje wykazu skrótów, aneksów oraz bibliografii. Kur- sywą zostały wyróżnione nazwiska nowożytnych badaczy wymienionych w tekście. 238 Indeks osób

Aurelius Ianuarius M. 169 przyp. Boatwright Mary T. 39 94, 178, 179 Böckh August 27 Aurelius Italicus 30, 167 przyp. Borghesi Bartolomeo 27, 72, 72 86 przyp. 193 i 195, 79 przyp. Aurelius Iulianus M. 171–173, 210, 172 184 Bormann Eugen 79 przyp. 210 Aurelius M. 166, 167, 167 przyp. Bouché-Leclercq Auguste 33, 63, 88, 168 117–120, 133 przyp. 345, 135, Aurelius Marcio M. 169 przyp. 94 137, 141, 147, 149, 156 Aurelius Nicomedes L. 164 Boulvert Gérard 17 przyp. 32, 21, Aurelius Papirius Dionysius M. 33, 143, 158, 163, 164 przyp. 11 przyp. 9 65, 168, 177, 178 przyp. 170, Aurelius Symphorus 49, 165, 166, 186 180, 186 Bowersock Glen W. 39 Aurelius Zoticus 85 Braudel Fernand 32 przyp. 3 Aureliusz Wiktor (Sex. Aurelius Bury John Bagnell 191 Victor) 13 przyp. 12, 45, 47, 55, C 55 przyp. 138, 62 Ausbüttel Frank M. 36, 62 przyp. Caenis 183 160, 63, 158 Caesius Propertianus Sex. 14, 16 Caesonius Priscus T. 13 przyp. 15, B 179 przyp. 174 Barnes Timothy D. 176 Cagnat René 120 przyp. 310 Bassaeus Rufus M. 19 przyp. 38 i Capes William Wolfe 38 39, 164 przyp. 69 Carette Ernest 33, 132–135, 137, Bassus 169 przyp. 94 141 Berger Adolf 38 Carrié Jean-Michel 46, 47 Bernays Jacob 151 Castor 13 przyp. 14, 169, 169 Billienus Marathus L. 182 przyp. przyp. 98 i 99, 170, 184 194 Cezar → Juliusz Cezar Birley Anthony R. 39, 169 przyp. Christ Karl 37, 158 99 Cida 177, 178, 184 Bleicken Jochen 36, 158 Claudius Aesius Ti. 158, 158 Bloch Gustave 157 przyp. 32, 159, 181, 183, 184 Boak Arthur Edward Romilly 43, 49, Claudius Balbillus Ti. 13 przyp. 60 15 239

Claudius Classicus Ti. 179 przyp. Demougin Ségolène 16 przyp. 26, 174 33, 61 przyp. 154, 179 przyp. Claudius Comon 169 przyp. 94 174 Claudius Erastus Ti. 56, 56 przyp. Desjardins Ernest 72 przyp. 193 144 Dessau Hermann 79 przyp. 210 Claudius Etruscus 15 przyp. 25, Dębiński Antoni 41, 65, 158 17, 30, 74, 75, 77, 78, 113, 146, Dioklecjan (C. Aurelius Valerius 148 Diocletianus Augustus) 46 Claudius Secundinus Ti. 19 przyp. przyp. 95, 47, 55, 66, 90, 100, 39 112, 119, 120, 149, 154, 175, Claudius Vibianus Tertullus Ti. 185, 188–190 18, 18 przyp. 37 Dionizjusz z Halikarnasu 69 Connolly Serena 189 Dionysios 75 przyp. 201 Coriat Jean-Pierre 33 Domaszewski Alfred von 79 przyp. Corneliae Premiae 182 przyp. 194 210 Cosmus 164 Domicjan (T. Flavius Caesar Domi- Crook John 38, 43 przyp. 84, 45, 45 tianus Augustus) 15, 16 przyp. przyp. 90, 47, 52, 52 przyp. 25 i 26, 56, 61, 65, 74, 75, 85, 121, 61 przyp. 153, 158 103, 114, 163 Ctesia 160 Domicjusz Ulpian (Domitius Ctesias 160 Ulpianus) 48, 53, 53 przyp. Ctesias Aelius Cladeus 160 126, 55, 89, 109, 131 Cuq Édouard 29, 32, 32 przyp. 7, 33, Domitius Rogatus L. 81 przyp. 66, 72, 73 przyp. 198, 76, 100, 218 101–107, 128, 129, 136, 137, Duff Arnold Mackay 39 137 przyp. 355, 146 przyp. Duruy Victor 73–78, 137, 151 390, 147, 149, 152, 155, 156, Dydyński Teodor 28, 39, 40, 62, 63, 161, 172, 175, 186, 194, 196 63 przyp. 165, 68 przyp. 186, Cyceron (M. Tullius Cicero) 69 142, 142 przyp. 374, 148 przyp. 401, 158 D Dack Edmond van’t 192 przyp. 244 E Dahlheim Werner 36 przyp. 32 Ebel Friedrich 150 przyp. 408 Delmaire Roland 33 przyp. 14 Eck Werner 9, 11, 15, 21 przyp. 49, Demandt Alexander 79 przyp. 210, 36, 62, 62 przyp. 160, 172, 185 80 przyp. 212 240 Indeks osób

Egger Émile 29, 32, 42, 68–71, 73, Galeriusz (C. Galerius Valerius Ma- 76, 102, 125, 128, 137, 137 ximianus Augustus) 177, 177 przyp. 355, 149 przyp. 160 Elias Norbert 22, 23, 23 przyp. 56, Galien (P. Licinius Egnatius Gallie- 24 nus Augustus) 62, 174 Emiliusz Papinian (Aemilius Pa- Galle Henryk 142 przyp. 374 pinianus) 55, 89, 109, 115, 123 Geta (P. Septimius Geta Augustus) przyp. 323, 131, 170 170 Entellus 15 przyp. 25 Giaro Tomasz 41, 64, 65 przyp. 172 Epaphroditus 70 Górski Grzegorz 40, 64 Eumeniusz (Eumenius) 191 Grant Michael 38, 38 przyp. 49 Euodus 169 przyp. 99 Greenidge Abel Hendy Jones 38, 135 Eutropiusz (Eutropius) 53 przyp. 350, 157, 158 przyp. 29 Grosso Fulvio 163 F Gutherius Jacobus 31 Fabius Hilarus Q. 56 Fairon Emile 33 Ferrua Antonio 175 H Festus → Marcius Festus Habermas Jürgen 21 przyp. 45 Festus 13 przyp. 14 Hadrian (P. Aelius Traianus Ha- Flavius Abascantus T. 75, 78, 134 drianus Augustus) 11, 14, 16– Flavius Euschemon T. 114 18, 26, 35 przyp. 25, 39, 45, Flawiusz Filostratos (Flavius Phi- 46 przyp. 94, 47, 48, 50, 50–51 lostratus) 113 przyp. 116, 61 przyp. 155, Fluss Max 157, 161, 167, 167 przyp. 62–66, 76, 77, 82, 85–90, 92, 93, 86, 176 96, 98, 101–103, 107, 109, 113, Friedländer Ludwig 29, 34, 66, 68 114, 117, 118, 127, 129, 130, przyp. 187, 92, 101, 125, 127– 134, 139–142, 144, 145 przyp. 129, 136, 136 przyp. 351, 137, 385, 146, 151, 153, 154 przyp. 145 przyp. 385, 149, 152, 156, 3, 155, 157, 158, 161, 178, 179 181, 196 przyp. 174, 181, 183, 196 Fronton (Fronto) 57 Hansen Mogens Herman 20 przyp. Frontyn (Sex. Iulius Frontinus) 49 42 przyp. 110, 88 Harries Jill 189 przyp. 226 Hartmann Ludo Moritz 79 przyp. G 210 Gaius (Caius) 88 241

Haterius Nepos T. 115 Iulianus → Aurelius Iulianus M. Hekster Olivier Joram 163 przyp. Iulius Achilleus 174, 174 przyp. 58 137, 175, 181 Heliogabal (M. Aurelius Antoninus Iulius Calpurnius 176 Augustus) 85 Iulius Celsus C. 11 przyp. 9, 18, Helios 74 187 Henzen Wilhelm 27, 79 przyp. 210, Iulius Marathus 181, 182, 184 175 Iulius Secundus 14 Hermeros 15 przyp. 25 Iulius Vehilius Gallus Iulianus L. Herodian (Aelius Herodianus) 156, 18 przyp. 38 170 Iulius Vestinus L. 90, 187 Herzog Ernst 63, 94, 120–125, 129, J 132, 137, 142–144, 147, 148, 150, 156 Jones Arnold Hugh Martin 191 Heuss Alfred 80 przyp. 235 Hirschfeld Otto 17, 19, 20, 28, 29, Juliusz Cezar (C. Iulius Caesar) 35, 35 przyp. 25, 36, 37, 39, 37, 37 przyp. 44, 66, 72 przyp. 61 przyp. 154, 66, 79 przyp. 193, 87, 120 210, 84–92, 92 przyp. 242, 101, Juliusz Paulus (Iulius Paulus) 48, 102 przyp. 267, 111, 112, 113 49, 53 przyp. 126, 116, 173, przyp. 290, 118 przyp. 303, 174 122, 125, 128, 136–138, 141 Jurewicz Aldona 40 przyp. 370, 142, 144–147, 151– Justus Lipsius 181, 181 przyp. 184, 152, 155, 157, 161, 168, 173, 181 przyp. 185, 182, 183, 196 176, 181, 182, 186, 189 Juwenalis (D. Iunius Iuvenalis) 85 Homo Léon 155 K Honoré Tony 39 Kaligula (C. Iulius Caesar Augustus Horacy (Q. Horatius Flaccus) 87 Germanicus) 74 Howe Laurence Lee 172 Kallistus (C. Iulius Callistus) 13, 13 Hübner Emil 79 przyp. 210 przyp. 13, 88, 115 Hülsen Christian 79 przyp. 210 Kamiński Janusz 40, 41 Humboldt Wilhelm von 79 Karakalla (M. Aurelius Severus An- I toninus Augustus) 13 przyp. Ianuarius → Aurelius Ianuarius 14, 51, 51 przyp. 117, 52, 55, M. 100, 110, 116, 119, 123, 127, 129, 132, 156, 157, 158 przyp. 242 Indeks osób

29, 169, 169 przyp. 99, 170, 170 Konstantyn Wielki (Flavius Va- przyp. 107, 171, 174 lerius Aurelius Constantinus Karlowa Otto 19, 34, 62, 107–112, Augustus) 46 przyp. 95, 47, 90, 130, 132, 139, 140, 145–147, 129 149, 156 Koranyi Karol 40, 63, 64 przyp. 166 Karus (M. Aurelius Carus Augustus) Körner Christian 37 176 Kretschmar Gustav 92–94, 137, 139, Kasjusz Dion (Cassius Dio Cocce- 147, 148, 150, 157 ianus) 12 przyp. 12, 156, 169, Królczyk Krzysztof 41 169 przyp. 96, 170 Krueger Paul 173 Kellermann Olaf 27 Kuryłowicz Marek 67 przyp. 184 Klaudiusz (Ti. Claudius Caesar Kwintylian (M. Fabius Quintilia- Augustus Germanicus) 13, 13 nus) 14 przyp. 12, 13 przyp. 15, 15 L przyp. 25, 21, 25 przyp. 61, 33, 35 przyp. 25, 56, 56 przyp. Lacey Richard H. 145 przyp. 385 144, 64, 66, 70, 87–89, 92 przyp. Lacour-Gayet Georges 33, 33 przyp. 242, 93, 96, 116, 118, 119, 121, 13, 102 przyp. 267 122, 126, 127, 133, 143, 144, Lartius Sabinianus C. 49 przyp. 151, 158, 159, 169 przyp. 94, 106 181–183, 196 Lévi-Strauss Claude 32 przyp. 3 Klaudiusz II Gocki (M. Aurelius Lewandowski Ignacy 50 przyp. 116 Valerius Claudius Augustus) Licyniusz (C. Valerius Licinianus 193 Licinius Augustus) 192 Klein Edmund 40, 40 przyp. 68, 41, Liebenam Wilhelm 28, 34, 35, 72, 64 101, 112–117, 125 przyp. 327, Kolb Anne 37, 186 156 Kolendo Jerzy 17 przyp. 32 Ligorio Pirro 72 przyp. 195 Kommodus (M. Aurelius Commo- Lucjusz Werus (L. Aurelius Verus dus Antoninus Augustus) 13 Augustus) 52, 81 przyp. 218, przyp. 14, 18 przyp. 37, 23, 85, 164, 168 89, 96, 162 przyp. 56, 165, 166, Ludwik VIII 68 170 przyp. 107 Ł Konstancjusz Chlorus (M. Flavius Łoś Andrzej 16 przyp. 26, 40 Valerius Constantius Herculius Łuć Ireneusz 40 przyp. 66 Augustus) 191 Łyskowski Ignacy 150 przyp. 408 243

M 113 przyp. 290, 115, 136–138, Maciejewski Tadeusz 40, 64 144, 149, 150, 150 przyp. 408, Madvig Johan Nicolai 34, 37, 66, 151, 181 94–96, 137, 147, 150 Müller Georg 36, 182, 183 przyp. Maecenas C. 12–13 przyp. 12, 61 197 Makryn (M. Opellius Severus Ma- N crinus Augustus) 172 Napoleon III 72, 72 przyp. 193 Malitz Jürgen 37, 37 przyp. 44, 66 Narcyz (Ti. Claudius Narcissus) 13, Marcius Festus 170, 171, 174, 184 13 przyp. 13 i 14, 20, 70, 87, 93, Marcjalis (M. Valerius Martialis) 96, 118, 169 przyp. 98 90 Narses 190 Marek Aureliusz (M. Aurelius Nehring Przemysław 40 przyp. Antoninus Augustus) 17, 17 66 przyp. 33, 18, 18 przyp. 37, 52, Neron (Nero Claudius Caesar Augu- 161, 166–168, 177, 190 stus Germanicus) 14, 21 przyp. Marini Luigi Gaetano 175 49, 51, 55, 56, 56 przyp. 144, Marquardt Joachim 35, 66, 83, 83 70, 74, 75 przyp. 201, 81, 82, przyp. 221, 113 przyp. 290, 96, 126, 158, 159, 181–183, 196 138 Nerwa (M. Cocceius Nerva Caesar Mattingly Harold 18, 38, 38 przyp. Augustus) 103, 114, 179 przyp. 47, 39 przyp. 58, 61 przyp. 152, 174 135 przyp. 350, 145 przyp. Nymphidianus ze Smyrny 69 386 Maximus z Aigai 69 O Millar Fergus 18 przyp. 36, 39, 177, Octavius 176 189, 190 przyp. 232, 192 Octavius Titinius Capito Cn. 11 Mispoulet Jean-Baptiste 32, 97–101, przyp. 9, 15, 16, 18 przyp. 36, 103 przyp. 269, 119, 120, 141, 35, 86, 98 przyp. 253, 114, 146 146, 149, 153, 156 Ofellius Maior Macedo A. 179 Misztal-Konecka Joanna 41, 65, 158 przyp. 174 Moatti Claude 33 Oktawian August (Imperator C. Ju- Mommsen Theodor 12, 14, 15 przyp. lius Caesar Augustus) 9, 12, 12 21, 19, 20, 27–29, 34, 36, 37, 44 przyp. 12, 21 przyp. 49, 23, 25 przyp. 88, 45 przyp. 90, 66, przyp. 61, 50, 54, 59, 61, 73, 77, 72, 72 przyp. 193, 79–84, 92 81, 82, 87, 112, 124, 128, 131, przyp. 242, 108 przyp. 279, 154, 181–183, 185, 196 244 Indeks osób

Oppermann Siemer 54 Pompejusz Wielki (Cn. Pompeius Ostoria Chelido 175 Magnus) 66 Ostorius 175 przyp. 147 Potter David S. 190 Ostorius Euhodianus 175 Pryscjan (Priscianus Caesariensis) Othon (M. Salvius Otho Caesar Au- 50 gustus) 14, 15, 15 przyp. 21, Pseudo-Codinus 191 107 Q P Quadratus 56 Pallas (M. Antonius Pallas) 13, 13 R przyp. 13 i 14, 93, 96, 113, 148, 169 przyp. 98 Renier Léon 72 przyp. 193 Patroklos 170 Rokosz Mieczysław 40, 41, 64 Paulus → Juliusz Paulus Rolfe John Carew 181 przyp. 185 Pavis d’Escurac Henriette 21, 33, Rossi Givoanni Battista de 27 143 Rostowzew Mikhail Ivanovich 35 Peachin Michael 51 przyp. 116, Roth Karl Ludwig 181 przyp. 185 154, 159, 160, 163, 163 przyp. Ruggiero Ettore de 79 przyp. 210 61, 167, 173, 175–177, 180, 182, Rutledge Steven H. 21 przyp. 49 184–186 S Pedius Iustus Sex. 172 Sabinus 180 przyp. 179 Pescenniusz Niger (C. Pescennius Saoterus 13 przyp. 14 Niger Augustus) 116 Schiller A. Arthur 157 Petit Paul 158 Schiller Herman 129, 130, 140 Pflaum Hans-Georg 62, 171, 172 Scullard Howard H. 12, 39 Pliniusz Młodszy (C. Plinius Cae- Seeck Otto 55, 55 przyp. 138, 56, 56 cilius Secundus) 56, 74 przyp. 144, 57, 79 przyp. 210, Plutarch (L. Mestrius Plutarchus) 155, 161, 170, 176, 189 16 Seelentag Gunnar 37 Polybius 20, 88, 89, 93, 116, 169 Seitz Walter 26 przyp. 98 Seneka (L. Annaeus Seneca) 88, 89 Pompeius Homullus Cn. 17, 19 Septymiusz Sewer (L. Septimius przyp. 39 Severus Augustus) 13 przyp. Pompejusz Trogus (Cn. Pompeius 14, 17, 89, 92 przyp. 242, 99, Trogus) 87 116, 123 przyp. 323, 127, 169, 245

169 przyp. 99, 170, 171 przyp. Thrasyllus 13 przyp. 15 111, 172, 184 Trajan (M. Ulpius Nerva Traianus Sextilius Agesilaus Aedesius 149 Augustus) 16, 17, 45, 65, 74, 75 przyp. 406 przyp. 201, 114, 116, 118, 145 Sherwin-White Adrian Nicholas 39 przyp. 385, 163, 179 przyp. Sicorius Probus 190 174 Sitek Bronisław 40, 41, 66 Trynkowski Jan 41 Smith Rowland 22, 24 Turpin William 39 Sofokles 54, 58 Tyberiusz (Ti. Iulius Caesar Augu- Solin Heikki 160 stus) 13 przyp. 15, 15 przyp. Stacjusz (P. Papinius Statius) 74, 25, 25 przyp. 61, 51, 61 przyp. 75, 78, 88, 98, 134, 146, 148 155, 73, 74 Statilius Optatus T. 11 przyp. 8, Tytus (T. Flavius Caesar Vespasia- 17 nus Augustus) 16 przyp. 25 Stein Arthur 35 Tytus Liwiusz (Titus Livius Patavi- Stein Ernst 46 przyp. 94 nus) 69 Stertinius Xenophon C. 13 przyp. U 15 → Swetoniusz (C. Suetonius Tranquil- Ulpian Domicjusz Ulpian lus) 15, 16, 18, 18 przyp. 36, 39, Uttiedius Venerianus T. 49 przyp. 49, 50, 50 przyp. 116, 51 przyp. 106 116, 53 przyp. 126, 55, 61, 61 V przyp. 154, 61 przyp. 155, 69, Valeria Philocene 180 76, 95, 118, 121 przyp. 315, 166 Valerius Eudaemon 11 przyp. 8 przyp. 80, 181–183, 187 Vanderspoel John 171 przyp. 111 Syme Ronald 38, 38 przyp. 52 Varius Clemens T. 114 Szelest Hanna 52 przyp. 122 Vibidius Ctesia T. 160 przyp. 45 T Vibius Iolaus 175, 184 Tacyt (P. Cornelius Tacitus) 14, 16, Vibius Lentulus L. 17 38, 50, 61, 61 przyp. 152, 95, W 181 przyp. 184 Walerian (P. Licinius Valerianus Taruttienus Paternus P. 18, 190 Augustus) 55 Tarwacka Anna 41, 65 Wallace-Hadrill Andrew 23, 51 Teitler Hans C. 192 przyp. 116, 193 przyp. 253 Thallus 183 246 Indeks osób

Weaver Paul Richard Carey 15 przyp. 25, 38, 39, 62, 160 przyp. 42, 165, 167, 168, 178, 178 przyp. 170 Weber Max 23 przyp. 56, 23 przyp. 58, 24 Wesch-Klein Gabriele 57 przyp. 148 Wespazjan (T. Flavius Caesar Vespa- sianus Augustus) 15 przyp. 25, 16, 16 przyp. 25, 16, 74, 133 Westermann William L. 169 przyp. 98 Wiedemann Thomas 80 Wilcken Ulrich 79 przyp. 210 Willems Pierre 33, 125–127, 135, 137, 147, 156 Winterling Aloys 19, 20, 21, 22 przyp. 50, 23, 23–24 przyp. 58, 36, 37, 137, 143, 179 przyp. 174 Witeliusz (A. Vitellius Germanicus Augustus) 14, 15, 15 przyp. 21, 96, 103, 107, 134 Wojciechowski Przemysław 30, 178 Wójcik Monika 41, 65, 158 Wuilleumier Pierre 168 Wypijewski Igor 165 przyp. 72 Z Zabłocki Jan 41, 65 Zangemeister Karl 79 przyp. 210 Zoeller Max 62, 94, 130–132, 137, 140, 147, 148, 156 Zoll Fryderyk (Starszy) 150 przyp. 408 247

Spis ilustracji

1. Posąg Sofoklesa przedstawionego wraz ze swoim atrybutem — scrinium Źródło: http://www.gutenberg.org/files/34842/34842-h/images/il- lus10.jpg [dostęp: 25.03.2011] 2. Po prawej stronie rewers denara (RIC I 400) z 23 r. p.n.e., ukazujący Oktawiana Agryppę wraz z dwoma scrinia Źródło: http://ancientcoins.narod.ru/rbc/ric1/augustus/augustus2. htm [dostęp: 25.03.2011] 3. Fragment reliefu nagrobnego (50 p.n.e.–50 n.e.), przedstawiający dwa symbole urzędniczej władzy – sella curulis oraz scrinium Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/ Relief_curule_chair_Massimo.jpg [dostęp: 25.03.2011] 4. Émile Egger (1813–1885) Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bc/ Egger_Emile_photograph.jpg [dostęp: 25.03.2011] 5. Tytułowa strona prekursorskiej pracy autorstwa Émile’a Eggera Źródło: Egger 1863 6. Theodor Mommsen (1817–1903) Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/ Theodor_Mommsen_2.jpg [dostęp: 25.03.2011] 7. Otto Hirschfeld (1843–1922) Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7c/ Otto_Hirschfeld_young.jpg [dostęp: 25.03.2011] 248 Spis ilustracji

8–9. Charakterystyczny dla narracji Édouarda Cuqa sposób przedstawiania postaci sekretarzy Źródło: Cuq 1884: 397–398 10. Inskrypcja (AE 1929, 152) z Surrentum (dzis. Sorrento) prezentują- ca niewolnika o imieniu Cida Źródło: http://www1.kueichstaett.de/epigr/uahbilder.php?bil- d=$SIPSurren-tum_00024.jpg [dostęp: 25.03.2011] 11. Inskrypcja (AE 1990, 72) z Rzymu przedstawiająca wyzwoleńca Tiberiusa Claudiusa Aesiusa jako a memoria Źródło: Foto-Archiv CIL, Inv.-Nr. PH0008310 12. Inskrypcja (AE 1961, 280 = CIL VI 41118) z Rzymu ukazująca Asc- lepiodotusa jako sekretarza a rationibus et a memoria Źródło: Foto-Archiv CIL, Inv.-Nr. PH0007943 13. Inskrypcja (AE 1941, 101 = CIL VI 41286) wyryta w górnej części sarkofagu (il. 14) Źródło: Foto-Archiv CIL, Inv.-Nr. PH0008245 14. Bogato zdobiony ornamentyką sarkofag, w którego górnej części widnieje inskrypcja (AE 1941, 101 = CIL VI 41286) ukazująca Iuliu- sa Achilleusa jako proximus memoriae Źródło: Foto-Archiv CIL, Inv.-Nr. PH0008244 15. Inskrypcja (AE 1945, 20 = CIL VI 41321) z Rzymu prezentująca Vi- biusa Iolausa jako a memoria Źródło: Foto-Archiv CIL, Inv.-Nr. PH0006311 249

Officia maxima et principes officiorum. The Complexity of Research Issues Related to Imperial Court Offices in the Principate Period Basing on the a memoria Office

Summary

In the Roman Empire of the Principate period, an efficient system of central administration was the pillar of its public authority. Imperial household offices (officia maxima) have been investigated by historians as well as Roman law specialists from the second half of the 19th century. Typically, the research on the imperial secretariats has explored their structure, law-making activities, the competences of their officials and to a lesser extent their prosopography. The officers of the imperial household, or officia maxima, were often presented as the emperor’s advisers and key figures on the political scene in the early Principate. Due to the type of the sources available and their limited number, the office a memoria is often seen by scholars as problematic. Although there are many works on the subject, the competences of its officials have not been conclusively determined. Furthermore, the time when the office a memoria was established is also a matter of much debate. Drawing on the works written at the end of the 19th century and in the beginning of the 20th century, some scholars tend to replicate fallacious findings made by their predecessors; a new up-to-date research should be conducted in view of the sources discovered in the second half of the 20th 250 Summary century (mainly inscriptions). For researchers investigating this issue, inscriptions, legal sources and ancient literary works are still the principal sources. The aim of the second chapter of the present book is to describe persons holding the office a memoria in the period from Augustus to Diocletian, in particular to analyse their onomastics and examine their competences, using the prosopographical method. The chapter consists of two parts: a prosopography and a detailed description of the competences of the officials. Detailed prosopographical research sheds some light on additional responsibilities assigned to them. Their clerical activities were without a doubt uncomplicated and most certainly unconnected with legislation. In the course of time, the officials a memoria became responsible for writing down the emperor’s speeches and possibly also letters. They may also have fulfilled archiving duties. Furthermore, the introductory part of the second chapter gives consideration to different views on the origins of the a memoria office in contemporary historiography. Many scholars recognized Hadrian as the originator of the office after the discovery of the inscription representing Ti. Claudius Aesius; their opinions should be verified and included in the history of historiography. It appears that the inscription should dispel doubts over the originator of the office, pointing to either Claudius or Nero. Yet, taking into account the emendation of Justus Lipsius, the issue appears to be both more complex and contentious. In the opinion of the author, the office a memoria was created during the reign of Augustus, the originator of the Principate, which corresponds to Justus Lipsius’s emendation. However, it should also be noted that the earliest epigraphic mention of the office is from the first half of the 1st century. The studies of the imperial secretariats in the early Roman Empire have their origins in the second half of the 19th century with the works of such scholars as Émile Egger, Joachim Marquardt, Otto Hirschfeld, Theodor Mommsen, Johan Nicolai 251

Madvig, Jean-Baptiste Mispoulet, Édouard Cuq, Otto Karlowa, Ernst Herzog, Wilhelm Liebenam, Ludwig Friedländer or Pierre Willems. The first chapter describes the beginnings of the research on Roman administration and presents the views of the 19th century historiographers on the question of imperial secretariats. It is necessary to take into consideration previous studies of the administration in the Roman Empire, since sources and research methods have not changed and many older findings still remain valid. I also examine the views of Polish scientists on the question of imperial secretariats (the issue was discussed almost exclusively in academic textbooks). Modern nomenclature used to describe the imperial secretariats in the Principate as well as semantic analysis of the Latin words — officium and scrinium, have not been described in detail in the literature on the subject. These issues will be discussed extensively at the beginning of this chapter. We can say that only the terms officia maxima and principes officiorum are confirmed in the sources from the Principate period in the context of imperial central administration. In this period Tacitus wrote about ministeria principatus. By contrast, the term officia palatina was used to describe court offices of the early Roman Empire by historiographers of the late Roman Empire. This book aims to represent the complexity of research issues related to imperial secretariats. The variety of topics presented in the first chapter stems from the methodology of historical research on Roman imperial administration. Although the history of the a memoria office has a form of case study, general observations made in the book could be useful for a scholar who intends to study other so far not described imperial court offices of the Principate.

11. Inskrypcja (AE 1990, 72) z Rzymu przedstawiająca wyzwoleńca Tiberiusa Claudiusa Aesiusa jako a memoria 12. Inskrypcja (AE 1961, 280 = CIL VI 41118) z Rzymu ukazująca Asclepiodotusa jako sekretarza a rationibus et a memoria 13. Inskrypcja (AE 1941, 101 = CIL VI 41286) wyryta w górnej części sarkofagu (il. 14) 14. Bogato zdobiony ornamentyką sarkofag, w którego górnej części widnieje inskrypcja (AE 1941, 101 = CIL VI 41286) ukazująca Iuliusa Achilleusa jako proximus memoriae

15. Inskrypcja (AE 1945, 20 = CIL VI 41321) z Rzymu prezentująca Vibiusa Iolausa jako a memoria