PRAGMATEIA — studia pod redakcją Tomasza Grabowskiego Tom I recenzent: dr hab. Przemysław Wojciechowski, prof. UMK Redakcja i korekta: Małgorzata Tabaszewska © Copyright by Karol Kłodziński © Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” ISBN 978-83-62261-46-8 Projekt okładki: Anna Siermontowska-Czaja Kraków, tel. 602 570 073 Skład i łamanie: Studio Poligraficzne Dorota Słomińska Kraków, tel. 602 677 488 Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. 12 266-40-00 Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl Spis treści Wykaz skrótów . 7 Wstęp ...................................................... 9 Rozdział I Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu . 31 1. Nowożytna terminologia w badaniach nad kancelarią cesarską . 31 2. Officium i scrinium a kancelaria cesarska .................... 43 3. Geneza badań nad kancelarią cesarską ..................... 63 4. Podsumowanie . 135 Rozdział II Sekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu . 153 1. Sekretariat a memoria w historiografii . 153 2. Sekretarze a memoria w ujęciu prozopograficznym .......... 158 3. Kompetencje sekretarzy a memoria ........................ 185 Zakończenie .............................................. 195 Aneks I Chronologiczny wykaz nowożytnych prac (rozdziałów) z drugiej połowy XIX wieku, omawiających sekretariaty kancelarii cesarskiej doby pryncypatu . 197 Aneks II Wykaz nowożytnych terminów stosowanych przez badaczy z drugiej połowy XIX wieku na określenie kancelarii cesarskiej, jej sekretariatów oraz pracujących w nich sekretarzy .......... 203 6 Aneks III A memoria ................................................ 213 Bibliografia ............................................... 215 Źródła literackie . 215 Wykaz cytowanej literatury . 217 Indeks osób . 237 Spis ilustracji ............................................. 247 Summary ................................................. 249 7 Wykaz skrótów AE L’ Année Épigraphique, Paris 1888– BMC Coins of Roman Empire in the British Museum, vol. I–VI, ed. H. Mattingly, London 1968–1976 C. Codex Iustinianus; Corpus Iuris Civilis, recognovit P. Krueger, II, Berolini 1892 C.Th. Codex Theodosianus; Theodosiani Libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges Novellae ad Theodosianum Pertinentes, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, I, Berolini–Weidmann 1905 CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, I–IV, Berolini 1828–1877 CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berolini 1863– CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1828–1897 Dig. Digesta; Corpus Iuris Civilis, ed. Th. Mommsen, I, Berolini 1928 Diz. epigr. Dizionario epigrafico di antichità romane, I–V, Roma 1886– 1997 DKP Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, ed. A. Pauly, W. Sontheimer, Stuttgart 1964–1975 EDL M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden–Boston 2008 (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, ed. A. Lubotsky, vol. VII) FHG Fragmenta Historicorum Graecorum, I–IV, Parisiis 1841–1870 ILS H. Dessau, Inscriptiones Latinae selectae, I–III, Berlin 1892– 1916 (reprint 1963) OLD The Oxford Latin Dictionary, ed. P.G.W. Glare, Oxford–New York 1996 8 Wykaz skrótów P. Oxy. The Oxyrhynchus Papyri, ed. B.P. Grenfell, A.S. Hunt, II, London 1899 PIR Prosopographia Imperii Romani, ed. E. Klebs, H. Dessau, P. von Rohden, Berolini 1897–1898 PIR2 Prosopographia Imperii Romani, editio altera, Berolini et Lipsiae 1933–2009 PLRE I The Prosopography of the Later Roman Empire, I, A.D. 260–395, ed. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1971 PS Pauli Sententiae receptae; Fontes luris Romani Anteiustiniani, vol. 2: Auctores, ed. S. Riccobono, J. Baviera, C. Ferrini, J. Furlani, V. Arangio-Ruiz, Florentiae 1940 RE Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 1893–1978 RIC I The Roman Imperial Coinage, ed. C.H.V. Sutherland, R.A.G. Carson, I, From 31 BC to AD 69, London 1984 (revised edition) RSC I Roman Silver Coins, by H.A. Seaby, I, The Republic to Augustus, London 1978 (revised edition) 9 Wstęp Zakończenie wojen domowych okresu późnej Republiki oraz przejęcie władzy wymagało od Oktawiana szybkich działań i decyzji politycznych. By sprawnie zarządzać Imperium Roma- num, pierwszy princeps potrzebował przede wszystkim skutecz- nej i rozbudowanej struktury administracyjnej, która gwaranto- wałaby stabilność władzy publicznej. Właśnie od czasów Okta- wiana Augusta administracja zaczęła stanowić jeden z filarów władzy cesarskiej1. Jak wykazał wybitny niemiecki badacz Wer- ner Eck, w sferze administracyjnej działania podejmowane przez twórcę pryncypatu ograniczały się głównie do Rzymu i jedynie w niewielkim stopniu dotyczyły Italii oraz prowincji2. Działania te, przeprowadzane etapowo i w zależności od konkretnej sytu- acji, miały na celu przede wszystkim wzmocnienie i zabezpie- czenie władzy cesarskiej Augusta. Rozbudowana struktura ad- ministracyjna nie powstała od razu, była kształtowana przez stulecia, stopniowo formowana przez cały okres wczesnego Ce- sarstwa Rzymskiego. Argumentów na rzecz słuszności tego twierdzenia dostarczają złożone dzieje sekretariatów kancelarii cesarskiej. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zada- nie opisania rozwoju sekretariatów nie należy do trudnych. Nie- 1 Por. Eck 2000: 238, 245; Eck 2007: 89. 2 Eck 1986: 117: Die Maßnahmen, die Augustus für den institutionell fixier- ten administrativen Sektor traf, sind insgesamt nicht sehr zahlreich. Diese betref- fen zudem nur zu einem geringen Teil Italien und die Provinzen, vielmehr in der Mehrzahl die Stadt Rom. 10 Wstęp mniej jednak materia ta w istocie jest niezwykle skomplikowana. Znikoma liczba źródeł (głównie inskrypcyjnych oraz w mniej- szym stopniu papirologicznych), a także ich zróżnicowany cha- rakter sprawiają wiele problemów w przypadku badań nad nie- senatorskimi urzędami3. Wprawdzie współczesny badacz dys- ponuje dużą liczbą inskrypcji, lecz akurat te dostarczające informacji o poszczególnych urzędach są stosunkowo rzadko spotykane. Ponadto źródła inskrypcyjne wskazują często na funkcjonowanie określonych urzędników w strukturach admi- nistracyjnych w czasie, w którym powstało dane źródło, rzadko zaś określają czas utworzenia samego urzędu. Mogło upłynąć wiele dekad między faktycznym ustanowieniem danego urzędu a znaną nam pierwszą relacją mówiącą o osobie sprawującej to stanowisko4. Bazowanie na pojedynczych wzmiankach źródło- wych oraz wysuwanie na ich podstawie uogólniających wnio- sków często może prowadzić do nadinterpretacji. Konieczna w tym przypadku wydaje się ostrożna analiza wielu elementów składających się na realia administracyjne doby pryncypatu. Do tych elementów należą przede wszystkim: ranga urzędów w hie- rarchii administracyjnej, tytulatura, kariera urzędnicza, wyna- grodzenie, status społeczno-prawny urzędników i polityka per- sonalna cesarzy. Wszystkie te elementy zależały w dużej mierze od indywidualnych decyzji cesarza lub jego doradców oraz od aktualnych potrzeb administracyjnych. Mogłoby się wydawać, że rozwój wszystkich nie-senatorskich urzędów można postrze- gać wyłącznie przez pryzmat tego zjawiska, jakim było przejmo- wanie stanowisk pałacowych przez ekwitów. Należy jednak za- razem pamiętać, że ów społeczno-administracyjny mechanizm nie stanowił ogólnej prawidłowości. Czasami utworzenie dane- 3 Por. Eck 2000: 239: This makes the study of the development of these posts and the various policies of individual emperors extremely difficult, if not impos- sible. Bardziej optymistycznie na temat całościowych badań nad admini- stracją okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego — zob. Weaver 1979: 70. 4 Por. Eck 1979: 5; Eck 2000: 239. 11 go stanowiska oraz jego objęcie przez osobę z ordo equester nastę- powało w tym samym czasie5. Jednakże wiele stanowisk, któ- rych sprawowanie przez ekwitów jest potwierdzone dużo póź- niej, za panowania cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej, piastowanych było przez cesarskich niewolników i wyzwoleń- ców działających samodzielnie bądź — jak sądzi Werner Eck — pod kierownictwem ekwickich urzędników6. Szeroki zakres kompetencji tych ekwickich urzędników wraz z postępującym jeszcze poszerzaniem zakresu ich obowiązków doprowadził do podziału zadań i specjalizacji. Taki proces jest szczególnie wi- doczny w II wieku w przypadku administracji podatkowej7. W tym czasie obok prokuratorów prowincji, dotąd zajmują- cych się całością spraw podatkowych, pojawiają się prokurato- rzy odpowiedzialni za indywidualne podatki (np. procurator he- reditatium od panowania Hadriana)8. Podobny proces można zaobserwować w odniesieniu do dziejów cesarskich sekretaria- tów. Również w przypadku cesarskich sekretarzy widoczna jest bowiem najpierw kumulacja bardzo różnych zadań w ramach danego stanowiska9, następnie zaś — urzędnicza specjalizacja i przydzielenie jednostkowych, konkretnych zadań poszczegól- nym, powołanym do ich realizacji, administracyjnym struktu- rom. Co więcej, to właśnie ekwici przejmowali od wyzwoleńców stanowiska w kancelarii cesarskiej. Podczas gdy od samego po- 5 Tak np. procuratores Kalendarii Vegetiani, Pflaum 1961: 1049. 6 Eck 2000: 240. 7 Pojawiające się w niniejszej pracy daty, jeśli nie zaznaczono, że jest inaczej, odnoszą się do czasów po narodzeniu Chrystusa. 8 Valerius Eudaemon (CIL III 431 = ILS 1449) — proc. heredit. et proc. prov. Asiae; T. Statilius Optatus (CIL VI 31863 = ILS 9011) — proc. Aug. heredita- tium. Por. Pflaum 1961: 1025.