Mikołaja Mazanowskiego Duch Puszczy Podlaskiej Naukowa Seria Wydawnicza Literackie Skarby Dzieciństwa
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Mikołaja Mazanowskiego Duch puszczy podlaskiej Naukowa Seria Wydawnicza Literackie Skarby Dzieciństwa Redakcja Serii Anna Nosek (redaktor naczelna) Paweł Wojciechowski Anetta Bogumiła Strawińska Anna Sidorczuk Małgorzata Wosnitzka-Kowalska W serii Literackie Skarby Dzieciństwa publikujemy zarówno prace naukowe, badawcze poświęcone dziecku, dzieciństwu, piśmiennictwu dla niedorosłych w szerokim kontekście literackim i kulturowym, jak również teksty literackie, zwłaszcza dawne, zapomniane „skarby” literatury dziecięcej i młodzieżowej, w nowych opracowaniach edytorskich i interpretacyjnych. Anna Nosek Mikołaja Mazanowskiego Duch puszczy podlaskiej Krytyczna edycja. Konteksty interpretacyjne Białystok 2019 Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Teresa Zaniewska Opracowanie graficzne, ilustracje i projekt okładki: Piotr Siedlecki Redakcja i korekty: Janina Demianowicz Opracowanie graficzno-typograficzne, skład i łamanie tekstu: Teresa Muszyńska © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2019 ISBN 978-83-7431-568-5 Książka wydana w ramach projektu finansowanego z programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Regionalna Inicjatywy Doskonałości” na lata 2019-2022, nr projektu 009/RID/2018/19, kwota finansowania: 8 791 222,00 zł Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-328 Białystok, ul. Świerkowa 20 B, tel. /85/ 745 71 20 www: http://wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: [email protected] Druk i oprawa: Volumina.pl Daniel Krzanowski SPIS TREŚCI CZĘŚĆ PIERWSZA I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość 9 II. Nota edytorska 15 CZĘŚĆ DRUGA Mikołaj Mazanowski Duch puszczy podlaskiej. Powieść z niedawnej przeszłości dla młodzieży 19 I. Oczekiwanie 23 II. Wywiady i wyjazd 29 III. Słowiki – potopy roślin – jarząbki – dysputa o drzewach 35 IV. Dalsza podróż – burza – nocne życie w puszczy – cietrzewie – puchacz i ptaki – sokół i łasica – słodka przygoda Franka 45 V. Łoś – modlitwa nad Tonią – wywiady i plany 57 VI. Karczunek – o poziomce – rybak i ryba – życie owadów w jeziorze – pierwszy siew – obfity plon łowów 63 VII. O czuciu roślin – sanitariusze przyrody – bunt mrówek 79 VIII. Nawał prac gospodarskich 85 IX. O pleśni, mchach, grzybach, wątrobowcach, widłakach, skrzypach, paprociach, liściach i kwiatach – ukąszenie żmii 93 X. Pierwszy sen Zygmusia 101 XI. Przebudzenie – garncarstwo – sad warzywny – łowy na jelenie – na grzybach 117 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” XII. Czaple – zwierzyniec – uwagi doktora o stosunku ludzi do zwierząt – jesień – nocna wycieczka – widok nieba 133 XIII. Zbiory jesienne – tok, stępa i żarna – len i przędziwo – orzechy – palisady – mydło i świece – wyroje ptaków – rozmowa o naturze – jesień i tęsknota 149 XIV. Jesienna słota – wieczory przy ognisku – rozmowa o czystości – ziemniaki 159 XV. Kolonia bobrów – walka ze zbójami – gdzie Zygmuś? 163 XVI. Karmienie ptaków – dyskusja 171 XVII. Zygmuś i zbóje – drugie nawiedzenie ducha puszczy 179 XVIII. Ocalenie – mieszkanie w norze – pogrom wilków 199 XIX. Powrót – kisiel – posłaniec – Boże Narodzenie – prośba Zygmusia – ofiara herszta zbójów 211 XX. Zakończenie 223 CZĘŚĆ TRZECIA Konteksty interpretacyjne 225 I. W kręgu pisarstwa dla dzieci i młodzieży z motywem Puszczy Białowieskiej. Duch puszczy podlaskiej Mikołaja Mazanowskiego 227 II. Motyw Puszczy Białowieskiej w literaturze dziecięcej przełomu XX i XXI wieku – proza, poezja, komiks. Rekonesans 253 Bibliografia 271 CZĘŚĆ PIERWSZA I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość Wzmianki o Mikołaju Mazanowskim, jako autorze powieści Duch puszczy podlaskiej z 1924 roku oraz kilkunastu opowiadań i szkiców pedagogicznych z dorastającymi bohaterami w rolach głównych, obrazujących szereg problemów młodzieńczego wieku, darmo szukać w słownikach literatury dziecięcej i młodzieżowej1. Informacje biograficzne oraz dotyczące twórczości literackiej tego autora znaleźć można przede wszystkim w Polskim słowniku bio- graficznym2, w kompendium Literatura polska. Przewodnik ency- klopedyczny3 oraz w artykule Franciszka Bielaka Mikołaj Maza- nowski4. Mikołaj Mazanowski urodził się 21 stycznia 1861 roku w Wito- rożu (pod Białą na Podlasiu), zmarł 26 stycznia 1944 roku w Krako- wie, gdzie został pochowany na Cmentarzu Rakowickim. Jak podaje biograf Mazanowskiego, Rościsław Skręt, był on jednym z pięciorga dzieci Jana, księdza greckokatolickiego i Anny 1 Por. Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. B. Tylicka i G. Lesz- czyński, Wrocław 2002 oraz S. Frycie, M. Ziółkowska-Sobecka, W. Bojda, Lek- sykon literatury dla dzieci i młodzieży, Piotrków Trybunalski 2007. 2 R. Skręt, Mazanowski Mikołaj, w: Polski słownik biograficzny, t. 20, z. 2, red. W. Konopczyński, Kraków-Wrocław 1975; przedr. w: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, tryb dostępu: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/bio- grafia/mikolaj-mazanowski (23.01.2019). 3 Hasło Mazanowski Mikołaj, w: Literatura Polska. Przewodnik encyklo- pedyczny, t. 1, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1984, s. 646. 4 F. Bielak, Mikołaj Mazanowski, „Pamiętnik Literacki” 1946, nr 3-4, s. 261-263. Skróconą wersję biogramu i zarysu twórczości Mazanowskiego złożyłam też w czasopiśmie „Sylwan” 2019, w postaci artykułu Puszcza Bia- łowieska w powieści Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej”. 9 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” z Szymańskich, bratem Antoniego (pedagoga, historyka i popu- laryzatora literatury polskiej). Uczęszczał prawdopodobnie do gimnazjów w Białej, Siedlcach i Radomiu, a od roku 1876 do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa, gdzie w roku 1881 złożył egzamin dojrzałości5. Franciszek Bielak w swym artykule Mikołaj Mazanowski tak pisał o dzieciństwie i młodzieńczych latach autora Ducha pusz- czy podlaskiej: Po ojcu X. Janie i matce z domu Szymańskiej związani z kle- rem unickim, wychowywali się Mazanowscy na Podlasiu. Młod- szy od Antoniego Mikołaj (…) w gromadzie licznego rodzeństwa spędził dzieciństwo „sielskie, anielskie”. Rodzice mieli prywatny mająteczek w Burwinie, a choć stopa życiowa nie była wysoka, życie płynęło bardzo mile i pogodnie. W pamięci chłopca mocno utkwił drobny wypadek, kiedy to ojciec, w dniu egzaminu do ro- syjskiego gimnazjum, zaprowadził go przed trumnę św. Jozafata Koncewicza. Nie przypuszczał zapewne zacny paroch, że wnet sam będzie cierpiał za unię. Wezwany do przejścia na prawosła- wie, bezwzględnie temu żądaniu odmówił, toteż musiał natych- miast, bez zawiadomienia parafian, opuścić Witoroż i sprzedać Burwin. Wygnanemu księdzu wyznaczono na miejsce osiedlenia Radom, gdzie od razu miał trudności z przyjęciem synów do państwowego gimnazjum. Troskliwa opieka policji dokuczyła Mazanowskim dostatecznie, wobec tego też po półtorarocznym pobycie w Radomiu rodzice postanowili przekraść się przez zie- loną granicę do Galicji. Szesnastoletni chłopiec żywo zachował w pamięci tę niezwykłą przygodę, jak również wzruszenie rodzi- ców i własne, gdy stanęli na „wolnej” ziemi galicyjskiej. Gdy Mazanowscy znaleźli się we Lwowie, okazały się tam nowe, a nieoczekiwane trudności. W konsystorzu świętojurskim 5 R. Skręt, dz. cyt. 10 Część pierwsza. I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość bardzo niechętnie przyjęto spolaczałego unitę, który miał jesz- cze robić „konkurencję“ dawnym kolegom Popiela. Wobec tego X. Jan musiał pomyśleć o posadzie w sądzie. Niezatarte wspomnienia przeżyć młodzieńczych kształtowa- ły dusze dwóch przyszłych nauczycieli języka polskiego, dwóch przyszłych badaczy i popularyzatorów historii literatury pol- skiej. Po skończeniu gimnazjum zapisał się Mikołaj Mazanowski na Uniwersytet Lwowski i został uczniem Romana Pilata, uczniem, jak się później pokazało, pojętnym6. Polonistykę (u wspomnianego wyżej) profesora Romana Pilata i filologię klasyczną (u profesora Ludwika Ćwiklińskiego) studio- wał Mazanowski na Uniwersytecie Lwowskim do 1885 roku. W kolejnych latach był nauczycielem domowym u Stanisława Badeniego, zastępcą nauczyciela w IV Gimnazjum we Lwowie, uczył też w gimnazjum bocheńskim, a od roku 1893 w Gimna- zjum św. Jacka w Krakowie. Od 1910 kierował jego filią, zmie- nioną w roku 1919 na Gimnazjum VII – był jego dyrektorem aż do przejścia na emeryturę w 1927 roku7. Z małżeństwa (w roku 1893) z Emmą z Fischerów (zm. w 1958) miał pięcioro dzieci – synów: Jerzego i Romana oraz córki: Janinę, Zofię i Wandę. Jak podkreślał Franciszek Bielak „żywotność i sprawność za- chował do końca życia. Przykrości ostatniej wojny znosił spo- kojnie i odszedł w roku 1944, prawie nagle w parę dni po tak rzadkiej uroczystości rodzinnej złotego wesela z wierną towa- rzyszką życia, Emmą z Fiszerów”8. 6 F. Bielak, dz. cyt., s. 261-262. 7 Zob. R. Skręt, dz. cyt. F. Bielak podaje rok 1931 jako moment przej- ścia Mazanowskiego na emeryturę, zob. F. Bielak, dz. cyt., s. 262. 8 F. Bielak, dz. cyt., s. 262. 11 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” Mikołaj Mazanowski zapisał się na kartach historii nie tylko jako pedagog i nauczyciel, ale też historyk i popularyzator litera- tury polskiej, krytyk literacki, autor beletrystyki dla młodzieży. Popularyzował wiedzę na temat życia i twórczości polskich ro- mantyków. Opublikował kilkadziesiąt prac z zakresu literatury ro- mantycznej, między innymi: Żywot i utwory Antoniego Malczew- skiego (Lwów 1890)9; Seweryna Goszczyńskiego „Król zamczyska” i „Sobótka” (seria Biblioteka dla Młodzieży, Lwów 1896), Zyg- munta Krasińskiego młodociane przekłady (Kraków 1912). W serii Biblioteka Powszechna ogłosił charakterystyki literackie: Juliusz Słowacki (Złoczów 1896), Zygmunt Krasiński (Złoczów 1897), Adam Mickiewicz (Złoczów 1897), Antoni Malczewski