Mikołaja Mazanowskiego Duch puszczy podlaskiej Naukowa Seria Wydawnicza Literackie Skarby Dzieciństwa Redakcja Serii Anna Nosek (redaktor naczelna) Paweł Wojciechowski Anetta Bogumiła Strawińska Anna Sidorczuk Małgorzata Wosnitzka-Kowalska W serii Literackie Skarby Dzieciństwa publikujemy zarówno prace naukowe, badawcze poświęcone dziecku, dzieciństwu, piśmiennictwu dla niedorosłych w szerokim kontekście literackim i kulturowym, jak również teksty literackie, zwłaszcza dawne, zapomniane „skarby” literatury dziecięcej i młodzieżowej, w nowych opracowaniach edytorskich i interpretacyjnych. Anna Nosek Mikołaja Mazanowskiego Duch puszczy podlaskiej Krytyczna edycja. Konteksty interpretacyjne Białystok 2019 Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Teresa Zaniewska Opracowanie graficzne, ilustracje i projekt okładki: Piotr Siedlecki Redakcja i korekty: Janina Demianowicz Opracowanie graficzno-typograficzne, skład i łamanie tekstu: Teresa Muszyńska © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2019 ISBN 978-83-7431-568-5 Książka wydana w ramach projektu finansowanego z programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Regionalna Inicjatywy Doskonałości” na lata 2019-2022, nr projektu 009/RID/2018/19, kwota finansowania: 8 791 222,00 zł Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-328 Białystok, ul. Świerkowa 20 B, tel. /85/ 745 71 20 www: http://wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: [email protected] Druk i oprawa: Volumina.pl Daniel Krzanowski SPIS TREŚCI CZĘŚĆ PIERWSZA I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość 9 II. Nota edytorska 15 CZĘŚĆ DRUGA Mikołaj Mazanowski Duch puszczy podlaskiej. Powieść z niedawnej przeszłości dla młodzieży 19 I. Oczekiwanie 23 II. Wywiady i wyjazd 29 III. Słowiki – potopy roślin – jarząbki – dysputa o drzewach 35 IV. Dalsza podróż – burza – nocne życie w puszczy – cietrzewie – puchacz i ptaki – sokół i łasica – słodka przygoda Franka 45 V. Łoś – modlitwa nad Tonią – wywiady i plany 57 VI. Karczunek – o poziomce – rybak i ryba – życie owadów w jeziorze – pierwszy siew – obfity plon łowów 63 VII. O czuciu roślin – sanitariusze przyrody – bunt mrówek 79 VIII. Nawał prac gospodarskich 85 IX. O pleśni, mchach, grzybach, wątrobowcach, widłakach, skrzypach, paprociach, liściach i kwiatach – ukąszenie żmii 93 X. Pierwszy sen Zygmusia 101 XI. Przebudzenie – garncarstwo – sad warzywny – łowy na jelenie – na grzybach 117 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” XII. Czaple – zwierzyniec – uwagi doktora o stosunku ludzi do zwierząt – jesień – nocna wycieczka – widok nieba 133 XIII. Zbiory jesienne – tok, stępa i żarna – len i przędziwo – orzechy – palisady – mydło i świece – wyroje ptaków – rozmowa o naturze – jesień i tęsknota 149 XIV. Jesienna słota – wieczory przy ognisku – rozmowa o czystości – ziemniaki 159 XV. Kolonia bobrów – walka ze zbójami – gdzie Zygmuś? 163 XVI. Karmienie ptaków – dyskusja 171 XVII. Zygmuś i zbóje – drugie nawiedzenie ducha puszczy 179 XVIII. Ocalenie – mieszkanie w norze – pogrom wilków 199 XIX. Powrót – kisiel – posłaniec – Boże Narodzenie – prośba Zygmusia – ofiara herszta zbójów 211 XX. Zakończenie 223 CZĘŚĆ TRZECIA Konteksty interpretacyjne 225 I. W kręgu pisarstwa dla dzieci i młodzieży z motywem Puszczy Białowieskiej. Duch puszczy podlaskiej Mikołaja Mazanowskiego 227 II. Motyw Puszczy Białowieskiej w literaturze dziecięcej przełomu XX i XXI wieku – proza, poezja, komiks. Rekonesans 253 Bibliografia 271 CZĘŚĆ PIERWSZA I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość Wzmianki o Mikołaju Mazanowskim, jako autorze powieści Duch puszczy podlaskiej z 1924 roku oraz kilkunastu opowiadań i szkiców pedagogicznych z dorastającymi bohaterami w rolach głównych, obrazujących szereg problemów młodzieńczego wieku, darmo szukać w słownikach literatury dziecięcej i młodzieżowej1. Informacje biograficzne oraz dotyczące twórczości literackiej tego autora znaleźć można przede wszystkim w Polskim słowniku bio- graficznym2, w kompendium Literatura polska. Przewodnik ency- klopedyczny3 oraz w artykule Franciszka Bielaka Mikołaj Maza- nowski4. Mikołaj Mazanowski urodził się 21 stycznia 1861 roku w Wito- rożu (pod Białą na Podlasiu), zmarł 26 stycznia 1944 roku w Krako- wie, gdzie został pochowany na Cmentarzu Rakowickim. Jak podaje biograf Mazanowskiego, Rościsław Skręt, był on jednym z pięciorga dzieci Jana, księdza greckokatolickiego i Anny 1 Por. Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. B. Tylicka i G. Lesz- czyński, Wrocław 2002 oraz S. Frycie, M. Ziółkowska-Sobecka, W. Bojda, Lek- sykon literatury dla dzieci i młodzieży, Piotrków Trybunalski 2007. 2 R. Skręt, Mazanowski Mikołaj, w: Polski słownik biograficzny, t. 20, z. 2, red. W. Konopczyński, Kraków-Wrocław 1975; przedr. w: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, tryb dostępu: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/bio- grafia/mikolaj-mazanowski (23.01.2019). 3 Hasło Mazanowski Mikołaj, w: Literatura Polska. Przewodnik encyklo- pedyczny, t. 1, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1984, s. 646. 4 F. Bielak, Mikołaj Mazanowski, „Pamiętnik Literacki” 1946, nr 3-4, s. 261-263. Skróconą wersję biogramu i zarysu twórczości Mazanowskiego złożyłam też w czasopiśmie „Sylwan” 2019, w postaci artykułu Puszcza Bia- łowieska w powieści Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej”. 9 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” z Szymańskich, bratem Antoniego (pedagoga, historyka i popu- laryzatora literatury polskiej). Uczęszczał prawdopodobnie do gimnazjów w Białej, Siedlcach i Radomiu, a od roku 1876 do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa, gdzie w roku 1881 złożył egzamin dojrzałości5. Franciszek Bielak w swym artykule Mikołaj Mazanowski tak pisał o dzieciństwie i młodzieńczych latach autora Ducha pusz- czy podlaskiej: Po ojcu X. Janie i matce z domu Szymańskiej związani z kle- rem unickim, wychowywali się Mazanowscy na Podlasiu. Młod- szy od Antoniego Mikołaj (…) w gromadzie licznego rodzeństwa spędził dzieciństwo „sielskie, anielskie”. Rodzice mieli prywatny mająteczek w Burwinie, a choć stopa życiowa nie była wysoka, życie płynęło bardzo mile i pogodnie. W pamięci chłopca mocno utkwił drobny wypadek, kiedy to ojciec, w dniu egzaminu do ro- syjskiego gimnazjum, zaprowadził go przed trumnę św. Jozafata Koncewicza. Nie przypuszczał zapewne zacny paroch, że wnet sam będzie cierpiał za unię. Wezwany do przejścia na prawosła- wie, bezwzględnie temu żądaniu odmówił, toteż musiał natych- miast, bez zawiadomienia parafian, opuścić Witoroż i sprzedać Burwin. Wygnanemu księdzu wyznaczono na miejsce osiedlenia Radom, gdzie od razu miał trudności z przyjęciem synów do państwowego gimnazjum. Troskliwa opieka policji dokuczyła Mazanowskim dostatecznie, wobec tego też po półtorarocznym pobycie w Radomiu rodzice postanowili przekraść się przez zie- loną granicę do Galicji. Szesnastoletni chłopiec żywo zachował w pamięci tę niezwykłą przygodę, jak również wzruszenie rodzi- ców i własne, gdy stanęli na „wolnej” ziemi galicyjskiej. Gdy Mazanowscy znaleźli się we Lwowie, okazały się tam nowe, a nieoczekiwane trudności. W konsystorzu świętojurskim 5 R. Skręt, dz. cyt. 10 Część pierwsza. I. Mikołaj Mazanowski i jego twórczość bardzo niechętnie przyjęto spolaczałego unitę, który miał jesz- cze robić „konkurencję“ dawnym kolegom Popiela. Wobec tego X. Jan musiał pomyśleć o posadzie w sądzie. Niezatarte wspomnienia przeżyć młodzieńczych kształtowa- ły dusze dwóch przyszłych nauczycieli języka polskiego, dwóch przyszłych badaczy i popularyzatorów historii literatury pol- skiej. Po skończeniu gimnazjum zapisał się Mikołaj Mazanowski na Uniwersytet Lwowski i został uczniem Romana Pilata, uczniem, jak się później pokazało, pojętnym6. Polonistykę (u wspomnianego wyżej) profesora Romana Pilata i filologię klasyczną (u profesora Ludwika Ćwiklińskiego) studio- wał Mazanowski na Uniwersytecie Lwowskim do 1885 roku. W kolejnych latach był nauczycielem domowym u Stanisława Badeniego, zastępcą nauczyciela w IV Gimnazjum we Lwowie, uczył też w gimnazjum bocheńskim, a od roku 1893 w Gimna- zjum św. Jacka w Krakowie. Od 1910 kierował jego filią, zmie- nioną w roku 1919 na Gimnazjum VII – był jego dyrektorem aż do przejścia na emeryturę w 1927 roku7. Z małżeństwa (w roku 1893) z Emmą z Fischerów (zm. w 1958) miał pięcioro dzieci – synów: Jerzego i Romana oraz córki: Janinę, Zofię i Wandę. Jak podkreślał Franciszek Bielak „żywotność i sprawność za- chował do końca życia. Przykrości ostatniej wojny znosił spo- kojnie i odszedł w roku 1944, prawie nagle w parę dni po tak rzadkiej uroczystości rodzinnej złotego wesela z wierną towa- rzyszką życia, Emmą z Fiszerów”8. 6 F. Bielak, dz. cyt., s. 261-262. 7 Zob. R. Skręt, dz. cyt. F. Bielak podaje rok 1931 jako moment przej- ścia Mazanowskiego na emeryturę, zob. F. Bielak, dz. cyt., s. 262. 8 F. Bielak, dz. cyt., s. 262. 11 Anna Nosek, Mikołaja Mazanowskiego „Duch puszczy podlaskiej” Mikołaj Mazanowski zapisał się na kartach historii nie tylko jako pedagog i nauczyciel, ale też historyk i popularyzator litera- tury polskiej, krytyk literacki, autor beletrystyki dla młodzieży. Popularyzował wiedzę na temat życia i twórczości polskich ro- mantyków. Opublikował kilkadziesiąt prac z zakresu literatury ro- mantycznej, między innymi: Żywot i utwory Antoniego Malczew- skiego (Lwów 1890)9; Seweryna Goszczyńskiego „Król zamczyska” i „Sobótka” (seria Biblioteka dla Młodzieży, Lwów 1896), Zyg- munta Krasińskiego młodociane przekłady (Kraków 1912). W serii Biblioteka Powszechna ogłosił charakterystyki literackie: Juliusz Słowacki (Złoczów 1896), Zygmunt Krasiński (Złoczów 1897), Adam Mickiewicz (Złoczów 1897), Antoni Malczewski