Zał ącznik do Uchwały Nr XXI/85/2008 Rady Gminy Brodnica z dnia 27 maja 2008 roku

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BRODNICA NA LATA 2008 – 2011

WOKISS Archeologiczna Pracownia Badawcza „THOR”

2007

1 Spis tre ści:

1. Wst ęp str. 4 1.1. Postanowienia ogólne str. 4 1.2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami str 4 1.3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami str. 5

2. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego str. 6 2.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa str. 6 2.1.1. Strategi ą rozwoju województwa wielkopolskiego str. 6 2.1.2. Planem zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego str. 7

3. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy str. 8 3.1 Obiekty zabytkowe nieruchome wpisane do rejestru zabytków str. 12 3.2 Obiekty nieruchome znajduj ące si ę w ewidencji zabytków str. 14 3.3. Obiekty ruchome wpisane do rejestru zabytków str. 22 3.4 Krajobraz kulturowy str. 22 3.5 Zabytki archeologiczne str. 22 3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków str. 22 3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej str. 22 3.5.3. Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych na terenie gminy zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru zabytków, ł ącznie z ich funkcj ą str. 23

4. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego str. 24 4.1 Stan zachowania i obszary najwi ększego zagro Ŝenia zabytków str. 24 4.1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych str. 30 4.1.2. Obszary najwi ększego zagro Ŝenia dla zabytków nieruchomych i archeologicznych str. 32 4.2.Uwarunkowania wynikaj ące ze studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy str. 36 4.3 Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy str. 38 4.4 Uwarunkowania wynikaj ące z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej str. 39 4.5 Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zabytków archeologicznych str. 39 4.5.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa archeologicznego str. 39 4.5.2. Wynikaj ące ze studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego str. 40 4.5.3. Wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego str. 40

5. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami. (art. 87 ust. O ochronie zabytków oraz inne okre ślone przez gmin ę) str. 41

2 6. Kierunki działa ń dla realizacji gminnego programu gminnego programu opieki nad zabytkami str. 42 6.1.1 Gminna ewidencja zabytków str. 42 6.1.2. Inwentaryzacja zabytków tzw. małej architektury sakralnej str. 43 6.1.3 Rewaloryzacja i rewitalizacja obiektów zabytkowych str. 43 6.1.4 Zabytki nieruchome – udost ępnienie i promocja str. 43 6.1.5. Popularyzacja i edukacja str. 44 6.1.6. Wł ączenie zabytków w procesy gospodarcze str. 45 6.1.7. Aktywizacja społeczno ści lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami str. 45 6.2. Sporz ądzenie wykazu obszarów urbanistycznych, ruralistycznych, obszarów krajobrazu kulturowego, otoczenia (ekspozycji) układów, zespołów i obiektów, zespołów i obiektów nieruchomych, stanowisk archeologicznych do rejestru zabytków z terenu gminy str. 45 6.2.1. Stanowiska archeologiczne wytypowane do wpisu do rejestru zabytków str. 46 6.2.2. Stanowiska archeologiczne wytypowane do badań weryfikacyjno - sonda Ŝowych str. 47 6.2.3.Stanowiska wytypowane do ratowniczych bada ń wykopaliskowych str. 48 6.3. Okre ślenie zasobów zabytków obszarów, nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa archeologicznego, które mo Ŝna wykorzysta ć dla tworzenia np. tras turystycznych, ście Ŝek dydaktycznych, organizacji festynów (głównie dotyczy to przestrzeni zabytkowych zespołów budowlanych, parków i stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej) str. 48

7. Okre ślenie sposobu realizacji poszczególnych celów gminnego programu str. 48

8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami okre ślone przez gmin ę str. 51

9. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami – forma organizacyjno-instytucjonalna okre ślona przez gmin ę str. 52

10. Niektóre zewn ętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami okre ślone przez gmin ę str. 52

3 1. WST ĘP 1.1. POSTANOWIENIA OGÓLNE 1.1.1 Ilekro ć w niniejszym programie mowa o : a) ustawie – rozumie si ę przez to ustaw ę z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 oraz z 2004 r. Nr 96 poz. 959, Nr 238, poz. 2390, nr 50 poz. 362 z 2006 r) b) Gminie – rozumie si ę przez to Gmin ę Brodnica c) Programie - rozumie si ę przez to Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Brodnica na lata 2008-2011 d) Konserwatorze – rozumie si ę przez to Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu e) Planie – rozumie si ę przez to Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego z dnia 26 listopada 2001 r. f) Strategii – rozumie si ę przez to Strategi ę rozwoju Województwa Wielkopolskiego do roku 2020 z dnia 19 grudnia 2005 r.

1.2 CEL OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. Celem „Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Brodnica” jest: - wzmocnienie ochrony i opieki nad materialn ą cz ęś ci dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków poprzez podejmowania działa ń zmierzaj ących do zahamowania procesów ich degradacji a w dalszej kolejno ści polepszenie stanu ich zachowania, - aktywne zarz ądzanie zasobem stanowi ącym materialne dziedzictwo kulturowe poprzez kompleksow ą rewaloryzacj ę zabytków i po wykonaniu analizy funkcjonalnej ich adaptacj ę na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. Projekty msz ą posiada ć znacz ący wpływ ekonomiczny na rozwój regionalny, w tym przyczynia ć si ę szczególnie do wzrostu dochodów i zwi ększania ilo ść miejsc pracy. - okre ślenie celów, kierunków działa ń oraz zada ń, które powinny by ć podj ęte przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. - zapoznanie si ę z zasobami dziedzictwa kulturowego, histori ą i zabytków gminy, z wykazem obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz wykaz obiektów typowanych do Gminnej Ewidencji Zabytków, - ocena stanu gminnego zasobu zabytków nieruchomych – okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń

4 - podejmowanie i okre ślanie warunków współpracy z wła ścicielami obiektów zabytkowych dla zapewnienia im nale Ŝytej opieki oraz okre ślenia sposobów udost ępnienia dóbr kultury narodowej, b ędących ich własno ści ą, a tak Ŝe wskazywanie potencjalnych źródeł finansowania, - inicjowanie i wspieranie działa ń edukacyjnych, informacyjnych, turystycznych itp. maj ących na celu propagowanie znajomo ści zabytków i opieki nad zabytkami. - wspieranie działa ń maj ących na celu pozyskanie środków finansowych na opiek ę nad zabytkami.

1.3 PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

1.3.1. Uregulowania formalno prawne ochrony i opieki nad zabytkami. Wykonanie „Gminnego programu opieki nad zabytkami gminy Brodnica ” wynika z: - Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. Z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z pó źniejszymi zmianami) Ustawa ta wł ącza do zada ń własnych gminy ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami (art. 7 ust. 1 pkt 9), - Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 oraz z 2004 r. Nr 96 poz. 959, Nr 238, poz. 2390) Ustawa o ochronie zabytków okre śla przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach a tak Ŝe organizacj ę organów ochrony zabytków (rozdz. 1 art. 1) W ustawie okre ślono podział kompetencji w zakresie ochrony zabytków. Zgodnie z art. 87. 1 burmistrz ma obowi ązek sporz ądzenia na okres 4 lat odpowiednio gminnego programu opieki nad zabytkami. Ustawa nakłada na gmin ę nast ępuj ące obowi ązki i uprawnienia: - zgodnie z art. 16 ust. 1 rada gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, ma mo Ŝliwo ść stworzenia parku kulturowego na podstawie podj ętej uchwały, celem obj ęcia ochron ą krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów, na którym znajduj ą si ę zabytki charakterystyczne dla danego regionu (po uprzednim zasi ęgni ęciu opinie wła ściwego konserwatora zabytków),

- art. 18, art. 19, art. 20 wprowadzaj ą obowi ązek uwzgl ędniania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporz ądzaniu i aktualizacji miejscowych planów zagospodarowania

5 przestrzennego, studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz uzgodnienia ich projektów zmian z wojewódzkim konserwatorem zabytków,

- art. 22 ust. 4 nakłada na władze gminy obowi ązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, obj ętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków,

- art. 31 ust. 1 pkt 2, ust 2 oraz art. 33 ust. 1 i ust. 2 zobowi ązuje wójta (burmistrza, prezydenta miasta) do przyj ęcia zawiadomienia o odkryciu lub znalezieniu przedmiotu co do którego istnieje podejrzenie, ze jest zabytkiem lub zabytkiem archeologicznym oraz natychmiastowego przekazania tej wiadomo ści wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków

- art. 71 ust.1 i ust. 2 – sprawowanie opieki w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy zabytku do którego jednostka samorz ądu terytorialnego posiada tytuł prawny.

- art. 81 – organ stanowi ący gminy lub powiatu mo Ŝe udziela ć dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru według zasad okre ślonych w podj ętej prze ten organ uchwale,

- art. 87 - obowi ązek sporz ądzania przez wójta ( burmistrza ) i przyjmowanie przez Rad ę Gminy na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami, z którego sporz ądza co 2 lata sporz ądzane jest sprawozdanie i przedstawiane Radzie Gminy.

2. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO.

2.1 RELACJE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z OPRACOWANIAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA.

2.1.1. Strategi ą rozwoju województwa wielkopolskiego

„Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem, który został opracowany przez Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego i przyj ęty przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Dokument ten stanowi podstaw ę do sporz ądzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz okre śla najwa Ŝniejsze kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego regionu.

6 Strategia wyznacza kierunki działa ń i pozwala zorientowa ć priorytety na konkurencyjno ść regionaln ą, wzrost zatrudnienia oraz wzrost wykształcenia mieszka ńców, Jednym z głównych celów kierunkowych strategii jest zwi ększenie konkurencyjno ści regionalnej poprzez promocj ę dziedzictwa kulturowego i kulturowego miast i obszarów miejskich (budowa marki i wizerunku regionu) oraz zwi ększenie spójno ści społecznej, gospodarczej i przestrzennej dzi ęki zachowaniu i wykorzystaniu dziedzictwa kulturowego, przyrodniczego i rozwój turystyki. Główny cel strategiczny - dostosowanie przestrzeni do wyzwa ń XXI wieku ma zosta ć osi ągni ęty za pomoc ą zró Ŝnicowanych celów operacyjnych. Jednym z nich jest wzrost znaczenia i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo kulturowe wykorzystane w sposób efektywny mo Ŝe stanowi ć jeden z elementów rozwoju gospodarczego regionu jako baza dla turystyki i usług kulturalnych oraz czynnikiem integracji społecznej. Cel ten ma by ć realizowany poprzez: ”inwestycje w instytucje kultury, ochron ę dorobku kulturowego, wsparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu, promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców”. Jego miar ą b ędzie m.in. ilo ść odrestaurowanych obiektów dziedzictwa kulturowego.

2.1.2 Planem zagospodarowania przestrzennego Województwa Wielkopolskiego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego został uchwalony w dniu 26 listopada 2001 r. przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego (Uchwała nr XLII/628/2001). Jest to dokument planowania strategicznego okre ślaj ący działania, za pomoc ą których samorz ąd województwa wpływa na rozmieszczenie funkcji terenów w przestrzeni i ich wzajemne powi ązanie. Za cel przewodni przyj ęto doprowadzenie do zrównowa Ŝonego rozwoju całego terytorium województwa poprzez tworzenie m.in. ładu przestrzennego, ekonomicznego i ekologicznego. Ład przestrzenny wyra Ŝaj ący si ę d ąŜ eniem do harmonijno ści i proporcjonalno ści wszystkich elementów środowiska człowieka, który mo Ŝna uzyska ć przez realizowanie nast ępuj ących zasad stosowanych w czasie tworzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin w aspekcie szeroko rozumianej ochrony zasobów kulturowych: - ochrona dziedzictwa kulturowego, to Ŝsamo ści i tradycyjnych elementów środowiska (zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone, tereny otwarte)

7 - respektowanie wytycznych konserwatorskich nie tylko w przypadku obiektów obj ętych ochrona ale tak Ŝe w przypadku zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych i ruralistycznych, - Wykorzystanie atutów wynikaj ących z ukształtowania terenu, osi widokowych, panoram, - w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego kładzenie nacisku na harmonijne wkomponowywanie nowej architektury w historyczn ą zabudow ę w obszarach śródmiejskich oraz w pobli Ŝu terenu o najwy Ŝszych walorach kulturowych i przyrodniczych, - podejmowanie opracowa ń dotycz ących rewaloryzacji zabytkowych dzielnic. Plan zagospodarowania województwa wielkopolskiego okre śla zasady kształtowania przestrzeni zarówno miejskiej jak i wiejskiej, ochron ę charakterystycznych układów ruralistycznych, zespołów sakralnych, pałacowo-parkowych, folwarków, zabytkowych budynków mieszkalnych, gospodarskich, u Ŝyteczno ści publicznej oraz pozostałych elementów typowych dla architektury wiejskiej (przydro Ŝne krzy Ŝe, kapliczki). W przypadku kształtowania przestrzeni miejskiej przyj ęto ochron ę dziedzictwa kulturowego

3. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY

Gmina Brodnica poło Ŝona w centralnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego, zajmuje północno - zachodni ą cz ęść powiatu Śremskiego. Graniczy od zachodu z gmin ą miejsko – wiejsk ą Czempi ń, od południa i wschodu z gmin ą miejsko –wiejsk ą Śrem, na niewielkim odcinku od strony północno –wschodniej z gmin ą miejsko – wiejsk ą Kórnik, a od północy z gmin ą miejsko – wiejsk ą Mosina. Powierzchnia gminy wynosi 95,9 km² co stanowi 0,32 % województwa i 16,6 % powierzchni powiatu śremskiego. W obszarze gminy przewa Ŝaj ą uŜytki rolne, stanowiace 68,7 % jej powierzchni, zlokalizowane głównie w zachodniej i południowej jej cz ęś ci. W śród u Ŝytków rolnych du Ŝe połacie terenu zajmuj ą pastwiska i ł ąki. Rozległe obszary ł ąk rozci ągaj ą si ę głównie wzdłu Ŝ Kanału Szymanowo – Grzybno, cieku wodnego pomi ędzy Iłówcem a Piotrowem oraz na terenach przyległych do Warty. Obszary le śne , które zajmuj ą ponad 23 % obszaru, w wi ększo ści skoncentrowane s ą w północno – wschodniej cz ęś ci gminy. S ą to tereny zielone bardzo atrakcyjne pod wzgl ędem krajobrazowym oraz istniej ącego drzewostanu. Na tym terenie znajduje si ę południowa cz ęść ,

8 ustanowionego w 1997 roku terenu chronionego, jaki jest Rogali ński Park Krajobrazowy – jedno z najwi ększych w Europie skupisk wielowiekowych d ębów szypólkowych, rosn ących w dolinie Warty, licznych starorzeczy i powstałej w ich wyniku unikatowej rze źby terenu. Wody powierzchniowe stanowi ą niewielki, bo tylko 1,8 % obszaru gminy, a zasadnicz ą ich cz ęść stanowi ą stawy rybne, poło Ŝone w okolicach Grzybna, Sulejewa, Szołdr i Manieczek. Głównymi ciekami wodnymi s ą wspomniane kanały Szymanowo – Grzybno i Piotrowo – Iłówiec oraz rzeka Warta, której przebieg wyznacza wschodni ą granic ę gminy. Gmina wiejska Brodnica ma charakter zdecydowanie rolniczy, a funkcjami uzupełniaj ącymi gminy oprócz rolnictwa jest turystyka i wypoczynek. Lokalizacja obiektów zabytkowych na terenie gminy, ze wzgl ędu na stosunkowo niewielk ą odległo ść od Poznania ( 35 km) jest wyj ątkowo atrakcyjna dla potencjalnych nabywców zabytkowych nieruchomo ści. Wie ś Brodnica - siedziba władz gminy zlokalizowana jest w centralnej cz ęś ci obszaru gminy. Po raz pierwszy w źródłach wzmiankowana w 1230 roku jako własno ść szlachecka Brodnickich herbu Łodzia. Pó źniej w latach 1420 – 1580 wzmiankowana jako miasto. Przywilej lokacyjny nie jest znany. Poło Ŝona z dala od głównych szlaków handlowych nie miała wi ększych szans rozwoju. Pocz ąwszy od XVIII wieku nast ępowały cz ęste zmiany wła ścicieli wsi. W XIX wieku nale Ŝała do Chłapowskich, a pó źniej a Ŝ do 1939 roku do Ma ńkowskich. Wie ś o czytelnym układzie przestrzennym, zachowanym do obecnych czasów bez wi ększych przekształce ń, zło Ŝonym z zespołu rezydencjonalno – folwarcznego i zespołu ko ścielnego. Zało Ŝenie to jest obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Do rejestru zabytków, wpisany jest ko ściół parafialny oraz zespół pałacowo – parkowy. Parafia wzmiankowana ju Ŝ w 1387 roku. Obecny ko ściół parafialny p.w. św. Katarzyny, neogotycki, zbudowany w latach 1863- 70 według projektu St. Hebanowskiego, cz ęś ciowo ufundowany przez ówczesnego właściciela maj ątku Kazimierza Chłapowskiego ( wie Ŝa ko ścielna – w 1890 r.). Zabytkowy zespół pałacowo – parkowy przej ęty został w ostatnich latach przez spadkobierców ostatnich wła ścicieli. Pałac zbudowany został w 1880 roku, obecnie wyremontowany z przeznaczeniem na cele mieszkalne oraz hotelowo – konferencyjne. Za parkiem du Ŝy zespól folwarczny z kolonia czworaków z przełomu XIX/XX wieku z budynkami ozdobionymi figurami świ ętych w naro Ŝach. Na obszar gminy Brodnicy składaj ą si ę tereny 13 wsi sołeckich ( Brodnica, Brodniczka, Boreczek, Chaławy, Górka, Grabianowo, Iłówiec, Iłówiec Wielki, Ludwikowo, Manieczki, Sucharzewo, Sulejewo, Szołdry, śabno), i 11 miejscowo ści stanowi ących jednostki osadnicze ni Ŝszego rz ędu ( Esterpole, Grzybno, Jaszkowo, Kopyta, Ogieniowo, Piotrowo, Przylepki, Rogaczewo, Sulejewo Folwark, Tworzykowo, śurawiec). Wi ększo ść

9 miejscowo ści charakteryzuje si ę układami przestrzennymi powstałymi na bazie rozwoju dróg. W wi ększo ści s ą to układy wsi to ulicówki, a cz ęść to wsie o układzie wielorz ędowym, z rozbudowan ą sieci ą dróg, która doprowadziła do koncentracji zabudowy wokół centrum wsi. Przykładem wsi folwarcznych s ą: Boreczek, Chaławy, Górka, Grzybno, Iłówiec, Jaszkowo, Manieczki, Ogieniowo, Piotrowo, Sulejewo Folwark, Tworzykowo. Obecna wie ś śabno w latach 1465, 1590 i 1642 wzmiankowana była podobnie jak Brodnica jako miasto. śaden z zachowanych historycznych układów ruralistycznych z terenu gminy nie został wpisany do rejestru zabytków Na terenie gminy znajduje si ę kilka cennych obiektów sakralnych oraz znaczna liczba rezydencji, parków i zespołów folwarcznych zwi ązanych z tradycj ą ziemia ńsk ą znamienitych rodów szlacheckich. Wszystkie zachowane obiekty sakralne (w liczbie 5), wpisane do rejestru zabytków, to świ ątynie rzymsko- katolickie. Zabytkowe ko ścioły parafialne to obiekty pochodz ące z ró Ŝnego czasu, ale pierwsze wzmianki dotycz ące tych parafii pochodz ą z tego samego okresu. Obecny neogotycki ko ściół parafialny p.w. Św. Katarzyny w Brodnicy wzniesiony jest w miejscu poprzednich ko ściołów drewnianych. Parafia wzmiankowana była ju Ŝ w 1387 roku. Wzmiankowany w 1409 roku, drewniany ko ściół p.w. św. Andrzeja w Iłówcu, odbudowany po po Ŝarze ok. 1660 roku, ponownie spłon ął w 1829 roku. Na jego miejscu wzniesiono obecny, murowany wzniesiony w latach 1839 –41 staraniem Jana Kantego Zaborowskiego. Restaurowany był w latach 1869 – 71. Wie Ŝę dobudowano w 1902 roku, a w 1928 roku zakrysti ę. Jedyny istniej ący na terenie gminy ko ściół drewniany to wzniesiony z fundacji Jakuba Bili ńskiego, ówczesnego wła ściciela wsi, ko ściół parafialny p.w. Św. Jakuba Starszego w śabnie, wybudowany w 1789 i po świ ęcony w 1792 roku. Wzmianka o parafii w śabnie pochodzi z 1432 roku. W 1685 r. istniał tu ko ściół drewniany p.w. Trzech Króli. Ko ściół parafialny w Jaszkowie oraz kaplica w Manieczkach to świ ątynie zwi ązane z istniej ącymi tam maj ętno ściami ziemskimi. Parafia w Jaszkowie wzmiankowana w 1453 roku. Pó Ŝnogotycki ko ściół p.w. św. Barbary ( niegdy ś tak Ŝe św. Katarzyny, Doroty, Piotra i Pawła) zbudowany przed poł. XV wieku z fundacji Borków z Gry Ŝyny. W 1 poł. XVI wieku świ ątynia została przebudowana przez Ostrorogów Lwowskich. Od ko ńca w. XVI do 1622 roku ko ściół był w posiadaniu luteranów. Odnowiony w XVIII wieku. W poło Ŝonym obok ko ścioła XIX wiecznym budynku starej plebani mie ści si ę Izba Pami ęci po świecona Edmundowi Bojanowskiemu.

10 Natomiast barokowa, zbudowana w formie rotundy, w pobli Ŝu ówczesnego dworu, na skraju parku w Manieczkach rodowa kaplica, ufundowana w 1786 roku przez gen. Józefa Wybickiego, wła ściciela wsi, przez lata u Ŝytkowana była jako kaplica p.w. Narodzenia NMP. Budynek nadal stanowi własno ść parafii rzym. – kat. P.w. Św. Barbary w Jaszkowie, lecz po wybudowaniu w jego pobli Ŝu nowego budynku ko ścioła, jest nieu Ŝytkowana. Na terenie gminy znajduje si ę 16 zespołów dworskich, z czego 6 ma wpis do rejestru zabytków. Cenne zespoły rezydencjonalne tworz ą poło Ŝone w parkach krajobrazowych pałace w: Brodnicy i Iłówcu oraz dwory w: Brodnicy, Chaławach, Grzybnie, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach. Pozostało ść zespołu dworskiego stanowi poło Ŝony w resztkach dawnego parku dwór w śabnie, w 1 poł. XIX wieku przebudowany na zbór ewangelicki. Zwi ązane z dworami i pałacami zespoły folwarczne w: Iłówcu, Piotrowie i Przylepkach zostały wpisane do rejestru zabytków. Zespół dworsko – parkowy w Manieczkach zwi ązany z postaci ą generała Józefa Wybickiego był istotn ą placówk ą kulturaln ą gminy. Funkcjonuj ące we dworze Muzeum jego imienia obecnie jest nieczynne. Dwór nale Ŝą cy do generała Wybickiego nie istnieje. W maj ątku Manieczki, który wraz z Pisarskim wniosła mu w wianie Ŝona Estera Kowalska, Wybicki mieszkał w latach 1781 – 1791 i potem z przerwami a Ŝ do swojej śmierci w 1822 roku. Dwór spłon ął pod koniec lat 20 – tych XIX wieku, a nowi wła ściciele Manieczek Grodziccy wybudowali obecny dwór w 1894 roku. Z czasu gdy Manieczki były własno ści ą Józefa Wybickiego zachowała si ę jedynie kaplica rodowa, poło Ŝona nieopodal miejsca po dawnym dworze. Jedn ą z propozycji maj ącą na celu umo Ŝliwienie funkcjonowania Muzeum im. Generała J.Wybickiego jest przeniesienie zbiorów, w wi ększo ści nale Ŝą cych do Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenie Miło śników Tradycji Mazurka D ąbrowskiego, z dzier Ŝawionego budynku dworu do kaplicy, po uprzednim jej wyremontowaniu. Zespół pałacowo – parkowy w Jaszkowie, z budynkiem dworu wzniesionym w 1912 roku według projektu Stanisława Mieczkowskiego, przekształcony został w du Ŝy kompleks rekreacyjny. Mie ści si ę tu Centrum hippiki Antoniego Chłapowskiego. Wa Ŝnym elementem zabytkowym i krajobrazowym na obszarze gminy s ą parki podworskie. W gminie zachowało się 12 parków, w tym jeden w samej Brodnicy. Z 12 istniej ących, wpisem do rejestru obj ętych jest 10 parków, zachowanych w zespołach dworsko – parkowych. Zabytkowe parki krajobrazowe znajduj ą si ę w: Brodnicy, Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłowcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach i Szołdrach. Stan parków jest ró Ŝny, lecz generalnie na terenie gminy coraz wi ęcej parków jest w trakcie doprowadzania ich do dobrego stanu, przez obecnych wła ścicieli.

11 W gminie Brodnica zachowało się 7 historycznych, cmentarzy; po dwa w Brodnicy, Jaszkowie i śabnie oraz jeden w Iłówcu. Sze ść z nich to cmentarze rzymsko – katolickie, w tym trzy przyko ścielne w Jaszkowie, śabnie oraz w Brodnicy, gdzie po śród grobów najbardziej znanych tutejszych rodzin znajduje si ę cenotaf generała Józefa Wybickiego, którego prochy w 1923 roku przeniesiono do Krypty Zasłu Ŝonych Wielkopolan w podziemiach ko ścioła na Wzgórzu Św. Wojciecha w Poznaniu. Jedyny zachowany cmentarze ewangelicki znajduje si ę w śabnie. śaden z zachowanych cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków.

3.1 OBIEKTY ZABYTKOWE NIERUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW: Do rejestru zabytków wpisano najcenniejsze obiekty sakralne i zało Ŝenia dworsko-parkowe. Stosunkowo niewielk ą liczb ę stanowi ą zespoły folwarczne i pojedyncze budynki z zabudowy folwarków.

Brodnica - ko ściół par. p.w. św. Katarzyny, 2 poł. XIX, nr rej.: 2162/A z 15.06.1988

- zespół pałacowy, 1880, nr rej.: 1715/A z 23.04.1975: - pałac - park Chaławy - zespół dworski, 2 poł. XIX – XX: - dwór, nr rej.: 2117/A z 26.04.1987 - park, nr rej.: 2032/A z 18.10.1985 - magazyn zbo Ŝowy (teren folwarku), nr rej.: 2157/A z 17.06.1988

- 2 aleje lipowe przy drogach: Piotrowo – Chaławy oraz Chaławy - Rakówka, pocz. XX, nr rej.: 2195/A z 07.08.1990

Grabianowo - zespół dworski, 1 poł. XIX: - dwór, nr rej.: 1995/A z 13.03.1985 - park, nr rej.: 1820/A z 05.02.1981 Grzybno - zespół dworski, XIX, 1914-20: - dwór, nr rej.: 2562/A z 25.09.1995 - park, nr rej.: 2089/A z 16.06.1986 Iłówiec - ko ściół par. p.w. św. Andrzeja, 1838-41, nr rej.: 843/A z 16.02.1970

- zespół pałacowy i folwarczny, XVIII, k. XIX, XX, nr rej.: 1437/A 12.04.1973:

12 - pałac - park - folwark, nr rej.: 2301/A z 11.05.1994: - stajnia koni wyjazdowych - kurnik - spichrz - spichrz z wie Ŝą (rozebrany) - czworak nr 19 - czworak nr 20 Jaszkowo - ko ściół par. p.w. św. Barbary, 2 poł. XV, XVI, nr rej.: 2420/A z 22.12.1932

- zespół dworski, XIX, nr rej.: 2165/A z 28.09.1988: - dwór - park - brama wjazdowa - oficyna (czworak), nr rej.: 1020/A z 11.03.1970

Manieczki - zespół dworski, XVIII-XX: - dwór, nr rej.: 2187/A z 17.04.1990 - kaplica, nr rej.: 849/A z 16.02.1970 - park, nr rej.: 347/A z 29.10.1968 Piotrowo - zespół dworski i folwarczny, pocz. XIX, XX, nr rej.: 1543/A z 03.07.1974: - dwór - park - folwark, nr rej.: 1945/A z 28.05.1984: - dom mieszkalny (rz ądcówka) - stajnia - stodoła - waga - ogrodzenie Przylepki - zespół pałacowy i folwarczny, XVIII-XX, nr rej.: 2039/A z 08.01.1986: - pałac - folwark, 2 poł. XIX: - świniarnia - stajnia - magazyn zbo Ŝowy - dom rz ądcy - ku źnia i stelmacharnia - stodoła - park z alejami, nr rej.: 2144/A z 30.01.1988 Szołdry - zespół dworski, 2 poł. XVIII – XIX: - dwór, nr rej.: 1023/A z 12.03.1970 - spichrz, nr rej.: j.w. - park, nr rej.: 322/A z 21.10.1968 śabno - ko ściół p.w. św. Jakuba Ap., drewn., 1789, nr rej.: 2430/A z 22.12.1932

13 3.2 OBIEKTY NIERUCHOME ZNAJDUJ ĄCE SI Ę W EWIDENCJI ZABYTKÓW

Wykaz obiektów z ewidencji WWKZ stanowi podstaw ę do opracowania, po uprzedniej weryfikacji, gminnej ewidencji zabytków.

G M I N A B R O D N I C A

BRODNICA 1. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. KATARZYNY: a. ko ściół, mur., 1867 - 1870, wie Ŝa 1890, arch. Stanisław Hebanowski, b. kostnica, mur., ok. 1890, c. grobowiec NN, mur., k. XIX, d. plebania, mur., k. XIX. e. organistówka, mur., ok. 1890, f. brama, mur. Ŝel., k. XIX.

2. POSTERUNEK POLICJI, mur., 1910 - 1920.

3. SZKOŁA, mur., 1910 - 1920.

4. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór, mur., ok. 1890, remont. l. 80 XX, b. park krajobrazowy, 2 poł. XIX.

5. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, ob. biura, nr 35, mur., 1900-1910, przebud., b. stajnia, wozownia, mur., k. XIX, c. obora, mur., 1898 d. gorzelnia, mur., 1880.

6. KOLONIA MIESZKALNA : a. czworak nr 18, mur., pocz. XX, b. czworak nr 23, mur., pocz. XX, c. czworak nr 25, mur., pocz. XX, d. dziesi ęciorak, mur., 1905, e. czworak nr 29, mur., 1914, f. dziesi ęciorak, mur., pocz. XX, g. czworak nr 31, mur., ok. 1906, h. czworak nr 32, mur., 1910, i. czworak nr 33, mur., 1912.

7. ZAGRODA NR 6 : a. dom, mur., 1912, b. obora, mur., 1910, c. stodoła, mur., 1906, d. budynek gospodarczy, mur., 1909.

8. ZAGRODA NR 9 : a. dom, mur., 1910-1920, b. obora, mur., 1910-1920.

14

9. DOM NR 48, mur., l. 20 XX. 10. CHLEW w zagrodzie nr 51,mur., 1911.

BORECZEK 11. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. o śmiorak, mur., ok. 1900, b. stajnia i stodoła, ob. obora, mur., pocz. XX. c. obora, mur., 4 ćw. XIX, d. chlew, ob. obora, mur., ok. 1920, e. spichlerz, nast ępnie rz ądcówka, ob. budynek mieszkalny, k. XIX, przebud.

CHAŁAWY 12. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór, mur., pocz. XX, b. park krajobrazowy, k. XIX.

13. POZOSTAŁO ŚCI ZESPOŁU FOLWARCZNEGO : a. sze ściorak, ob. dom nr 5, mur., 1914, b. spichlerz, mur., 1904.

ESTRPOLE 14. ZAGRODA NR 4 ; a. dom, mur., 1900, b. obora, mur., ok. 1900.

GÓRKA 15. POZOSTAŁO ŚCI PARKU DWORSKIEGO, pocz. XX.

16. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. czworak nr 6, mur., 1900-1910, b. stajnia, ob. obora, mur., pocz. XX, c. obora, mur., pocz. XX, d. stodoła, drewn. mur., ok. 1910, e. pozostało ści bramy wjazdowej, mur., pocz. XX.

GRABIANOWO 17. ZESPÓŁ DWORCA PKP: a. stacja, mur., k. XIX, b. budynek mieszkalny bez nru, mur. - rygl., k. XIX.

18. ZESPÓŁ DWORSKI: a. dwór, mur., l. 30 XIX, b. pozostało ści bramy wjazdowej, mur. Ŝel. ok. poł. XIX, c. park krajobrazowy, 1 pol. XIX.

19. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. czworak nr 4, mur., ok. 1910, b. czworak nr 7, mur., 1910 - 1920,

15 c. stajnia, ob. magazyn, mur., pocz. XX, d. chlew, ob. magazyn, mur., pocz. XX. e. stodoła, mur., 1910-1920, f. spichlerz, mur., ok. 1910.

GRZYBNO 20. LE ŚNICZÓWKA mur., 1905. 21. SZKOŁA, ob. dom nr 45, szach., pocz. XX w.

22 ZESPÓŁ DWORSKI:, a. dwór, ob. Zespół Szkół Rolniczych, mur.,1914 - 1920, b. park krajobrazowy, 1 poł. XIX, przekształcony w1 ćw. XX i l. 60 XX.

23. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, ob. mieszkania, mur., 1918, b. dwojak, ob. dom nr 1, mur.drewn., pocz. XX, c. trojak I, ob. dom nr 2, mur., pocz. XX, d. trojak II, ob. dom nr 3, mur., 1925, e. trojak III, ob. dom nr 4, mur., l. 20 XX, f. trojak IV, ob. dom nr 5, mur., pocz. XX, g. trojak V, ob. dom nr 6, mur., ok. 1915, h. stodoła i stajnia,ob. stodola i owczarnia, mur., 1889.

IŁÓWIEC 24. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA: a. ko ściół, mur., 1839 - 1841, restaur. 1869 - 1871 wie Ŝa z krucht ą 1901, rozbud. prezbiterium i zakrystia, 1928, b. plebania, mur., ok. poł. XIX, c. brama i ogrodzenie, mur., ok. poł. XIX.

25. SZKOŁA, mur., 1913.

26. ZESPÓŁ PAŁACOWY : a. pałac, mur., XVIII, przebud. l. 60 XIX, b. wozownia i stajnia, ob. obora, stajnia i gara Ŝe, mur., pocz. XX, c. brama i ogrodzenie, mur., 3 ćw. XIX, d. park krajobrazowy, k. XVIII, przekształcony XIX/XX.

27. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, mur., 3 ćw. XIX, b. dwojak, ob. dom nr 17, mur., k. XIX, c. czworak I, ob. dom nr 19, mur., pocz. XX, d. czworak II, ob. dom nr 20, mur., pocz. XX, e. sze ściorak I, ob. dom nr 1, mur. l. 30 XX, f. sze ściorak II, ob. dom nr 2, mur., l. 30 XX, g. obora, mur., pocz. XX, h. chlew, ob. gara Ŝ i magazyn, mur., pocz. XX, i. owczarnia, mur., pocz. XX, przebud., j. kurnik, ob. magazyn, mur., pocz. XX,

16 k. stodoła, ob. spichlerz, mur., pocz. XX, przebud., l. spichlerz I, mur., pocz. XX, ł. spichlerz II, mur., k. XIX, m. magazyn nawozów, mur., pocz. XX, n. gorzelnia, ob. nieu Ŝytkowana, mur., k. XIX, o. młyn, mur., k. XIX.

28. ZAGRODA NR 9 : a. obora, mur., 1900, b. stodoła, mur., 1921.

29. STODOŁA w zagrodzie nr 13, rygl., 1913 r.

JASZKOWO 30. LE ŚNICZÓWKA, mur., ok. 1900.

31. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. BARBARY: a. ko ściół, mur., przed poł. XV, przebud. 1 poł. XVI, odnow. XVIII, konserw. 1950, b. kaplica grobowa rodziny Szołdrskich, mur., k. XIX, c. plebania, mur., k. XIX.

32. ZESPÓŁ PAŁACOWY : a. pałac,mur., 1912 - 1918, arch. Stanisław Mieczkowski /?/, przebud. wn ętrz po 1945 b. oficyna, ob. budynek mieszkalny, wł. RSP Góra, mur., 1 poł. XIX,przebud. 1913, c. brama , mur., 1 ćw. XX, d. park krajobrazowy, 2 poł. XIX.

33. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. czworak, mur., k. XIX, b. obora, mur., 1882, c. stajnia, ob. magazyn, mur., l. 80 XIX, d. stodoła, drewn. mur., pocz. XX.

KOPYTA 34. DOM NR 4, mur., 1900-1910.

LUDWIKOWO 35. ZAGRODA NR 2 : a. dom, mur., ok. 1900, b. obora, mur., 1912, c. stodoła, rygl., 3 ćw. XIX, d. brama, mur., pocz. XX.

36. ZAGRODA NR 5 ; a. dom, mur., 1908, b. stodoła, mur., ok. 1910.

37. ZAGRODA NR 7 : a. dom, mur., 4 ćw. XIX, b. budynek gospodarczy, mur., pocz. XX.

17

38. OBORA w zagrodzie nr 6, mur., 1910.

MANIECZKI 39. ZESPÓŁ DWORCA PKP, ul. Wybickiego: a. dworzec, mur., ok. 1900, b. budynek mieszkalny nr 3, mur., ok. 1900, c. szalety, mur., ok. 1900.

40. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór, ob. Muzeum Józefa Wybickiego , mur., k. XIX, przedsionek po 1912, b. kaplica, mur., 1789, c. stajnia wyjazdowa, ob. biblioteka, mur., pocz. XX, d. park krajobrazowy, 2 poł. XVIII, powi ększony k. XIX.

41. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. stodoła, mur., k. XIX, b. spichlerz, mur., k. XIX, c. pozostało ści ogrodzenia, mur., k. XIX.

OGIENIOWO 42. POZOSTAŁO ŚCI ZESPOŁU FOLWARCZNEGO : a. dwana ściorak, mur., l. 10 XIX, b. czworak nr 3, mur., 1910-1920, c. obora, ob. owczarnia, mur., l. 80 XIX.

PIOTROWO 43. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór, ob. biura, biblioteka, mieszkania, mur., pocz. XIX, rozbud., 3 ćw. XIX i pocz. XX, b. ogrodzenie, mur., pocz. XX, c. brama, mur.- metal., pocz. XX. b. park krajobrazowy, 2 poł. XIX.

44. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, mur., pocz. XX, b. stajnia, mur., ok. 1905, c. obora, ob. magazyn, mur., 3 ćw. XIX, d. stodoła, mur., ok.1880, e. powozownia, ob. gara Ŝ, mur., 1905 f. brama i ogrodzenie, mur., pocz. XIX,

45. KOLONIA MIESZKALNA : a. dwojak I, ob. dom nr 2, mur.,k. XIX, b. dwojak II, ob. dom nr 3, mur.,k. XIX, c. dwojak III, ob. dom nr 8, mur.,k. XIX, d. dwojak IV, ob. dom nr 9, mur.,k. XIX, e. czworak I, ob. dom nr 4, mur.,k. XIX, f. czworak II, ob. dom nr 5, mur. k. XIX, g. czworak III, ob. dom nr 6, mur. k. XIX,

18 h. czworak IV, ob. dom nr 7, mur. k. XIX,

PRZYLEPKI 46. SZKOŁA, mur.,pocz. XX.

47. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór ob.o środek szkoleniowy, XVIII/XIX, przebudowa ok. 1910 r., b. brama i ogrodzenie , mur.,pocz. XIX, c. park krajobrazowy , k. XIX, powi ększony 1 ćw.XIX,.

48. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, mur., 4 ćw. XIX, b. stajnia I , mur., k. XIX, c. stajnia II, ob. owczarnia, mur., 3 ćw. XIX, d. obora, ob. magazyn, mur., k. XIX, e. chlew, ob. magazyn, mur., pocz. XX, f. spichlerz, mur., ok. poł. XIX, g. wozownia, ob. gara Ŝ, mur., k. XIX, h. ku źnia, mur., k. XIX, i. stelmacharnia, mur., k. XIX.

SZOŁDRY 49. ZESPÓŁ DWORCA PKP: a. dworzec, mur., 4 ćw. XIX, b. kapliczka, mur., 4 ćw. XIX, c. szalety, mur., 4 ćw. XIX.

50. ZESPÓŁ DWORSKI : a. dwór, ob. mieszkania, mur., ok. poł. XIX, rozbud. w 1, 2 poł. XIX, remont. 1925, b. park krajobrazowy, k. XVIII, przekształcony XIX.

51. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. rz ądcówka, mur., k. XIX, b. stajnia - wozownia, mur., 1901, c. obora, mur., 3 ćw. XIX, d. stodoła, mur., 1881, e. spichlerz, mur., ok. 1880, f. magazyn pasz, mur., 1930, g. ku źnia, mur., 1881.

52. KOLONIA MIESZKALNA : a. czworak nr 8, mur., pocz. XX, b. czworak nr 9, mur., 1911, c. 2 trojaki, mur., pocz. XX, d. 2 dwojaki, mur., pocz. XX, e. sze ściorak, mur., pocz. XX, f. kostnica, mur., 1890.

53. DOM NR 2, mur., pocz. XX.

19 SUCHARZEWO 53. DOM NR 3, mur., 1913.

SULEJEWO 54. ZESPÓŁ FOLWARCZNY : a. trojak, ob. dom nr 1, mur., pocz. XX, b. czworak, ob. dom nr 3, mur., pocz. XX, c. sze ściorak, ob. dom nr 2, mur., pocz. XX. d. obora, ob. owczarnia, mur., pocz. XX, e. owczarnia, mur., pocz. XX.

TWORZYKOWO 55. ZESPÓŁ LE ŚNICZÓWKI : a. le śniczówka nr 3, mur., k. XIX, b. obora, mur., k. XIX.

śABNO 56. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. JAKUBA W. APOSTOŁA: a. ko ściół, drewn. 1789 - 1792, zakrystia przedłu Ŝona na wschód 1958, restaur. 1947, 1955 - 1958, b. brama i ogrodzenie, mur. Ŝel. 1 poł. XIX, c. plebania, śabno nr 64, mur., pocz. XX, przebud.: - budynek gospodarczy, mur., pocz. XX, - stodoła, mur., pocz. XX.

57. ZESPÓŁ POSTERUNKU POLICJI: a. posterunek policji, ob. dom nr 8, mur., ok. 1910, b. dom nr 7, mur., ok. 1910,

58. SZKOŁA POWSZECHNA I, ob. szkoła podstawowa, śabno nr 6, mur., ok. 1910.

59. SZKOŁA POWSZECHNA II, ob. dom nr 19, mur., k. XIX.

60. ZESPÓŁ DWORSKI: a. dwór, ob. przedszkole i mieszkania, mur., 1 poł. XIX, ok. 1940 przebud. na zbór ewangelicki, remont., przebud., pozbawiony dekoracji 1989, b. oficyna, ob. dom nr 74, wł. Mieczysław Małecki, mur. szach. ok. poł. XIX, c. lamus, mur. 2 poł. XIX,

61.ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. rz ądcówka, ob. dom nr 73, mur., k. XIX, b. stajnia, ob. dom i obora w zagrodzie nr 68, mur., 2 poł. XIX, c. owczarnia, ob. w zagrodzie nr 72 mur., 2 poł. XIX, d. stodoła, ob. w zagrodzie nr 73, drewn., k. XIX, e. budynek gospodarczy , ob. w zagrodzie nr 68, mur., k. XIX, f. gorzelnia, ob. w zagrodzie nr 67, mur., k. XIX, przebud.

20 62. ZAGRODA PIEKARZA, ob nr 13 : a. dom, mur., 1936, b. piekarnia, ob. zakład cukierniczy, mur., pocz. XX. 63. ZAGRODA NR 11 : a. dom, mur., 1933, b. bud.inwentarski, mur., pocz. XX, c. stodoła, drewn., 1929. 64. ZAGRODA NR 24 : a. dom, mur., 1907, b. chlew, mur., pocz. XX, c. stodoła, mur., pocz. XX, 65. ZAGRODA NR 27 : a. dom , mur., 1909, b. budynek gospodarczy, mur., pocz. XX. 66. ZAGRODA NR 35 : a. budynek gospodarczy I, mur., pocz. XX, b. budynek gospodarczy II, mur., pocz. XX, c. stodoła, drewn., pocz. XX. 67. DOM NR 15, glin. drewn., pocz. XIX. 68. DOM NR 20, mur., 1 ćw. XX. 69. DOM NR 22, mur., 1 ćw. XX. 70. DOM NR 43, mur., ok. poł. XIX. 71. DOM NR 47, mur., ok. poł. XIX. 72. CHLEW w zagrodzie nr 14, mur., pocz. XX. 73. STODOŁA w zagrodzie nr 25, szach.,2 poł. XIX. 74. OBORA w zagrodzie nr 81,mur., 1908. 75. OBORA w zagrodzie nr 82,mur., pocz. XX.

śABNO KOLONIA 76. ZAGRODA NR 4 : a. dom, mur., 1910 - 1920, b. budynek gospodarczy, mur., 1910 - 1920. 77. OWCZARNIA w zagrodzie nr 3, mur., 1910 - 20.

3.3 OBIEKTY RUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW Na terenie gminy Brodnica nie wpisano dotychczas do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego Ŝadnych zabytków ruchomych. Sytuacja ta winna si ę zmieni ć. Wpisem do rejestru winny zosta ć obj ęte zarówno du Ŝe zespoły wyposa Ŝenia i wystroju ko ściołów parafialnych w Brodnicy, Iłówcu, Jaszkowie oraz śabnie jak i znaczna cze ść licznych na terenie gminy kapliczek i figur przydro Ŝnych po dokonaniu wyboru.

3.4 . KRAJOBRAZ KULTUROWY – OBSZAROWE WPISY DO REJESTRU ZABYTKÓW

Na terenie gminy nie ma obszarowych wpisów do rejestru zabytków

21 3.5 ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE

3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy

• Chaławy, stan. 15, AZP 58-27/34 – nr rejestru 2223/A (1992 r.) – osada neolityczna

3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej (z terenu gminy)

• Grzybno, stan. 1, AZP 57-27/37 – grodzisko pó źno średniowieczne

3.5.3. Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych na terenie gminy zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru zabytków, ł ącznie z ich funkcj ą1

STANOWISKA Liczba ogółem Liczba stanowisk ARCHEOLOGICZNE wpisanych do rejestru zabytków Grodziska 1 - Stanowiska osadowe 363 1 Cmentarzyska 11 - Inne 1 - Łącznie 376 1

Gmina Brodnica poło Ŝona jest na Pojezierzu Leszczy ńskim i Równinie Ko ścia ńskiej. Północno-wschodni ą jej cz ęść obejmuje Kotlina Śremska, a południowo-zachodni ą bezjeziorna wysoczyzna morenowa poprzecinana dolinami rzek Kanału Szymanowo-Grzybno oraz Rowu Piotrowskiego. Wschodni ą granic ę gminy wyznacza przebieg rzeki Warty. Znaczn ą cz ęść powierzchni gminy zajmuj ą gleby pseudobielicowe i gleby brunatne wyługowane, charakteryzuj ące si ę zaawansowanym stanem przemycia w wyniku procesów glebotwórczych. Za gleby o wysokiej przydatno ści rolniczej mo Ŝna uzna ć prawie 60% gruntów ornych gminy. W porównaniu z s ąsiednimi, gmina Brodnica charakteryzuje si ę do ść wysokim stopniem zalesienia (około 23,3% powierzchni). Wyraźna koncentracja kompleksów le śnych

1 Dane wg „Raportu o stanie zabytków i zało Ŝeń programu ochrony zabytków w województwie wielkopolskim”

22 wyst ępuje w jej północno-wschodniej cz ęś ci. Grunty rolne obejmuj ą przeszło 69% jej powierzchni. Osadnictwo pradziejowe na obszarze gminy Brodnica koncentruje si ę głównie na kraw ędziach i stokach dolinek cieków wodnych, m.in. w okolicach śabna i Iłówca Wielkiego. Liczniejsze stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą tak Ŝe mi ędzy Grzybnem i kanałem Szymanowo-Grzybno - od miejscowo ści Brodnica po Górk ę. Miejscem intensywnego osadnictwa (zwłaszcza wczesno średniowiecznego) był tak Ŝe rejon dzisiejszego Iłówca Wielkiego oraz Jaszkowa. Najstarsze ślady osadnictwa zwi ązane s ą z okupowaniem przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczno ści my śliwsko-łowieckich kraw ędzi małych dolin w pobli Ŝu śabna i Jaszkowa. Z okresem neolitu zwi ązane s ą pozostało ści osadnictwa kultury pucharów lejkowatych, szczególnie licznie reprezentowane na obszarach przynale Ŝą cych do wsi Esterpole, Grzybno i śabno. Warta odnotowania jest tak Ŝe obecno ść licznych stanowisk wi ązanych z wczesn ą epok ą br ązu w okolicach śabna. Wśród punktów osadniczych z okresu br ązu i Ŝelaza szczególn ą warto ść reprezentuj ą skupiska osad ludno ści kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej w okolicach Jaszkowa, Iłówca Wielkiego i Górki. Istotn ą warto ść posiadaj ą tak Ŝe osady z okresu wpływów rzymskich na obszarach wsi Iłówiec Wielki i Chaławy. Natomiast miejscem szczególnej koncentracji osadnictwa wczesno średniowiecznego oraz z okresu nowo Ŝytnego były okolice Brodnicy, Grzybna i śabna.

4. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

4.1. STAN ZACHOWANIA I OBSZARY NAJWI ĘKSZEGO ZAGRO śENIA ZABYTKÓW

CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW KULTUROWYCH MIASTA I GMINY BRODNICA Gmina zajmuje północno - zachodni ą cz ęść powiatu, a na jej terenie znajduje si ę miejscowo ść Brodnica - obecnie wie ś, siedziba władz gminy – w latach 1420 – 1580

23 wzmiankowana jako miasto. Wie ś o czytelnym układzie przestrzennym, zachowanym do obecnych czasów bez wi ększych przekształce ń, zło Ŝonym z zespołu rezydencjonalno – folwarcznego i zespołu ko ścielnego. Zało Ŝenie to jest obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Do rejestru zabytków, wpisany jest ko ściół parafialny oraz zespół pałacowo – parkowy. Na terenie obj ętym ochron ą wyst ępuje jedynie kilka elementów dewaloryzuj ących (budynki Urz ędu Gminy z lat 70 -tych XX w., wybudowane na terenie kompozycyjnie i historycznie nale Ŝą cym do parku, a tak Ŝe przystanek autobusowy ulokowany na głównej osi widokowej pałacu oraz budynek poczty postawiony na osi widokowej ko ścioła). Ko ściół parafialny p.w. św. Katarzyny, zbudowany został w latach 1863- 70 według projektu St. Hebanowskiego, cz ęś ciowo ufundowany przez ówczesnego wła ściciela maj ątku Kazimierza Chłapowskiego ( wie Ŝa ko ścielna – w 1890 r.). Budynek znajduje si ę w dobrym stanie technicznym, po przeprowadzonym w tym roku pracach remontowych polegaj ących na naprawie wi ęź by i poło Ŝeniu nowego pokrycia dachowego z łupku nad korpusem głównym świ ątyni. W przyszło ści konieczna jest wymiana pokrycia hełmu wie Ŝy oraz wskazane malowanie wn ętrza. Zabytkowy zespół pałacowo – parkowy przej ęty w ostatnich latach przez spadkobierców ostatnich wła ścicieli znajduje si ę w zadowalaj ącym stanie. Pałac zbudowany w 1880 roku, obecnie został wyremontowany z przeznaczeniem na cele mieszkalne oraz hotelowo – konferencyjne. Budynek wymaga przeprowadzenia w przyszło ści prac zwi ązanych z remontem i kolorystyk ą elewacji. Do cennych zabytków na terenie gminy nale Ŝy zespół dworsko – parkowy w Chaławach. Dwór wybudowany na pocz. XX wieku w typie willi wiejskiej dla ówczesnego wła ściciela maj ątku Alfreda Iffland. Od ko ńca lat 90- tych XX wieku jest własno ści ą prywatn ą i przeszedł gruntowy remont i modernizacj ę. W gorszym stanie technicznym znajduje si ę zabytkowy budynek magazynu zbo Ŝowego z 1904 roku i b ędzie wymagał podj ęcia gruntownych prac remontowych. Na terenie wsi Grabianowo znajduje si ę zespół dworski zło Ŝony z neoklasycystycznego dworu poło Ŝonego w parku krajobrazowym. Budynek dworu powstały w IV ćw. XIX wieku, obecnie jest własno ści ą prywatn ą i po przeprowadzonym gruntownym remoncie i adaptacji jest do ść dobrze utrzymany. Konieczne jest wykonanie prawidłowej izolacji przeciwwilgociowej. Zabiegom piel ęgnacyjnym i rewaloryzacji poddany został tak Ŝe park. Wybudowany w latach 1914 –1920, a u Ŝytkowany przez Zespół Szkól Rolniczych dwór w Grzybnie znajduje si ę w dobrym stanie technicznym. Obiekt jest na bie Ŝą co naprawiany

24 i remontowany. Po przeprowadzonym audycie cieplnym budynku, dyrekcja postanowiła podda ć generalnemu remontowi oraz cz ęś ciowej wymianie cał ą stolark ę okienn ą. Cennym zabytkiem jest zało Ŝenie rezydencjonalne w Iłówcu, w skład którego wchodzi pałac z parkiem i zespołem folwarcznym oraz ko ściół parafialny. Pó źnoklasycystyczny ko ściół p.w. Św. Andrzeja zbudowany w latach 1839 – 41, z dobudowan ą w 1902 roku wie Ŝą , jest utrzymany w zadowalaj ącym stanie technicznym, prowadzone s ą przy nim na bie Ŝą co potrzebne naprawy i remonty. Docelowo nale Ŝy przygotowa ć si ę do remontu elewacji oraz remontu i rewaloryzacji wn ętrza, któremu trzeba przywróci ć pierwotn ą kolorystyk ę. Pałac znajduj ący si ę na terenie parku jest obiektem powstałym z przebudowy w 1866 roku starszego budynku. Obiekt jest własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych Oddział Terenowy w Poznaniu a u Ŝytkowany przez dzier Ŝawc ę. Stan techniczny budynku zadowalaj ący, wymaga osuszenia przyziemia i przygotowania remontu oraz rewaloryzacji wn ętrz – szczególnie sali balowej. W skład zało Ŝenia rezydencjonalnego wchodzi tak Ŝe zabudowa folwarku z wpisanymi do rejestru budynkami stajni koni wyjazdowych, kurnika, spichlerza, spichlerza z wie Ŝą oraz dwoma budynkami czworaków nr 19 i 20. S ą one w ró Ŝnym stanie technicznym. Dobry stan wykazuje neogotycki budynek kurnika, wybudowany w latach 1900 –10 oraz stajnia koni wyjazdowych po przeprowadzonym w 2002 roku remoncie wi ęź by dachowej oraz zmian ą pokrycia z ceramicznej dachówki na blachodachówk ę. W znacznie gorszym stanie znajduj ą si ę oba budynki spichlerzy wymagaj ące pilnych prac remontowych z remontem wi ęź by i przeło Ŝeniem pokrycia dachu. Budynki obu czworaków wymagają przeprowadzenia kompleksowych remontów elewacji, które dotychczas były remontowane i malowane cz ęś ciowo, przez ka Ŝdego ze współwła ścicieli osobno, bez uzgodnienia mi ędzy sob ą i z konserwatorem zabytków. Znaczna cz ęść tynków elewacyjnych jest zniszczona, przegl ądu i naprawy wymaga równie Ŝ wi ęź ba i pokrycie dachów obu czworaków. Teren zało Ŝenia rezydencjonalnego wymaga uporz ądkowania oraz przywrócenia pierwotnej kompozycji parku. Konieczne tak Ŝe byłoby usuni ęcie wybudowanych w pobli Ŝu pałacu, w miejscu dawnych ogrodów warzywnych, budynków gospodarczych wzniesionych w latach 70-tych XX wieku. Cennym zabytkiem na terenie gminy jest wpisany do rejestru zabytków pó źnogotycki ko ściół parafialny p.w. Św. Barbary w Jaszkowie zbudowany ok. poł. XV wieku z fundacji Borków z Gry Ŝyny. W 1 poł. XVI wieku świ ątynia została przebudowana przez Ostrorogów Lwowskich. Od ko ńca w. XVI do 1622 roku ko ściół był w posiadaniu luteranów. Obiekt w dobrym stanie technicznym. W 2002 roku wymieniono pokrycie dachu. Wskazane uzupełnienie cegieł i fugowanie elewacji , jak równie Ŝ przeprowadzenie malowania wn ętrza

25 po uprzednim wykonaniu bada ń konserwatorskich na obecno ść malowideł oraz ustaleniu kolorystyki. Konieczne jest usuni ęcie zamontowanych w ścianach nawy promienników słu Ŝą cych do ogrzewania wn ętrza. Ogrzewanie zostało wykonane bez uzgodnienia z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków a promienniki umieszczone w miejscach nieodpowiednich, Z zespołu pałacowo – parkowego w Jaszkowie do rejestru wpisany jest pałac, park, brama wjazdowa do parku oraz dawny budynek gospodarczy pełni ący rol ę oficyny. Zało Ŝenie pałacowe wraz z zabudow ą folwarku jest w własno ści ą prywatn ą i mie ści si ę w nim Centrum Hipiki Jaszkowo. Pałac wzniesiony w miejsce starszego, wybudowany ok. 1912 – 18 roku prawdopodobnie wg proj. S. Mieczkowskiego. Wn ętrza przekształcone po 1945 roku. W 2003 roku budynek poddano gruntownemu remontowi i adaptacji na cele hotelowe. Przy dworze wzniesiony w 1 poł. XIX wieku budynek oficyny, obecnie u Ŝytkowany jako mieszkalny i hotelowy. Wskazany remont wi ęź by oraz zmiana pokrycia dachu z płyty eternitowej na dachówk ę karpiówk ę. Zespół dworsko – parkowy w Manieczkach zło Ŝony z parku, dworu i kaplicy dworskiej. Dwór wzniesiony w 1894 roku dla Grodzickich od południa i wschodu otacza park dworski zało Ŝony ju Ŝ w 2 poł. XVIII wieku. Od 1781 roku wła ścicielem maj ątku był Józef Wybicki, który przebywał tu do 1822 roku i mieszkał we wcze śniejszym budynku dworu, który spłon ął w latach 20 –tych. XIX wieku. W 1786 roku na skraju parku, w pobli Ŝu ówczesnego dworu, wzniesiono rodow ą kaplic ę w formie rotundy ufundowan ą przez gen. Wybickiego. Budynek ten przez lata u Ŝytkowany był jako kaplica p.w. Narodzenia NMP nadal stanowi własno ść parafii rzym. – kat. P.w. Św. Barbary w Jaszkowie, lecz jest nieu Ŝytkowany. Budowla wymaga oceny technicznej stanu zachowania i przeprowadzenia prac remontowych. Dwór wraz z parkiem i folwarkiem jest własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych – obecnie w dzier Ŝawie. Dzier Ŝawca ma obowi ązek nale Ŝytego utrzymywania budynku dworu, zadeklarował tak Ŝe opiek ę nad zgromadzonymi w nim zbiorami b ędącymi na wyposa Ŝeniu tzw. Muzeum Józefa Wybickiego. Muzeum jednak od dłuŜszego czasu jest nieczynne, a budynek nie ogrzewany, co grozi zniszczeniem zgromadzonych w nim zbiorów. Pokrycie dachu dworu wymaga kilku napraw, konieczne jest takŜe usuni ęcie przyczyny zawilgocenia cz ęś ci piwnic. Park w stanie dobrym, na bie Ŝą co piel ęgnowany. Zabytkowe zespoły dworsko i pałacowo – parkowe oraz folwarczne znajduj ą si ę w Piotrowie i Przylepkach.. Dwór w Piotrowie pochodz ący z II poł. XVIII wieku, kilkukrotnie przebudowywany w XIX i na pocz. XX wieku. W 4 ćw. W. XIX rozbudowano

26 go i nadano neogotycki charakter dekoracji. Po II woj. światowej wn ętrza dworu zaadaptowano na cele hotelowe, mieszkalne i muzealne. Od 1997 roku stanowi własno ść prywatn ą i jest nieu Ŝytkowany. Obiekt wymaga przeprowadzenia natychmiastowych prac remontowych i zabezpieczaj ących. Konieczne wykonanie remontu kapitalnego z cz ęś ciow ą wymian ą zu Ŝytych elementów konstrukcyjnych. W skład wpisanej do rejestru zabudowy folwarku wchodzi budynek rz ądcówki, stajnia, stodoła, waga. Cało ść ogrodzona murem. Remontu w ró Ŝnym zakresie wymagaj ą wszystkie budynki folwarczne wraz z ogrodzeniem. Zespół pałacowo – parkowy w Przylepkach od 1997 roku jest własno ści ą prywatn ą. Park ze śladami wcze śniejszego zało Ŝenia. Budynek pałacu obecnie nieu Ŝytkowany, a remont trwaj ący od 1997 roku z długimi przerwami nie został uko ńczony. W zwi ązku z prowadzonym remontem bez wymaganych uzgodnienie i zezwole ń konserwatorskich, wydane zostało wstrzymanie prac. W chwili obecnej zespół dworsko – parkowy został kupiony przez nowego nabywc ę. Wpisany do rejestru zabytków jest równie Ŝ zespół folwarczny, w skład którego wchodz ą : dom rz ądcy, stajnia, winiarnia, magazyn zbo Ŝowy, stodoła oraz ku źnia i staelmacharnia. Folwark jest własno ści ą prywatn ą. Budynki pochodz ące z ró Ŝnego czasu od 1 poł. XIX wieku do lat 30 XX wieku zostały w trakcie ró Ŝnych modernizacji cz ęś ciowo przekształcone, znajduj ą si ę obecnie ogólnie w złym stanie. Źle przeprowadzone prace remontowe w budynkach obory i magazynu zbo Ŝowego oraz świniarni, gdzie dawn ą stolark ę wymieniono na okna współczesne, bez podziałów, fatalnie wykonano naprawy elewacji oraz pokrycie dachu z blachy falistej. W miejscowo ści Szołdry znajduje si ę zabytkowy zespół dworsko – parkowy i folwarczny. Dwór wzniesiony dla Zakrzewskich w II poł. XVIII wieku, nast ępnie wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany 11 i 2 poł. XIX wieku oraz w 1925 roku. Rozbudowy i adaptacje wn ętrz w znacznym stopniu zatarły pierwotny układ i podziały. Obiekt przez wiele lat był nieu Ŝytkowany i został przej ęty przez Powiat Śremski, a nast ępnie sprzedany w drodze przetargu prywatnemu wła ścicielowi. Obecny u Ŝytkownik zespołu jest w trakcie przeprowadzania generalnego remontu pałacu. Wykonano remont dachu budynku, z wymian ą mocno uszkodzonej wi ęź by dachowej na now ą oraz nowym pokryciem, na tymczasowe wykonane z papy a tak Ŝe wymin ę opierze ń i monta Ŝ rynien i rur spustowych. Elewacje otrzymały nowe tynki, wymieniono tak Ŝe zniszczon ą stolark ę okienn ą na nowa zachowuj ąca form ę, kształt, podziały i materiał zgodny ze stolark ą historyczn ą. Przeprowadzana jest konserwacja i rewaloryzacja parku. W złym stanie nadal znajduje si ę zabytkowy spichlerz, jedyny obiekt wpisany do rejestru z istniej ącej zabudowy folwarcznej w Szołdrach. Budynek mocno uszkodzony ulega dalszej

27 szybko post ępuj ącej degradacji. Wybudowany ok. 1850 roku obecnie, jak cały folwark, jest własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych Oddział w Poznaniu. W 1996 roku wydany został nakaz przeprowadzenia remontu, który nie został wykonany, a wła ściciel wnioskował o przedłu Ŝenie terminu. Konieczny remont konstrukcji wi ęź by dachowej oraz przeło Ŝenie lub wymiana pokrycia. Zły stan tynków elewacyjnych. Na terenie gminy zachował si ę jeden ko ściół drewniany wpisany do rejestru zabytków. Jest to XVIII wieczny ko ściół parafialny p.w. Św. Jakuba Starszego w śabnie, wzniesiony w 1789 roku z fundacji Jakuba Bili ńskiego , w konstrukcji sumikowo – łątkowej, od zewn ątrz oszalowany. Konstrukcja budynku wymagała wzmocnienia. Wykonany w ostatnich latach remont generalny budynku ko ścioła, ze wzmocnieniem konstrukcji, cz ęś ciow ą wymian ą wi ęź by i całkowit ą wymian ą pokrycia oraz szalowania ścian, pozwolił na powstrzymanie procesu niszczenie zabytkowej tkanki budowli. Obiekt obecnie znajduje si ę w bardzo dobrym stanie technicznym. Na terenie gminy znajduje si ę 12 parków z czego 10 jest wpisanych do rejestru zabytków. Zabytkowe parki krajobrazowe znajduj ą si ę w: Brodnicy, Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłowcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach i Szołdrach. Stan parków jest ró Ŝny, lecz generalnie na terenie gminy coraz wi ęcej parków jest w trakcie doprowadzania ich do dobrego stanu. Dzieje si ę tak w wi ększo ści zało Ŝeń parkowych, które znalazły prywatnych nabywców. Wyst ępuje jednak kilka parków które s ą bardzo zaniedbane. W miejscowo ści Górka mo Ŝna wła ściwie mówi ć o pozostało ściach parku, natomiast parki w Iłówcu i Przylepkach z czytelnym i mo Ŝliwym do odtworzenia układem, wymagaj ą podj ęcia prac rewaloryzacyjnych i prowadzenie ich zgodnie z zasadami konserwacji zabytkowych zało Ŝeń ogrodowych. We wszystkich obiektach zalecane jest prowadzenie bie Ŝą cych prac porz ądkowych, piel ęgnacyjnych i sanitarnych, po uprzednim uzgodnieniu ich zakresu i sposobu z WWKZ. Wi ększo ść wymaga opracowania inwentaryzacji drzewostanu i projektów rewaloryzacji przed podj ęciem szerszych prac. Zró Ŝnicowana jest sytuacja istniej ących zało Ŝeń folwarcznych, z których cz ęść jest własno ści ą osób prywatnych, lecz wi ększo ść znajduje si ę we władaniu Agencji Nieruchomo ści Rolnych, Oddział Terenowy w Poznaniu. Obiekty te s ą w wi ększo ści wydzier Ŝawione, ale nie wszyscy dzier Ŝawcy u Ŝytkuj ą je we wła ściwy sposób. Istniej ą jednak na terenie gminy przykłady, gdzie w obiektach zabudowy folwarcznej oprócz utrzymywania ich w dobrym stanie technicznym i prowadzenia na bie Ŝą co napraw, wykonane zostały gruntowne remonty lub adaptacje na nowe cele. Stało si ę tak na przykład w zespole folwarcznym w Jaszkowie, gdzie cały zespół dworsko – folwarczny został zaadoptowany na

28 centrum hippiki, a w budynkach folwarcznych po remoncie i adaptacji znajduj ą si ę stajnie i boksy dla koni, kryty mane Ŝ, pokoje hotelowe, sale konferencyjne, bar itp. Na terenie gminy zachowało si ę 16 zało Ŝeń folwarcznych. Folwarki w; Brodnicy, Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach i śabnie zwi ązane s ą zespołami rezydencjonalnym oraz zachowanymi dworami i pałacami. Pozostałe w : Boreczku, Gorce, Ogieniewie, Sulejewie to pozostało ści zespołów. Wi ększo ść budynków z zabudowy folwarków wymaga pilnych prac remontowych, cz ęść nie jest u Ŝytkowana i popada systematycznie w ruin ę. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele, a mi ędzy innymi zmiana sposobu produkcji rolnej, co powoduje np. brak potrzeby powierzchni magazynowej prowadzi do opuszczenia budynków spichlerzy i stodół, a w konsekwencji do ich rozbiórki. Powa Ŝną przyczyn ą popadania w ruin ę zabudowy zespołów dworsko – parkowo – folwarcznych jest nieuregulowany stan prawny obiektów, spowodowany brakiem ostatecznych rozstrzygni ęć dot. ustawy reprywatyzacyjnej. W gminie Brodnica jest 7 historycznych, zewidencjonowanych cmentarzy. Sze ść z nich to cmentarze rzymsko – katolickie, w tym trzy przyko ścielne w Brodnicy, Jaszkowie i śabnie oraz jeden cmentarz ewangelicki w śabnie. śaden z zachowanych cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków. W dobrym stanie s ą jedynie cmentarze rzymsko – katolickie, w najlepszym oczywi ście cmentarze czynne. W stanie złym, zaniedbany i zdewastowany jest cmentarz ewangelicki w śabnie, gdzie wła ściwie mo Ŝna mówi ć o miejscu pocmentarnym.

4.1.1. STAN ZACHOWANIA ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH

Z ,, Raportu o stanie zabytków w Powiecie Śremskim” wynika, Ŝe najlepiej zachowane s ą obiekty stanowi ące własno ść Skarbu Pa ństwa oraz b ędące własno ści ą prywatn ą, natomiast z ,, Raportu o stanie zabytków w Gminie Brodnica” najlepszy stan, zarówno pod wzgl ędem technicznym jak i zachowania substancji zabytkowej, wykazuj ą obiekty stanowi ące własno ść ko ściołów oraz własno ść prywatn ą. Pozostawiaj ący wiele do Ŝyczenia jest stan obiektów b ędących własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnej lub będących w dzier Ŝawie.

29 DOBRY STAN W dobrym stanie s ą obiekty: - Brodnica – dwór – obecnie wraz z parkiem stanowi własno ść prywatn ą. Wyremontowany i zaadaptowany na cele mieszkalne oraz hotelowo – konferencyjne. Budynek wymaga przeprowadzenia w przyszło ści prac zwi ązanych z remontem i kolorystyk ą elewacji, - Chaławy –dwór - od ko ńca lat 90- tych XX wieku jest własno ści ą prywatn ą i przeszedł gruntowy remont i modernizacj ę. - Grabianowo – dwór - obecnie jest własno ści ą prywatn ą i po przeprowadzonym gruntownym remoncie polegaj ącym na wymianie wi ęź by i pokrycia dachu, wykonaniu nowych tynków zewn ętrznych oraz remoncie i adaptacji pomieszcze ń, jest do ść dobrze utrzymany. - Grzybno – dwór – uŜytkowany przez Zespół Szkól Rolniczych w Grzybnie znajduje si ę w dobrym stanie technicznym. Obiekt jest na bie Ŝą co naprawiany i remontowany. Po przeprowadzonym audycie cieplnym budynku, dyrekcja postanowiła podda ć generalnemu remontowi oraz cz ęś ciowej wymianie cał ą stolark ę okienn ą. - Jaszkowo – dwór - zało Ŝenie pałacowe wraz z zabudową folwarku jest w własno ści ą prywatn ą i mie ści si ę w nim Centrum Hipiki Antoniego Chłapowskiego w Jaszkowie. Po przeprowadzonym remoncie, rozbudowie i adaptacji budynek dworu słu Ŝy jako hotel.

ZŁY STAN ZACHOWANIA prezentuj ą nast ępuj ące obiekty wymagaj ące pilnego wykonania prac remontowych:

- Manieczki – dwór - dzier Ŝawca utrzymuje budynek dworu oraz opiekuje si ę równie Ŝ zgromadzonymi w nim zbiorami pozostałymi na wyposa Ŝeniu tzw. Muzeum Józefa Wybickiego ( obecnie nieczynnego). Budynek dworu w zasadzie nieu Ŝytkowany, nieogrzewany, powoli niszczeje. W tej chwili pokrycie dachu wymaga napraw, konieczne jest tak Ŝe usuni ęcie przyczyny zawilgocenia cz ęś ci piwnic oraz wykonanie nowej izolacji tarasu przybudówki. Wskazane tak Ŝe byłoby przeprowadzenie remontu elewacji z pomalowaniem odpowiednimi farbami po ustaleniu nowej kolorystyki. - Manieczki – kaplica rodowa - budynek ten przez lata u Ŝytkowany był jako kaplica p.w. Narodzenia NMP i nadal stanowi własno ść parafii rzym. – kat. P.w. Św. Barbary w Jaszkowie, lecz jest nieu Ŝytkowany. Budowla wymaga oceny technicznej stanu

30 zachowania i przeprowadzenia prac remontowych, szczególnie konstrukcji i pokrycia dachu. Wskazane byłoby znalezienie sposobu u Ŝytkowania kaplicy ( by ć mo Ŝe jako siedziba Muzeum Generała Józefa Wybickiego ?). - Piotrowo – dwór - konieczne jest zabezpieczenie obiektu przed post ępuj ącą degradacj ą, polegaj ące na naprawie i cz ęś ciowej wymianie konstrukcji wi ęź by oraz pokrycia dachowego, osuszeniu murów, naprawie tynków na elewacjach, wzmocnieniu lub wymianie zniszczonych elementów stropów mi ędzykondygnacyjnych. Naprawy i wzmocnienia fundamentów oraz wymiany tynków z cementowych na wapienne wymaga tak Ŝe mur otaczaj ący cało ść zało Ŝenia dworsko – parkowego i folwarcznego. - Przylepki - zespół zabudowa ń folwarcznych – obecnie własno ść prywatna, lecz cz ęś ciowo nieu Ŝytkowane, ulegaj ą powolnej degradacji. Nale Ŝy doko ńczy ć rozpocz ęte przeprowadzanie zabezpiecze ń i gruntownych remontów niektórych budynków folwarcznych. - Szołdry – pałac - obiekt wymaga kontynuacji prac remontowych zwi ązanych z remontem, rewaloryzacja i adaptacja wn ętrz pałacowych. Wskazane byłoby równie Ŝ zast ąpienie obecnego, tymczasowego pokrycia dachu wykonanego z papy na pokrycie zgodne z oryginalnym, czyli wykonane z łupku. - Szołdry – spichlerz – obiekt w stanie katastrofalnym - Iłówiec – pałac – konieczny remont elewacji oraz rewaloryzacja wn ętrz z przywróceniem prawidłowej kolorystyki .

4.1.2. OBSZARY NAJWI ĘKSZEGO ZAGRO śENIA DLA ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH I ARCHEOLOGICZNYCH:

W oparciu o plany inwestycyjne gminy mo Ŝna okre śli ć obszary zagro Ŝone pod wzgl ędem zachowania zabytków: • Trasy komunikacyjne - skala współczesnej infrastruktury drogowej w znacznym stopniu przekracza skal ę dawno ukształtowanej przestrzeni, a nat ęŜ enie ruch kołowego, głównie ci ęŜ arowego - tranzytowego przebiegaj ącego w terenie zabudowanym stwarza realn ą gro źbę powstania nieodwracalnych zniszcze ń dawnej tkanki mieszkaniowej. Wypływa st ąd pilna potrzeba kontynuowania inwestycji, które maj ą na celu odsuni ęcie tras komunikacyjnych o szczególnie uci ąŜ liwym ruchu. Wśród dróg powiatowych kluczowe znaczenie dla gminy ma droga nr 32 603 Mosina

31 – Brodnica – Grabianowo, która dzi ęki poł ączeniu z drog ą wojewódzk ą nr 430 zapewnia najdogodniejsze poł ączenie Gminy Brodnica z Poznaniem. Droga ta stanowi dawny trakt przebiegaj ący przez tereny zabudowy historycznego układu wsi, przez środek zespołu ko ścielnego oraz obok zespołu dworsko – parkowego i zabudowy kolonii mieszkalnej. Planowane jest wykonanie obwodnicy wsi Brodnica od strony północnej, konieczna jest równie Ŝ budowa obwodnicy drogowej w ci ągu drogi wojewódzkiej nr 310 po zachodniej stronie wsi Manieczki. • brak nowych funkcji dla obiektów architektonicznych zwi ązanych z kolej ą, takie jak dworce kolejowe, magazyny, lokomotywownie, elementy infrastruktury technicznej. Wi ąŜ e si ę to z przekształceniami strukturalnymi i własno ściowymi w obr ębie spółek PKP oraz ci ągłym zmniejszaniem ruchy kolejowego i zamykaniem nierentownych linii kolejowych. Od kiedy na linii kolejowej Czempi ń – Śrem – Jarocin przebiegaj ącej przez obszar gminy, zawieszono od 1996 roku przewozy pasa Ŝerskie – linia ta wg. Uchwały Zarz ądu PKP nr 56 Z 02.03. 1999 roku, została przeznaczona do likwidacji. Na terenie gminy Brodnica znajduj ą dwa zespoły dworców kolejowych w Grabianowie i Manieczkach. • generalnym problemem nie tylko w skali gminy lecz i powiatu jest lokalizacja wie Ŝ telefonii komórkowej oraz pojawiaj ące si ę potencjalne nowe zagro Ŝenie w postaci lokalizacji elektrowni wiatrowych - wpływaj ące deprecjonuj ąco na panoram ę miejscowo ści i zespołów zabytkowych, stanowi ąca konkurencj ę dla zabytkowej architektury – wie Ŝ ko ściołów, b ędących historycznymi dominantami obszarów wiejskich i staromiejskich. Tego typu inwestycje maj ą niekorzystny wpływ na ukształtowanie zabytkowej przestrzeni jako element nie harmonizuj ący z krajobrazem kulturowym. Zniszczeniu ulegaj ą warto ści widokowe zabytku - przestrzennego zało Ŝenia miejscowo ści oraz otaczaj ących zabytkowych obiektów o warto ści lokalnej – tak jest w przypadku lokalizacji wie Ŝy telefonii komórkowej w samej Brodnicy, nieopodal ko ścioła parafialnego i na obrze Ŝu zabytkowego parku. • kolejnym du Ŝym i zło Ŝonym problemem wymagaj ącym szerszych działa ń, tak Ŝe w skali ponad powiatowej, jest budownictwo drewniane zarówno sakralne jak i pozostało ści drewnianej zabudowy wsi. S ą to obiekty w najgorszym stanie technicznym wynikaj ącym z racji u Ŝycia nietrwałego materiału, jakim jest drewno, braku prowadzenia bie Ŝą cych napraw i remontów, wtórnych prze budów i przekształce ń z u Ŝyciem niewła ściwych materiałów, a tak Ŝe nieprzystosowaniem do obecnych wymogów cywilizacyjnych. Jedyny zachowany na terenie gminy zabytek

32 drewniany to ko ściół parafialny p.w. Św. Jakuba Starszego w śabnie, który po przeprowadzonym generalnym remoncie, znajduje si ę obecnie w dobrym stanie. • zagro Ŝone s ą parki - jednym z wielu zagro Ŝeń dla parków oprócz innych czynników są podziały działek prowadzone na ich terenie. Dalszą konsekwencj ą podziałów jest zmiana własno ści cz ęś ci zało Ŝenia, jak stało si ę to np. w Przylepkach, gdzie zespół dworsko – parkowo – folwarczny został podzielony i jest w posiadaniu ró Ŝnych wła ścicieli, a cze ść kompozycyjna parku z hydroforni ą została wł ączona do zało Ŝenia folwarcznego. Podziały parków cz ęsto doprowadzaj ą do tego, Ŝe cz ęść zało Ŝenia utrzymana bywa w dobrym stanie, b ądź prowadzone s ą prace rewaloryzacyjne, natomiast pozostała cze ść jest zaniedbana, lub Ŝe z terenu parku zostałaje wydzielona cze ść powierzchni i zamieniona na działki budowlane. W zwi ązku z tym nale Ŝy zapobiega ć podziałom działek na terenach wpisanych do rejestru i d ąŜ yć do scalania powierzchni parków w r ęku jednego wła ściciela. Kolejnym problemem dla zało Ŝeń parkowych jest brak stref ochronnych istniej ących w starych planach zagospodarowania przestrzennego. St ąd cz ęsto pojawiaj ą si ę zamiary lokalizowania tu Ŝ przy granicy parku lub w najbli Ŝszym s ąsiedztwie b ądź to zakładów lub urz ądze ń przemysłowych albo du Ŝych ferm zwierz ęcych jak to miało miejsce w Piotrowie. Nale Ŝy wiec d ąŜ yć w planach zagospodarowania do tego, aby w najbli Ŝszym sąsiedztwie parków nie lokalizowa ć inwestycji mog ących niekorzystnie wpływa ć na warunki panuj ące w parkach. • obszarami zagro Ŝonymi s ą tereny dawnych cmentarzy - praktycznie wszystkie cmentarze ewangelickie podlegaj ą dewastacji. W wielu wypadkach zachowały si ę w zasadzie tylko miejsca pocmentarne gdzie jedynym zachowanym elementem cmentarza jest jego drzewostan b ądź grupa krzewów i zaro śli rosn ąca w miejscu cmentarza – jak cmentarz ewangelicki w: śabnie podlegaj ący dalszej dewastacji. Głównym problemem jest tu brak środków finansowych na rewaloryzacj ę i utrzymanie oraz brak oznacze ń i tablic informacyjnych. Cmentarze katolickie utrzymywane s ą na ogół w do ść dobrym stanie, a dewastacje czy brak opieki dotyczy tylko pojedynczych nagrobków. • niedostatek środków publicznych na rewitalizacje. • brak powszechnej świadomo ści realnej i potencjalnej warto ści zasobów kulturowych,

33 • degradacja spowodowana wymogami współczesno ści i w zwi ązku z tym prowadzonymi adaptacjami i remontami obiektów zabytkowych. Likwidacja oryginalnych elementów dekoracji architektonicznej, zdobionej stolarki okiennej, drzwiowej, klatek schodowych, wprowadzanie współczesnych materiałów budowlanych typu blacha dachówkopodobna, w miejsce ceramicznych pokry ć dachowych, okien z PVC oraz ocieplanie płytami styropianowymi - prowadzi do degradacji pojedynczych obiektów a tak Ŝe całych obszarów starej zabudowy, pozbawiaj ąc je charakterystycznego klimatu a co za tym idzie warto ści turystycznych. Zagro Ŝenie to dotyczy szczególnie obiektów zabytkowych z terenu gminy posiadaj ących walory historyczne, a nie chronionych indywidualnym wpisem do rejestru. Dzieje si ę tak np. bardzo cz ęsto z budynkami dawnych kolonii mieszkalnych, sprzedanymi dotychczasowym lokatorom, którzy przeprowadzaj ą remonty i adaptacje cz ęś ciowe budynków nie licz ąc si ę cz ęsto zarówno z ich historyczn ą form ą jak i z tym, Ŝe stanowi ą stylistyczn ą cało ść wi ększego zespołu. Tak jest np. z czworakami z zabudowy folwarcznej w Iłówcu, gdzie podziały własno ściowe znalazły odbicie na elewacjach dawnych czworaków. • znaczenie nowej zabudowy lokalizowanej w obr ębie zespołów zabudowy wiejskiej - wprowadzanie nowej, czasem wielkokubaturowej zabudowy w obr ębie historycznej zabudowy wsi i koloni mieszkalnej dawnych folwarków, problemy z respektowaniem stałych zasad kształtowania architektury w odniesieniu do zabytkowej zabudowy wiejskiej oraz harmonijnym wprowadzeniem nowego budownictwa - wymogiem koniecznym przy projektowaniu jest dopasowanie nowych budynków gabarytami do istniej ącej historycznej zabudowy, zachowanie tradycyjnych kształtów dachów, ceramicznych pokry ć, stonowanej kolorystyki itp. • wprowadzanie wolnostoj ących elementów kubaturowych nowej zabudowy (typu kioski, przystanki autobusowe itp.) oraz zauwa Ŝalne problemy z jednorodn ą stylistyk ą tzw. małej architektury (ogrodzenia, nawierzchnia chodników, tablice informacyjne itd.). • wprowadzanie elementów obcych stylowi – wpływ na taki stan rzeczy mają adaptacje przeprowadzane przez nowych wła ścicieli prywatnych, którzy po przekształceniu własno ściowym obiektów, cz ęsto przyst ępuj ą do wykonywania prac przy zabytku bez wymaganego pozwolenia konserwatorskiego w sposób niezgodny z zasadami sztuki i techniki konserwatorskiej co czasem prowadzi do utraty cz ęś ci

34 cech stylowych stanowi ących o jego warto ści zabytkowej – przykładem z terenu gminy Brodnica mo Ŝe by ć dwór w Przylepkach, który po przeprowadzonym remoncie otrzymał nieodpowiednie tynki zewn ętrzne. • brak nowych funkcji dla obiektów architektonicznych zwi ązanych z dawn ą zabudow ą folwarczn ą i niewielka mo Ŝliwo ść wykorzystania starych budynków folwarcznych do nowoczesnej produkcji, niszczenie kompozycji podwórza folwarcznego oraz charakteru zachowanej zabudowy. Budynki te wymagaj ą licznych przeróbek i adaptacji, a w wielu przypadkach równieŜ znalezienia nowej funkcji. Z tych powodów w złym stanie jest wiele obiektów folwarcznych na terenie gminy. S ą to mi ędzy innymi zabudowania folwarczne w: Górce, Iłówcu, Sulejewie, • brak regulacji prawnych odno śnie praw własno ści (ustawa reprywatyzacyjna), co w przypadku składanych roszcze ń przez spadkobierców ostatnich wła ścicieli, powoduje wstrzymanie przygotowywanych przez ANR przekształce ń własno ściowych i skutkuje brakiem mo Ŝliwo ści zbycia nieruchomo ści, a w konsekwencji znalezienia nowego wła ściciela, który doprowadzi obiekt do dobrego stanu technicznego i zapewni jego wła ściwe u Ŝytkowanie. Do rzadko ści nale Ŝy sytuacja taka jak w przypadku pałacu w Brodnicy, gdzie byli wła ściciele decyduj ą si ę na kupno obiektu nie czekaj ąc na rozstrzygni ęcia prawne odno śnie reprywatyzacji. • Wśród potencjalnych zagro Ŝeń dziedzictwa archeologicznego, wymieni ć nale Ŝy planowan ą realizacj ę sieci kanalizacyjnej śabno-Brodniczka-Esteropole. Zamierzonym rezultatem b ędzie zwi ększenie powierzchni inwestycyjnych na terenie gminy. • Planowane jest wykonanie obwodnicy wsi Brodnica od strony północnej, konieczna jest równie Ŝ budowa obwodnicy drogowej w ci ągu drogi wojewódzkiej nr 310 po zachodniej stronie wsi Manieczki. • Istotnym, potencjalnym zagro Ŝeniem dla substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych mo Ŝe by ć tak Ŝe przewidywana budowa zbiornika retencyjnego w Brodnicy. W ramach planowanych zada ń i projektów gminy Brodnica wyszczególnionych w „Planie rozwoju lokalnego gminy Brodnica” z 2004 roku znajduj ą si ę tak Ŝe wskazania dotycz ące budowy nowych dróg gminnych oraz sieci gazowej. • Natomiast stałym zagro Ŝeniem dla stanowisk ulokowanych w obr ębie pól uprawnych jest intensywne u Ŝytkowanie rolnicze (gł ęboka orka).

35

4.2. UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE ZE STUDIUM UWARUNKOWA Ń I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY BRODNICA

W dniu 18 maj 1999 r. Rada Gminy Brodnica podj ęła uchwał ę nr X/44/99 o przyst ąpieniu do sporz ądzenia Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brodnica. Studium zostało uchwalone przez podj ęcie Uchwały Nr XXV/113/2000 Rady Gminy z dnia 28 czerwca 2000 roku. Integraln ą cz ęś ci ą uchwały s ą : 1. Rysunek Studium zatytułowany ,,Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Brodnica”, opracowany w skali 1:10 000. 2. Elaborat opisowy stanowi ący wyniki analiz badaj ących uwarunkowania rozwoju, zatytułowany ,,Diagnoza stanu istniej ącego i funkcjonowania gminy” oraz zawieraj ący wyja śnienie i uzasadnienie przyj ętych rozwi ąza ń, zatytułowany ,,Kierunki rozwoju przestrzennego gminy Brodnica” stanowi ące zał ącznik nr 2.

W cz ęś ci II studium p.t.,, Diagnoza stanu funkcjonowania i zagospodarowania przestrzennego gminy” w rozdziale 1 p.t.,, Zarys historyczny gminy Brodnica oraz najwa Ŝniejsze zabytki architektury i budownictwa” – przytoczono historyczny zarys dziejów gminy oraz scharakteryzowano stan zasobów kulturowych i zamieszczono wykaz wszystkich obiektów kultury materialnej na terenie gminy Brodnica wg nast ępuj ącej systematyki: - wykaz obiektów zabytków nieruchomych figuruj ących w ewidencji konserwatorskiej, - wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków, - wykaz zabytkowych parków, - wykaz zabytkowych cmentarzy, W rozdziale 2 p.t. ,, Charakterystyka środowiska przyrodniczego gminy Brodnica ” – w p.2.3 p.t.,, Środowisko przyrodnicze” wyszczególniono wyst ępuj ące na obszarze gminy formy ochrony przyrody, w śród których wymieniono pomniki przyrody, do których zaliczono aleje drzew w Brodnicy, Przylepkach, Piotrowie i Chaławach oraz grupowe okazy drzew na terenie parków podworskich a tak Ŝe zamieszczono tabel ę z ewidencj ą tych Ŝe parków w układzie alwg miejscowo ści. W rozdziale 3.4. p.t.,, Funkcje gospodarcze gminy Brodnica „ w p.3.5.3.

36 p.t. ,, O świata, kultura, turystyka” –wyszczególniono istniejące na terenie gminy instytucje oświatowo – kulturalne jak: biblioteki, muzeum, izb ę pami ęci oraz baz ę turystyczn ą powstał ą w obiektach zabytkowych. W rozdziale p.t.,, Ocena stanu , środowiska przyrodniczego oraz sytuacji społeczno – gospodarczej gminy Brodnica w kontek ście jej słabych i mocnych stron” podj ęto prób ę oceny istniej ącej sytuacji w gminie do mocnych stron zaliczaj ąc bogaty dorobek historyczny gminy i liczne wyst ępuj ące na tym obszarze zabytki oraz tereny o sporych walorach krajobrazowych, które w poł ączeniu z mog ą sta ć si ę sporym potencjałem do wzmo Ŝenia ruchu turystycznego. W cz ęś ci III Studium p.t. Uwarunkowania rozwojowe oraz kierunki zagospodarowania przestrzennego” w rozdziale 3 p.t.,, Generalna koncepcja rozwoju gminy” w śród celów rozwoju przestrzennego przyj ęto ochron ę i umacnianie środowiska przyrodniczego i kulturowego w tym parków i cmentarzy. W rozdziale 3.8. p.t. ,, Kształtowanie przestrzeni jednostek osadniczych” przyj ęto zapis dot. prowadzenia zdyscyplinowanej polityki przestrzennej dla zachowania atrakcyjnego krajobrazu wsi polegaj ącej m.innymi na : • utrzymaniu charakterystycznych układów przestrzennych wsi, • lokalizacji nowej zabudowy na zasadach utrzymania skali i charakteru zabudowy istniej ącej ( wysoko ść , skala budynków i zało Ŝeń urbanistycznych, szeroko ść traktów, powierzchnia zabudowy itp.), • lokalizacji wi ększych zespołów zabudowy na zasadach kompozycji stosowanej przy lokalizacji folwarków, • wytwarzanie reprezentacyjnych, wspólnych przestrzeni publicznych poprzez atrakcyjne urz ądzanie posadzek, placów, ulic i małej architektury, modernizacj ę, renowacj ę i rehabilitacj ę zabudowy istniej ącej.

Obecnie przeprowadzano ocen ę aktualno ści studium, w wyniku której powstał projekt uchwały o przyst ąpieniu gminy do opracowania zmiany istniej ącego Studium Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brodnica.

Szczegółowe rozwi ązania z zakresu kształtowania przestrzeni publicznych zawarte by ć musz ą w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które uwzgl ędniać powinny wszystkie aspekty ochrony walorów kulturowych i kształtowania estetycznej przestrzeni przyjaznej środowisku.

37 4.3 UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE Z MIEJSCOWYCH PLANÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO.

Gmina Brodnica nie posiada aktualnego Gminnego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obowi ązuj ą natomiast miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, w których zawarte s ą uzgodnienia dotycz ące strefy ochrony konserwatorskiej : 1. Uchwała Nr L/238/2002 Rady Gminy Brodnica, z dnia 24 wrze śnia 2002 roku w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej we wsi Szołdry, obejmuj ący obszar cz ęś ci działki o nr ewid: 57/2, 2.Uchwała Nr L/239/2002 Rady Gminy Brodnica z dnia 24 wrze śnia 2002 w spr. miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu usług kultury i usług pomocniczych na obszarze cz ęś ci działki o nr ewid. 57/2 w miejscowo ści Szołdry, 3. Uchwała Nr L /240/ 2002 Rady Gminy Brodnica

Zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wynikaj ą z tre ści zawartej w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego i ka Ŝdorazowo s ą uzgadniane z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

4.4. UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE Z OCHRONY PRZYRODY I RÓWNOWAGI EKOLOGICZNEJ:

Na obszarze gminy Brodnica wyst ępuj ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody:

* Rogali ński Park Krajobrazowy – którego południowa część znajduje si ę na północno – wschodnim obszarze gminy.

* Pomniki przyrody – jest to aleja ze starodrzewem ( kasztanowiec zwyczajny, lipa drobnolistna) w Brodnicy, aleje lipy drobnolistnej i kasztanowca w Przylepkach, aleja lipy drobnolistnej i klonu jaworowego mi ędzy miejscowo ściami Piotrowo – Chaławy, pojedyncze i grupowe okazy drzew na terenie parków podworskich, W śród 26 zarejestrowanych pomników przyrody jest 8 okazów d ębów szypułkowych, 3 wi ązów szypułkowych, 4 platany klonolistne, 1 kasztanowiec zwyczajny, 6 lip drobnolistnych, 3 jesiony wyniosłe, 1 miłorz ąb trójkapowy i inne pojedyncze okazy.

38 Postulowane s ą : * Zgodnie z Dyrektywami Unijnymi, na europejskim terytorium pa ństw członkowskich jest wyznaczana Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 w celu ochrony poszczególnych cennych i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Minister Środowiska zgodnie z art. 27, ust.3 o ochronie przyrody ( Dz.U. Nr 92, poz. 880) z dnia 16 kwietnia 2004 r., przekazał do Komisji Europejskiej projekt listy specjalnych obszarów ochrony siedlisk, na której znalazły si ę obszary z terenu województwa wielkopolskiego mi ędzy innymi Rogali ńska Dolina Warty ( kod obszaru PLH300012), poło Ŝona na terenie gmin: Puszczykowo, Kornik, Mosina, Zaniemy śl, Brodnica, Ksi ąŜ Wlkp i Śrem.

4.5 UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH

4.5.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa archeologicznego

Stanowisko wpisane do rejestru zabytków - Chaławy, stan. 15 (osada neolityczna) wymaga weryfikacyjnych bada ń sonda Ŝowych, w celu ustalenia stanu zachowania substancji zabytkowej. Zadecyduje to o konieczno ści zmiany sposobu u Ŝytkowania gruntu lub przeprowadzenia ratowniczych bada ń wykopaliskowych na stanowisku.

4.5.2. Wynikaj ące ze studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

W cz ęś ci III Studium pt. „Uwarunkowania rozwojowe oraz kierunki zagospodarowania przestrzennego” w punkcie 5 - ,, Działania na rzecz ochrony zabytków archeologicznych” - wskazano zasoby zabytków archeologicznych z terenu gminy zaznaczaj ąc, Ŝe wszystkie stanowiska archeologiczne, wpisane do rejestru zabytków oraz uj ęte w ewidencji, podlegaj ą ochronie konserwatorskiej na zasadach okre ślonych w ustawie o ochronie dóbr kultury. Okre ślono zasady i metody ochrony obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz uj ętych w ewidencji, w tym równie Ŝ stanowisk archeologicznych, a tak Ŝe okre ślono zakres działa ń w ich obr ębie, w tym - konieczno ść uzgadniania z WUOZ wszelkich prac inwestycyjnych i budowlanych.

39

4.5.3. Wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

Gmina Brodnica nie posiada aktualnego Gminnego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obowi ązuj ą natomiast miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, w których zawarte s ą uzgodnienia dotycz ące strefy ochrony konserwatorskiej : 1. Uchwała Nr L/238/2002 Rady Gminy Brodnica, z dnia 24 wrze śnia 2002 roku w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej we wsi Szołdry, obejmuj ący obszar cz ęś ci działki o nr ewid: 57/2, 2. Uchwała Nr L/239/2002 Rady Gminy Brodnica z dnia 24 wrze śnia 2002 w spr. miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu usług kultury i usług pomocniczych na obszarze cz ęś ci działki o nr ewid. 57/2 w miejscowo ści Szołdry, 3. Uchwała Nr L /240/ 2002 Rady Gminy Brodnica Zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wynikaj ą z tre ści zawartej w „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego” i ka Ŝdorazowo s ą uzgadniane z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Integraln ą cz ęść niniejszego Programu stanowi zał ącznik graficzny z oznaczeniem stref ochrony stanowisk archeologicznych. Aby zapewni ć prawidłow ą ochron ę archeologicznego dziedzictwa kulturowego w stosunku do stref wyst ępowania stanowisk archeologicznych oraz obszarów chronionych, nale Ŝy: - respektowanie wyznaczonych stref ochrony stanowisk archeologicznych na zał ącznikach graficznych przy sporz ądzaniu dokumentów planistycznych - - wprowadzenie zapisu zapewniaj ącego prawidłow ą ochron ę archeologicznego dziedzictwa kulturowego w stosunku do stref wyst ępowania stanowisk archeologicznych oraz obszarów chronionych tj. historycznej zabudowy miasta Brodnica, układów ruralistycznych, zało Ŝeń pałacowo-parkowych, zabytkowych cmentarzy, obiektów wpisanych do rejestru zabytków i uj ętych w ewidencji zabytków:

„Prace inwestycyjne, w tym ziemne zwi ązane z budownictwem i zagospodarowaniem terenu, w obr ębie obszarów chronionych i stref wyst ępowania stanowisk archeologicznych, wymagaj ą uzgodnienia z WUOZ, który okre śli warunki realizacji inwestycji.”

40 5. CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Opracowanie Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Brodnica ma na celu popraw ę stanu zachowania lokalnego dziedzictwa kulturowego w oparciu o istniej ące instrumenty prawne i działania ochronne Poni Ŝsze cele wynikaj ą z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: - wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju i gminy - uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, - okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ąc sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem zabytków, - podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami

6. KIERUNKI DZIAŁA Ń DLA REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

Podstawowe kierunki działa ń, które planuj ą władze gminy to:

6.1.1 Gminna ewidencja zabytków. - Wykonanie ( zgodnie z opracowanym wzorem) aktualnej gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart zabytków nieruchomych,

41 - Systematyczna weryfikacja gminnej ewidencji zabytków – przeprowadzanie przegl ądów w terenie oraz uzupełnianie kart obie któw o uzyskane dane i dokumentacj ę fotograficzn ą, wprowadzanie zmian dot. rozbiórek, modernizacji, remontów oraz zmian dotycz ących stosunków własno ściowych, - Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych w formie kart zespołu stanowisk archeologicznych; - Uzupełnienie i weryfikowanie istniej ącej ewidencji zabytków archeologicznych poprzez wł ączenie informacji o wszystkich reliktach przeszło ści, niezale Ŝnie od charakteru bada ń. - Przekazanie radnym i sołtysom w ka Ŝdym sołectwie 1 egzemplarza kart obiektów z terenów im podległych, - Sporz ądzenie mapy dziedzictwa kulturowego gminy z naniesion ą lokalizacj ą obiektów i obszarów chronionych, stref ochrony stanowisk archeologicznych,

6.1.2. Inwentaryzacja zabytków tzw. małej architektury sakralnej (krzy Ŝe przydro Ŝne, kapliczki): - wykonanie inwentaryzacji fotograficznej obiektów, - ustalenie szczegółowej lokalizacji obiektów (okre ślenie działek gruntowych oraz ich wła ścicieli), - opracowanie kart ewidencyjnych, - przygotowanie wniosków o wpisanie najcenniejszych obiektów do rejestru zabytków, - utworzenie szlaku kapliczek i krzy Ŝy przydro Ŝnych (we współpracy z s ąsiednimi gminami) 6.1.3. Rewaloryzacja i rewitalizacja obiektów zabytkowych: - kontynuacja podj ętych działa ń na rzecz remontów i rewaloryzacji obiektów zabytkowych z terenu gminy, - okre ślenie zada ń w zakresie rewaloryzacji i rewitalizacji przestrzeni zało Ŝeń ruralistycznych, 6.1.4. Udost ępnianie i promocja zabytków : - popularyzacja poszczególnych zabytków oraz krajobrazu kulturowego poprzez ich wyeksponowanie - rozwój turystyki kulturowej obejmuj ącej szlaki i ście Ŝki przyrodniczo-kulturowe, - wł ączenie si ę do ju Ŝ istniej ących oraz tworzenie tematycznych sieci rowerowych, pieszych, konnych, samochodowych szlaków turystycznych, co ma na celu

42 zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej regionu. poprzez renowacje i udost ępnianie zabytków - współpraca z wła ścicielami zabytków dla zapewnienia im nale Ŝytej opieki, wskazywanie potencjalnych źródeł finansowania, - ustalenie z wła ścicielami obiektów zabytkowych zasad udost ępniania obiektów w celach turystycznych i edukacyjnych , - oznakowanie obiektów, udost ępnianych w celach turystycznych, stanowi ących własno ść gminn ą, prywatn ą, diecezjaln ą lub Skarbu Pa ństwa, - opracowanie tablic informacyjnych zawieraj ących podstawowe dane o obiekcie, - opracowanie elektronicznej mapy turystycznej z naniesionymi i opracowanymi obiektami zabytkowymi, - wydanie mapki z zaznaczonymi obiektami zabytkowymi na terenie gminy - sporz ądzenie aktualnej dokumentacji i oznakowanie Miejsc Pami ęci Narodowej i miejsc upami ętniaj ących wydarzenia historyczne.

6.1.5. Popularyzacja i edukacja - edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego - wł ączenie w programy kształcenia szkół prowadzonych przez gmin ę (szkoły podstawowe i gimnazja) elementów wiedzy na ten temat, wł ączenie tematyki ochrony dóbr kultury do zaj ęć szkolnych – opracowanie z nauczycielami planów zaj ęć z młodzie Ŝą i dzie ćmi uwzgl ędniaj ących problemy ochrony dziedzictwa kulturowego, przygotowanie konspektów oraz pomoc merytoryczna w prowadzeniu lekcji dotycz ących ochrony dziedzictwa kulturowego, wspieranie inicjatyw zmierzaj ących do upowszechnienia wiedzy na temat regionalnych zabytków i dziedzictwa - popularyzacja tematyki poprzez publikacj ę materiałów dotycz ących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w prasie lokalnej i na stronie internetowej gminy, wł ączanie poprzez media środowiska lokalnego do ró Ŝnorodnych inicjatyw w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, informowanie mediów o sprawach zwi ązanych z ochron ą zabytków oraz o inicjatywach podejmowanych w tym zakresie, współpraca z lokaln ą pras ą oraz radiem i ukazywanie obiektów po przeprowadzeniu prac konserwatorskich - upowszechnianie wyników bada ń naukowych za po średnictwem multimediów, wydawnictw naukowych itp. - tworzenie stron internetowych na temat zabytków i tradycji

43 - wspieranie działa ń sprzyjaj ących szerszemu zaanga Ŝowaniu si ę sektora prywatnego w ochron ę dziedzictwa kulturowego, - wspieranie działalno ści organizacji społecznych, pozarz ądowych i środowisk zajmuj ących si ę ochron ą i opiek ą nad zabytkami - ustalenie stanu zasobów zabytkowych oraz ich znaczenia dla kultury regionu i kraju – zebraniu informacji o aktualnym stanie zachowania zabytków, w tym obiektów chronionych, inwentaryzacji terenowej obiektów o cechach zabytkowych, waloryzacji zabytków i okre śleniu ich znaczenia dla dziedzictwa regionu

6.1.6. Wł ączenie zabytków w procesy gospodarcze - wykorzystanie obiektów zabytkowych do celów min. turystycznych , w procesach gospodarczych nale Ŝy uwzgl ędni ć kształtowanie przestrzeni kulturowej, w celu zwi ększenia atrakcyjno ści przestrzeni nale Ŝy prowadzi ć działania zmierzaj ące do odtworzenia historycznych układów i obszarów wa Ŝnych dla kultury regionu i wzmocnienia lokalnej konkurencyjno ści - wpisanie obiektów i obszarów chronionych w działania gospodarcze gminy podnosz ące atrakcyjno ść jego wizerunku oraz rozwój przedsi ębiorczo ści - podj ęcie działa ń promocyjnych w celu znalezienia u Ŝytkowników dla zdegradowanych obiektów u Ŝytkowych w gminie, prowadzenie na oficjalnej stronie internetowej oferty inwestycyjnej, uwzgl ędniaj ącej kompleksowe i wariantowe okre ślenia proponowanych funkcji u Ŝytkowych obiektów zabytkowych

6.1.7. Aktywizacja społeczno ści lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami - w celu poprawy stanu zasobów dziedzictwa kulturowego regionu nale Ŝy podj ąć działania w zakresie stałego podnoszenia świadomo ści społecznej poprzez zwi ększanie atrakcyjno ści zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych, - rozwój to Ŝsamo ści regionalnej poprzez inwentaryzacj ę zabytków regionu, infrastruktury zapewniaj ącej jego bezpiecze ństwo, propagowanie go w śród mieszka ńców , - zachowanie i wyeksponowanie unikalnych warto ści historycznych i artystycznych zabytków o du Ŝym znaczeniu dla społeczno ści lokalnej, - aktywizacja gospodarcza regionu poprzez podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami,

44 - przygotowanie kompleksowej i łatwo dost ępnej informacji o ofercie turystyczno- kulturowej regionu, w tym bazy danych ofert.

6.2. Sporz ądzenie wykazu obszarów urbanistycznych, ruralistycznych, obszarów krajobrazu kulturowego, otoczenia (ekspozycji) układów, zespołów i obiektów, zespołów i obiektów nieruchomych, stanowisk archeologicznych do rejestru zabytków z terenu gminy

6.2.1. Stanowiska archeologiczne wytypowane do wpisu do rejestru zabytków 2:

• Jaszkowo, stan. 17, AZP 57-28/14 - osada wielokulturowa • Manieczki, stan. 5, AZP 59-27/43 - osada wielokulturowa • Manieczki, stan. 7, AZP 59-27/45 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 4, AZP 57-27/18 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 5, AZP 57-27/19 - osada wczesno średniowieczna • Esterpole, stan. 7, AZP 57-27/36 - osada wielokulturowa • Grzybno, stan. 19, AZP 57-27/55 - osada wielokulturowa • Grzybno, stan. 20, AZP 57-27/56 – osada wczesno średniowieczna • Grzybno, stan. 21, AZP 57-27/57 - osada wczesno średniowieczna • śabno, stan. 31, AZP 57-27/109 - osada wielokulturowa • śabno , stan. 62, AZP 57-27/140 - osada neolityczna • Iłowiec Wielki, stan. 12, AZP 58-26/39 - osada wielokulturowa • Iłowiec Wielki, stan. 31, AZP 58-26/58 - osada wielokulturowa • Iłowiec Wielki, stan. 3, AZP 58-27/3 - osada wielokulturowa • Iłowiec Wielki, stan. 5, AZP 58-27/5 - osada z okresu wpływów rzymskich • Chaławy, stan. 9, AZP 58-27/28 - osada wielokulturowa • Chaławy, stan. 11, AZP 58-27/30 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 21, AZP 58-27/44 - osada neolityczna • Brodnica, stan. 39, AZP 58-27/62 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 41, AZP 58-27/64 - osada wielokulturowa

2 Wykorzystano dane uj ęte w raporcie o stanie zabytków w gminie Dolsk sporz ądzonym przez Ann ę Mayer, Rafała Pleba ńskiego, Mirosław ę Dernog ę i Andrzeja Korpika.

45 • Brodnica, stan. 59, AZP 58-27/82 - osada wielokulturowa • Górka, stan. 24, AZP 58-27/130 - osada wielokulturowa • Górka, stan. 5, AZP 58-27/155 - osada z okresu wpływów rzymskich • Jaszkowo, stan. 1, AZP 58-28/1 - osada wielokulturowa • Jaszkowo, stan. 19, AZP 58-28/3 - osada wczesno średniowieczna • Jaszkowo, stan. 2, AZP 58-28/10 - osada wielokulturowa

W przypadku ka Ŝdego z wymienionych stanowisk konieczne jest przeprowadzenie szczegółowej inwentaryzacji materiału archeologicznego na powierzchni oraz wykonanie bada ń weryfikacyjno-sondaŜowych w celu sprecyzowania ich zasi ęgu. Ostateczne decyzje zwi ązane z wyborem stanowisk archeologicznych przeznaczonych do wpisu do rejestru zabytków z terenu gminy, b ędą mogły by ć podj ęte po drugim etapie rozpoznania powierzchniowego w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski.

6.2.2. Stanowiska archeologiczne wytypowane do badań weryfikacyjno-sonda Ŝowych:

• Grzybno, stan. 1, AZP 57-27/37 - grodzisko sto Ŝkowate • Grzybno, stan. 7, AZP 57-27/43 - osada wczesno średniowieczna • Grzybno, stan. 10, AZP 57-27/46 - osada wczesno średniowieczna • śabno, stan. 12, AZP 57-27/90 - osada ludno ści kultury łu Ŝyckiej • Iłówiec Wielki, stan. 20, AZP 58-26/47 - osada wielokulturowa • Iłówiec Wielki, stan. 21, AZP 58-26/48 - osada wielokulturowa • Iłówiec Wielki, stan. 23, AZP 58-26/50 - osada wielokulturowa • Szołdry, stan. 5, AZP 58-27/11 - osada wielokulturowa • Chaławy, stan. 8, AZP 58-27/27 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 27, AZP 58-27/50 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 72, AZP 58-27/95 - osada wielokulturowa • Brodnica, stan. 73, AZP 58-27/96 - osada wielokulturowa • Górka, stan. 5 58-27/111, AZP - osada wielokulturowa • Górka, stan. 13 58-27/119, AZP - osada wielokulturowa • Górka, stan. 29 58-27/135, AZP - osada wielokulturowa • Grabianowo, stan. 1, AZP 58-27/151 – osada wielokulturowa • Jaszkowo, stan. 3, AZP 58-28/12 - osada wielokulturowa

46 • Jaszkowo, stan. 27, AZP 58-28/13 - osada wielokulturowa • Iłówiec Wielki, stan. 55, AZP 57-26/120 - osada wielokulturowa

Badania weryfikacyjno-sonda Ŝowe na wyszczególnionych powy Ŝej stanowiskach nale Ŝy przeprowadzi ć w celu rozpoznania ich zawarto ści kulturowej oraz okre ślenia ich jednoznacznej funkcji. Rozpoznanie pozwoli na zaklasyfikowanie stanowisk do wpisu do rejestru zabytków lub wytypowanie obiektów do bada ń ratowniczych. Natomiast dla wyszczególnionego stanowiska o własnej formie terenowej (grodzisko w Grzybnie) nale Ŝy wykona ć plan warstwicowy.

6.2.3.Stanowiska wytypowane do ratowniczych bada ń wykopaliskowych:

• Iłówiec Wielki, stan. 27, AZP 58-26/54 – osada wielokulturowa • Iłówiec Wielki, stan. 28, AZP 58-26/55 – osada wielokulturowa • Iłówiec Wielki, stan. 27, AZP 58-26/54 – osada ludno ści kultury łu Ŝyckiej • Chaławy, stan. 10, AZP 58-27/29 – osada wielokulturowa

Przeznaczone do bada ń ratowniczych stanowiska archeologiczne poło Ŝone s ą na polach uprawnych, niszczonych gł ębok ą ork ą. O stopniu ich destrukcji świadczy mi ędzy innymi du Ŝa ilo ść materiału archeologicznego na powierzchni oraz niszczone obiekty archeologiczne. Szczególnie zagro Ŝone jest, stanwisko 27 w Iłówcu Wielkim - poło Ŝone na wydmie, ulegajacej zniszczeniu w wyniku gł ębokiej orki i wywiewaniem

6.3. Okre ślenie zasobów zabytków obszarów, nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa archeologicznego, które mo Ŝna wykorzysta ć dla tworzenia np. tras turystycznych, ście Ŝek dydaktycznych, organizacji festynów (głównie dotyczy to przestrzeni zabytkowych zespołów budowlanych, parków i stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej).

Grodzisko w Grzybnie, jako obiekt o cennych walorach historyczno-kulturowych, nale Ŝy obj ąć ochron ą i uwzgl ędni ć w działaniach planistycznych, dotycz ących koncepcji szlaków i tras turystyki pieszej i konnej oraz ście Ŝek rowerowych.

47 7. OKRE ŚLENIE SPOSOBU REALIZACJI POSZCZEGÓLNYCH CELÓW GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

7.1. Gmina ewidencja zabytków: 1.Wykonanie Gminnej Ewidencji zabytków zostało przewidziane na lata 2008 - 2009. 2.W nast ępnym etapie planuje si ę: a/ systematyczne uzupełnianie kart adresowych w oparciu o uzyskane dane i dokumentacje fotograficzn ą b/ sporz ądzenie kopii kart adresowych obiektów (po 1 egzemplarzu) i przekazanie sołtysom oraz radnym w ka Ŝdym sołectwie 1 egz. kart adresowych z terenów im podległych, w celu systematycznego monitorowania obiektów zabytkowych.

7.2. Inwentaryzacja obiektów tzw. małej architektury sakralnej (krzy Ŝe przydro Ŝne, kapliczki): 1.Opracowanie kart ewidencyjnych obiektów małej architektury sakralnej .

7.3. Rewitalizacja obiektów zabytkowych 1. Kontynuacja w kolejnych latach dofinansowa ń z funduszy gminy przeznaczonych na renowacj ę i modernizacj ę obiektów zgodnie z Uchwał ą Nr V/18/2007 Rada Gminy Brodnica, uchwalon ą w dniu 20.02.2007 roku. 2. Planuje si ę równie Ŝ nawi ązanie współpracy z innymi gminami posiadaj ącymi cmentarze ewangelickie w celu wypracowania wspólnych metod działania przy ich rewaloryzacji, wprowadzenia systemu monitoringu zapewniaj ącego bezpiecze ństwo i ochron ę przed dewastacj ą oraz ewentualnego utworzenia wspólnych szlaków dydaktycznych,

7.4. Udost ępnienie i promocja zabytków; 1. Gmina planuje współprac ę z instytucjami wprowadzaj ącymi dodatkowe oznakowania na drogach gminnych, powiatowych i wojewódzkich w celu ułatwienia dojazdu do obiektów zabytkowych z terenu gminy Brodnica 2. Planuje si ę dalsz ą współprac ę z innymi gminami regionu w celu wł ączenia zabytków z gminy Brodnica do ju Ŝ istniej ących szlaków jak: szlak pałaców i dworów ziemi śremskiej,

48 czy szlak architektury drewnianej, stanowi ących trasy wycieczek krajoznawczych, w celu promocji obiektów i regionu, 3. Wykorzystanie istniej ącej sieci szlaków rowerowych, opracowanych w ramach realizacji Strategii Rozwoju Turystyki dla Unii Gospodarczej Miast Regionu Śremskiego, do promocji zabytków z terenu gminy, mi ędzy innymi: a. Konwaliowy b. Kasztanowy c. Śladami generała Józefa Wybickiego 4. Podobnie wykorzystane do promocji zabytków gminy b ędą istniej ące szlaki turystyki pieszej. 5. Ustalenie z wła ścicielami niektórych obiektów zabytkowych mo Ŝliwo ści i zasad ich udost ępniania. 6. Systematyczne zbieranie materiałów archiwalnych (zdj ęcia, mapy, pocztówki i inne teksty znaczeniu historycznym) dotycz ących zabytków gminy Brodnica – (zadanie to powierzone zostanie bibliotece gminnej w Brodnicy lub Manieczkach) 7. Wspieranie działa ń sprzyjaj ących szerszemu zaanga Ŝowaniu si ę sektora prywatnego w ochron ę dziedzictwa kulturowego,

7.5. Popularyzacja i edukacja ; 1. W ramach działalno ści Unii Gospodarczej Regionu Śremskiego, planowane jest opracowanie elektronicznej mapy turystycznej regionu i gminy, 2. Planowana jest publikacja folderu z informacjami o najwa Ŝniejszych zabytkach gminy Brodnica oraz zało Ŝenie odpowiedniej strony internetowej zwi ązanej z t ą problematyk ą. 3. Wprowadzenie tematyki opieki nad zabytkami i historii regionu do zaj ęć szkolnych (lekcje historii i wychowawcze) 4. Wykorzystanie istniej ących i utworzenie nowych ście Ŝek turystyczno- edukacyjnych łącz ącej najwa Ŝniejsze obiekty zabytkowe na terenie gminy (zespoły dworsko- parkowe, zespoły obiektów sakralnych) do promocji znajduj ących si ę na nich obiektów zabytkowych wraz z odpowiednim oznakowaniem i tablicami informacyjnymi. Przewiduje si ę wykonanie tablic informacyjnych, które zostan ą umieszczone przy poszczególnych obiektach.

49 7.6. Wł ączenie zabytków w procesy gospodarcze : 1. Przy planowaniu kierunków rozwoju sieci dróg, w celu dostosowania ich parametrów do wzrastaj ącego ruchu kołowego, gmina przewiduje zabezpieczenie terenów dla utworzenia obwodnicy wsi Brodnicy i Manieczek, co pozwoli na wył ączenie ruchu tranzytowego i ci ęŜ arowego z centrum miejscowo ści. 2. Planuje si ę opracowanie i prowadzenie oficjalnej strony internetowej z ofertami inwestycyjnymi, uwzgl ędniaj ącymi kompleksowe i wariantowe okre ślenia proponowanych funkcji u Ŝytkowych obiektów zabytkowych oraz podj ęcie działa ń promocyjnych w celu znalezienia u Ŝytkowników dla zdegradowanych obiektów u Ŝytkowych w gminie. 3. Wypracowanie zasad wprowadzenia ulg podatkowych

7.7. Aktywizacja społeczno ści lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami: 1. Planuje si ę przygotowanie kompleksowej i łatwo dost ępnej informacji multimedialnej o ofercie turystyczno-kulturowej regionu, i bazy danych ofert. 2. Wspieranie poczyna ń wła ścicieli obiektów zabytkowych przy działaniach zwi ązanych z wła ściwym utrzymaniem i u Ŝytkowaniem obiektów poprzez: a/ informowanie wła ścicieli obiektów zabytkowych o mo Ŝliwo ściach pozyskania środków na odnow ę zabytków, poprzez organizacje spotka ń lub szkole ń

b/ merytoryczna pomoc wła ścicielom zabytków w tworzeniu wniosków aplikacyjnych o środki na odnow ę zabytków

8. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI OKRE ŚLONE PRZEZ GMINE a.) Gmina w przypadku obiektów wpisanych do rejestru korzysta z Ustawy o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. z 12 stycznia 1991 r) zwalniaj ącej z opodatkowania obiekty uŜytkowane i remontowane w sposób wła ściwy, zgodnie ze wskazaniami konserwatorskimi. b.) Wprowadzenie ulg podatkowych dla wła ścicieli obiektów znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków, warunkowane jest podj ęciem działa ń zmierzaj ących do zabezpieczenia lub rewitalizacji tych obiektów. c.) Uchwał ą Nr V/18/2007 Rada Gminy Brodnica , uchwalon ą w dniu 20.02.2007 roku na podstawie art.18 ust.2 pkt.15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r., o samorz ądzie gminnym (tekst jednolity Dz.U. z 2001 r.,Nr 142, poz. 1591 ze zm.) i art. 81 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku

50 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz. 1568 ze zm.), ustaliła zasady udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach i wpisanych do rejestru zabytków, znajduj ących si ę na terenie gminy. d.) Koordynacje prac zwi ązanych z realizacj ą poszczególnych zada ń wynikaj ących z ustale ń ,,Gminnego Programu opieki nad zabytkami” w ramach organizacyjnych Urz ędu Gminy Brodnica zamierza si ę powierzy ć wyznaczonej do tego celu osobie, lub utworzenie Zespołu koordynuj ącego pracami realizuj ącymi poszczególne zadania, wynikaj ące z ustale ń Programu, z wyznaczeniem głównego koordynatora Zespołu. Powołanie Zespołu nast ąpi do ko ńca 2007 r.

9. MONITORING DZIAŁANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI – FORMA ORGANIZACYJNO- INSTYTUCJONALNA OKRE ŚLONA PRZEZ GMIN Ę.

Proces osi ągania celów b ędzie monitorowany przez wyznaczon ą osob ę odpowiedzialn ą za koordynacje prac. Monitoring prowadzony b ędzie poprzez analiz ę stopnia ich realizacji, która będzie obejmowała: a/ bie Ŝą cy monitoring gminnej ewidencji zabytków, uwzgl ędniaj ący informacje o stanie zachowania obiektów oraz zmianach własno ściowych, b/ ocen ę zawansowania prac zwi ązanych z rewitalizacj ą obiektów zabytkowych będących własno ści ą gminy, c/ ocen ę realizacji programu edukacji i promocji zabytków d/ ocen ę kontaktów z wła ścicielami obiektów, w zakresie działa ń zmierzaj ących do rewitalizacji obiektów zabytkowych

Analiza ta b ędzie dokonywana ka Ŝdorazowo po upływie 2 lat funkcjonowania i zako ńczona raportem przedkładanym przez Zespół koordynuj ący Radzie Gminy. W miar ę rozwoju systemu monitorowania przewiduje si ę weryfikacj ę sposobu tej Ŝe oceny.

51 10. NIEKTÓRE ZEWN ĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI OKRE ŚLONE PRZEZ GMIN Ę.

Projekt bud Ŝetu gminy na rok 2008 jest dopiero opracowywany. Środków na lata 2010-2011 równie Ŝ jeszcze nie zaplanowano. Środki te zostan ą przewidziane i zatwierdzone w stosownym czasie uchwał ą Rady Gminy. Gmina planuje nast ępuj ące działania pomocne w pozyskiwaniu środków zewn ętrznych na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i rewitalizuj ących zabytków: • monitorowanie programów pomocowych, wyszukiwanie moŜliwo ści finansowania ochrony i opieki nad zabytkami z funduszy rz ądowych i pozarz ądowych, • pomoc wła ścicielom zabytków w pozyskiwaniu środków zewn ętrznych (strukturalnych z bud Ŝetu pa ństwa, z fundacji) na odnow ę zabytków, • pozyskiwanie środków pozabud Ŝetowych na odnow ę zabytków, których wła ścicielem jest gmina, • kontynuacja mo Ŝliwo ści dofinansowania z bud Ŝetu gminy( zgodnie remontowych przyj ętą uchwał ą) prac remontowych prowadzonych przez wła ścicieli obiektów zabytkowych zlokalizowanych na terenie układu urbanistycznego miasta lub posiadaj ących indywidualny wpis do rejestru zabytków • pomoc i przygotowanie wła ścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych do absorpcji programowych funduszy Wspólnoty Europejskiej. • dysponowanie aktualnymi informacjami o mo Ŝliwo ściach starania si ę o środki pozabud Ŝetowe na dofinansowanie prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych.

52