Kociewskie Trasy Rowerowe

wydawca: szerokiej stecki

Kociewie zamienia „cztery kółka” trujące środowisko, region i jego mieszkańców ul. 30 Stycznia 4, 83-110 Tczew na dwa napędzane siłą mięśni i radością tkwiącą w rowerzystach. Zatem tel. 58 531 37 41 z samochodów i szos zapraszamy na kociewskie rowery i kociewskie trasy rowerowe. e-mail: info@kociewie.eu www.lot.kociewie.eu Nasza propozycja to szesnaście różnych możliwości spędzenia czasu w siodełku. Jakiegokolwiek byś wyboru nie dokonał, czeka Cię różnorodność atrakcji teksty: Jarosław Wojciechowski przyrodniczych i kulturowych. redakcja i wybór zdjęć: Emilia Laskowska baza teleadresowa: Anna Brzezicka Z wszystkich kierunków i we wszystkich kierunkach, wzdłuż i wszerz Kociewia, wiodą korekta: Monika Kosznik szlaki, po których możesz poruszać się w ciszy, ciesząc się bogactwem natury koncepcja publikacji: Piotr Kończewski i skarbami tradycji ludzkiej. zdjęcia: Emilia Laskowska, Jarosław Wojciechowski, archiwum LOT KOCIEWIE, Magdalena Tkaczyk, Małgorzata Klein Szesnaście tras rowerowych przez nas przedstawianych to zachęta do wybrania się w teren i ochoczego pedałowania. opracowanie graficzne: Anna Kałdus podkład kartograficzny: Maciej Kumor Książeczka, którą Wam oddajemy do rąk, mamy nadzieję przysłuży się przynajmniej na trzy sposoby. Po pierwsze – będzie miłą lekturą i podróżą palcem po mapie (to na początek). Po drugie – będzie inspiracją urlopową, wakacyjną, weekendową lub po prostu rekreacyjną. Po trzecie – wierzymy, iż finalnie stanie się niezbędnym elementem ekwipunku turysty-rowerzysty.

Bez względu na to, na jakim etapie swojej rowerowej pasji się znajdujesz aktualnie, „Kociewskie Trasy Rowerowe” roztaczają przed Tobą perspektywy turystycznego spełnienia. Czekają na Ciebie odcinki „lekkie, łatwe i przyjemne”, ale i trudniejsze wyzwania, podczas których z pewnością będziesz musiał zastosować najodpowiedniejszą przerzutkę. Możesz jechać jak po sznurku po wyznaczonych w terenie trasach istniejących albo wybrać się na wyprawę w najbliższą przyszłość rowerowego Kociewia po projektowanych traktach. I tam, i tu na każdą ze ścieżek Wydawca podjął starania, by treść publikacji była poprawna i aktualna. Jednak szybko nanizane są rozliczne kociewskie niespodzianki krajoznawcze. To nie miejsce zmieniająca się rzeczywistość może sprawić, że część zamieszczonych informacji może utracić ani czas, by je zdradzać – o tym, że rowerowe eskapady po naszym regionie są swoją aktualność. Lokalna Organizacja Turystyczna KOCIEWIE nie bierze odpowiedzialności ich pełne, przekonasz się podczas czytelniczej, wirtualnej jazdy próbnej. za skutki korzystania z tych danych. Wszelkie błędy czy uchybienia postaramy się poprawić i uzupełnić w kolejnych wydaniach publikacji, jeśli tylko zechcecie się nimi z nami podzielić. Życzymy Ci, by obcowanie z treścią i formą, słowem i obrazem tego przewodnika przerodziło się w najbliższym czasie w Twe odkrywanie Kociewia wszystkimi zmysłami z rowerowego siodełka.

2 3 8 3 Tczew Skarszewy L. Boroszewo spis treści

Pogódki

Świecie

4 5 Najważniejsze szlak miejsca na szlaku GRZYMISŁAWA grzymisławowym długość szlaku: 100 km 1 | TCZEw 3 1 • ponad 150-letnie Mosty Nasz książę namiestnik przejeżdżał Tczewskie, konstrukcje w konia swoje włości (wymienione z żelaza starsze niż Wieża w dokumencie z 1198 roku) na jedno Eiffl’a stajanie. I Tobie polecamy dwudniową Śliwiny • bulwar z nadwiślańską podróż szlakiem średniowiecznych promenadą, przystanią dziejów. Zostań na popas gdzieś żeglarską i tarasem w połowie drogi. Od jednego wschodu widokowym 4 słońca do drugiego zachodu poznasz Gniszewo • tczewska fara, kościół Pelplin – Krużganki Bazyliki Katedralnej 100 kilometrowy kawałek historii naszego Podwyższenia Krzyża regionu, a tę „setkę” zamienisz na tysiąc Świętego z XIII-wieczną wieżą piaseczno – Cudowne Źródło wspomnień z tysiąca lat historii Kociewia. Wielgłowy • Fabryka Sztuk, czyli miejsce gdzie władzę sprawują prawie 3 | Dzierżążno wszystkie muzy • najstarsza parafia kociewska, podobno • Muzeum Wisły, jeden już z roku 1001 5 | Piaseczno Leśnictwo z niewielu na świecie • Sanktuarium Matki Bożej Gogolewo Bukowiec rzecznych obiektów 4 | Gniew Królowej Pomorza muzealnych • zamek pokrzyżacki z XIII-XIV wieku, centrum • źródło cudownej wody historii, kultury i rozrywki w studzience Matki Boskiej 2 | Pelplin • barokowy Pałac Marysieńki z 1679 roku Piaseckiej Rajkowy • gotycka, pocysterska Bazylika (obecnie hotel) • kościół z 1348 roku Katedralna z XIII wieku • kościół św. Mikołaja z XIV wieku z gotycką figurą Madonny • Collegium Marianum, • rynek z zabytkowymi kamieniczkami z XVII-XIX z Dzieciątkiem zabytkowe budynki wieku • Muzeum Historii Polskiego tczew 2 5 katedralnej szkoły „tumskiej • ratusz z przyziemną częścią z XIII-XIV wieku Ruchu Ludowego, zbiory i śpiewaczej” etnograficzne z Kociewia • capella ante portam, i Pomorza XIV-wieczny gotycki kościół Bielawki farny Bożego Ciała Grzymisław był księciem świeckim, • bogate eksponatami lubiszewsko-tczewskim. Prawdopodobnie Muzeum Diecezjalne był synem lub wnukiem Świętopełka. z unikatową Madonną Rombark Wyręby Wielkie W 1198 roku nadał joannitom Starogard Szafkową i Skarszewy oraz patronat nad kościołem • jedyny w Polsce oryginalny w Lubiszewie. Podczas jego panowania egzemplarz Biblii w Świeciu, od roku 1198 do 1207, jego Nowa Cerkiew Gutenberga państwo sięgało od Brdy aż do Tczewa. • Góra Jana Pawła II, W północnej części księstwa świeckiego wzniesienie pamiętające leżała ziemia gniewska i starogardzka papieską Mszę św. z Zaborami pod Czerskiem i Wielem, Gętomie Bobrowiec na południe zaś i zachód ogromne bory, pełne jezior, moczarów i strug, resztki których stanowią dzisiaj Bory Tucholskie. Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu Gniew – zamek pelplin – Jarmark Cysterski

6 7 Kościelna Jania

nowe

Stara Jania

6 | Nowe • wschodnie skrzydło zamku pokrzyżackiego z 1350 roku • rynek miejski z bogatym zestawem kamienic w różnych stylach • prawie nienaruszony charakter Leśna Jania średniowiecznego miasta • kościół farny św. Mateusza z XIV wieku z niezwykłym malowidłem Wilgefortis na krzyżu • kościół pofranciszkański z gotycką kryptą nowe – Wilgefortis z 1311 roku • cmentarz z kaplicą św. Jerzego, wzorowaną na świątyni jerozolimskiej Frąca • przedmieście Rybaki z oryginalną zabudową drewnianą w stylu holenderskim Według legendy Wilgefortis była córką króla Luzytanii. Kiedy ojciec postanowił wydać ją za poganina, czego Lalkowy ona nie chciała, modliła się żarliwie do Boga, aby uratował ją przed pogańskim ślubem. W wyniku długiej modlitwy wyrosła jej długa broda. Twarda Góra Oczywiście kandydat na męża nie chciał mieć brodatej małżonki i zrezygnował ze związku. Rozwścieczony, bezduszny ojciec dziewczyny kazał ją piaseczno ukrzyżować. – Sanktuarium Maryjne 6

8 2 | gorzędziej 6 | REZERWAT OPALENIE szlak • sanktuarium św. Wojciecha • połączone w jeden dawne z relikwiami patrona rezerwaty Opalenie Dolne PO DOLINIE • panorama Wisły i Żuław i Opalenie Górne. W nim Wiślanych z brzegu doliny 4 rzadkie gatunki roślin i stare 1 DOLNEJ WISŁY drzewostany długość szlaku: 476 km 3 | nizina walichnowska • lapidaria mennonickie, 7 | Nowe Zapraszając na obie strony Wisły, cmentarze osadników • wschodnie skrzydło zamku zachwycamy się lewobrzeżną rowerową holenderskich z XVIII wieku pokrzyżackiego z 1350 roku kociewskością najważniejszej polskiej rzeki. • zabytki hydrotechniki • rynek miejski z bogatym Od północnego do południowego krańca zestawem kamienic w różnych Kociewia i z powrotem. Zgodnie z prądem stylach rzeki i natury oraz pod prąd kierunkom • prawie nienaruszony charakter architektury i sztuki tu występującym. średniowiecznego miasta Bogactwo przyrody przeplata się • kościół farny św. Mateusza za każdym większym zakrętem ze skarbami z XIV wieku przeszłości cywilizacyjnej. Połącz przyjemne 4 | Gniew 5 z niezwykłym malowidłem z pożytecznym tak, jak to się samo łączy W maju 1939 roku • zamek pokrzyżacki z XIII-XIV wieku, centrum Wilgefortis na krzyżu w tej Dolinie. niemieccy sztabowcy historii, kultury i rozrywki • kościół pofranciszkański rozpoczęli przygotowania • barokowy Pałac Marysieńki z 1679 roku z gotycką kryptą z 1311 roku do przedsięwzięcia pod (obecnie hotel) • cmentarz z kaplicą św. kryptonimem „Aktion • kościół św. Mikołaja z XIV wieku Jerzego, wzorowaną na Zug” (Akcja „Pociąg”), • rynek z zabytkowymi kamieniczkami z XVII-XIX świątyni jerozolimskiej którego najważniejszym wieku • przedmieście Rybaki 2 celem było opanowanie • ratusz z przyziemną częścią z XIII-XIV wieku z oryginalną zabudową mostów tczewskich drewnianą w stylu (zwłaszcza kolejowego) 5 | tymawa holenderskim i niedopuszczenie do • w 1224 roku siedziba rycerzy z Calatravy, ich uszkodzenia przez cystersów hiszpańskich wojska polskie. Żołnierze • nadwiślańskie tereny górzyste, tzw. „Alpy 6 ukryci w nadjeżdżających Tymawskie” Tczew – Mosty od strony Malborka cywilnych pociągach towarowych po wjeździe To, czego nie powinieneś przegapić, na stację mieli rozbroić jadąc Kociewiem Nadwiślańskim Polaków i rozminować Miejsce, na którym wznosi się obecny mosty. Tymczasem plany kościół w Gorzędzieju, związane jest 1 | TCZEw polskiego dowództwa z postacią św. Wojciecha. Jak podaje • ponad 150-letnie Mosty Tczewskie, konstrukcje odnośnie Tczewa legenda, w tym miejscu miał się on z żelaza starsze niż Wieża Eiffl’a i wiślanych mostów zatrzymać głosząc Ewangelię miejscowej • bulwar z nadwiślańską promenadą, przystanią mówiły o konieczności ludności i odprawić Mszę św. pod starym żeglarską i tarasem widokowym utrzymania ich w stanie dębem. Było to podczas jego podróży • tczewska fara, kościół Podwyższenia Krzyża nienaruszonym. Jednak misyjnej do Prus w roku 997. Na miejscu 7 Świętego z XIII-wieczną wieżą 3 w sytuacji grożącej ich sprawowania najświętszej ofiary przez • Fabryka Sztuk, czyli miejsce gdzie władzę zajęciem przez oddziały biskupa z Czech zbudowano drewniany sprawują prawie wszystkie muzy niemieckie, rozkaz był kościół, a w XIII wieku zniesiono obecną • Muzeum Wisły, jeden z niewielu na świecie jednoznaczny: wysadzić. świątynię. gniew – zamek rzecznych obiektów muzealnych

10 11 8 | Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego • ponad 100 km długości od Bydgoszczy do Nowego po obu stronach rzeki 8 9 | Świecie • zabytek klasy zerowej, gotycki zamek o nawodnym charakterze obronnym • rynek z kamieniczkami i zameczkiem obronnym-ratuszem z 1879 roku • kościół starofarny z XIV wieku, sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej

świecie – Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej

10 | gruczno • zabytkowy młyn z 1888 roku oraz atrakcja przyrodnicza w postaci parowów ostnicowych 10 11 | chrystkowo • bezcenna pomennonicka chata z podcieniem frontowym z 1770 roku

Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu gruczno – Młyn 11

12 szlak szlak motławski maternów długość szlaku: 36 km 1 długość szlaku: 19 km 1 Wrzuć najwolniejszą przerzutkę, kontempluj Wielbiciele przyrody urządzają sobie „bezkrwawe Kociewie póki możesz, bo ani się nie łowy”, zdobywając trofea nie śrutem, a aparatem obejrzysz, a je opuścisz i zostanie Ci jedynie fotograficznym. Ty wspomnieniami skradnij równie przyjemna droga powrotna odrobinę Kociewia, tam gdzie na przełomie XV z Gdańska do nas. Trójmiasto i jego atrakcje i XVI wieku rabowali co się da bracia prawdopodobnie są Ci już znane. Odkryj Maternowie. A „złupić” swoim wzrokiem fragment tajemnic naszych północnych możesz naprawdę sporo – dwa wyjątkowe rubieży – używamy tego archaicznego miasta, grodzisko, elektrownię wodną... słowa, bo przecież współczesna turystyka Od przysłowiowej stolicy regionu (Starogard na szczęście nie zna granic. Gdański), po duchową (Pelplin) droga usiana Starogard gdański jest cennymi pamiątkami przeszłości. tczew

Oto Twoje miejsca Zanim wyjedziesz „turystycznego wzdłuż Motławy rabunku” na Kociewiu poza Kociewie, czeka na Ciebie 1 | Starogard gdański 2 • Muzeum Ziemi Kociewskiej 1 | TCZEw ze zbiorami kultury i sztuki Tczewskie • ponad 150-letnie Mosty regionalnej Łąki Tczewskie, konstrukcje • kościół św. Mateusza z I poł. z żelaza starsze niż Wieża XIV wieku z panoramą grodu Eiffl’a i malowidłem „Sąd • bulwar z nadwiślańską ostateczny” promenadą, przystanią • neogotycki kościół tczew – muzeum wisły żeglarską i tarasem św. Katarzyny z 1802 roku owidz – grodzisko widokowym z najwyższą wieżą w mieście • tczewska fara, kościół • jedyny w północnej Polsce Podwyższenia Krzyża pomnik Adama Mickiewicza Świętego z XIII-wieczną • pałac Wiechertów z II poł. XIX Nazwa „Motława” jest pochodzenia wieżą wieku z neorenesansowo- pruskiego, w jej podstawie słowotwórczej • Fabryka Sztuk, czyli miejsce Bracia Maternowie byli autentycznymi -barokową fasadą znajduje się pierwiastek poświadczony gdzie władzę sprawują prawie postaciami żyjącym na przełomie • staromiejskie mosty nad w łotewskim apelatywie mutulis: wszystkie muzy XV i XVI w., którzy swojego pierwszego Wierzycą wraz z parkiem „wytryskujące źródło, zdrój” i litewskim • Muzeum Wisły, jeden rozboju na kupcach dokonali • rynek z neogotyckim gwarowym mutulas: „pęcherzyk wodny”. z niewielu na świecie w miejscowości... Subkowy. Tymczasem ratuszem Motława to rzeka o długości około 68 km. rzecznych obiektów mieszkańcy Klonówki, obok Starogardu Elektrownia Motławę stopniowo rozciągnięto na jej muzealnych Gdańskiego, do dzisiaj przekazują sobie wodna Owidz 2 | owidz pierwotnie górny dopływ Szpęgawę. historię o niedalekim wąwozie, w którym • rekonstrukcja Obecnie uznaje się, że Motława wypływa mieli ukrywać się i zostawić tam swoje średniowiecznego grodziska, z Jeziora Rokickiego. Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu skarby zbóje Maternów. będąca nowoczesną atrakcją Gdańsk historyczno-edukacyjną

14 15 Historia opatowej szlak trasy zawarta w dwóch miejscach, OPATA WERNERA alfa i omega, 3 długość szlaku: 47 km 1 początek i koniec

Przenieś ciężar swojego ciała... a właściwie 1 | POGÓDKI przewieź go z Pogódek do Pelplina. • barokowy kościół W XIII wieku operacji przenoszenia całego św. Piotra i Pawła z lat 1701- klasztoru dokonali cystersi. Szlak, który -1715 (wnętrze głównie dla Ciebie wytyczyliśmy, przeprowadzi Cię rokokowe) kolincz – zabytkowa elektrownia od ich pierwszej siedziby na kociewskiej • kościół poewangelicki ziemi, do tej ostatniej. Oni musieli wykonać Kleszczewo • kilka zabytkowych chat polecenie zwierzchników – Ty możesz • pałac podworski z połowy 3 | kolincz to zrobić dla turystycznej i rekreacyjnej XIX wieku • zabytkowa elektrownia wodna z 1912 roku przyjemności. • młyn XIX-wieczny oraz resztki grodziska 4 | klonówka wczesnośredniowiecznego • kościół św. Katarzyny z II połowy XIV wieku • rezerwat przyrody „Buczyna • chata z podcieniem szczytowym i krytą strzechą Pomorska” i 150-letni las • malowniczy przełom rzeki z widokiem na Pelplin Semlin bukowy • głazy narzutowe • panorama wsi z doliny Wierzycy (krajobraz pelplin – Ołtarz główny podgórski, leśny i jeziorny) Bazyliki Katedralnej 4

5 | pelplin Piesienica • gotycka, pocysterska Bazylika Katedralna z XIII wieku Z osiedleniem Cystersów pelplin – biblia gutenberga • Collegium Marianum, zabytkowe w Pelplinie wiąże się budynki katedralnej szkoły legenda o tym, jak „tumskiej i śpiewaczej” to osioł klasztorny • capella ante portam, XIV-wieczny wypuszczony z Pogódek gotycki kościół farny Bożego w dół Wierzycy na łaskę Dzisiejsze Grodzisko Owidz to pozostałość Ciała Sucumin losu, by wskazać miejsce po wczesnośredniowiecznej osadzie, • bogate eksponatami Muzeum pod budowę nowego którą założono na początku XI wieku. Diecezjalne z unikatową klasztoru, zatrzymał Gród ulokowano w dorzeczu Wierzycy, Madonną Szafkową się akurat w Pelplinie, w jednym z jej zakoli, około 2 kilometrów • jedyny w Polsce oryginalny zaryczał i nie ruszył dalej. na wschód od Starogardu Gdańskiego. egzemplarz Biblii Gutenberga „Bonum Est nos hic esse” Było to wówczas jedno z największych • Góra Jana Pawła II, wzniesienie = „Dobrze jest nam grodzisk, jakie powstały na Kociewiu. pamiętające papieską papieską tu być”, powiedział opat Wyniesiona na wysokość 12-18 metrów Mszę św. z 1999 roku Sumin Werner, każąc słowa parcela o dość regularnej, prostokątnej te umieścić na portalu powierzchni, ma długość 120 metrów jednego z wejść do i szerokość 50 metrów. Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu kościoła klasztornego. 5 pogódki – kościół św. piotra i pawła

16 17 2 | JEZIORO SUMIŃSKIE • nad zbiornikiem biegnie szlak ścieżka dydaktyczno- -ekologiczna joannitów 2 • przez jezioro przepływa rzeka długość szlaku: 48 km 1 Smela Podziel przejażdżkę przez 3 – odpoczywaj 3 | pelplin w trzech lokacjach, w których przed • gotycka, pocysterska Bazylika wiekami znajdowały się konwenty Katedralna z XIII wieku zakonne. Siły witalne możesz regenerować • Collegium Marianum, zabytkowe tak, jak przed wiekami bracia: wspólnie budynki katedralnej szkoły z towarzyszami (jazdy) lub samotnie „tumskiej i śpiewaczej” w kontemplacji. Pojoannicka podróż może Jezioro Sumińskie • capella ante portam, XIV-wieczny być dla Ciebie jak walka postu Czarnocin Jezioro gotycki kościół farny Bożego z karnawałem – radosny gwar miast miesza Płaczewo Ciała się z zadumaną ciszą kociewskiej refleksji, • bogate eksponatami Muzeum a przyroda nieujarzmiona z naturą, którą Diecezjalne człowiek próbuje okiełznać, by z niej z unikatową Madonną Szafkową czerpać energię. Czerp i Ty… Skarszewy – kościół wybudowany w 24 godziny • jedyny w Polsce oryginalny egzemplarz Biblii Gutenberga • Góra Jana Pawła II, wzniesienie Miejsca różnorakiej energii do 2 pamiętające papieską papieską pozyskania pomiędzy Skarszewami 2 | Czarnocin Mszę św. z 1999 roku a Tczewem • elektrownia wodna w Czarnocińskich Piecach, 1 | skarszewy uruchomiona w 1906 roku Bobowo • zamek Joannitów z XIII wieku na miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska • kościół św. Michała Archanioła z XIII-XIV wieku z wystrojem barokowym i w rokoko Bączek • kościół poewangelicki, neogotyk z końca XVIII Pierwsze wzmianki wieku o Skarszewach pochodzą • kościół zbudowany w 24 godziny z roku 1198, kiedy to swą (rekonstrukcja świątyni z 1741 roku; budowla siedzibę miał tu zakon pelplin – park biskupi od 2013 w Księdze Rekordów Guinnessa) Joannitów. Sprowadził • XIII-wieczne mury obronne z resztkami trzech baszt ich książę świecko- Grabowiec • rynek z XVII-wiecznym ratuszem i dwiema -lubiszewski Grzymisław. zabytkowymi kamieniczkami Krąg Nadał im wsie Równino • Jezioro Borówno z wodą I klasy czystości, (późniejsze Skarszewy), odwiedzany ośrodek wypoczynkowy Kamierowo, Czarocin oraz Szczodrowo. Książę udzielił także prawa połowu ryb i polowań na bobry na Wietcisie i Wierzycy. W zamian Żabno rycerze zobowiązali się strzec regionu przed 3 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu Prusami. Starogard gdański

18 19 3 | Starogard gdański • Muzeum Ziemi Kociewskiej ze zbiorami kultury szlak i sztuki regionalnej • kościół św. Mateusza z I poł. XIV wieku rumiankowy z panoramą grodu i malowidłem „Sąd ostateczny” skarszewy – Zamek Joannitów długość szlaku: 19 km 1 3 • neogotycki kościół św. Katarzyny z 1802 roku Noc Napoleońska z najwyższą wieżą w mieście Turystyczna rumiankowość to nie jedyny • jedyny w północnej Polsce pomnik Adama przejaw kolorowej flory w Gminie Mickiewicza 6 | lubiszewo i Jeziora Morzeszczyn. Najpiękniejsze z tych • pałac Wiechertów z II poł. XIX wieku lubiszewskie przejawów zostały utrwalone w haftach z neorenesansowo-barokową fasadą • gotycki kościół św. Trójcy z dziedzictwa Marii Wespy. Dziś ukwieca • staromiejskie mosty nad Wierzycą wraz 4 z I połowy XIV wieku ono mijane rowerem wiejskie przestrzenie z parkiem o wystroju XVIII-wiecznym – wzory migotają w świetle słońca • rynek z neogotyckim ratuszem i barokowym na przydrożnych świetlicach. Ich pędy • w najbliższym sąsiedztwie przenoszą turystów w niezwykłą historię 4 | szpęgawsk stoczono trzy bitwy: w 1306 Gminy Skórcz – miasta z zamierzchłej • w Lesie Szpęgawkim miejsce kaźni 7 tysięcy Kokoszkowy roku Władysław Łokietek antycznej przeszłości, która uwieczniona pomordowanych przez cały okres trwania przeciw Brandenburczykom, została na ptolemejskiej mapie. II wojny światowej rękami hitlerowskich w 1577 Jan Zaborowski dzierżążno Niemców potykał się z gdańskim • klasycystyczny pałac z końca XVIII wieku oddziałami, a w 1627 hetman Bez zbędnego pędu, bez pośpiechu • park podworski ze starodrzewiem oraz dom Ciecholewy Stanisław Koniecpolski kontra czas na snucie spokojnych z podcieniem frontalnym z połowy XIX wieku król szwedzki Gustaw Adolf rozmyślań pomiędzy kwiatami 2 | Morzeszczyn (obecnie szkoła) • miejsce pielgrzymek ze Morzeszczyna, a okruchami • jedyna w Polsce wieś o takiej źródłem cudownej wody zasianymi przez starożytność 2 nazwie 5 | jezioro zduńskie • od 1997 roku mieści się tu w Skórczu • Dąb Napoleona z gminnego Leśnictwo • zbiornik o charakterze rynnowym, z przepływającą sanktuarium Matki Boskiej herbu (przez około Boroszewo przez niego rzeczką Szpęgawą Pocieszenia 1 | Dzierżążno 300 lat stał w pobliskim • jedna z najstarszych wsi na Kociewiu Borkowie, legendą związany 7 | TCZEw • najstarsza parafia kociewska (kościół stał tu już był z cesarzem Francji, • ponad 150-letnie Mosty podobno w 1001 roku) Napoleonem, który podobno 5 Tczewskie, konstrukcje • obecnie gotycki kościół z drewnianą wieżą w 1807 roku miał pod nim z żelaza starsze niż Wieża Eiffl’a (wystrój głównie rokokowy, barokowe ołtarze wypoczywać po zwycięskiej • bulwar z nadwiślańską i feretrony, renesansowe ławy i chrzcielnica) bitwie) promenadą, przystanią • w latach 70-tych ubiegłego żeglarską i tarasem widokowym wieku działalność artystyczną Wędkowy • tczewska fara, kościół uprawiała tu rodzina Wespów Podwyższenia Krzyża Świętego z XIII-wieczną wieżą Maria Wespa wypracowała własny styl • Fabryka Sztuk, czyli miejsce kompozycji zrekonstruowanego haftu gdzie władzę sprawują prawie kociewskiego. Inspirowana przez dawne 6 wszystkie muzy wzornictwo doprowadziła do opracowania • Muzeum Wisły, jeden samodzielnych tek haftu, zwanego przez z niewielu na świecie rzecznych etnografów szkołą morzeszczyńską. obiektów muzealnych W hafcie tym występuje osiem Królów Las podstawowych kolorów: biały, słomkowy, żółty, pomarańczowy, czerwony, liliowy, Tczew – kościół podwyższenia 7 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu ciemno-niebieski, zielony. Krzyża Świętego morzeszczyn

20 21 3 | Skórcz • początki osadnictwa już 2000 lat przed nasza erą • groby skrzynkowe z wczesnej Majewo epoki żelaza • w wiekach od I do IV naszej ery położone przy biegu Szlaku Bursztynowego • najstarsza wspomniana przez historię miejscowość Kociewia (mapa Ptolemeusza z II wieku naszej ery – jako Scurgon) • układ urbanistyczny wsi lokowanej w XIV wieku • miejski ryneczek z opowiedzianą rzeźbami gryfa i szpaka miejscową Gąsiorki legendą • kamienno-ceglany kościół Wszystkich Świętych z połowy XIV wieku (wystrój barokowo- -rokokowy z XVII i XVIII wieku, kamienna chrzcielnica z XIV wieku

Stało się to dawno, dawno temu. Przed wieloma wiekami, gdy Skórcz był jeszcze małą zagubioną w dziczy osadą o nazwie Skorc. Przed jedną z drewnianych, pokrytych strzechą chat na skraju wioski bawiła się grupka małych dzieci. Gdy nikogo z dorosłych nie było w pobliżu, Kierwałd nagle i bez ostrzeżenia z pobliskich borów nadleciał ogromny drapieżny gryf. Uniósł w powietrze bezbronną dziewczynkę, która zaczęła płakać i krzyczeć o pomoc. Wtem lecący w stronę lasu potwór napotkał małego szpaka, który rozpoczął z nim walkę. Szpakowi udało się wyszarpnąć biedną dziewczynkę z pazurów gryfa i przegonił potwora w ciemne bory. Niestety okazało się, że w walce powietrznej o dziecko został śmiertelnie ugodzony przez drapieżnika. Wdzięczny lud osady Skorc postanowił na stałe wprowadzić do swego herbu podobiznę szlachetnego szpaka i złego gryfa. 3 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu

22 szlak tczewski długość szlaku: 80 km 3 1 Z wschodu na zachód lub odwrotnie – przed Tobą 80 km północnego pogranicza Kociewia do szczegółowego sprawdzenia. To przyjemne zadanie do wykonania niesie ze sobą możliwość prawidłowego rozpoznania wielowiekowych zabytków kultury. Są wśród nich: wzniesione w całości Głodowo z kamienia, zbudowane jedynie z drewna, skonstruowane z przytłaczającej ilości żelaza. Wiele kociewskiej wody upłynęło Dalwin od ich postawienia. Ta woda upływa nadal wokół nich, a nawet dokładnie pod nimi…

Oto krótka lista strategicznych 4 lokalizacji dla turystyki północnego Kociewia 3 | szczodrowo • jedyny na Kociewiu, 1 | TCZEw Sobowidz późnośredniowieczny • ponad 150-letnie Mosty Tczewskie, konstrukcje 3 | skarszewy drewniany kościółek z żelaza starsze niż Wieża Eiffl’a • zamek Joannitów z przełomu XV i XVI wieku • bulwar z nadwiślańską promenadą, przystanią z XIII wieku na miejscu • zabytkowy dom o konstrukcji żeglarską i tarasem widokowym wczesnośredniowiecznego Pałubin szkieletowej • tczewska fara, kościół Podwyższenia Krzyża grodziska • czterystuletni dąb, pomnik Świętego z XIII-wieczną wieżą • kościół św. Michała przyrody • Fabryka Sztuk, czyli miejsce gdzie władzę Archanioła z XIII-XIV wieku sprawują prawie wszystkie muzy z wystrojem barokowym 4 | POGÓDKI • Muzeum Wisły, jeden z niewielu na świecie i w rokoko • barokowy kościół św. Piotra rzecznych obiektów muzealnych 3 • kościół poewangelicki, i Pawła z lat 1701-1715 neogotyk z końca XVIII wieku Ewangelicki kościół w Skarszewach (wnętrze głównie rokokowe) • kościół zbudowany został zbudowany 1741 roku w jeden Stare Polaszki • kościół poewangelicki w 24 godziny (rekonstrukcja dzień. Była to konstrukcja budowana • kilka zabytkowych chat świątyni z 1741 roku; metodą pruską. Najpierw ustawiono • pałac podworski budowla od 2013 w Księdze szkielet z drewnianych belek, ściany • młyn XIX-wieczny Rekordów Guinnessa) później wypełniono cegłami. Ówczesny oraz resztki grodziska • XIII-wieczne mury obronne wojewoda i starosta skarszewski, Jakub wczesnośredniowiecznego z resztkami trzech baszt Narzyński, zgodził się na budowę • rezerwat przyrody „Buczyna • rynek z XVII-wiecznym protestanckiego kościoła pod warunkiem, Pomorska” i 150-letni las Mirowo ratuszem i dwiema że zostanie zbudowany w ciągu jednej Kościerzyna bukowy zabytkowymi kamieniczkami doby. W 2013 roku zbudowano dokładną • głazy narzutowe • Jezioro Borówno z wodą repliką świątyni. Wyczyn ten znalazł się • panorama wsi z doliny I klasy czystości, odwiedzany w Księdze Rekordów Guinnessa. Wierzycy (krajobraz tCZEW ośrodek wypoczynkowy podgórski, leśny i jeziorny)

24 25 JAK NAPOLEOŃSKI szlak ZWIADOWCA WYPATRUJ TRZY NAJWAŻNIEJSZE Napoleona PUNKTY ORIENTACYJNE długość szlaku: 48 km 1 1 | Nowe Przemierzając rowerem Kociewie, podczas • wschodnie skrzydło zamku spokojnych podjazdów, łagodnych zjazdów pokrzyżackiego z 1350 roku i po prostu na trasie, masz czas, by użyć • rynek miejski z bogatym swojej wyobraźni. Ponad 200 lat temu, zestawem kamienic w różnych te same co Ty różnice w wysokościach stylach terenów pokonywała armia cesarza Francji. • prawie nienaruszony charakter Tak samo jak tamci bohaterowie, wykaż się średniowiecznego miasta hartem ducha i korzystaj tu z roweru Gajewo • kościół farny św. Mateusza o każdej porze roku – lata u nas rześkie, z XIV wieku z niezwykłym a zimy łagodne... jak to w „Łagodnej malowidłem Wilgefortis na Krainie”. krzyżu • kościół pofranciszkański z gotycką kryptą z 1311 roku • cmentarz z kaplicą św. Jerzego, wzorowaną na świątyni jerozolimskiej Głodowo • przedmieście Rybaki z oryginalną zabudową drewnianą w stylu holenderskim

2 | Przewodnik • w pobliżu wsi znajduje się pomnik przyrody: dąb Leśnictwo szypułkowy pamiętający czasy Leśna Jania wojen napoleońskich nOWE – zamek 3 | Lipinki • na terenie wsi zachowały się dwie chaty w stylu holenderskim z XVIII w.

W początkach roku 1807 na Pomorzu trwała wojna francusko-pruska. Oddziały 2 polskie walczyły przeciwko zaborcy. Podpułkownik Józef Hurtig raportował Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu, że wysyła „patrol ku Gociewiu”. Ten fragment nOWE oficerskiego listu z 10 lutego 1807 roku wysłany z Nowego nad Wisłą jest pierwszym historycznym zapisem nazwy Regionu KOCIEWIE. Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu 3

27 Przed Tobą dwa szlak jeziora i dwie miejscowości, Św. rocha pomiędzy nim Twoje długość szlaku: 48 km 1 Kociewie 7

Niewiele kilometrów, ale wiele chwil 1 | osiek do rozmyślań. Św. Roch to ważna • neogotycki kościół św. Rocha w tych stronach emocjonalnie osoba z lat 1860-66, zbudowany dla mieszkańców. Tak naprawdę patron nie m.in. z polnych kamieni peregrynował tym szlakiem, „nie był nigdy • zabytkowe podcieniowe 7 | grabowo Kociewiakiem”. Jesteś na najlepszej drodze chaty z końca XIX wieku • we wsi znajduje się kościół z XVI wieku, którego – Ty możesz rzeczywiście przemierzyć mały 2 najstarsza część, prezbiterium, jest konstrukcji kawałek naszego regionu. A podczas jazdy 2 | Jezioro kałębie szachulcowej Twoje głębokie rozmyślania na pewno • największe jezioro na Kociewiu, zrodzą dobre emocje. Spędzisz miejsce zawodów jachtowych 8 | Bobowo tu odrobinę swego prawdziwego czasu i windsurfingowych • XIV- wieczny kamienno-ceglany kościół gotycki na rowerze, a „odrobinę bardziej będziesz św. Wojciecha z późnobarokowym wnętrzem 3 | Jezioro czarne Kociewiakiem”. 8 3 • zbiornik pochodzenia lodowcowego złożony z dwóch części połączonych kanałem starogard Gdański – kościół św. katarzyny 4 | skórcz • zachowany z XIV wieku układ przestrzenny ówczesnej wsi • kamienno ceglany kościół 9 | Starogard gdański 4 Wszystkich Świętych z połowy • Muzeum Ziemi Kociewskiej XIV wieku ze zbiorami kultury i sztuki • miejski ryneczek regionalnej z opowiedzianą rzeźbami sTAROGARD gDAŃSKI • kościół św. Mateusza z I poł. – Pałac Wiechertów miejscową legendą XIV wieku z panoramą grodu i malowidłem „Sąd ostateczny” Dąbrówka 5 | czarnylas • neogotycki kościół • kościół z XIV wieku, który św. Katarzyny z 1802 roku skórcz został wybudowany przez z najwyższą wieżą w mieście 5 Krzyżaków, w całej świątyni Pałac wybudowany został w 1882 roku • jedyny w północnej Polsce mieszają się style gotycko- dla rodziny Wiechertów, bogatych pomnik Adama Mickiewicza barokowy i renesansowy mieszczan. Budynek składa się z dwóch • pałac Wiechertów z II poł. XIX części. Jedno skrzydło zbudowane jest wieku z neorenesansowo- 6 | pączewo z czerwonej cegły, a jego najciekawszy -barokową fasadą • kościół gotycki z XIV wieku element to brama wjazdowa przywodząca • staromiejskie mosty nad (wystrój późnogotycki na myśl starożytne łuki triumfalne. Drugie Wierzycą wraz z parkiem i późnobarokowy, budowla skrzydło to reprezentacyjny, bogato • rynek z neogotyckim 6 z cegieł i polnych kamieni) zdobiony, neorenesansowy budynek. ratuszem oraz zabytkowe figury na Jego fasada jest fantazyjnie zdobiona cmentarzu parafialnym postaciami, zwierzętami i elementami typowymi dla antyku. 9 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu starogard Gdański

28 29 2 | bolesławowo 6 | jezioro sumińskie szlak • zabytkowe zabudowania • położone 10 km na dworsko-parkowo-folwarczne południowy-zachód jeziorny od Starogardu Gdańskiego długość szlaku: 69 km 3 | jezioro godziszewskie 1 5 • nieopodal niego znajduje 7 | szteklin Tak bardzo jeziorna, że może by Ci się się doskonale zachowane • wyjątkowy zabytek ziemi przydał i rower wodny? Pomyśl nad tym grodzisko zwane starogardzkiej, szlachecki poważnie,a tymczasem z perspektywy „Czaplą Szwedzką”, relikt dworek modrzewiowy roweru tradycyjnego, z niego i z brzegów wczesnośredniowiecznej z 1827 roku zobacz sześć z ważnych jezior kociewskich. 2 budowli Rokocin • park podworski ze jezioro kałębie Pomiędzy tymi miejscami istoty natury starodrzewiem kociewskiej, istota jej kultury prezentująca się w zabytkowych miejscach. Historia 8 | jezioro przeplatana z przyrodą, natura zmieniająca 4 | jezioro zduńskie borzechowskie się w cywilizację, średniowieczna przeszłość Obozin • zbiornik o charakterze rynnowym, Sumin • w jego pobliżu zabytkowe zmieniająca się w XXI-wieczną turystykę. z przepływającą przez niego rzeczką Szpęgawą resztki fundamentów zamku krzyżackiego, słabo zachowane 5 | Starogard gdański okopy szwedzkie z XVII wieku • Muzeum Ziemi Kociewskiej ze zbiorami kultury (zachodnia strona jeziora) 6 Trzcińsk i sztuki regionalnej • kościół św. Mateusza z I poł. XIV wieku 9 | rzeka wda z panoramą grodu i malowidłem „Sąd • zwana też Czarną Wodą ostateczny” to centrum kociewskiej • neogotycki kościół św. Katarzyny z 1802 roku aktywnej turystyki kajakowej 3 7 z najwyższą wieżą w mieście • jedyny w północnej Polsce pomnik Adama Mickiewicza skarszewy • pałac Wiechertów z II poł. XIX wieku z neorenesansowo-barokową fasadą Ciecholewy 8 • staromiejskie mosty nad Wierzycą wraz Oprócz sześciu jezior na tym z parkiem szlaku możesz zobaczyć • rynek z neogotyckim ratuszem

1 | skarszewy Szpęgawsk Lubichowo • Zamek Joannitów z XIII wieku na miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska • kościół św. Michała Archanioła z XIII-XIV wieku z wystrojem barokowym i w rokoko • kościół poewangelicki, neogotyk z końca 4 Wilcze Błota XVIII wieku • kościół zbudowany w 24 godziny (rekonstrukcja świątyni z 1741 roku; budowla od 2013 w Księdze Rekordów Guinnessa) • XIII-wieczne mury obronne z resztkami trzech baszt Rywałd 9 • rynek z XVII-wiecznym ratuszem i dwiema zabytkowymi kamieniczkami • Jezioro Borówno z wodą I klasy czystości, jezioro sumińskie odwiedzany ośrodek wypoczynkowy

30 31 szlak

borowiacki 1 Wda długość szlaku: 65 km

Wjedź w przestrzeń pełną krystalicznego tlenu, a czeka Cię relaks w naturalnie napowietrzanym otoczeniu. W pełnych jezioro kałębie namacalnego już smogu miastach nowoczesnego świata, otwierane są coraz Wdecki Młyn to bardziej cudaczne (lecz, co gorsza, coraz Kopytkowo 10 | Rezerwat Czapli Wierch, Zdrójno, częściej niezbędnie potrzebne) gabinety Krzywe Koło w pętli Wdy pozwalające przetrwać człowiekowi • urozmaicona fauna okolicznych lasów: czaple, w ciągle przyśpieszającej egzystencji XXI SMĘTOWO gRANICZNE – kościół Ciała i Krwi Pańskiej żurawie, sarny a nawet łoś 12 | jezioro kałębie wieku. Wśród nich są i budki z maskami • największe jezioro sączącymi w zatrute płuca dwuatomowy 11 | jezioro słone na Kociewiu, miejsce izotop tlenu, którego brak na „nieświeżym • malowniczo położony zbiornik, przy którym 10 zawodów jachtowych powietrzu” dookoła. A tutaj oddychasz Wodór, tlen, ich znajduje się rezerwat Czapli Wierch i windsurfingowych pełną piersią i czujesz, jak z każdą chwilą Leśna Jania połączenie oraz tu spędzoną wracasz „do siebie”. inne atrakcje na tym 13 | osiek rowerowym szlaku • neogotycki kościół św. Rocha z lat 1860-66, zbudowany 1 | Smętowo graniczne Jezioro Kałębie jest największym jeziorem m.in. z polnych kamieni • gmach poczty z 1900 roku

Kociewia, dlatego często jest określane Cisiny • zabytkowe podcieniowe • kościół neogotycki z 1904 mianem „Morza Kociewskiego”. Nad chaty z końca XIX wieku roku Leśnictwo brzegiem jeziora znajdują się fragmenty Leśna Jania • w pobliżu Smętowa znajdują murów i kamiennych fundamentów zamku się pałace i parki podworskie krzyżackiego. Zamek ten swego czasu (Rynkówka, Kopytkowo) był niedużą budowlą o nieregularnym kształcie, zbudowaną na wyspie. Z czasem 2 | osiek jednak Kałębie ewoluowało i obecnie • neogotycki kościół św. Rocha 11 zamek znajduje się na małym półwyspie z lat 1860-66, zbudowany położonym w pobliżu północnego brzegu m.in. z polnych kamieni jeziora. 2 • zabytkowe podcieniowe chaty z końca XIX wieku

Bory Tucholskie są jednym z największych kompleksów leśnych w Polsce. Wśród 12 przeważającej w drzewostanie sosny występują dęby, graby, osiki, brzozy, cisy, a w bogatym podszyciu obfitość grzybów i jagód. W Borach Tucholskich zachowały się również fragmenty pierwotnej puszczy, Dobry Brat stanowiska reliktowych roślin, rzadkich już w Polsce gatunków ptaków i zwierząt (orzeł bielik, głuszec, żuraw, czapla siwa, wydra). 13 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu

32 33 3 | jezioro kałębie • największe jezioro na Kociewiu, miejsce zawodów jachtowych i windsurfingowych

4 | jezioro słone Leśnictwo 7 Kałębnica • malowniczo położony zbiornik, przy którym znajduje się rezerwat Czapli Wierch

Skórzenno Starzyska kASPARUS

jEZIORO kAŁĘBIE 5 | czapli wierch Skrzynia • stary bór sosnowy o naturalnych charakterze • kolonia czapli siwej w koronach drzew • ponad 200-letnie okazy dendrologiczne 7 | osieczna • kościół z 1920 roku, a obok niego znajduje się urocza aleja brzozowa 4 • atrakcją jest tradycyjne, drewniane budownictwo kociewsko-lasackie • aktywnych gości przyciąga tu turystyka myśliwska Zimne Zdroje • w okolicznych lasach występuje rzadki gatunek ptaka — chronionego głuszca 8 | czarna woda 6 | kasparus • centrum całorocznego 5 • wyjątkowa, kociewska kajakarstwa zabudowa wiejska • wystawa przyrody Borów o charakterze zabytkowym Tucholskich i Doliny Rzeki • neogotycki, drewniano- Wdy -ceglany kościół ryglowy • Karczma „Ostoja” — z początku XX wieku restauracja i galeria sztuki • zabytkowa, drewniana • głaz narzutowy w korycie 6 plebania o konstrukcji rzeki Wdy wieńcowej z połowy XIX stulecia • nad jeziorami Brzezinek 8 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu i Cisinek siedliska bobrów

34 35 szlak Droga Połomska 1 3 długość szlaku: 30 km

Nieważne, z której strony przyniesie Cię Twój rower – ważne, byś spędził czas w naszym kociewskim kurorcie. To perła krajobrazowa Borów Tucholskich, Śliwice – replika gROTy z lourdes a wszystko, co ją otacza z jednej i z drugiej strony szlaku, to kociewska, krajobrazowa masa perłowa. Po niedługim 3 | osieczna czasie z najdłuższej nadjeziornej plaży • kościół z 1920 roku, a obok niego znajduje się w naszym regionie trafisz do kociewskiego urocza aleja brzozowa zagłębia grzybowego – okolice Osiecznej • atrakcją jest tradycyjne, drewniane budownictwo w odpowiedniej porze roku „stoją kociewsko-lasackie kapeluszami”. Zdradziliśmy Ci dwie • aktywnych gości przyciąga tu turystyka myśliwska niespodzianki – trzecią, nazwę trasy, odkryj • w okolicznych lasach występuje rzadki gatunek sam, gdy będziesz nią jechał. ptaka − chronionego głuszca

To, co po środku, już poznałeś, Młynki poznaj więc również początek i koniec przejażdżki Od 1908 roku obok głównego wejścia Łoboda do parafialnego kościoła pod wezwaniem 1 | lubichowo św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Śliwicach, • kościół z lat 1930-1931 z wystrojem stoi unikalna grota, którą pobudowano barokowym i rokokowym, do którego zbiorów ku czci Matki Bożej. Uczyniono to należy kielich z 1585 roku oraz stara drewniana w pięćdziesiątą rocznicę objawienia się figura Madonny w ołtarzu głównym jej w Lourdes. Głównym inspiratorem, • pomnik Jana Pawła II na przykościelnym placu który doprowadził do powstania groty 4 | Śliwice • centrum wsi o miejskim charakterze, w Śliwicach – na wzór tej z Francji – był • nowy kościół parafialny zabudowane stylowymi kamieniczkami ksiądz Stanisław Sychowski, administrator św. Katarzyny Aleksandryjskiej z I połowy XX wieku miejscowej parafii w latach 1896-1916. (na miejscu drewnianej • siedziba nadleśnictwa, budynek z końca świątyni) z renesansowymi XIX wieku dzwonami i barokowymi ołtarzami pochodzi z 1833 2 | ocypel roku • oryginalny styl drewnianych zabudowań • ruiny ewangelickiego zboru (skrzyżowanie ludowej chaty z miejskim zbudowanego w roku 1897 domem z końca XIX wieku) • replika groty z Lourdes, 2 • współczesny kościół z pomnikiem Jana pobudowana w 1908 roku Pawła II • jezioro Wielki Ocypel z najdłuższą nadjeziorną plażą na Kociewiu Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu oCYPEL 4 • urozmaicona fauna okolicznych lasów

36 37 Oto po kolei szlak wszystkie paciorki kociewskich atrakcji starościński rozsianych długość szlaku: 44 km 1 na 44 kilometrach Wirty

Choć nazwa szlaku nawiązuje do siedziby 1 | jezioro sumińskie starostów na wyspie borzechowskiego • położone 10 km Borzechowo jeziora, to trasę tę moglibyśmy na południowy-zachód z powodzeniem nazwać drugą częścią od Starogardu Gdańskiego Jeziornej. Pięć nie byle jakich jezior na nią Szteklin – dworek modrzewiowy nanizanych tworzy ciąg wodnych oczek 2 | jezioro Twardy Dół niczym koraliki lub perły. Jeśli nie na Borzechowskie jeziora, to zwróć kierownicę na sakralne • w jego pobliżu zabytkowe Sumin pamiątki kociewskich miejscowości resztki fundamentów 4 | jezioro Niedackie 4 albo skończoną piękność natury zamku krzyżackiego, słabo • przepływowe jezioro rynnowe o wyjątkowej współkształtowanej przez dłonie człowieka. zachowane okopy szwedzkie klasie czystości Wody, budowle, aromaty – jedna droga, z XVII wieku (zachodnia • nad jego brzegiem ośrodek wczasowy jedno Kociewie, a trzy stany skupienia. strona jeziora) Łążek 5 | kaliska • kościół z 1910 roku o detalach neogotyckich • zabytkowe osiedle tartaczne Bytonia • park kolejowy

kaliska 6 | płociczno Radziejewo • na terenie miejscowości dwa małe jeziora: Strych Płociczno Małe i Płociczno Duże 7 | jezioro wygonin • jego okolice to pogranicze 5 trzech regionów Pomorza: Kociewia, Kaszub i Borów Tucholskich kaliska • obszar chronionego Cis krajobrazu 2

8 | stara kiszewa • neogotycki kościół św. Cieciorka Początki Arboretum w Wirtach datuje się Marcina z 1891 roku na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte • jedna z najpiękniejszych XIX w. Obszar o powierzchni 46,32 ha na Kociewiu kapliczka WIRTY został zagospodarowany jako ogród 6 nasłupowa z figurą św. Jana dendrologiczny. Bogata kolekcja drzew Nepomucena (przy moście i krzewów liczy ponad 700 gatunków, na Wierzycy) z których większość stanowią rośliny 3 | Arboretum wirty • atrakcją etnograficzną 3 egzotyczne. Jest to jedyny tego typu • najstarszy w Polsce ogród 7 jest kilka starych chat obiekt na Pomorzu Gdańskim, a niektóre dendrologiczny założony z występujących tu roślin to największe w 1875 roku z wyjątkowymi okazy w całej Polsce. odmianami roślin polskich Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu WIRTY i egzotycznych 8

38 39 szlak starogardzki długość szlaku: 64 km 1

Współczesny świat pędzi obok Ciebie często jak szalony – tak, jak na przykład, po drodze krajowej nr 22. Skoro trzymasz w dłoniach nasz przewodnik turystyki rowerowej, to mamy nadzieję, że pragniesz inaczej od kawalkady pojazdów. Przygotowaliśmy dla Ciebie alternatywę. czersk – Kościół św. Marii Magdaleny Niech inni jadą jak wszyscy, Ty pojedź „pod prąd” – gdzieś jest harmider, który Ciebie nie dotyczy, Ciebie dotyka kociewska turystyka rowerowa. Inni muszą zwalniać 2 | czarna woda o przepisowych 50 km/h, a Ty możesz • centrum całorocznego Będźmierowice równym, wybranym tylko przez Ciebie kajakarstwa tempie samodzielnie przemierzyć 64 km • wystawa przyrody Borów Szlaku Starogardzkiego. Tucholskich i Doliny Rzeki Wdy • Karczma „Ostoja” — Pięć miast i miejscowości restauracja i galeria sztuki Kociewia, które kierowcy widzą • głaz narzutowy w korycie tylko zza szyby rzeki Wdy • strefa otulinowa parków 1 | czersk krajobrazowych: Wdeckiego • neogotycki kościół św. Marii Magdaleny oraz Tucholskiego z początku XX wieku • cenne zabytki sakralne we wnętrzu: ołtarz Łąg z obrazem Hermana Hana, kropielnica z XII i XIII wieku (pozostałość pierwszej, czerskiej świątyni)

41 Cegielnia Pinczyn

Bartel Wielki sTAROGARD gDAŃSKI

5 | Starogard gdański • Muzeum Ziemi Kociewskiej ze zbiorami kultury i sztuki regionalnej 3 • kościół św. Mateusza z I poł. XIV wieku 4 | zblewo z panoramą grodu i malowidłem „Sąd • tzw. kasary, czyli podobno ostateczny” zabudowania wojsk • neogotycki kościół św. Katarzyny z 1802 roku napoleońskich z najwyższą wieżą w mieście • kościół neogotycki z lat • jedyny w północnej Polsce pomnik Adama 1879-1880 Mickiewicza Cieciorka • ciekawostką • pałac Wiechertów z II poł. XIX wieku geomorfologiczną jest głaz z neorenesansowo-barokową fasadą Semlin narzutowy o obwodzie • staromiejskie mosty nad Wierzycą wraz 3,5 metra zwany „Skamieniałą z parkiem Owczarką” • rynek z neogotyckim ratuszem 3 | kaliska • kościół z 1910 roku o detalach neogotyckich Kazub • zabytkowe osiedle tartaczne • park kolejowy

Cis

4 sTAROGARD gDAŃSKI

5 Jakieś info ogólnewww.kociewie.eu zblewo zblewo

42 43 szlak kaliski Imprezy rowerowe na kociewiU długość szlaku: 21 km 1

Zielona linia szlaku krzyżuje się z błękitną Rowerowy Rajd Gwiaździsty wstęgą rzeki… choć prawdę pisząc ta rzeka Rusza zawsze w ostatnią niedzielę maja z pięciu gmin Powiatu to Wda, zwana inaczej Czarną Wodą. Tczewskiego. Tczew, Subkowy, Pelplin, Gniew i Morzeszczyn kALISKA Tak czy inaczej licząc, masz już w oczach zmierzają na rekreacyjny festyn na Nizinie Walichnowskiej. Kręcą trzy kolory Kociewia. Resztę z palety się koła, wirują szprychy, a w wszyscy promienni promieniście z pewnością uzbierasz, korzystając spotykają się rok w rok od wielu już edycji. z naszej ostatniej propozycji rekreacji Klaniny 2 | jezioro czechowskie rowerowej. Wszystko zacznie się i skończy • przepływowe zbiornik Zawsze w ostatnią niedzielę maja! w niewielkich miejscowościach naszego wytopiskowy o intensywnie www.powiat.tczew.pl regionu, lecz pomiędzy nimi przemierzysz zalesionej linii brzegowej kontrastujący ogrom połaci Borów Tucholskich. Z Kalisk do Osiecznej najlepiej 3 | kaliska Kociewsko-Powiślański Rajd Rowerowy na rowerze i z naszym przewodnikiem. • kościół z 1910 roku W roku 2015 po raz pierwszy odbędzie się Rajd, który ma aktywnie Młyńsk o detalach neogotyckich łączyć Kociewie z Powiślem. Data imprezy nawiązuje do rocznicy • zabytkowe osiedle tartaczne otwarcia mostu Opalenie-Kwidzyn, który zgodnie z swoim hasłem Oto parę dodatkowych • park kolejowy promocyjnym, „przekracza granice, łączy regiony”, a dzięki temu, w łatwy szczegółów z przeglądu i szybki sposób można poznać atrakcje leżące po drugiej stronie Wisły. rowerowej drogi Kaliska- -Osieczna Ostatni weekend lipca! www.rowery.kociewie.eu 1 | osieczna 2 W Gminie Osieczna • kościół z 1920 roku, a obok niego znajduje się corocznie odbywają się urocza aleja brzozowa Mistrzostwa Świata KOCIEWSKO-BOROWIACKI RAJD ROWEROWY • atrakcją jest tradycyjne, drewniane na Kociewiu w Kapele. Od kilkunastu lat, zawsze w pierwszej połowie sierpnia po budownictwo kociewsko-lasackie Jest to gra indywidualna, pograniczu kociewsko-borowiackim krąży przez dwa dni peleton • aktywnych gości przyciąga tu turystyka w której uczestniczy miłośników aktywnego spędzenia czasu na dwóch kółkach. Podczas myśliwska od 4 do 7 zawodników. dwóch wakacyjnych dni na Kociewiu uczestnicy mają okazję poznać • w okolicznych lasach występuje rzadki gatunek Iwiczno Czas trwania rozgrywek często nieznane zakątki Regionu. Mają na to dwie doby i około 100 km. ptaka − chronionego głuszca to 30 minut. Na początku losowo Zawsze drugi weekend sierpnia! wybiera się kapelmistrza www.rowery.kociewie.eu wyposażonego w czapkę (którą rzuca w zawodnika). Zawodnik Maratony MTB Grupy Kolarskiej Starogard Gdański Piece ma za zadanie rzucić Kociewie Szlakiem to wyczynowe pętle wokół bliskich Stolicy kamieniem w stożek Kociewia jezior. Krótszy i dłuższy dystans do wyboru oraz również kamienny (ułożony mała, bezpieczna pętelka, na której mogą przejechać się dzieciaki z 5 płaskich kamieni), pod opieką rodziców. Kociewie Kołem to maraton szosowy z jazdą w taki sposób aby górą i dołem. Cudowna trasa – zakaz jazdy na golasa! go rozbić. W grze wygrywa ten, kto był Pierwsze dni lata i pierwsze dni jesieni! 3 kapelmistrzem najkrócej. www.gkstg.pl

44 45 smacznego na kociewiu Restauracja KOLUMNOWA Gościniec KONOPIELKA / Ośrodek Wypoczynkowy METRIX ul. Zamkowa 3 / 83-140 Gniew Osiedle Dębowe 4 / 83-210 Zblewo ul. Szkolna 14 / 83-241 Ocypel Restauracja HOT PAPER tel. 58 535 25 37, 58 535 21 62 tel. 58 532 13 85 / www.konopielka.com tel. 58 582 13 12, 600 359 283 ul. Topolowa 5 / 83-110 Tczew www.zamek-gniew.pl www.metrixocypel.pl tel. 58 532 53 80 / www.hotpaper.com.pl Moja Weranda Kawiarnia MARYSIEŃKA Gołębiewo Średnie 54 / 83-033 Sobowidz Ośrodek Wypoczynkowy REN Bar mleczny KOCIEWIAK / ul. Piłsudskiego 10 / 83-140 Gniew tel. 58 682 83 78 / www.moja-weranda.pl ul. Wczasowa 32 / Iwiczno / 83-261 Piece ul. Mickiewicza 18 / 83-110 Tczew tel. 58 535 23 24 tel. 58 560 96 86, 605 847 620 / www.iwiczno.pl tel. 665 991 919 / www.kociewiak.eu Restauracja Stylowa / Pizzeria ARKADA ul. Wojska Polskiego 83 A / 86-100 Świecie Centrum Rehabilitacyjno-Rekreacyjne Bar orientalny SAI-GON Pl. Grunwaldzki 9 / 83-140 Gniew tel./fax 52 331 19 54 / www.restauracjastylowa.pl DOBRY BRAT / ul. Mickiewicza 12 / 83-110 Tczew tel. 58 535 38 36 Dobry Brat 12 / 83-221 Osiek tel. 58 777 55 55 Restauracja KARCZMA ŚWIECKA tel. 58 582 12 21 / www.dobrybrat.pl Zajazd Solecki ul. Wojska Polskiego 10 / 86-100 Świecie CAMARGO ul. Sambora 19 / 83-130 Pelplin / tel. 58 536 17 44 tel. 52 333 05 81 Ośrodek Wypoczynkowy JEZIORNIK ul. Gdańska 33 / 83-110 Tczew Jeziornik / 83-224 Borzechowo tel. 58 531 22 33, 501 553 551 Karczma KOCIEWSKA Restauracja Jaśmin tel. 58 588 52 89, 602 305 805 www.camargo.tczew.pl Szpęgawsk / ul. Starogardzka 2 ul. Ks. Kard. Wyszyńskiego 15 / 86-100 Świecie www.borzechowo.pl 83-200 Starogard Gdański / tel. 58 562 14 73 tel. 52 331 12 15 Restauracja POD ORŁEM www.karczma-kociewska.pl Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowo- ul. Gdańska 49 / 83-110 Tczew / tel. 58 531 52 69 Pizzeria LUCKY LUCK -Rehabilitacyjny TWARDY DÓŁ / Karczma POD WYGODĄ / ul. Wojska Polskiego 83/1 / 86-100 Świecie Twardy Dół / 83-224 Borzechowo Restauracja PRZYSTAŃ Sumin 57 / 83-200 Starogard Gdański tel. 52 331 41 41 / www.llpizza.pl tel. 58 588 43 65, 513 036 539 ul. Nad Wisłą 6 / 83-110 Tczew tel. 58 562 10 10 / www.karczma.esite.pl www.twardydol.pl tel. 605 120 050 / www.przystan.tcz.pl Kawiarnia ZAMKOWA Restauracja OGRÓDEK Pl. Zamkowy 3 / 86-170 Nowe / tel. 697 210 890 Ośrodek Turystyczno-Wypoczynkowy / Kawiarnia MOCCA ul. Lubichowska 82 / 83-200 Starogard Gdański Borówno Wielkie / 83-250 Skarszewy Plac Hallera 20 / 83-110 Tczew tel. 58 561 40 82 / www.ogrodek.pl Kawiarnia ROMA tel. 58 588 22 00, 588 07 00 / www.skarszewy.pl tel. 58 777 56 63 / www.mocca.home.pl ul. Wojska Polskiego 1 / 86-170 Nowe Restauracja ANDRZEJOWA CHATA tel. 52 332 75 72 Ośrodek Wypoczynkowo-Szkoleniowy DEWAJTIS Restauracja RISTO CAFE ul. Browarowa 7 / 83-200 Starogard Gdański Kamierowo 5 / 83-250 Skarszewy Wojska Polskiego 11 / 83-110 Tczew tel. 58 562 46 09 / www.andrzejowachata.pl tel. 58 588 06 74 / www.dewajtis.obitur.pl tel. 58 777 44 74 / www.ristocafe.pl wypoczynek na kociewiu Restauracja GALERIA SMAKÓW Dom Wczasów Dziecięcych Restauracja HACJENDA ul. Kanałowa1 / 83-200 Starogard Gdański Ośrodek Wypoczynkowo-Rekreacyjny JUBILAT Wygonin 18 / 83-430 Stara Kiszewa ul. Armii Krajowej 50 / 83-110 Tczew tel. 58 562 34 11 / www.galeria-smakow.com ul. Wczasowa 29 / 83-241 Ocypel tel. 58 687 63 67 / www.wygonin.pl tel. 58 777 56 02, 503 101 445 tel. 58 582 13 26, 600 311 797 www.hacjenda.tczew.pl Restauracja BŁĘKITNY ANIOŁ www.ocypel.alpha.pl Ośrodek Wczasowy EUROPARK ul. Kościuszki 27 / 83-200 Starogard Gdański Osiny 25/4 / 86-170 Nowe / tel. 52 332 84 24 Pizzeria PARASOLKA / tel. 58 561 01 98 Ośrodek Wypoczynkowy MLECZARZ / ul. Kościelna 3 / 83-110 Tczew ul. Szkolna 16 / 83-241 Ocypel / Ośrodek Rekreacyjno-Wypoczynkowy PROMYK tel. 58 532 02 95, 512 445 883 Karczma OSTOJA / tel. 58 582 13 93, 604 641 876 ul. Topolowa 7 / 86-151 Tleń / tel. 52 333 98 36 www.pizzeriaparasolka.com ul. Starogardzka 23a / 83-262 Czarna Woda www.mleczarz-ocypel.pl www.promyk-wypoczynek.pl tel. 58 587 81 72 / www.galeriaostoja.republika.pl Restauracja ZAGRODA KOCIEWSKA Ośrodek Wypoczynkowy JASZCZURKA / RANCZO UROCZYSKO / ul. Skarszewka 8 / 83-209 Godziszewo Restauracja ZAMKOWA ul. Turystyczna 3 / 83-241 Ocypel Wielgłowy, ul. Pelplińska 1a / 83-120 Subkowy tel. 58 588 16 90 / www.zagrodakociewska.pl Pl. Zamkowy / 83-250 Skarszewy tel. 58 582 38 90, 608 523 230 tel. 690 005 878, 606 377 994 tel. 58 588 25 80 / www.restauracja-zamkowa.eu www.ow-jaszczurka.com.pl www.ranczo.tczew.pl

46 47 Agroturystyka Z KOPYTA Pałac Marysieńki / CARINA Pensjonat POD ABAŻUREM Szczerbięcin 12 / 83-113 Turze / tel. 509 574 224, Pl. Zamkowy 2 / 83-140 Gniew al. Solidarności 19 / 83-110 Tczew Nicponia 6 / 83-140 Gniew 505 476 469 / www.stajniazkopyta.pl tel. 58 535 25 37, 58 535 38 80 tel. 58 531 51 88 / www.hotel.tczew.pl tel. 58 535 35 00 / www.podabazurem.pl www.zamek-gniew.pl Agroturystyka MACIEJÓWKA Hotel OSiR Rekord Zajazd GNIEWKO ul. J. Czyżewskiego 31 / 83-136 Opalenie Hotel NAD WISŁĄ / ul. Olimpijczyków Starogardzkich 1 Rakowiec 108 / 83-135 Mała Karczma tel. 58 535 18 11 / www.maciejowka.net ul. Makowa 7 / 83-110 Tczew 83-200 Starogard Gdański tel. 58 535 15 27 / www.gniewko.com.pl tel. 58 531 05 63 tel. 58 562 40 05 / www.osir.com.pl Agroturystyka Pod Jeleniem www.hotelnadwisla.com.pl Wyższe Seminarium Duchowne Wirty 1 / 83-224 Borzechowo Hotel HUBERTUS Pl. Mariacki 7 / 83-130 Pelplin / tel. 58 536 16 64 tel. 509 144 375 / www.podjeleniem.info Hotel BACHUS Rokocin / ul. Pelplińskiego 8 www.seminarium.pelplin.diecezja.org ul. Mickiewicza 21 / 83-200 Starogard Gdański 83-200 Starogard Gdański Kwatera agroturystyczna tel. 58 562 30 23 / www.hotelbachus.pl tel. 58 563 09 82 / www.hubertus.pl Schronisko młodzieżowe Zespół Szkół Nr 1 A. Pozorski / Dunajki 2 / 83-260 Kaliska / tel. 58 588 94 95 ul. Sambora 5 / 83-130 Pelplin Hotel GRAMBURG Pokoje gościnne PIASKOWA tel. 58 536 17 68, 608 276 712 Gościnna zagroda DWA KASZTANY ul. Chojnicka 21a / 83-210 Zblewo ul. Piaskowa 3 / 83-110 Tczew Pałubin 25 / 83-430 Stara Kiszewa tel. 58 588 45 47, 501 620 119 tel. 58 531 44 74 / [email protected] Zajazd REN tel. 58 680 42 68, 728 158 649 / www.dwakasztany.pl www.hotel-gramburg.pl ul. Skarszewska 5 / 83-200 Starogard Gdański Hotelik przy Zespole Szkół tel. 58 562 59 48 / www.ren.com.pl Kwatera Agroturystyczna Hotel WROTA KASZUB / Ekonomicznych / B. Pietras / ul. Kwiatowa 11 / 83-221 Osiek ul. Konarzyńska 16 / 83-430 Stara Kiszewa ul. Gdańska 17a / 83-110 Tczew Pensjonat KRĘGSKI MŁYN tel. 58 582 11 50, 695 111 903 tel. 58 687 64 26 / www.wrotakaszub.pl tel. 58 531 47 98 / www.hotel.zse.tcz.pl Krąg 3 / 83-200 Starogard Gdański tel. 58 562 05 55 / www.kremlyn.pl Gospodarstwo agroturystyczne EDEN Hotel VISTULA Zajazd ROMA D. J. Trochowscy / Kozłowo 37 / 86-100 Świecie ul. Bydgoska 1 / 86-100 Świecie ul. Rokicka 11 / 83-110 Tczew Rezydencja LEŚNA tel. 721 133 163, 782 718 106 tel. 52 332 40 01 / www.vistula-hotel.pl tel. 58 531 10 21, 509 468 452 / www.zajazdhotel.pl Jabłówko 45 / 83-212 Bobowo www.eden-kozlowo.pl tel. 58 562 18 08 Hotel DOWHAŃ Villa LEŚNE USTRONIE www.rezydencjalesna.pl Gospodarstwo agroturystyczne HUZAR ul. Tczewska 9 / 86-170 Nowe ul. Sosnowa 32 / 83-120 Lubiszewo ul. Kniatek 24 / 86-170 Nowe tel. 52 332 72 73 / www.hoteldowhan.tfirma.pl tel. 512 117 904 / www.lesne-ustronie.pl Hotel MAGDALENA tel. 605 211 018 / www.huzarnowe.cba.pl ul. Wojska Polskiego 112 / 86-100 Świecie Hotel ZDROJEWO Jabłoniowy Dworek KOCIEWIE tel. 52 331 11 46 Gospodarstwo agroturystyczne Zdrojewo 99 / 86-170 Nowe ul. Długa 41 / Malenin / 83-111 Miłobądz B. J. Puchowscy / Stary Tartak 3 / 86-150 Osie tel. 52 332 80 67 / www.hotelzdrojewo.pl tel. 58 536 94 40 / www.jabłoniowydworek.pl Internat Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych tel. 52 332 95 29, 604 821 418 ul. Wojska Polskiego 149 / 86-100 Świecie www.agropuchowscy.glt.pl Hotel NA WZGÓRZU Zamek RYNKÓWKA tel. 52 331 16 96 ul. Krasickiego 10 / 83-140 Gniew Rynkówka 1 / 83-230 Smętowo Graniczne Agroturystyka NAD STAWEM tel. 58 535 24 45 / www.hotel-nawzgorzu.pl tel. 52 332 84 29, 604 467 026 Motel LUBAŃSCY Wycinki 8A / 83-221 Osiek www.zamekrynkowka.com ul. Szosa Gdańska 22 / 86-133 Górna Grupa tel. 58 582 93 25, 691 856 632 Hotel LINK tel. 52 332 55 82 / www.lubanscy.prv.pl ul. Jagiellońska 55E / 83-110 Tczew Zajazd KRASNAL tel. 58 562 14 48, 510 331 363 Fletnowo 51a / 86-134 Dragacz SAMOTNIA NAD WDĄ dobranoc na kociewiu www.linkhotel.pl tel. 52 332 56 62, 604 441 330 ul. Bydgoska 2 / Tleń / 86-150 Osie www.zajazd-krasnal.pl tel. 52 333 96 00 / www.przystanektlen.pl Hotel Rycerski / Hotel NAD WIERZYCĄ / Pl. Zamkowy 2 / 83-140 Gniew Pl. Tumski 1 / 83-130 Pelplin Dormitorium Zamkowe / tel. (58) 535 38 80, 535 25 37 tel. 58 536 19 49 / www.hotel.pelplin.com ul. Zamkowa 3 / 83-140 Gniew www.zamek-gniew.pl tel. 58 535 25 37 / www.zamek-gniew.pl

48 49 kociewskie trasy rowerowe zapraszamy na kociewie

To pomysł stworzenia na obszarze Kociewia (głównie powiaty starogardzki, tczewski Zapraszamy do odwiedzenia, poznania i przeżycia Łagodnej Krainy. oraz sąsiednie) sieci znakowanych szlaków rowerowych wraz z niezbędnym Nasza mała ojczyzna, to jeden z regionów etniczno-kulturowych Pomorza. systemem: • oznakowania i promocji – tablice informacyjne, mapy, przewodniki, strona Żyjemy szczęśliwie i czekamy na Ciebie nad wijącymi się po tej ziemi wstęgami internetowa; naszych rzek: Wierzycą, Wdą i okalającą Kociewie do wschodniej strony Wisłą. • punktów infrastruktury turystycznej (PITSTOPY); Wypatrujemy Ciebie z przystani i dziewiczych brzegów naszych licznych, sielskich • rowerowych tras spacerowych w bezpośrednich okolicach miast, miejscowości jezior. Wpatrujemy się w dal w oczekiwaniu na Ciebie z usianych w naszych letniskowych oraz na Nizinie Walichnowskiej; stronach rozlicznych wzgórz i pagórków. Czekamy na Ciebie pośród ogromnych • dróg rowerowych w obszarach zabudowanych i miejscach szczególnie połaci sosnowych borów, pośród gęstwin leśnych, bukowych ostępów. Oprócz nas niebezpiecznych (drogi krajowe, skrzyżowania); przywita Cię nieskażona dotykiem XXI wieku fauna i flora oraz łagodny, przyjazny • wypożyczalni rowerów wraz z monitoringiem - Tczew, Starogard Gd., Ocypel, odwiedzinom o każdej porze roku klimat. Lubichowo, Osieczna, Osiek, Skórcz, Zblewo, Kaliska, Subkowy, Pelplin, Gniew; • imprez i wydarzeń rowerowych – rajdy, zloty, zorganizowane wycieczki Nadwiślańska kraina, ukryta w tej chwili jeszcze jedynie w Twoich dłoniach, a otwarta weekendowe, happeningi; wraz ze wszystkimi swymi mieszkańcami na prawdziwe i pełne Twoje odkrycie, • wyprowadzenia tras poza obszar Kociewia - połączenia z sieciami tras posiada wielowiekową tradycję, której świadectwem są liczne zabytki architektury, rowerowych w sąsiednich regionach – Trójmieście, Kaszubach, Borach Tucholskich, a także twórczość ludowa, gwara i regionalna kuchnia. Drogowskazem niech będą Żuławach i Powiślu. dla Ciebie wabiący na Kociewie blask ognia rozpalanego nocą na szczytach wież Pomysłodawcą programu jest Lokalna Organizacja Turystyczna KOCIEWIE, która średniowiecznych zamków, oświetlone kandelabrami sale balowe rozlicznych realizuje to wspólnie ze wszystkimi samorządami, przy udziale administratorów dróg pałaców, dworów, dworków i pałacyków. i terenów objętych programem. Szczęśliwą podroż niech zwiastują Tobie pielęgnowane w kociewskiej tradycji niezwykłe miejsca kultu, refleksji i zadumy. Kociewie to kraina z niepowtarzalnymi krajobrazami, dziedzictwem historycznym, oryginalną kulturą ludową, zamieszkała przez ludzi zawsze pogodnych duchem.

To gościnna ziemia – znajdziecie tu spokój, ciszę, a spędzone chwile długo będą budzić wspomnienia.

Kociewie. Skąd tak zwiemy naszą małą ojczyznę? Czy znajdziemy tę jedną, właściwą odpowiedź? Nieważne. Ważne, że będziemy mieli o czym ze sobą rozmawiać.

Najważniejsze, że będziemy ze sobą rozmawiać. Łagodnie.

Kociewie „Łagodna Kraina” Zaprasza!

50 51 Trąbki Wielkie

Skarszewy Tczew

Liniewo Wierzyca

Starogard Subkowy Gdański Pelplin Stara Kiszewa Zblewo Kaliska Bobowo Lubichowo Czarna Gniew Woda Morzeszczyn

Czersk Osieczna Skórcz Smętowo Wda

Osiek Śliwice

Nowe Osie

Warlubie Kociewski Ośrodek Informacji Turystycznej ul. 30 Stycznia 4 / 83-110 Tczew Lniano tel./fax 58 531 37 41 / [email protected] Wisła www.lot.kociewie.eu Drzycim Dragacz Powiatowe Centrum Informacji Turystycznej Jeżewo ul. Kościuszki 17a / 83-200 Starogard Gdański tel. 58 767 35 98 / [email protected] www.powiatstarogard.pl Bukowiec Starostwo Powiatowe w Świeciu Świecie ul. Gen. Hallera 9 / 86-100 Świecie tel. 52 568 31 65 / [email protected] www.csw.pl

Diecezjalne Centrum Informacji Turystycznej Plac Tumski 1 / 83-130 Pelplin tel. 58 536 19 49 / [email protected] www.informacja.pelplin.com

Centrum Informacji Turystycznej Wilcze Błota 2B / 83-430 Stara Kiszewa tel. 58 380 03 90 / [email protected] www.starakiszewa.pl

KOCIEWIE 2015