STRATEGIA ROZWOJU GMINY BIŁGORAJ NA LATA 2007-2015
Jagoda i urawina – gminy Biłgoraj kraina
BIŁGORAJ 2007
Spis tre ci
í
5
! !
! ! "
w $ % ! ! "
t '
Ü )' '
í '
í
{ ) +
5! % +
í ) ! $
D ' '! - $') ! .
í ! /
[ "
t ! 1 1
D '
{
{
w$ /
2 L% "
L% !
D ' '4
D ' ' '! ! !
L%
L% ! 2
+ L% ) 2
L% ' +
L%
L% .
L% ' ) /
W 6 7' ! "
! ' ! "
W 6 ) ) !
t ! !
! {íhÇ
í ! 2
t ' ) 2
t:7' !
a
a
/ .
D)$ ' ) ! $ 2"
2 {! ' : % 2
D)$ '! : ' : 2.
| ' 1 ' 2/
û $') % 2/
+ {! ! +
ù)7 @ t'! $ ) +
. ù)7 @ í t L "".4"" ++
í{ÇBt
2
Strategia rozwoju gminy jest kluczowym elementem planowania rozwoju lokalnego. Jest to dokument, którego celem jest wskazanie wizji oraz strategicznych kierunków rozwoju gminy. Strategia jest podstawowym instrumentem długofalowego zarz dzania gmin . Pozwala na zapewnienie ci gło ci i trwało ci w poczynaniach władz gminy, niezale!nie od zmieniaj cych si" uwarunkowa# politycznych. Strategia umo!liwia równie! efektywne gospodarowanie własnymi, zwykle ograniczonymi zasobami gminy, takimi jak: rodowisko przyrodnicze, zasoby ludzkie, infrastruktura czy te! rodki finansowe.
Dobrze zorganizowany proces opracowania strategii umo!liwia zaanga!owanie władz lokalnych oraz mieszka#ców w planowanie swojej przyszło ci. Uwzgl"dnienie zgłaszanych opinii i pomysłów pozwala na wypracowanie strategii, z któr w du!ym stopniu b"dzie si" identyfikowała społeczno ć lokalna. Uto!samianie si" władz i mieszka#ców gminy z opracowan strategi stanowi niezb"dny warunek jej skutecznej realizacji.
Konieczno ć posiadania aktualnej strategii rozwoju gminy podyktowana jest nie tylko wzgl"dami praktycznymi „dobrego rz dzenia”, ale równie! wynika z uregulowa# prawnych. Zawieraj je mi"dzy innymi ustawa o samorz dzie gminnym oraz ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, w której strategie gmin i powiatów zostały zaliczone – obok strategii rozwoju kraju, strategii sektorowych oraz strategii wojewódzkich – do kluczowych dokumentów planistycznych, na podstawie których powinna być prowadzona polityka rozwoju kraju 1. Strategia rozwoju gminy stanowi równie! formaln podstaw" do przygotowania i oceny wniosków o finansowanie zada# ze /ródeł unijnych. Na przykład jednym z warunków ubiegania si" o rodki z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-13 jest posiadanie aktualnej strategii rozwoju lokalnego wraz wynikaj cym z niej wieloletnim planem inwestycyjnym 2.
Zało!ono, !e zaktualizowana strategia b"dzie dokumentem redniookresowym, a okres jej realizacji przypadnie na lata 2007-2015. Przyj"cie takiego horyzontu czasowego jest zgodne z zaleceniami planistycznymi oraz pozwala na dostosowanie strategii do wymogów wynikaj cych z obowi zuj cej perspektywy finansowej Unii Europejskiej 2007-2013. Z uwagi na do ć długi okres obowi zywania strategii, przyj"to, !e musi to być dokument uniwersalny, koncentruj cy si" na rozwi zaniu najwa!niejszych problemów rozwojowych gminy i jej mieszka#ców.
Znowelizowana strategia składa si" z trzech zasadniczych cz" ci:
! / ' + ' ""+ ' ' A 5 Ü b A +2. ë'!! A ù 7' í$' [1 ' ""
+
diagnozy strategicznej , w której poddano analizie główne obszary rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, z uwzgl"dnieniem uwarunkowa# wewn"trznych (tj. słabych i mocnych stron gminy) oraz zewn"trznych (tj. mo!liwych szans i zagro!e# rozwoju gminy), wizji strategicznej oraz głównych kierunków rozwoju gminy, uwzgl"dniaj cych specyfik" gminy i zewn"trzne warunki jej funkcjonowania, systemu realizacyjnego strategii , w tym ram finansowych oraz wykazu projektów kluczowych uj"tych w formie zał cznika jako wieloletni plan inwestycyjny (WPI).
Przy opracowaniu niniejszej strategii przyj"to model ekspercko-partycypacyjny, polegaj cy na mo!liwie szerokim udziale władz i społeczno ci lokalnej w pracach nad strategi , przy jednoczesnym zaanga!owaniu ekspertów zewn"trznych, odpowiadaj cych mi"dzy innymi za zorganizowanie procesu konsultacji społecznych oraz przygotowanie ko#cowej wersji dokumentu.
Prace nad aktualizacj strategii trwały nieco ponad cztery miesi ce i obejmowały nast"puj ce etapy: analiza obowi zuj cych w gminie dokumentów o charakterze strategicznym, w tym strategii rozwoju gminy Biłgoraj przygotowanie diagnozy stanu wyj ciowego, czyli opisu sytuacji społeczno- gospodarczej gminy wraz z elementami analizy strategicznej, konsultacje społeczne, słu! ce mi"dzy innymi weryfikacji analizy strategicznej oraz wypracowaniu wizji rozwoju gminy i jej głównych kierunków rozwoju, identyfikacja kluczowych zada# i projektów przyczyniaj cych si" do realizacji strategii, przygotowanie ostatecznej wersji strategii oraz jej zatwierdzenie przez Rad" Gminy.
W trakcie prac nad aktualizacj strategii wzi"to pod uwag" poprzedni wersj" strategii z 2001 roku oraz Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Biłgoraj, wychodz c z zało!enia, !e dokumenty te i stopie# ich realizacji powinien stanowić punkt wyj cia do dalszych prac analitycznych. Ponadto, niniejszy dokument bazuje na innych dokumentach planistycznych, które z mocy prawa zostały opracowane na przestrzeni ostatnich sze ciu lat. Chodzi tu głównie o dokumenty zwi zane z ochron rodowiska (program ochrony rodowiska, plan gospodarki odpadami) lub polityk społeczn (np. program rozwi zywania problemów społecznych).
Wa!nym /ródłem informacji były równie! dane statystyczne, uzyskane głównie z Banku Danych Regionalnych oraz wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2002. Przy opracowaniu cz" ci diagnostycznej wykorzystano równie! wyniki bada# ankietowych, przeprowadzonych w trakcie organizowania spotka# konsultacyjnych.
5L!Dbhù! {Ç!bÜ íòW|/Lhí9Dh
Zaprezentowana poni!ej diagnoza stanu wyj ciowego obejmuje szczegółow analiz" uwarunkowa# zewn"trznych i wewn"trznych rozwoju gminy. Do czynników zewn"trznych mog cych w istotny sposób wpłyn ć na rozwój gminy zaliczono post"puj ce procesy integracyjne i globalizacyjne w Europie, stosowanie polityk wspólnotowych (w tym polityki rolnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich), a tak!e takie zjawiska jak rozwój społecze#stwa informacyjnego, pojawianie si" nowych form turystyki czy niekorzystnie kształtuj ce si" trendy demograficzne. Natomiast oceny czynników wewn"trznych rozwoju gminy dokonano w sze ciu najwa!niejszych obszarach rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, zwracaj c szczególn uwag" na powi zanie analizowanych obszarów z przyj"tym w strategii systemem monitorowania. Zbiorcza analiza SWOT jest podsumowaniem przeprowadzonych bada# analitycznych i stanowi podstaw" do sformułowania wła ciwej diagnozy strategicznej, która z kolei słu!y do okre lenia wła ciwej wizji i strategii rozwoju gminy.
!b![Lù! Üí!wÜbYhí!c ù9íbBÇwùbò/I whùíhWÜ DaLbò
Nale!y przypuszczać, !e rozwój gminy Biłgoraj, podobnie jak i zdecydowanej wi"kszo ci gmin w Polsce, b"dzie silnie uzale!niony od szeregu czynników zewn"trznych. Niektóre z nich b"d miały pozytywny wpływ na rozwój gminy, natomiast inne mog w sposób istotny przyczynić si" do ograniczenia jej rozwoju. W niniejszej analizie ograniczono si" do krótkiej charakterystyki najwa!niejszych pozytywnych i negatywnych zjawisk, które w znacz cy sposób mog wpłyn ć na szanse rozwoju gminy. Od u wiadomienia sobie znaczenia tych zjawisk zale!y w du!ej mierze poprawno ć sformułowania diagnozy i strategicznej wizji rozwoju gminy.
Do głównych czynników zewn"trznych, mog cych pozytywnie wpłyn ć na rozwój gminy Biłgoraj, nale!y z pewno ci zaliczyć:
Post/puj0ce procesy integracyjne w Unii Europejskiej , dokonuj ce si" w wymiarze przestrzennym, społecznym i gospodarczym. Z licznych analiz oceniaj cych mo!liwy wpływ procesów integracyjnych na rozwój Lubelszczyzny wynika, !e w dłu!szej perspektywie czasu nale!y spodziewać si" szeregu pozytywnych zjawisk zwi zanych z modernizacj gospodarki i infrastruktury technicznej, napływem inwestycji i nowych technologii, rozwojem nowych form zatrudnienia, a tak!e popraw poziomu wykształcenia i jako ci !ycia mieszka#ców regionu. Nale!y mieć nadziej", !e równie! gmina Biłgoraj b"dzie obj"ta cz" ci pozytywnych procesów rozwojowych zachodz cych na obszarze Polski i województwa lubelskiego.
Transfer do regionu znacznych rodków finansowych, zwi zanych z realizacj przez Polsk" programów współfinansowanych z Unii Europejskiej. Szacuje si", !e w latach 2007-2015 ł czny napływ rodków z UE do województwa lubelskiego mo!e wynie ć nawet 5 mld euro. Około 60% tych rodków (3 mld euro) b"dzie pochodzić z programów realizowanych
.
w ramach unijnej polityki spójno ci, natomiast pozostała kwota (2 mld euro) b"dzie dost"pna w ramach wdra!ania w województwie lubelskim instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej (w tym tych zwi zanych z rozwojem obszarów wiejskich i płatno ciami bezpo rednimi dla rolników). Od wielko ci i efektywno ci wykorzystania tych rodków b"dzie mi"dzy innymi w du!ej mierze zale!ał rozwój społeczno ci lokalnych, w tym równie! gminy Biłgoraj.
Rozwój społecze7stwa informacyjnego i mo8liwo ci z tym zwi0zanych . Przewiduje si", !e w ci gu najbli!szych lat nast pi szybki rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych,przyczyniaj cy si" do ich powszechnego, wykorzystania przez coraz szersze kr"gi społecze#stwa. Łatwy dost"p do informacji i wiedzy stanowi obecnie fundament rozwoju i mo!e stać si" wa!nym czynnikiem zmierzaj cym do wyrównywania szans rozwojowych i przeciwdziałania marginalizacji terenów wiejskich i małych miasteczek Lubelszczyzny. Wraz z upowszechnianiem si" infrastruktury komunikacji elektronicznej mo!liwy b"dzie stopniowy rozwój ró!nych form zatrudnienia oraz samokształcenia mieszka#ców. Powszechny dost"p do technik informacyjnych b"dzie z pewno ci przyczyniał si" do zwi"kszenia atrakcyjno ci obszaru i ograniczenia wyst"puj cych w poszczególnych gminach problemów społecznych i gospodarczych, takich jak bezrobocie, ubóstwo, patologie społeczne, itd.
Rosn0ce znaczenie walorów przyrodniczych i kulturowych w rozwoju ró8nych form turystyki . W ci gu najbli!szych lat turystyka b"dzie stanowiła jedn z najszybciej rozwijaj cych si" bran! zarówno w Europie jak i w Polsce 3. Rynek usług turystycznych b"dzie w du!ej mierze kształtowany przez kompleksowe produkty turystyczne, które w du!ym stopniu oparte b"d na lokalnych walorach przyrodniczych i kulturowych. Bior c pod uwag" bogate dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Lubelszczyzny, wydaje si", !e wiele gmin z regionu b"dzie miało du!e mo!liwo ci wł czenia si" w ogólnokrajowy proces rozwoju i wiadczenie usług turystycznych. Dotyczy to równie! gminy Biłgoraj, która z pewno ci b"dzie miała realne szanse na rozwój ró!nych form turystyki i rekreacji.
Rozwój sektora odnawialnych 9ródeł energii . Zało!enia polityki energetycznej Wspólnoty Europejskiej zakładaj wzrost udziału energii ze /ródeł odnawialnych w produkcji energii ogółem w krajach Unii Europejskiej do 12% w roku 2010 i 21% w roku 2020. Ponadto udział biopaliw w zu!yciu paliw silnikowych w transporcie ma w roku 2020 wynie ć nie mniej ni! 5,75%. Przewiduje si", !e sektor energetyki odnawialnej w Polsce b"dzie rozwijał si" w oparciu o trzy podstawowe /ródła: biomas" (pochodz c głównie z upraw energetycznych oraz odpadów rolnych i komunalnych), energi" wiatrow oraz wodn . Dodatkowym /ródłem do wykorzystania, chocia! na mniejsz skal", b"dzie równie! energia geotermalna i słoneczna. Rozwój energetyki odnawialnej b"dzie z pewno ci stanowił mocny impuls rozwojowy dla kraju i regionów. W dłu!szej perspektywie czasu nale!y spodziewać si" napływu
{ ""4"A í A ""2
/
nowych inwestycji i technologii, a popyt na odnawialne surowce energetyczne stworzy dla wielu gmin wiejskich alternatyw" dla modernizacji rolnictwa oraz dodatkowe szanse na ró!nicowanie działalno ci gospodarczej na wsi.
Bezpo redni wpływ miasta Biłgoraj na rozwój gminy. Miasto Biłgoraj jest obecnie jednym z bardziej dynamicznie rozwijaj cych si" o rodków miejskich w województwie. Pod wzgl"dem potencjału demograficznego i ekonomicznego Biłgoraj zajmuje wysok pozycj" w ród miast województwa lubelskiego 4. Miasto to dobrze przystosowało si" do wymogów gospodarki rynkowej, o czym wiadcz wysokie wska/niki aktywno ci gospodarczej mieszka#ców oraz szybko rozwijaj cy si" rynek usług rynkowych. Obecno ć silnego o rodka miejskiego, b"d cego jednocze nie siedzib powiatu, b"dzie z pewno ci jednym z wa!niejszych czynników rozwoju dla otaczaj cej go gminy wiejskiej.
Do negatywnych czynników zewn"trznych mog cych ograniczyć mo!liwo ci rozwojowe gminy Biłgoraj nale!y zaliczyć:
Peryferyjne poło8enie województwa lubelskiego i jego zapó/niania w zakresie rozwoju infrastruktury drogowej. Jest to niew tpliwie jeden z głównych czynników hamuj cych rozwój poszczególnych miast i gmin Lubelszczyzny. Bez poprawy dost"pno ci komunikacyjnej całego województwa i polepszenia infrastruktury drogowej wewn trz regionu trudno b"dzie planować działania strategiczne na poziomie lokalnym w zakresie przyci gania inwestycji i rozwoju nowych usług rynkowych. Innym sposobem na ograniczenie peryferyjnego poło!enia regionu powinien być wszechstronny rozwój współpracy mi"dzynarodowej województwa z Białorusi i Ukrain , obejmuj cy mi"dzy innymi budow" transgranicznej infrastruktury drogowej i turystycznej.
Wspólna polityka rolna , która z jednej strony wymusza modernizacj" i wi"ksz efektywno ć polskich gospodarstw rolnych, za z drugiej mo!e prowadzić do upadku znacznej cz" ci małych i nierentownych gospodarstw rolnych. Problem ten mo!e w szczególno ci dotyczyć gospodarstw rolnych z województwa lubelskiego, które w wi"kszo ci s rozdrobnione i w dłu!szej perspektywie czasu mog nie sprostać narastaj cej w tym sektorze konkurencji. Bior c pod uwag" niekorzystn struktur" zatrudnienia w rolnictwie, upadek wielu gospodarstw rolnych mógłby spowodować powa!ne problemy społeczne na poziomie lokalnym, ograniczaj c znacznie mo!liwo ci rozwojowe i inwestycyjne wielu gmin.
Narastaj0ca emigracja ludzi młodych za granic/ . Coraz szerszy dost"p do europejskiego rynku pracy, poł czony z brakiem realnych mo!liwo ci zatrudnienia w miejscu zamieszkania, powoduje, !e coraz wi"cej młodych i dobrze wykształconych ludzi decyduje si" na szukanie pracy poza granicami kraju. Proces ten zaczyna ju! negatywnie wpływać na regionalny
í Ü ' { [1 Dt) ! ! $' 1 ! """4"" E ! . ) ) 7
"
rynek pracy oraz sytuacj" gospodarcz w regionie, ograniczaj c szanse rozwojowe województwa i poszczególnych jednostek samorz dowych. Ponadto, w wymiarze lokalnym, dalsze utrzymywanie si" zjawisk emigracyjnych mo!e prowadzić do wyludniania si" obszarów wiejskich i zachwiania funkcjonowania podstawowych struktur społeczno- kulturowych w wielu miejscowo ciach wiejskich Lubelszczyzny.
Niedostosowanie rodków unijnych do potrzeb inwestycyjnych wi/kszo ci samorz0dów lokalnych w regionie. Ryzyko takie jest coraz bardziej realne w zwi zku z zobowi zaniem si" Polski do przeznaczenia co najmniej 60% rodków z Unii Europejskiej na realizacj" celów tzw. Strategii Lizbo#skiej, koncentruj cej si" przede wszystkim na rozwi zywaniu problemów ogólnoeuropejskich, za w niewielkim stopniu uwzgl"dniaj cej potrzeby rozwojowe wielu samorz dów lokalnych. Takie podej cie mo!e doprowadzić do sytuacji, w której tylko niewielki odsetek samorz dów lokalnych b"dzie mógł uzyskać wsparcie na modernizacj" swojej podstawowej infrastruktury, za zdecydowana wi"kszo ć b"dzie musiała rozło!yć w czasie zaplanowane inwestycje, co z pewno ci ograniczy ich konkurencyjno ć i zdolno ć do inwestowania w innych obszarach rozwoju.
!b![Lù! Üí!wÜbYhí!c í9íbBÇwùbò/I DaLbò
Analiza uwarunkowa# wewn"trznych rozwoju gminy została dokonana w sze ciu podstawowych kategoriach, obejmuj cych takie zagadnienia jak: przestrze# i rodowisko, sfera społeczn i gospodarcza, infrastruktura techniczna i społeczna oraz zdolno ć instytucjonaln gminy do efektywnego rz dzenia. Analiz" oparto na najbardziej aktualnych danych statystycznych, staraj c si" opisywać zachodz ce trendy i zjawiska w układzie graficznym na przestrzeni ostatnich lat. Wiele zaprezentowanych danych porównano ze rednimi warto ciami w województwie i kraju. Takie podej cie pozwala na pokazanie pozycji konkurencyjnej gminy i b"dzie przydatne w procesie monitorowania rozwoju gminy w kolejnych latach.
wò{ IL{Çhwò/ùbò hw!ù hDj[b9 LbChwa!/W9 h DaLbL9
Gmina Biłgoraj została utworzona w 1955 roku. W skład gminy weszło wtedy 26 sołectw. W ci gu ostatnich 50 lat granice administracyjne gminy ulegały cz"stym zmianom. Wi zało si" to głównie z reformami administracyjno-terytorialnymi w Polsce, a tak!e rozwojem przestrzennym miasta Biłgoraj.
Od 1 stycznia 1999 roku gmina Biłgoraj nale!y pod wzgl"dem administracyjnym do województwa lubelskiego i wchodzi w skład powiatu biłgorajskiego. Gmina zajmuje obszar
261 km 2 (co stanowi 15,6% powierzchni powiatu i 1% powierzchni województwa lubelskiego). Siedziba gminy znajduje si" w mie cie Biłgoraj, najwi"ksz miejscowo ci gminy jest Sól. Gmina Biłgoraj s siaduje z miastem Biłgoraj oraz gminami: Aleksandrów, Biszcza, Dzwola, Frampol, Harasiuki, Ksi"!pol, Radecznica, Tereszpol.
Gmina cechuje si" stosunkowo dobr dost"pno ci komunikacyjn . Przez rodkow cz" ć gminy przechodz drogi wojewódzkie nr 835 (Lublin – Biłgoraj – Przemy l) oraz 858 (Zamo ć – Biłgoraj – Stalowa Wola). Gmina znajduje si" w odległo ci 85 km od Lublina i 50 km od Zamo cia.
Gmin" zamieszkuje 12 742 osób, co w podziale na terytorium gminy przekłada si" na g"sto ć zaludnienia równ 49 osób na km 2 (przy redniej dla powiatu wynosz cej 62 osoby i województwa – 87 osób).
twù9{Çwù9c L |wh5híL{Yh
ÜY_!5 h{!5bL/ùò
Rozwój gminy wiejskiej Biłgoraj jest w du!ym stopniu zdeterminowany przez miasto Biłgoraj – szybko rozwijaj cy si" o rodek miejski, wokół którego poło!ona jest gmina. Bezpo rednie s siedztwo silnego miasta powiatowego wpływa korzystnie na układ osadniczy w gminie oraz podnosi atrakcyjno ć inwestycyjn i turystyczn gminy. Stwarza dodatkowe mo!liwo ci zagospodarowania wolnych terenów na cele osadnictwa podmiejskiego i rekreacyjnego.
Na układ osadniczy gminy składa si" 40 miejscowo ci: Andrzejówka, Brodziaki, Bukowa, Ciosmy, Cyncynopol, D browica, Dere/nia Majda#ski, Dere/nia Solska, Dere/nia Zagrody, Dyle, Edwardów, Gromada, Hedwi!yn, Ignatówka, Jachosze, Kajetanówka, Kolonia Sól, Korczów, Korytków Du!y, Majdan Gromadzki, Nadrzecze, Nowy Bidaczów, Okr głe, Podlesie, Rapy Dyla#skie, Rutwica, Ruda Solska, Ruda Zagrody, Smólsko Du!e, Smólsko Małe, Sól, Stary Bidaczów, Teodorówka, Wola Dere/nia#ska, Wola Du!a, Wola Mała, Wolaniny, Zagrody D browickie, Zagumnie, Melebsko. Na obszarze gminy utworzono 28 sołectw: Andrzejówka, Brodziaki, Bukowa, Ciosmy, D browica, Dere/nia Solska, Dere/nia Zagrody, Dyle, Gromada, Hedwi!yn, Ignatówka, Kajetanówka, Korczów, Korytków Du!y, Majdan Gromadzki, Nadrzecze, Nowy Bidaczów, Okr głe, Rapy Dyla#skie, Ruda Solska, Smólsko Małe, Smólsko Du!e, Sól Druga, Sól Pierwsza, Stary Bidaczów, Wola Dere/nia#ska, Wola Du!a-Wola Mała, Wolaniny).
Mapa 2. Układ osadniczy i komunikacyjny gminy
Osadnictwo na terenie gminy rozwin"ło si" głównie wzdłu! ci gów komunikacyjnych oraz wzdłu! dolin rzek. Istniej cy układ przestrzenny charakteryzuje si" wyst"powaniem zarówno zwartych jak i rozproszonych form osadnictwa, z dominuj c zabudow jednorodzinn i zagrodow .
Wiele wsi zachowało swój historyczny wygl d, jednak ich stan i zagospodarowanie wymaga wielu działa# rewitalizacyjnych. Odnosi si" to zarówno do budynków mieszkalnych i gospodarczych, których wi"kszo ć została wybudowana przed rokiem 1970, jak i szeroko rozumianej przestrzeni publicznej.
í![hwò twùòwh5bL/ù9
Gmina Biłgoraj le!y w północnej cz" ci Kotliny Sandomierskiej, na pograniczu Równiny Biłgorajskiej i Roztocza Nrodkowego. Poło!ona jest w południowym pasie obszarów chronionych Lubelszczyzny, pomi"dzy trzema parkami krajobrazowymi: Szczebrzeszy#skim, Puszczy Solskiej i „Lasy Janowskie”. Bogactwo przyrody oraz walory krajobrazowe stwarzaj szerokie mo!liwo ci rozwoju turystyki.
Gmina Biłgoraj jest terenem o cennych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, które do tej pory w niewielkim stopniu zostały obj"te ochron prawn . Zaledwie 1,13% obszaru gminy obj"to ochron prawn . Do najciekawszych obszarów i obiektów prawnie chronionych na terenie gminy Biłgoraj zaliczyć nale!y: fragment Szczebrzeszy skiego Parku Krajobrazowego , rezerwat przyrody Obary oraz 9 pomników przyrody. Na terenie gminy znajduj si" równie! dwie ostoje wchodz ce w skład obszarów NATURY 2000. S to: ostoja ptasia Puszcza Solska oraz ostoja siedliskowa Uroczyska Puszczy Solskiej .
Szat" ro linn gminy Biłgoraj cechuje wysoka lesisto ć 59% (powiat – 38,2%, województwo – 22,4%) oraz wysoki stopie# zachowania walorów szaty ro linnej lasów. S one zró!nicowane pod wzgl"dem rozmieszczenia, wielko ci kompleksów le nych, a tak!e ró!ni si" składem gatunkowym. Dominuje sosna, buk, d b i jodła, Na skraju Puszczy Solskiej wyst"puj okazy buka, d"bu i jodły osi gaj ce wiek ponad 100 lat.
Najciekawszy pod wzgl"dem florystycznym jest bez w tpienia obszar rezerwatu torfowego Obary , który cechuje bardzo zró!nicowany skład florystyczny z rzadkimi gatunkami tj. wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, wierzba borówkolistna, widłak go/dzisty, lilia złotogłów, storczyki, rosiczka okr głolistna, turzyca nitkowata, trzcinnik prosty, marzyca ruda. W południowo-zachodniej cz" ci rezerwatu znajduje si" pi"ć niewielkich, zarastaj cych małych zbiorników wodnych, które ł cz si" w jeden ci g podczas wysokiego stanu wód.
Du!e obszary le ne sprzyjaj rozwojowi !ycia zwierz"cego. W s siedztwie skalnego wzniesienia w Melebsku, znajduje si" ostoja danieli i muflonów, nie jest to, co prawda, rezerwat w znaczeniu prawnym, spełnia jednak funkcje ostoi dla rzadkich, gin cych gatunków zwierz t.
Gmina Biłgoraj prawie w cało ci le!y na obszarze zlewni rzeki San, jedynie północno-wschodnie fragmenty (rejon Kajetanówki) odwadniane s przez rzek" Gorajec, nale! c do zlewni Wieprza. W porównaniu z innymi gminami powiatu omawiany obszar charakteryzuje si" do ć wysok zasobno ci wód powierzchniowych. Gmina jest rejonem skoncentrowanego odpływu wód powierzchniowych z Roztocza Zachodniego (Biała Łada) i cieków wypływaj cych z obszaru kontaktowego Roztocza i Kotliny Sandomierskiej (Czarna Łada, Bukowa, Ratwica, Osa, Braszczka i inne drobne strugi wypływaj ce w rejonie wschodnim). Rzeki płyn w rozległych i szerokich dolinach, cz"sto zabagnionych. Niejednokrotnie trudno jest jednoznacznie okre lić granice mi"dzy zlewniami rzek, bowiem spadek rzek jest mały, a ilo ć niesionej wody niewielka.
Wody stoj ce na Równinie Biłgorajskiej reprezentowane s przez mokradła i bagna. Przyczyn wyst"powania podmokło ci jest płytkie zaleganie słabo przepuszczalnych warstw glin, mułków i iłów, na których osadziły si" piaski. W zakl"sło ciach woda gromadzi si" stale lub okresowo. Rozmiary podmokło ci si"gaj kilkuset metrów długo ci i szeroko ci. Wi"kszo ć z nich zaj"ta jest przez lasy i ł ki. Na terenie gminy brak jest zbiorników retencyjnych.
Oprócz bogactwa przyrody, gmina jest dosyć uboga, je!eli chodzi o wyst"powanie surowców mineralnych. Prawie 6% powierzchni gminy nie jest u!ytkowanych rolniczo, głównie ze wzgl"du na wysok piaszczysto ć gleb. Ten surowiec wykorzystywany jest jednak w budownictwie. We wsi Hedwi!yn powstał zakład wapienno-piaskowy, wykorzystuj cy dost"pne tu surowce mineralne do produkcji materiałów budowlanych.
Natomiast wydaje si", !e gmina Biłgoraj dysponuje du!ymi potencjałami, je!eli chodzi o rozwój energii ze /ródeł odnawialnych. Ze wzgl"du na swoje poło!enie gmina jest uprzywilejowanym obszarem do rozwoju energetyki wodnej i geotermalnej 5. Rozwój energetyki wodnej b"dzie mo!liwy dzi"ki planowanej budowli pi"trz cej na rzece Łada w miejscowo ci Nowy Bidaczów, za podstaw" do rozwoju energetyki geotermalnej daje poło!enie gminy w obr"bie tzw. rowu lubelskiego, w pobli!u którego stwierdzono wyst"powanie znacznych zasobów wód geotermalnych na gł"boko ci od 900 do 1100 metrów. Dodatkowym /ródłem energii odnawialnej mo!e być biomasa odpadowa powstaj ca w ramach prowadzonej na terenie gminy gospodarki rolnej i le nej.
í![hwò YÜ[ÇÜwhí9
Wa!nym walorem dziedzictwa kulturowego gminy s liczne zabytki architektury wieckiej i sakralnej. Zabytki architektury wieckiej to dwory, zabudowania gospodarcze i folwarczne oraz fragmenty architektury ogrodowej i parki podworskie. W wielu miejscowo ciach zachowały si" relikty starej zabudowy okólnikowej oraz chałupy o konstrukcji wie#cowej wraz z wyposa!eniem gospodarczym. Przy drogach zachowało si" wiele krzy!y i kapliczek (drewniana kapliczka w Nadrzeczu posiada wystrój znanego artysty Jerzego Dudy Gracza). Ł cznie na terenie gminy ochron konserwatorsk obj"tych jest ponad 40 zabytków, w tym jeden obiekt podlegaj cy cisłej ochronie (zespół cerkwi prawosławnej w Soli).
Na obszarze gminy przenikały si" ze sob kultury i religie: rzymskokatolicka, !ydowska, grekokatolicka i prawosławna. Najwi"ksza miejscowo ć gminy - Sól - słynie ze swej historii - w połowie XVI wieku osiedlili si" tam osadnicy holenderscy z Fryzji. W Soli na szczególn uwag" zasługuje zespół cerkwi prawosławnej, w skład którego wchodzi: cerkiew (obecnie ko ciół rzymskokatolicki) z dobudowan w 1939 roku zakrysti , kapliczka drewniana z ko#ca XIX w. oraz cmentarz przyko cielny
2 í$' ! - $') ' $' 1 A .ttA [1 ""+
2
Mapa 3. Walory przyrodnicze i kulturowe w gminie
Specyficzny charakter Ziemi Biłgorajskiej, jako krainy lasów i bagien, miał znacz cy wpływ na wytworzenie si" oryginalnej sztuki ludowej widocznej w swoistym typie rze/by sakralnej, garncarstwie, plastyce obrz"dowej, stroju ludowym (D browica słynie z produkcji gontów i łubów słu! cych do produkcji sit, a tak!e włosianki).
W rejonie biłgorajskim działa wiele zespołów folklorystycznych i obrz"dowych, np.: w Bukowej, Rudzie Solskiej, Bidaczowie Starym, Smólsku. W Nadrzeczu funkcjonuje Dom Słu!ebny Polskiej Sztuce Słowa, Muzyki i Obrazu prowadzony przez Fundacj" Kresy 2000 i aktorów Teatru Polskiego w Warszawie - Alicj" i Stefana Szmidtów.
Gmina Biłgoraj bogata jest równie! w wykopaliska archeologiczne datowane na okres od epoki kamiennej po nowo!ytno ć.
Bogate walory rodowiska przyrodniczego i kulturowego mog stanowić podstaw" do rozwoju ró!nych form turystyki. Niezb"dnym warunkiem w tym zakresie jest jednak stworzenie odpowiedniej infrastruktury turystycznej na terenie gminy oraz prowadzenie skutecznych działa# promocyjnych.
+
{th_9/ù9c{Çíh
59ahDw!CL!
Na koniec 2006 roku gmin" faktycznie zamieszkiwało 12 742 osób, z czego 50,2% to kobiety. Na przestrzeni ostatnich dziesi"ciu lat liczba ludno ci wzrosła tylko o 450 osób. Nwiadczy to o du!ej stabilno ci sytuacji demograficznej w gminie.
Wykres 1. Liczba ludno ci gminy Biłgoraj
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Wzrost liczby ludno ci spowodowany jest głównie przez dodatnie saldo migracji, ale równie! dodatni przyrost naturalny, który od roku 2003 wykazuje jednak!e tendencj" spadkow .
Wykres 2. Przyrost naturalny i migracje w gminie Biłgoraj
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
íL9Y L {ÇwÜYÇÜw! íòY{ùÇ!_/9bL! aL9{ùY!c/jí
Struktura wieku ludno ci nieznacznie odbiega od redniej dla województwa. Udział ludno ci wg ekonomicznych grup wiekowych dla osób w wieku poprodukcyjnym (powy!ej 59 lat dla kobiet i 64 lat dla m"!czyzn) wynosi 15%, podczas gdy rednia dla województwa wynosi nieco ponad 16%. Natomiast ludno ci w wieku produkcyjnym jest w gminie 61% (tyle samo wynosi rednia dla województwa). Kształtowanie si" struktury wiekowej na przestrzeni ostatnich lat przedstawia wykres 3.
Wykres 3. Udział ludno ci wg ekonomicznych grup wieku w % ludno ci ogółem
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Wska/nik obci !enia demograficznego, mierzony jako udział ludno ci w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, kształtuje si" na poziomie 60 i jest porównywalny ze redni w województwie . Wska/nik ten od kilku lat wykazuje tendencj" rosn c i wskazuje na powolny proces starzenia si" społecze#stwa.
Stosunkowo niekorzystnie kształtuje si" struktura wykształcenia ludno ci gminy Biłgoraj. Według danych spisu powszechnego, odsetek osób z wy!szym wykształceniem wynosi 3% i jest ponad dwukrotnie ni!szy ni! rednia w województwie (8%). Nieco lepsze wska/niki odnotowuje si" w zakresie wykształcenia redniego. W gminie 20% społecze#stwa legitymuje si" wykształceniem rednim (przy 23% rednio w województwie). Najliczniej reprezentowana jest grupa mieszka#ców z wykształceniem podstawowym – 41%. Struktur" wykształcenia przedstawia wykres 4.
.
Wykres 4. Struktura wykształcenia ludno ci gminy Biłgoraj
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Dh{th5!w{Çí! 5hahí9 hw!ù ûwj5_! L/I ÜÇwùòa!bL!
Ogółem w gminie jest 3 460 gospodarstw domowych, z których przewa!aj c cz" ć (80%) stanowi gospodarstwa jednorodzinne. 50% gospodarstw utrzymuje si" ze /ródeł zarobkowych (zatrudnienie, praca na własny rachunek, praca w gospodarstwie rolnym). Najwi"cej gospodarstw utrzymuje si" z pracy najemnej poza rolnictwem (37%), za z pracy w rolnictwie utrzymuje si" 7% gospodarstw domowych. Pozostała cz" ć gospodarstw utrzymuje si" głównie z emerytur, rent i zasiłków społecznych.
Wykres 5. ?ródła utrzymania gospodarstw domowych
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
/
Wykres 6. Liczba gospodarstw domowych utrzymuj0cych si/ ze 9ródeł niezarobkowych
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Tak du!a liczba gospodarstw domowych utrzymuj cych si" z dochodów niezarobkowych wskazuje na znaczny poziom ubóstwa i wykluczenia społecznego w gminie. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy jest stosunkowo du!a liczba osób korzystaj cych z pomocy społecznej. Ocenia si", !e około 14% ludno ci korzysta z ró!nych form pomocy społecznej, na które rocznie przeznaczane jest a! 24% bud!etu gminy.
í!wÜbYL aL9{ùY!bLhí9
Na ogóln liczb" 3 108 mieszka# w gminie Biłgoraj, ponad 60% wyposa!onych jest w łazienk" i ust"p spłukiwany. Nrednio ponad połowa mieszka# posiada centralne ogrzewanie. Najwi"kszym problemem pozostaje w dalszym ci gu brak dost"pu do gazu sieciowego.
"
Wykres 7. Liczba mieszka7 zaopatrzonych w niezb/dne warunki sanitarno ciepłownicze
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
[hY![bò wòb9Y tw!/ò
Na koniec 2006 roku liczba pracuj cych w gminie wynosiła 965 osób i od 2002 systematycznie wzrasta. Stosunkowo niewielka liczba zatrudnionych wynika mi"dzy innymi z faktu, !e obowi zuj ca statystyka nie obejmuje osób pracuj cych w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz podmiotach gospodarczych o liczbie zatrudnionych do 9 osób.
Wykres 8. Liczba zatrudnionych
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Rosn cej liczbie pracuj cych towarzyszy korzystna struktura zatrudnienia, w której jest coraz wi"kszy udział przemysłu i usług rynkowych. Nwiadczy to o pozytywnych zmianach zachodz cych w lokalnej gospodarce. Dalsze utrzymywanie si" korzystnych trendów w zatrudnieniu b"dzie zale!ało od rozwoju przedsi"biorczo ci
w gminie oraz od podnoszenia kwalifikacji osób bezrobotnych i zagro!onych bezrobociem.
Wykres 9. Zatrudnieni wg sektorów
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
W gminie zarejestrowano 1 059 pracodawców, z czego 2 firmy zatrudniaj powy!ej 100 osób, 4 firmy zatrudniaj od 51 do 100 pracowników, 5 firm zatrudnia od 21 do 50 pracowników, a 97 firm od 2 do 20. Do najwi"kszych firm-pracodawców gminy Biłgoraj nale! : Ambra S.A w Woli Du!ej (produkcja win), BK Siatmet (produkcja drutów i siatek metalowych), Misa-W PPH w Hedwi!ynie i Agro-Run PW w Korytkowie Du!ym (producenci ekologicznej !ywno ci) oraz firmy budowlane: "Domex" S.C. PPUH w Korczowie oraz Zakład Wapienno-Piaskowy w Hedwi!ynie.
thùLha .9ùwh.h/L! L W9Dh {ÇwÜYÇÜw!
Na koniec czerwca 2007 roku w gminie było zarejestrowanych 581 osób bezrobotnych, w tym 54% stanowiły kobiety. W stosunku do grudnia 2006 liczba bezrobotnych w gminie spadła o 258 osób (czyli o 30%). Spadek liczby bezrobotnych wynika nie tylko z coraz lepszej koniunktury gospodarczej w kraju, ale w du!ej mierze zwi zany jest z emigracj zarobkow młodych ludzi za granic". Oficjalny poziom bezrobocia w gminie kształtuje si" na poziomie 12% i jest o dwa punkty procentowe wy!sze od oficjalnego poziomu bezrobocia w powiecie.
Wykres 10. Bezrobotni zarejestrowani w gminie Biłgoraj
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Ocenia si", !e mniej ni! 10% bezrobotnych ma prawo do zasiłku. Generalnie w ród osób bezrobotnych dominuj osoby młode (60% osób bezrobotnych nie przekroczyło 34 lat) oraz słabo wykształcone (55% bezrobotnych posiada wykształcenie ni!sze ni! rednie). Nieco ponad 24% bezrobotnych to osoby długotrwale bezrobotne, czyli pozostaj ce bez pracy powy!ej 24 miesi"cy. Wska/niki te wskazuj na strukturalny charakter bezrobocia w gminie Biłgoraj i jego dalsze ograniczanie b"dzie uzale!nione nie tylko od poprawy sytuacji gospodarczej w gminie, ale równie! od przekwalifikowania si" wielu osób i znalezienia pracy w innym zawodzie.
! Dh{th5!wY!
Pomimo zachodz cych zmian strukturalnych, gmina Biłgoraj, podobnie jak wiele innych gmin wiejskich w województwie, w dalszym ci gu cechuje si" zbyt du!ym udziałem mało efektywnego sektora rolnego i słabo rozwini"t działalno ci pozarolnicz .
{9YÇhw wh[bL/ùò
U!ytki rolne zajmuj w gminie Biłgoraj 8 907 ha, co stanowi 34% obszaru gminy. Prawie 70% u!ytków rolnych stanowi grunty orne, a pozostałe 30% to ł ki i pastwiska. W gminie przewa!aj mało przydatne dla rolnictwa gleby bielicowe.
Mapa 4. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego gminy
Jako ć gleb determinuje w du!ym stopniu kierunki upraw ro lin i hodowli zwierz t. Na terenie gminy Biłgoraj uprawia si" głównie ro liny o rednich i niskich wymaganiach. W uprawach dominuj przede wszystkim zbo!a i ziemniaki. Pewna specjalizacja wyst"puje w zakresie upraw warzyw gruntowych. Domen gminy jest tak!e hodowla !ywca wieprzowego i bydła.
Wykres 11. Podstawowe kierunki upraw ro linnych wg areału i liczby gospodarstw w %
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Wykres 12. Podstawowe kierunki hodowli zwierz0t wg sztuk
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Z bada# Powszechnego Spisu Rolnego (2002 r.) wynika, !e na terenie gminy Biłgoraj jest 2 867 gospodarstw rolnych, z których a! 82% stanowi gospodarstwa o powierzchni mniejszej ni! 5 ha.
2
Wykres 13. Wielko ć gospodarstw rolnych wg areału
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Szacuje si", !e tylko niewiele ponad 28% gospodarstw rolnych w gminie produkuje towar na rynek, pozostałe za zajmuj si" produkcj roln wył cznie na własne potrzeby. W ród gospodarstw rolnych dominuj tradycyjne metody produkcji, bez nadmiernego stosowania rodków chemicznych do nawo!enia i ochrony upraw. Czynnik ten mo!e być atutem do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Niestety na terenie gminy nie funkcjonuje ani jedno certyfikowane gospodarstwo, które zajmowałoby si" ekologiczn produkcj !ywno ci.
Ocenia si", !e tylko nieco ponad 300 gospodarstw rolnych (10%) prowadzi działalno ć pozarolnicz . Główne obszary działalno ci pozarolniczej to: handel (73 gospodarstw), przetwórstwo przemysłowe (59), oraz budownictwo (36). Na terenie gminy znajduj si" tylko 4 gospodarstwa agroturystyczne, oferuj ce ł cznie 35 miejsc noclegowych.
O słabo ci sektora rolnego wiadczy niekorzystna struktura wykształcenia rolników. Na 2 866 gospodarstw (1 843 gospodarstw prowadz cych uprawy) tylko 8 prowadzonych jest przez osoby z kierunkowym wykształceniem wy!szym. Przewy!szaj ca ilo ć wła cicieli gospodarstw (65%) nie posiada !adnego wykształcenia rolniczego, 32% prowadz cych gospodarstwa posiada wykształcenie rolnicze zdobyte podczas kursów rolniczych b d/ s absolwentami szkół kierunkowych. Niskie wykształcenie osób prowadz cych gospodarstwa rolne jest jednym z powodów problemów strukturalnych w sektorze rolnym.
+
Wykres 14. Liczba gospodarstw rolnych wg wykształcenia rolniczego osoby kieruj0cej
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Rolnicy gminy dysponuj bardzo ograniczonym wyposa!eniem w sprz"t mechanicznym. 1 ci gnik na 2 gospodarstwa, 1 kombajn zbo!owy na 82 gospodarstw, 1 kombajn ziemniaczany na 111 gospodarstw uprawiaj cych ziemniaki. Wyposa!enie gospodarstw w sprz"t rolniczy odbiega zarówno od redniej krajowej jak i wojewódzkiej.
Tabela 1. Ilo ć sprz/tu rolniczego przypadaj0ca na 100 gospodarstw rolnych Samochody Kombajny Kombajny Ci0gniki ci/8arowe zbo8owe ziemniaczane Polska 46 5 4,2 3
Lubelskie 51 3 4,9 3
gm. Biłgoraj 46 2,4 1,2 0,6
Wi"kszo ć instytucji otoczenia rolnictwa skupia si" w mie cie powiatowym – Biłgoraju. Brak jest rozwini"tej infrastruktury skupu i przetwarzania produktów rolnych. Na terenie gminy funkcjonuj tylko trzy zakłady przetwórstwa rolnego (przemiał zbó!, przetwórstwo mi"sa, przetwórstwo i konserwowanie owoców i wyrobów z runa le nego). Działa tylko jedna grupa producencka, zarejestrowana jako Stowarzyszenie Producentów Runa Le nego.
{9YÇhw thù!wh[bL/ùò
Na koniec 2006 roku w systemie REGON były zarejestrowane 683 podmioty gospodarki narodowej, w tym 84% to osoby fizyczne prowadz ce działalno ć gospodarcz . Tzw. wska/nik przedsi"biorczo ci, liczony liczb zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 1000 mieszka#ców, wynosi 49 firm i jest znacznie ni!szy ni! rednia dla województwa (68 podmiotów) i kraju (95 podmiotów). Przyrost liczby podmiotów na przestrzeni ostatnich lat ilustruje wykres 15.
Wykres 15. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON wg sektorów własno ciowych
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Najliczniej reprezentowan dziedzin działalno ci jest sekcja G (handel hurtowy i detaliczny oraz naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów u!ytku osobistego i domowego) - 31% jednostek. W sekcji D (przetwórstwo przemysłowe) działa 22% podmiotów, w sekcji F (budownictwo) – prawie 12%, w sekcji I (transport, gospodarka magazynowa i ł czno ć) – 7%. Najmniej jednostek działa w sekcji N (ochrona zdrowia i pomoc społeczna – 6 jednostek), J (po rednictwo finansowe – 11 jednostek) i H (hotele i restauracje – 17 jednostek).
.
Wykres 16. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON wg sekcji PKD
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Wspieraj c procesy restrukturyzacyjne w gminie nale!y przede wszystkim d !yć do wzrostu liczby przedsi"biorstw w najwa!niejszych dla rozwoju gminy bran!ach, tj. budownictwie, przetwórstwie i usługach rynkowych, w tym w sekcji H (hotele i restauracje).
Na terenie gminy działa tylko jedna firma z udziałem kapitału zagranicznego (Ambra S.A. w Woli Du!ej). Nwiadczy to nie tylko o braku zainteresowania inwestorów zagranicznych tym obszarem województwa, ale równie! jest rezultatem braku atrakcyjnych terenów inwestycyjnych. Dlatego te! w najbli!szych latach nale!y zwrócić szczególn uwag" na przygotowanie takich terenów i wyposa!enie ich w podstawow infrastruktur" techniczn , szczególnie w takich miejscowo ciach jak: Gromada (tereny o ł cznej powierzchni około 55 ha z przeznaczeniem pod działalno ć usługow i techniczno-produkcyjn ), D browica i Korczów (tereny o ł cznej powierzchni około 12 ha z przeznaczeniem pod działalno ć usługow ), Majdan Gromadzki i Nadrzecze (tereny o ł cznej powierzchni około 23 ha z przeznaczeniem pod zabudow" letniskow i rekreacyjno-turystyczn ).
/ whùíjW {9YÇhw! ÇÜwò{ÇòYL
Rozwój sektora turystyki mo!e być jedn z form wzmacniania lokalnej gospodarki i tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem. Liczne walory przyrodnicze i krajobrazowe stanowi dobr podstaw" do rozwoju ró!nych form turystyki w gminie.
Ziemia Biłgorajska uwa!ana była od pokole# za jeden z ubo!szych regionów Polski. Ludno ć trudniła si" głównie sitarstwem, włosiankarstwem i rolnictwem. Tereny te wyró!niaj si" bogactwem sztuki ludowej, z charakterystycznym strojem biłgorajskim cechuj cym si" prostot kroju i barw.
Coraz wi"cej osób z miast (przewa!nie z Biłgoraja), buduje na terenie gminy domy letniskowe, a tak!e przyje!d!a na weekendowy odpoczynek. Lasy pełne grzybów i jagód, panuj ca tu cisza i spokój zach"caj do wypoczynku. Miejscem gdzie zachowała si" dziewicza przyroda jest mały obszar le ny nazywany ródełkami . Jest to miejsce, z którego wypływaj /ródła rzeki Stok.
Na terenie miejscowo ci Wola Du!a znajduje si" dawny o rodek wczasowy i rekreacyjny z letnim amfiteatrem. Miejsce to wykorzystywane jest do organizowania koncertów, festynów i innych form rozrywek, jak np. przegl dy chórów i kapel, zloty motocyklowe, czy te! wybory Miss Lubelszczyzny. W miejscowo ci Dyle działa o rodek jazdy konnej Marka Chuchro za w Woli Małej działa Stowarzyszenie Miło ników Koni.
W Nadrzeczu z inicjatywy oraz według projektu Stefana Szmidta, jak równie! wielkim wysiłkiem mieszka#ców wsi została odtworzona przydro!na kapliczka, w której umieszczono figur" Chrystusa Frasobliwego z 1906 roku. Wn"trze zdobi trzy obrazy oraz droga krzy!owa autorstwa Jerzego Dudy Gracza podarowane tutejszej ludno ci, a powstałe w wielkiej fascynacji autora tymi stronami, ich tradycj i kultur .
Gmina dysponuje do ć dobrze rozwini"t infrastruktur" szlaków turystycznych. Przez teren gminy przebiega sze ć tras rowerowych oraz pi"ć turystycznych szlaków pieszych . Na szczególn uwag" zasługuj : pieszy Szlak Roztocza ski oraz Szlak Rowerowy Białej Łady (dł. 33,8 km), a tak!e szlaki rowerowe: Wokół Wielkiego Bagna (ok. 55 km - czas przejazdu ok. 6 godz.) oraz Nad Biał( Ład( (ok. 55 km - czas przejazdu ok. 7 godz). Ostatnio utworzono nowy szlak turystyczny Szlak Murawinowy (ok. 25km, czas przejazdu ok. 4,5godz.) Trasa szlaku przebiega obok Rezerwatu „Obary” przez lasy Uroczyska Puszczy Solskiej
W gminie nast"puje powolny rozwój bazy noclegowej. Oprócz kwater agroturystycznych dysponuj cych ł cznie 35 miejscami noclegowymi, na terenie gminy funkcjonuj tak!e dwa zajazdy (oferuj ce ł cznie 44 miejsc noclegowych). Do wykorzystania przez turystów jest równie! baza noclegowa znajduj ca si" w mie cie Biłgoraj, której wielko ć oceniana jest na około 130 miejsc noclegowych. Niestety, pomimo bogatych walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz rozwijaj cej si" infrastruktury turystycznej, gmina Biłgoraj wci ! postrzegana jest
"
jako obszar mało atrakcyjny i przyjazny dla turystów 6. Do głównych czynników ograniczaj cych rozwój sektora turystyki w gminie nale!y zaliczyć: niewystarczaj c infrastruktur", w tym przede wszystkim brak odpowiedniej liczby obiektów gastronomicznych i noclegowych, niezb"dnej do stworzenia kompleksowej oferty turystycznej i zapewnienia zadawalaj cej jako ci usług, brak atrakcyjnej oferty turystycznej zdolnej przyci gn ć i zatrzymać na dłu!ej turystów, brak aktywno ci ze strony gminy i mieszka#ców w tworzeniu lokalnych produktów turystycznych i promowaniu ich na zewn trz.
Pomimo wyst"puj cych barier, obszar gminy mo!e pełnić wa!n funkcj" zaplecza rekreacyjno-wypoczynkowego dla miasta Biłgoraja – o rodka o znaczeniu regionalnym dla obsługi ruchu turystycznego 7. Do głównych form turystyki i rekreacji maj cych realne szanse rozwoju w gminie Biłgoraj nale!y zaliczyć: budownictwo rekreacyjne w wytypowanych rejonach gminy (w tym mi"dzy innymi w takich miejscowo ciach jak Majdan Gromadzki i Nadrzecze), turystyka weekendowa, szczególnie dla mieszka#ców Lublina i Zamo cia preferuj cych indywidualne formy wypoczynku, turystyka zimowa, z mo!liwo ci rozwoju sportów zimowych (np. narciarstwo biegowe) i zimowych atrakcji rekreacyjnych (np. organizowanie kuligów), turystyka piesza i rowerowa, rozwijana głównie wzdłu! znakowanych szlaków turystycznych, turystyka religijna (wykorzystuj ca liczne elementy kultury katolickiej i judaistycznej na terenie gminy), agroturystyka oraz organizacja letniego wypoczynku dla dzieci w szkołach wiejskich (w oparciu o istniej c infrastruktur" szkoln ).
" LbCw!{ÇwÜYÇÜw! Ç9/IbL/ùb!
Wyposa!enie gminy w podstawow infrastruktur" techniczn decyduje w du!ym stopniu o jako ci !ycia mieszka#ców i wpływa na atrakcyjno ć inwestycyjn gminy. Ogólnie nale!y stwierdzić, !e gmina Biłgoraj boryka si" z wieloma problemami, je!eli chodzi o jako ć i stopie# wyposa!enia w podstawow infrastruktur" techniczn . Poni!ej dokonano krótkiej analizy głównych elementów składowych infrastruktury technicznej w gminie.
+ í') h' A ! . ) ) ' ! !) ' $ Y !4 O ! 6 $' 1 A . t t ""
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! Çw!b{thwÇhí! L YhaÜbLY!/òWb!
Gmina jest dosyć dobrze wyposa!ona w infrastruktur" kolejow i drogow . Przez teren gminy przebiega linia kolejowa normalnotorowa i równolegle do niej szerokotorowa Linia Hutniczo-Siarkowa ł cz ca Biłgoraj z Zamo ciem i Centralnym Okr"giem przemysłowym (Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Skar!ysko, Starachowice). Długo ć kolei normalnotorowej i linii szerokotorowej LHS wynosi 14 km.
Ł czna długo ć sieci drogowej na terenie gminy wynosi 817 km, w tym 33 km przypada na drogi wojewódzkie (nr 835, 858), a 102 km na drogi powiatowe, które w 78% maj nawierzchni" tward . Drogi gminne posiadaj ł czn długo ć 682 km, z czego tylko 60 km ma nawierzchni" tward .
Wykres 17. Udział dróg gruntowych w drogach gminnych ogółem
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Parametry techniczne i u!ytkowe wi"kszo ci dróg powiatowych i gminnych nie odpowiadaj wymaganym standardom. Wiele odcinków dróg nie posiada dostatecznej no no ci - bardzo wa!nego parametru technicznego przy obecnym stałym wzro cie przewozu towarów transportem kołowym. Post"puj ca degradacja dróg wymaga przeprowadzenia na wi"kszo ci z nich du!ego zakresu remontów bie! cych oraz działa# modernizacyjnych dostosowuj cych istniej c infrastruktur" do obowi zuj cych wymogów i standardów.
Niestety ograniczone mo!liwo ci finansowe gminy nie pozwalaj nawet na cz" ciowe odtwarzanie stanu technicznego dróg gminnych. Rocznie gmina wydaje nieco ponad 1 mln zł (około 4% rodków bud!etowych) na prace remontowe i modernizacyjne dróg gminnych, co pozwala na wyremontowanie rednio około 2 km. Tymczasem potrzeby inwestycyjne w zakresie modernizacji najwa!niejszych odcinków dróg oceniane s na poziomie kilkunastu milionów złotych. Dlatego, te! niezmiernie wa!n kwesti b"dzie skuteczne pozyskiwanie rodków zewn"trznych, które z pewno ci mog przyspieszyć proces modernizacji infrastruktury drogowej w gminie.
W gminie dosyć dobrze funkcjonuje sieć komunikacji autobusowej. Gmina ma bezpo rednie poł czenia autobusowe z Warszaw i miastami wojewódzkimi: Lublinem, Krakowem, Katowicami, Łodzi . Przez gmin" przebiegaj tak!e linie wykraczaj ce poza powiat biłgorajski, ł cz c go z pobliskimi miastami (Chełmem, Kra nikiem, Krasnymstawem, Stalow Wol , Tarnobrzegiem i Zamo ciem).
Dh{th5!wY! íh5bh4|/L9Yhí!
Gmina jest dosyć dobrze wyposa!ona je li chodzi o infrastruktur" wodoci gow , której długo ć sieci wynosi 116 km. Stopie# zwodoci gowania gminy (liczba podł czonych gospodarstw domowych w stosunku do wszystkich gospodarstw domowych) przekracza ju! 90%. Za wyj tkiem wsi Rapy Dyla#skie, cały obszar gminy jest zwodoci gowany.
Wykres 18. Długo ć sieci wodoci0gowej i kanalizacyjnej
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Niestety sieć kanalizacyjna nie rozwija si" w gminie w sposób skoordynowany z rozwojem sieci wodoci gowej. W ci gu ostatnich sze ciu lat udało si" wybudować tylko 20 km zbiorczej sieci kanalizacyjnej, co mniej wi"cej odpowiada 10% wska/nikowi skanalizowania. Stosunek długo ci sieci kanalizacyjnej do wodoci gowej jest bardzo niekorzystny i pozostaje w relacji 1 do 6.
W gminie brak jest oczyszczalni cieków, obsługuj cej w sposób kompleksowy cały obszar gminy. Istniej ce na terenie gminy małe oczyszczalnie cieków obsługuj konkretnych u!ytkowników, tj. „Ambr"” w Woli Du!ej, „Megol"” w Hedwi!ynie oraz DPS w Teodorówce. Cz" ć obszaru gminy wchodzi w skład aglomeracji utworzonej wspólnie z miastem, obsługiwanej przez miejsk oczyszczalnie cieków w Biłgoraju. Do tej oczyszczalni odprowadzane s cieki ze skanalizowanych miejscowo ci Korczów, Okr głe i Hedwi!yn.
Wi"kszo ć mieszka#ców korzysta z szamb bezodpływowych. Szacuje si", !e około 50% wytwarzanych cieków w gospodarstwach rolnych w nieoczyszczonej formie trafia do gruntu, stwarzaj c tym samym zagro!enie dla jako ci wód gruntowych.
W ci gu najbli!szych lat nale!y podj ć pilne działania na rzecz wyposa!enia gminy w infrastruktur" kanalizacyjn . Na terenach zwartego osadnictwa nale!y wdro!yć opracowan koncepcj" budowy zbiorczej sieci kanalizacyjnej i sfinansować niezb"dne inwestycje w ramach Krajowego Programu Oczyszczania Ncieków Komunalnych. Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowo ciach o rozproszonej zabudowie jest nieopłacalna pod wzgl"dem ekonomicznym oraz kłopotliwa do realizacji pod wzgl"dem technicznym. Dlatego te! na takich terenach najlepszym rozwi zaniem powinna być instalacja indywidualnych (przydomowych) oczyszczalni cieków.
Rozbudowa sieci kanalizacyjnej w pierwszej kolejno ci wymagana jest w miejscowo ciach: Sól i Kolonia Sól, Podlesie i Okr głe, D browica i Zagrody D browickie oraz Gromada. Kierunki rozbudowy i modernizacji sieci wodno- kanalizacyjnej uj"to we wdra!anym od kilku lat Programie Kanalizacji Gminy Biłgoraj .
Mapa 5. Stopie$ wyposaenia gminy w infrastruktur& wodno-kanalizacyjn(
Dh{th5!wY! h5t!5!aL YhaÜb![bòaL
Na stan rodowiska znacz co wpływa gospodarka odpadami. Szacuje si", !e rocznie na terenie gminy powstaje około 2 823 Mg odpadów komunalnych (około 90% masy wszystkich odpadów produkowanych w gminie). Około 25% powstaj cych odpadów – to odpady biodegradowalne. Szacuje si", !e w najbli!szych latach ilo ć odpadów komunalnych w gminie b"dzie nieznacznie rosła i w 2015 roku wyniesie około 3 160 Mg 8.
Ocenia si", !e rocznie na terenie gminy zbiera si" około 1 300 Mg zmieszanych odpadów komunalnych, czyli około 46% ogólnej masy wytwarzanych odpadów. Cała masa zebranych odpadów komunalnych deponowana jest na składowisku odpadów w Korczowie. Powierzchnia składowiska wynosi 9 ha, jego pojemno ć to 410 000 m 3, za ilo ć nagromadzonych odpadów oceniana jest na 210 000 Mg (51% wypełnienia).
Na terenie gminy odnotowuje si" wyst"powanie dzikich wysypisk odpadów komunalnych w lasach i przydro!nych rowach. Wysypiska te likwidowane s na bie! co, jednak ich wyst"powanie wiadczy o niskiej wiadomo ci mieszka#ców w zakresie gospodarki odpadami.
W ci gu najbli!szych lat nale!y doprowadzić do wdro!enia sprawnego systemu zbiórki, segregacji i unieszkodliwiania odpadów w gminie Biłgoraj. Zarys funkcjonowania takiego systemu został opracowany w Planie gospodarki odpadami dla gminy Biłgoraj . Oprócz zrealizowania niezb"dnych inwestycji, wa!nym elementem efektywnej gospodarki odpadami powinny być działania u wiadamiaj ce mieszka#ców gminy w zakresie wła ciwego post"powania z powstaj cymi w ich gospodarstwach odpadami.
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! 9[9YÇwh9b9wD9Çò/ùb! L D!ùhí!
Gmina Biłgoraj jest w pełni zelektryfikowana. Przez teren gminy przebiega linia WN 110 kV. Odbiorcy korzystaj z GPZ 110/15 kV poprzez linie napowietrzne redniego napi"cia wyprowadzone z GPZ w Biłgoraju. Na terenie gminy nie wyst"puje deficyt mocy i energii elektrycznej, a stan linii wysokiego i redniego napi"cia jest zadawalaj cy. Praktycznie ka!dy indywidualny odbiorca mo!e zostać podł czony do sieci energetycznej. W dłu!szej perspektywie nale!y jednak liczyć si" z inwestycjami w zakresie infrastruktury niskonapi"ciowej, której stan techniczny z roku na rok si" pogarsza.
Przez gmin" Biłgoraj przebiega sieć gazowa redniego ci nienia o długo ci 36 km, z 440 przył czami domowymi (ok. 4% gospodarstw domowych w gminie). Do gazoci gu podł czone s miejscowo ci: Gromada, D browica, Dere/nia, Zagrody,
. t ' ' '! ' ! . ) "" 4"2
2
Dere/nia Solska, Dere/nia Majda#ska. Wykonano ponadto gazoci gi przesyłowe zasilaj ce południowo-zachodni rejon gminy Biłgoraj. Stan wyposa!enia gminy w infrastruktur" gazow jest niewystarczaj cy i w najbli!szym czasie nale!y podj ć działania w zakresie gazyfikacji gminy, zgodnie z programem gazyfikacji województwa lubelskiego.
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! Ç9[9YhaÜbLY!/òWb!
Dost"pno ć mieszka#ców gminy do infrastruktury telekomunikacyjnej systematycznie poprawia si". Dzieje si" tak za spraw rozwoju telefonii stacjonarnej (TP S.A.), jak i coraz powszechniejszego dost"pu mieszka#ców do usług telefonii komórkowej. Praktycznie cały obszar gminy obj"ty jest zasi"giem wszystkich funkcjonuj cych w Polsce operatorów sieci komórkowej (GSM/GPRS).
Do sieci telefonii stacjonarnej podł czonych jest około 40% wszystkich gospodarstw domowych w gminie. Mo!na przyj ć, !e kompleksowo podł czone do sieci telefonicznej s miejscowo ci: Dere/nia Zagrody, Dere/nia Solska, Dere/nia Majda#ska, Gromada, Hedwi!yn, Sól , Kolonia Sól, Smólsko Du!e, Smólsko Małe, Okr głe, Korczów, Korytków Du!y, Wola Du!a, Wola Mała, Dyle, Kajetanówka i Ignatówka. Razem do sieci telefonii stacjonarnej podł czonych jest ponad 1 500 gospodarstw domowych.
Dost"p do internetu oferowany jest głównie przez TP S.A. oraz operatorów działaj cych z wykorzystaniem infrastruktury TP (Netia, Tele 2, Dialog, GTS Energis). Urz d gminy, szkoły, biblioteka oraz o rodki zdrowia maj dost"p do szerokopasmowego internetu oferowanego przez TP S.A. Trudno dokładnie oszacować liczb" osób korzystaj cych z internetu, ale bior c pod uwag" dosyć wysokie opłaty abonamentowe, nale!y s dzić, !e jest to ci gle niewielki odsetek mieszka#ców.
Dalszy rozwój społecze#stwa informacyjnego na terenie gminy b"dzie uzale!niony od ograniczenia bariery ekonomicznej w dost"pie do internetu oraz od efektywnego informatyzowania administracji w gminie, poł czonej z procesem u wiadamiania uczenia si" mieszka#ców jak korzystać z usług i technologii informacyjnych.
# LbCw!{ÇwÜYÇÜw! {th_9/ùb!
Infrastruktura społeczna jest to zespół urz dze# publicznych zaspokajaj cych potrzeby socjalne, o wiatowe i kulturalne ludno ci. Do infrastruktury społecznej zaliczamy infrastruktur" z zakresu o wiaty i wychowania, kultury, ochrony zdrowia i opieki społecznej, wypoczynku i kultury fizycznej oraz bezpiecze#stwa. Od stanu infrastruktury społecznej zale!y jako ć !ycia mieszka#ców i ich szanse rozwoju.
+
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! 95ÜY!/òWb!
Gmina dysponuje stosunkowo dobrze rozwini"t sieci placówek o wiatowo – wychowawczych. Ogółem funkcjonuje 12 szkół podstawowych sze cioklasowych (w tym jedna niepubliczna) i 8 gimnazjów. W gminie działa jedno przedszkole, do którego ucz"szcza 22 dzieci i 11 oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych. Edukacj przedszkoln obj"tych jest ł cznie 144 dzieci w wieku od 3 do 6 lat, czyli prawie 28% dzieci w wieku przedszkolnym. Wska/nik dla województwa wynosi nieco wi"cej (36%). Placówki o wiatowe zorganizowane s w formie: zespołów szkoły podstawowej i gimnazjum - 7, samodzielnego gimnazjum – 1, samodzielnych szkół podstawowych – 3, zespołu szkoły podstawowej i przedszkola – 1, niepublicznej szkoły podstawowej – 1,
Ł cznie do szkół podstawowych ucz"szcza 908 dzieci, za do szkół gimnazjalnych – 542 uczniów. Nrednio na jeden oddział w szkole podstawowej przypada 15 uczniów (przy 18 rednio w województwie), natomiast w gimnazjum na jeden oddział przypada 20 uczniów (podczas gdy wska/nik ten dla województwa kształtuje si" na poziomie 24 uczniów).
Aktualna sieć szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego w gminie jest zgodna z oczekiwaniami społecznymi. Jednak trwaj cy od sze ciu lat ni! demograficzny oraz konieczno ć podnoszenia jako ci kształcenia, uzasadniaj potrzeb" wypracowania nowych rozwi za# w zakresie funkcjonowania i optymalizacji sieci szkół. Kształtowanie si" liczby uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach na przestrzeni ostatnich lat przedstawiono na wykresie 19. Wykres 19. Liczba przedszkolaków i uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjalnych
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US Szkoły w gminie Biłgoraj posiadaj dobr baz" do prowadzenia zaj"ć dydaktycznych. Liczba pomieszcze# szkolnych jest wystarczaj ca. Niezadowalaj cy jest jednak stan techniczny najstarszych budynków szkolnych, szczególnie w miejscowo ciach: Sól, D browica i Gromada. Do najpilniejszych potrzeb wci ! nale! : wymiana stolarki okiennej i drzwi; wymiana podłóg; remonty sanitariatów,
wymiana instalacji wodno-kanalizacyjnej, grzewczej i elektrycznej; odnowienie elewacji zewn"trznych, odwodnienie budynków.
W szkołach istniej równie! du!e potrzeby inwestycyjne w zakresie wyposa!enia w sprz"t komputerowy. Tylko 67% szkół podstawowych wyposa!onych jest sprz"t komputerowy (przy 77% w województwie i 81% w kraju). W przypadku gimnazjów wska/nik ten jest jeszcze mniejszy i wynosi 25%, podczas gdy rednia dla województwa wynosi 76%, a dla kraju – 79%. (stan na koniec 2006 r)
Nrednio w szkołach podstawowych przypada 12 uczniów na jeden komputer z dost"pem do internetu (przy 18 uczniach w kraju i 14 w województwie), natomiast w gimnazjach na jeden komputer przypada 19 uczniów, podczas gdy rednia dla kraju wynosi 18 uczniów, a dla województwa 17. Wska/niki te, chocia! dobre na poziomie województwa, s jednak znacznie odbiegaj ce od tego co jest notowane w innych regionach Unii Europejskiej.
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! {thwÇhí!
Generalnie nale!y stwierdzić, !e w gminie brak jest odpowiedniej bazy do prowadzenia zaj"ć sportowych, zarówno sal gimnastycznych, jak i boisk sportowych. W gminie s 3 sale gimnastyczne (Dere/nia, D browica, Smólsko), pozostałe szkoły korzystaj z zast"pczych, niepełnowymiarowych sal gimnastycznych, które nie zabezpieczaj potrzeb. W wi"kszo ci szkół brak jest równie! placów zabaw dla najmłodszych dzieci.
Stan wyposa!enia szkół podstawowych i gimnazjów w infrastruktur" sportow oraz zidentyfikowane potrzeby w tym zakresie zostały przedstawione w tabeli poni!ej.
Posiadana przez szkoły infrastruktura sportowa Szkoła Potrzeby Sale gimnastyczne Boiska sportowe SP Bidaczów Sala gimnastyczna Boiska wystarczaj ce Brak pilnych potrzeb zast"pcza ZSP i G Bukowa Sala gimnastyczna Boiska niewystarczaj ce Budowa sali gimnastycznej zast"pcza i zagospodarowanie boisk NSP Ciosmy Sala gimnastyczna Boiska niewystarczaj ce Kapitalny remont sali zast"pcza gimnastycznej, zagospodarowanie boisk ZSP i G D browica Sala gimnastyczna Boiska niewystarczaj ce Zagospodarowanie boisk wymiarowa ZSP i G Dere/nia Sala gimnastyczna Brak boisk Pozyskanie terenu i budowa wymiarowa boisk ZSP i G Gromada Sala gimnastyczna Brak boisk Budowa sali gimnastycznej, zast"pcza pozyskanie terenu i budowa boisk ZSP i G Hedwi!yn Sala gimnastyczna Boiska wystarczaj ce Budowa sali gimnastycznej zast"pcza ZSP i G Korczów Sala gimnastyczna Brak boisk Budowa sali gimnastycznej, zast"pcza pozyskanie terenu i budowa boisk
.
ZSP i G Korytków Sala gimnastyczna Boiska niewystarczaj ce Budowa sali gimnastycznej zast"pcza i zagospodarowanie boisk SP Smólsko Sala gimnastyczna Boiska wystarczaj ce Brak potrzeb wystarczaj ca ZSP i P w Soli Jedna sala Boiska niewystarczaj ce Budowa drugiej sali Gimnazjum w Soli gimnastyczna dla gimnastycznej, dwóch szkół zagospodarowanie i budowa (niewystarczaj ca) boisk SP Wola Brak sali Boiska wystarczaj ce Budowa sali gimnastycznej Dere/nia#ska gimnastycznej
W najbli!szych latach nale!y zatem d !yć do rozbudowy istniej cej infrastruktury sportowej w gminie oraz jej pełniejszego wykorzystania przez uczniów i mieszka#ców.
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! YÜ[ÇÜwò
W skład gminnej infrastruktury kultury wchodz przede wszystkim takie placówki jak: Gminny O rodek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna oraz stra!nice (remizy stra!ackie).
Gminny O rodek Kultury zrzesza 9 zespołów wokalnych, 3 teatralno-obrz"dowe oraz 3 twórców ludowych. Na szczególn uwag" zasługuj : zespół wokalny z Rudy Solskiej (laureat licznych konkursów i festiwali), zespół teatralno-obrz"dowy z Bukowej (ma w dorobku 10 spektakli obrz"dowych), zespół piewaczy z Bidaczowa Starego (paraj cy si" tak!e działalno ci teatraln ) oraz zespół wokalno- obrz"dowy ze Smólska (organizuj cy liczne spektakle z udziałem mieszka#ców).
Oprócz codziennej działalno ci kulturalnej, GOK organizuje szereg imprez cyklicznych, do których nale!y zaliczyć: Gminny Przegl d Kol"d i Pastorałek w Hedwi!ynie, Turniej Wsi, Do!ynki Gminne, Jesienn Biesiad" Kulturaln .
Dalszy rozwój działalno ci Gminnego O rodka Kultury b"dzie zale!ał mi"dzy innymi od ograniczenia wyst"puj cych problemów zwi zanych z zapewnieniem odpowiedniej bazy lokalowej dla ćwicz cych zespołów, zwi"kszeniem ilo ci kadry instruktorskiej oraz wyposa!enie o rodka w niezb"dny sprz"t do organizowania imprez plenerowych.
Wa!n rol" w szerzeniu działalno ci kulturalno-o wiatowej w gminie pełni placówki biblioteczne. Na terenie gminy działa 6 placówek bibliotecznych (1 Gminna Biblioteka Publiczna oraz 5 filii). Placówki te dysponuj znacznym ksi"gozbiorem ocenianym na prawie 42 tys. woluminów. Niestety nie wszyscy mieszka#cy korzystaj z mo!liwo ci wypo!yczania ksi !ek. Ogólnie w placówkach bibliotecznych zarejestrowanych jest 1 620 czytelników, czyli 12% społecze#stwa, przy redniej dla województwa wynosz cej 20%. Rocznie jeden czytelnik wypo!ycza rednio 20 ksi !ek, podczas gdy w województwie rednia wypo!ycze# wynosi 19 ksi !ek.
Wa!n funkcj" kulturaln w !yciu mieszka#ców gminy pełni równie! remizy stra!ackie, funkcjonuj ce przy jednostkach Ochotniczych Stra!y Po!arnych (OSP).
/
Oprócz wypełniania wa!nych zada# z zakresu bezpiecze#stwa publicznego, stra!nice s zwykle najwa!niejszym centrum !ycia kulturalnego na wsi. Stanowi te! doskonałe narz"dzie do mobilizowania (szczególnie młodych ludzi) do aktywno ci społecznej.
Na terenie gminy funkcjonuje 17 jednostek OSP, w tym 7 jednostek typu S (wyposa!onych w samochody) i 10 jednostek typu M (wyposa!onych w motopompy). Dwie jednostki wł czone s do Krajowego Systemu Ratowniczo- Ga niczego. Potrzeby jednostek OSP dotycz głównie wyposa!enia w niezb"dny sprz"t (w tym zakup nowych samochodów) oraz przeprowadzenia remontów remiz stra!ackich (w tym przede wszystkim w Bukowej, Soli, Smólsku, Gromadzie, D browicy, Andrzejówce, Dylach i Nadrzeczu. Cz" ć kosztów remontowych b"dzie mo!liwa do sfinansowania ze rodków zewn"trznych w ramach poszerzania działalno ci stra!nic o nowe funkcje (np. tworzenie wietlic rodowiskowych lub przedszkoli).
LbCw!{ÇwÜYÇÜw! h/Iwhbò ù5whíL! L htL9YL {th_9/ùb9W
Dost"p mieszka#ców gminy do usług medycznych jest dosyć dobry. Wi"kszo ć mieszka#ców korzysta z usług medycznych w Biłgoraju. Na terenie gminy działa tylko jedna przychodnia lekarska oraz jedna apteka. W latach 2003-2006 udzielono 38 442 porad lekarskich.
Wykres 20. Liczba przyj/ć w poradniach lekarskich i liczba osób na aptek/ ogólnodost/pn0
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Ponadto na terenie gminy działa Gminny O rodek Opieki Społecznej i Dom Pomocy Społecznej w Teodorówce ze 153 miejscami dla pensjonariuszy. Z usług Gminnego O rodka Opieki Społecznej korzysta prawie 14% ludno ci gminy. Do głównych form opieki społecznej nale! wiadczenia pieni"!ne (w tym zasiłki rodzinne), wiadczenia rzeczowe oraz poradnictwo specjalistyczne. Głównymi powodami przyznania pomocy społecznej s : ubóstwo (34%), bezrobocie (26%), niepełnosprawno ć (11%), długotrwała lub ci"!ka choroba (10%), bezradno ć w sprawach opieku#czo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (6%), alkoholizm (4%).
"
Główne problemy społeczne, ich /ródła oraz zakres i sposób rozwi zywania zostały szczegółowo przedstawione w Strategii rozwi(zywania problemów społecznych gminy Biłgoraj na lata 2006-2013, przyj"tej do realizacji przez Rad" Gminy we wrze niu 2006 roku.
$ W!Yh|0 wù+5ù9bL! í DaLbL9
Zdolno ć gminy do skutecznego rz dzenia i przezwyci"!ania problemów rozwojowych stanowi obecnie jedno z głównych wyzwa# samorz dów lokalnych w Polsce. W niniejszej analizie skoncentrowano si" na krótkim omówieniu trzech najwa!niejszych czynników decyduj cych o jako ci rz dzenia w gminie, tj.: zdolno ci inwestycyjnej gminy, zaanga!owania kapitału społecznego w proces rz dzenia gmin oraz stosowanych praktyk planowania strategicznego i promowania gminy na forum krajowym i mi"dzynarodowym.
!b![Lù! ù5h[bh|/L Lbí9{Çò/òWb9W DaLbò
Zdolno ć gminy do inwestowania uzale!niona jest głównie od wielko ci dochodów oraz struktury wydatków w bud!ecie gminy. W ci gu ostatnich lat mo!na zaobserwować stały wzrost dochodów gminy Biłgoraj. Wielko ć tych dochodów w roku 2006 wyniosła nieco ponad 22 mln zł i wzrosła w porównaniu z rokiem 2000 o ponad 50%. Głównymi składnikami dochodów bud!etu gminy s wpływy z subwencji (56,3%) i dotacje celowe z bud!etu pa#stwa (17,8%). Dochody własne stanowi 22,6% i ich udział w dochodach ogółem nieznacznie ro nie.
Wykres 21. Dochody gminy Biłgoraj
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Pomimo obserwowanego stałego wzrostu dochodów w bud!ecie gminy, ich wielko ć w przeliczeniu na jednego mieszka#ca pozostaje nadal niska i kształtuje si" na poziomie około 1 780 zł (około 84% redniej dla województwa).
Wykres 22. Dochody i wydatki w przeliczeniu na 1 mieszka7ca
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Stosunkowo niekorzystnie kształtuje si" struktura wydatków w bud!ecie gminy. Szacuje si" !e ponad 70% wydatków bud!etu gminy stanowi wydatki bie! ce jednostek bud!etowych (z czego ponad 34% przeznacza si" na wynagrodzenia pracownicze, a niecałe 16% na zakup materiałów i usług). Wydatki inwestycyjne stanowi nieco ponad 13% bud!etu, czyli około 2 900 tys. złotych (228 zł na mieszka#ca).
Wykres 23. Wydatki inwestycyjne gminy (jako % bud8etu)
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych US
Stosunkowo niska zdolno ć inwestycyjna gminy powoduje konieczno ć poszukiwania zewn"trznych /ródeł dofinansowania. W latach 2000-2006 na działania inwestycyjne udało si" gminie pozyskać rodki na poziomie 3,6 mln zł (czyli rednio ok. 510 tys. zł w roku). Głównymi /ródłami dofinansowania były takie programy jak: SAPARD (1 800 tys. zł), Europejski Bank Inwestycyjny (840 tys. zł), SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora 6ywno7ciowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich (470 tys. zł), Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich (330 tys. zł) oraz Kontrakt
Wojewódzki (143 tys. zł). Ponadto gmina pozyskiwała rodki Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Nrodowiska i Gospodarki Wodnej – po!yczki preferencyjne umarzalne w 30% oraz dotacje na dofinansowanie budowy dróg dojazdowych do gruntów rolnych z terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych oraz dotacje na dofinansowanie inwestycji z zakresu bazy sportowej z Funduszu Rozwoju Bazy Sportowej
W!Yh|0 Y!tLÇ!_Ü {th_9/ùb9Dh DaLbL9
Jako ć kapitału społecznego i jego zaanga!owanie w proces zarz dzania wspólnot gminn jest obecnie jednym z głównych przejawów dobrego rz dzenia na poziomie lokalnym. Zwykle kapitał społeczny oceniany jest w takich kategoriach jak: aktywno ć obywatelska (mierzona mi"dzy innymi udziałem w wyborach i organizacjach społecznych), zaradno ć mieszka#ców (poł czona z ch"ci współpracy i pomagania innym np. w ramach pomocy dobros siedzkiej), poziom wzajemnego zaufania i bezpiecze#stwa mieszka#ców (równie! socjalnego), religijno ć oraz niski poziom wyst"powania patologii społecznych.
Trudno jest jednoznacznie ocenić jako ć kapitału społecznego w gminie. Wydaje si", !e gmina posiada znaczne zasoby kapitału społecznego, które wymagaj jednak jeszcze wi"kszego uaktywnienia. Za takim stwierdzeniem przemawiaj nast"puj ce argumenty:
Wysoki poziom wykształcenia radnych (34% radnych legitymuje si" wykształceniem wy!szym, a tylko nieco ponad 6% posiada wykształcenie podstawowe), Du!a ilo ć działaj cych organizacji pozarz dowych (23 stowarzyszenia i 1 fundacja zarejestrowane w KRS, co daje nieco ponad 3 organizacje na 1000 mieszka#ców, przy redniej dla województwa 2,2) Wysoki stopie# zaanga!owania mieszka#ców gminy w !ycie społeczno- kulturalne (np. du!a ilo ć działaj cych zespołów ludowych i organizacji sportowych) Spora aktywno ć obywateli w wyborach (ponad 55% frekwencja w ostatnich wyborach).
tw!YÇòY! t[!bhí!bL! {Çw!Ç9DL/ùb9Dh L twhahí!bL! DaLbò
O jako ci rz dzenia w gminie decyduje w du!ym stopniu praktyka planowania strategicznego i jako ć przygotowywanych dokumentów. Gmina Biłgoraj posiada wi"kszo ć wymaganych prawem dokumentów strategicznych. Ogólna polityka rozwoju gminy prowadzona jest w oparciu o strategi" opracowan w 2001 roku i uszczegółowion w 2004 w postaci Planu Rozwoju Lokalnego na lata 2004-2013 . Polityka w zakresie planowania przestrzennego prowadzona jest na podstawie Studium Uwarunkowa oraz Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego obejmuj(cego fragmenty obszaru gminy (pozostały obszar wymaga opracowania b(d= aktualizacji planu), za sprawy zwi zane z ochron rodowiska zostały szczegółowo uregulowane w dwóch dokumentach, tj. Programie ochrony 7rodowiska oraz Planie gospodarki odpadami dla gminy Biłgoraj .
Kwestie polityki społecznej zostały uregulowane w Strategii integracji i rozwi(zywania problemów społecznych na lata 2006-2013 oraz Programie profilaktyki i opieki nad dzieckiem i rodzin( gminy Biłgoraj na lata 2006-2013 . Gmina nie posiada dokumentu wyznaczaj cego ramy współpracy gminy z organizacjami pozarz dowymi. W przyszło ci nale!y równie! w wi"kszym stopniu zadbać o aktualno ć obowi zuj cych dokumentów i ich system monitorowania.
Gmina polityka promocji jest realizowana przez stron" internetow oraz broszury informacyjne o gminie. Nie jest natomiast realizowana przez współprac" mi"dzynarodow , której gmina nie prowadzi. Gmina nie posiada obcoj"zycznych materiałów promocyjnych, ani nie uczestniczy w targach mi"dzynarodowych. Jak wynika z bada# przeprowadzonych przez Urz d Marszałkowski, gmina zamierza uczestniczyć w projektach mi"dzynarodowych i jest zainteresowana współprac z zagranicznymi instytucjami.
!b![Lù! {íhÇ
Analiza SWOT jest podsumowaniem mocnych i słabych stron gminy wynikaj cych z uwarunkowa# wewn"trznych oraz szans i zagro!e# zdeterminowanych w du!ej mierze przez czynniki zewn"trzne.
Mocne strony Słabe strony
• Korzystna lokalizacja (blisko ć du!ych • Niska g"sto ć zaludnienia, o rodków miejskich, wa!ne szlaki • Niski poziom wykształcenia komunikacyjne), mieszka#ców, • Ró!norodne i cenne przyrodniczo • Stosunkowo niska jako ć kapitału rodowisko naturalne i krajobrazowe, ludzkiego (du!a zale!no ć od wiadcze# • Niski stopie# degradacji i zanieczyszczenia socjalnych i pomocy społecznej), rodowiska (w tym lasów), • Rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz • Korzystne trendy demograficzne (rosn ca ich niska dochodowo ć, liczba mieszka#ców), • Niedoinwestowanie przedsi"biorstw, • Spadaj ce bezrobocie i rosn ce wska/niki • Niski standard nawierzchni dróg zatrudnienia, w gminie, • Rosn ca liczba przedsi"biorstw (w tym • Niewielki stopie# wyposa!enia gminy w sektorze produkcyjnym), w sieć kanalizacyjn , • Dobre warunki do rozwoju produkcji • Niedostateczny stopie# wyposa!enia ekologicznej gminy w infrastruktur" gazow , • Wysoki stopie# zwodoci gowania gminy, • Brak infrastruktury turystycznej (w tym • Zwi"kszaj cy si" dost"p do Internetu agroturystycznej), i telefonii (w tym komórkowej), • Słabo rozwini"ta przyszkolna • Stosunkowo dobrze rozwini"ta infrastruktura sportowa, infrastruktura edukacyjna, • Niska atrakcyjno ć inwestycyjna gminy. • Wolne tereny rekreacyjne do rozwoju • Brak odpowiedniej infrastruktury ró!nych form turystyki, sportowej • Spore zasoby kapitału społecznego w gminie.
Szanse Zagro8enia
• Korzystanie z pozytywnych impulsów • Bierno ć i niech"ć mieszka#ców do rozwojowych generowanych przez miasto zmiany swojej sytuacji !yciowej Biłgoraj (w tym przenoszenie si" ludzi (zwi"kszaj ca si" zale!no ć od tzw. z miasta na tereny gminy), transferów socjalnych), • Wykorzystanie szans rozwoju gminy • Wyludnianie si" niektórych wsi oraz i jej społeczno ci wynikaj cych post"puj ca z programów wspólnotowych, degradacja społeczna, • Wł czenie si" gminy w szeroki nurt • Post"puj ca marginalizacja gminy rozwoju turystyki w Polsce (promocja, (w tym trudno ci w dost"pie do budowa infrastruktury, rozwój ró!nych rodków rozwojowych z UE), produktów turystycznych, itd.), • Obni!anie si" konkurencyjno ci gminy • Mo!liwo ć rozwoju produkcji !ywno ci (spowodowane niskim stanem ekologicznej, infrastruktury, niskim poziomem • Modernizacja i post"puj ca rozwoju przedsi"biorczo ci, itd.). specjalizacja rolnictwa (w tym rolnictwo ekologiczne i specjalistyczne), • Rozwój społecze#stwa informacyjnego (dost"p mieszka#ców do informacji, wiedzy i zatrudnienia).
2
íLùW! {Çw!Ç9DL/ùb9Dh whùíhWÜ DaLbò
Przy okre laniu wizji rozwoju gminy wzi"t pod uwag" nast"puj ce czynniki: uwarunkowania zewn"trzne, czyli otoczenie zewn"trzne rozwoju gminy zdefiniowane w analizie SWOT jako potencjalne szanse i zagro!enie, uwarunkowania wewn"trzne, okre lone w analizie SWOT jako mocne i słabe strony gminy, obowi zuj ce dokumenty strategiczne, zarówno te na poziomie gminy, jak i wy!szym – na poziomie województwa i kraju, kompetencje samorz du gminnego, które stanowi punkt wyj cia do okre lenia działa# i kluczowych projektów dla rozwoju gminy, instrumenty i programy finansowe, dost"pne dla gminy w ramach obecnej perspektywy Unii Europejskiej, konsultacje społeczne, przeprowadzone w formie warsztatów i bada# ankietowych (wyniki zostały omówione w Zał czniku 1).
Z przeprowadzonej analizy SWOT wynika, !e gmina Biłgoraj boryka si" z wieloma powa!nymi problemami rozwojowymi. Ogólnie mo!na stwierdzić, !e problemy te s typowe dla wielu gmin wiejskich w Polsce i dotycz głównie niedorozwoju podstawowej infrastruktury technicznej oraz niskiej jako ci kapitału ludzkiego. Czynniki te maj decyduj cy wpływ na słabo funkcjonuj c gospodark" lokaln , zdominowan w du!ym stopniu przez rozdrobnione i niedochodowe rolnictwo oraz słabo rozwini"t przedsi"biorczo ć pozarolnicz . Z kolei słabo funkcjonuj ca gospodarka nie jest w stanie zapewnić mieszka#com wystarczaj cej ilo ci miejsc pracy, przez co sytuacja materialna i jako ć !ycia wielu gospodarstw domowych uzale!niona jest w zbyt du!ym stopniu od dochodów socjalnych. Z drugiej strony gmina dysponuje znacz cymi atutami, które je li zostan we wła ciwy sposób wykorzystane, mog doprowadzić do uruchomienia pozytywnych mechanizmów rozwoju gminy. Atuty te to przede wszystkim czysta i ró!norodna przyroda, dost"pno ć terenów pod działalno ć gospodarcz i budownictwo mieszkaniowe oraz znaczne zasoby dobrze wykształconych ludzi do pracy.
twùòWBÇ! [hDLY! {Çw!Ç9DL/ùbò/I 5ùL!_!c
Kluczem do zmiany niekorzystnej sytuacji w gminie powinno być przede wszystkim ukierunkowanie działa7 na popraw/ efektywno ci lokalnej gospodarki . Powinno to si" odbywać poprzez lepsze wykorzystanie zasobów wewn"trznych gminy, tkwi cych chocia!by w sektorze rolnym, jak i pozarolnym – na przykład poprzez aktywne wspieranie lokalnej przedsi"biorczo ci. W swoich strategicznych działaniach gmina powinna równie! zadbać o popraw" swojej atrakcyjno ci, po to aby zwi"kszyć szanse na przyci ganie potencjalnych inwestorów i turystów z zewn trz. Dlatego te! nale!y d !yć przede wszystkim do poprawy stanu infrastruktury drogowej i wodno-kanalizacyjnej oraz stworzenia terenów inwestycyjnych do rozwoju przedsi"biorczo ci zwi zanej głównie z rekreacj i turystyk . Działaniom tym powinna towarzyszyć aktywna promocja gminy oraz
+
poprawa efektywno ci zarz dzania gmin , prowadz ca mi"dzy innymi do jak najlepszego wykorzystywania rodków unijnych skierowanych na rozwój samorz dów lokalnych w Polsce.
Drugim po! danym kierunkiem rozwoju gminy powinno być doprowadzenie do wi/kszej integracji społecznej w gminie oraz poprawy jako ci kapitału ludzkiego . Lepsza jako ć kapitału ludzkiego i społecznego wpłynie korzystnie na ogóln atrakcyjno ć gminy oraz wywoła dodatkowe mechanizmy rozwojowe. Nrodkiem do osi gni"cia tego celu powinny być nie tylko inwestycje w rozwój infrastruktury społecznej, ale równie! – a mo!e przede wszystkim - działania nakierowane na podnoszenie poziomu wykształcenia mieszka#ców oraz mobilizowanie ich do wi"kszej aktywno ci społecznej, przy jednoczesnym ograniczaniu negatywnych zjawisk ubóstwa i wykluczenia społecznego.
Nale!y oczekiwać, i! pozytywne zmiany, jakie zajd w wyniku realizacji szeregu działa# nakierowanych na rozwój gospodarki i zasobów ludzkich, przyczyni si" w dłu!szej perspektywie czasu do poprawy jako ci !ycia mieszka#ców, co jest celem nadrz"dnym niniejszej strategii. Uproszczon logik" strategicznych działa# przedstawiono w układzie graficznym poni!ej.
th†+5!bò {Ç!b whùíhWÜ DaLbò
Zakłada si", !e w wyniku wdro!enia działa# zaproponowanych w niniejszej strategii, nast pi zauwa!alna poprawa sytuacji społeczno-gospodarczej w gminie. Poni!ej dokonano krótkiej projekcji po! danego stanu rozwoju gminy, do jakiego nale!y d !yć wdra!aj c poszczególne elementy strategii. Oczekuje si", !e gmina Biłgoraj w roku 2015 b"dzie: miejscem bardziej atrakcyjnym do zamieszkania i prowadzenia działalno ci gospodarczej, dysponowała lepiej rozwini"t gospodark lokaln , charakteryzuj c si" wi"ksz ilo ci miejsc pracy i bardziej efektywnym rolnictwem, gmin z lepiej wykształconymi i bardziej aktywnymi społecznie mieszka#cami, gmin zintegrowan społecznie i zarz dzan zgodnie z zasadami partnerstwa.
Sposób i zakres monitorowania zakładanych zmian został szczegółowo przedstawiono w rozdziale dotycz cym systemu monitorowania realizacji strategii.
! aL{W! hw!ù /9[9 {Çw!Ç9DLL
W niniejszej strategii obowi zuje hierarchiczny układ celów strategii, składaj cy si" z trzech poziomów: misji strategii , stanowi cej swego rodzaju cel nadrz"dny działa# strategicznych, celów strategicznych , pozwalaj cych na strategiczne ukierunkowanie działa# gminy w dłu!szym horyzoncie czasowym, celów operacyjnych , uszczegóławiaj cych cele strategiczne i b"d cych podstaw do zaplanowanych działa# realizacyjnych.
aL{W! {Çw!Ç9DLL
Misja rozwoju gminy wskazuje na cel nadrz"dny, do jakiego nale!y d !yć realizuj c poszczególne elementy strategii. Zwykle misja formułowana jest w sposób ogólny i adresowana jest do ogółu osób zamieszkuj cych dan gmin". W niniejszym dokumencie przyj"to nast"puj ce sformułowanie misji rozwoju dla gminy Biłgoraj:
Misj0 gminy Biłgoraj jest stworzenie mieszka7com jak najlepszych warunków do 8ycia i rozwoju. B/dzie to mo8liwe do osi0gni/cia poprzez wszechstronny rozwój gospodarki i lepsz0 integracj/ społeczno ci lokalnej
.
/9[9 {Çw!Ç9DLL
Misja b"dzie mo!liwa do spełnienia dzi"ki realizacji nast"puj cych celów strategicznych (CS):
CS 1: Wy8sza efektywno ć lokalnej gospodarki CS 2: Integracja społeczna oraz poprawa jako ci kapitału ludzkiego w gminie.
Jak ju! wcze niej wskazano, niezb"dnym warunkiem poprawy sytuacji społeczno- gospodarczej w gminie jest lepiej funkcjonuj ca gospodarka lokalna. Od jej rozwoju – zarówno w sferze rolnej, jak i pozarolnej – zale! w du!ym stopniu /ródła dochodów mieszka#ców. Obecnie efektywno ć lokalnej gospodarki jest bardzo ograniczona, czego przejawem s niskie dochody mieszka#ców oraz du!y poziom bezrobocia, równie! tego ukrytego w rozdrobnionych i mało dochodowych gospodarstwach rolnych. Brak mo!liwo ci zatrudnienia powoduje, !e du!y odsetek osób utrzymuje si" ze /ródeł niezarobkowych oraz jest zmuszonych korzystać z ró!nych form pomocy społecznej. Niskie lub brak stałych /ródeł utrzymania wpływa negatywnie na ogólne warunki !ycia mieszka#ców, a tak!e cz"sto prowadzi do licznych zjawisk patologii i wykluczenia społecznego.
Niestety nie da si" zbudować podstaw dobrze funkcjonuj cej gospodarki bez poprawy jako ci kapitału ludzkiego i wi"kszej integracji społecznej w gminie. Z analizy SWOT wynika, !e jako ć kapitału ludzkiego jest dosyć niska i jest jednym z głównych czynników ograniczaj cych rozwój gminy. Ogólnie niskie wykształcenie mieszka#ców, a tak!e brak wiedzy i kluczowych kwalifikacji, powoduje, !e du!y odsetek mieszka#ców ma niewielkie szanse na znalezienie zatrudnienia lub zało!enia własnej działalno ci gospodarczej. Prowadzi to do ogólnej apatii i niewiary we własne mo!liwo ci.
Wy!ej wymienione słabo ci i bariery b"d mogły być w znacznym stopniu ograniczone poprzez działania operacyjne zaproponowane w ramach przyj"tych celów strategicznych. W strategii przewidziano realizacj" nast"puj cych celów operacyjnych (CO), w ramach poszczególnych celów strategicznych:
CS 1: Wy8sza efektywno ć lokalnej gospodarki CO 1.1: Rozwój infrastruktury poprawiaj cej atrakcyjno ć inwestycyjn gminy CO 1.2: Poprawa dochodowo ci gospodarstw rolnych CO 1.3: Rozwój lokalnej przedsi"biorczo ci i turystyki CS 2: Integracja społeczna oraz poprawa jako ci kapitału ludzkiego w gminie CO 2.1: Poprawa poziomu i jako ci wykształcenia mieszka#ców CO 2.2: Rozwój kultury i kapitału społecznego w gminie
/
Cele operacyjne nie maj układu hierarchicznego i b"d realizowane równocze nie, w zale!no ci od dost"pnych /ródeł finansowania oraz zaanga!owania si" poszczególnych instytucji i podmiotów we wdra!anie strategii.
2"
Przyj"ty układ celów jest w pełni zgodny z priorytetami strategicznymi Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-2015, a tak!e wpisuje si" struktur" celów Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 . Uwzgl"dnia równie! obowi zuj ce dokumenty strategiczne na poziomie gminnym, tj.: Program Ochrony Arodowiska dla gminy Biłgoraj oraz Plan Gospodarki Odpadami dla gminy Biłgoraj, Strategia Rozwi(zywania Problemów Społecznych .
D_jíb9 YL9wÜbYL 5ùL!_!c í w!a!/I /9[jí ht9w!/òWbò/I
Zaproponowane cele operacyjne b"d wdra!ane poprzez zestaw działa# i kluczowych projektów, zidentyfikowanych i zaakceptowanych przez Rad" Gminy w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym, b"d cym nieodł cznym elementem systemu wdra!ania strategii. Poni!ej dokonano krótkiej charakterystyki celów operacyjnych, wskazuj c jednocze nie na główne kierunki działa# w obr"bie poszczególnych celów oraz typy projektów, mo!liwych do sfinansowania ze /ródeł krajowych i zagranicznych.
Z uwagi na fakt, !e nie wszystkie zidentyfikowane zadania inwestycyjne b"d mogły być sfinansowane z bud!etu gminy lub /ródeł zewn"trznych, dla niektórych rodzajów inwestycji podano strategiczne kryteria jakimi nale!y si" kierować dokonuj c wyboru projektów do realizacji.
/9[ {Çw!Ç9DL/ùbò ' íò†{ù! 9C9YÇòíbh|0 [hY![b9W Dh{th5!wYL
1.1. Rozwój infrastruktury poprawiaj0cej atrakcyjno ć inwestycyjn0 gminy
Podstaw do poprawy konkurencyjno ci i efektywno ci lokalnej gospodarki jest dobry stan infrastruktury technicznej. Z przeprowadzonych analiz wynika, !e poziom wyposa!enia gminy w podstawow infrastruktur" techniczn jest niski. Szczególnie dotyczy to infrastruktury wodno-kanalizacyjnej, gazowej oraz drogowej. Brak lub niska jako ć tej infrastruktury wpływa negatywnie nie tylko na jako ć !ycia mieszka#ców, ale równie! skutecznie ogranicza funkcjonowanie lokalnej gospodarki oraz obni!a atrakcyjno ć inwestycyjn i turystyczn gminy. Niska atrakcyjno ć praktycznie uniemo!liwia przyci gni"cie inwestycji zewn"trznych, a jest to jeden z warunków modernizacji struktury lokalnej gospodarki i przyspieszenia procesów rozwojowych w gminie.
2
Główne kierunki działa7 / typy projektów W ramach powy!szego celu operacyjnego b"d realizowane nast"puj ce działania / typy projektów: modernizacja wybranych elementów infrastruktury drogowej (gminnej oraz powiatowej) 9, inwestycje w zakresie infrastruktury wodno-kanalizacyjnej, inwestycje i działania w zakresie uporz dkowania gospodarki odpadami (w tym tworzenie systemu zbioru, segregacji i wywozu odpadów komunalnych i niebezpiecznych), gazyfikacja wybranych obszarów gminy, informatyzacja gminy (budowa infrastruktury dost"pu do internetu oraz wspieranie rozwoju usług elektronicznych), przygotowanie terenów inwestycyjnych (głównie na cele turystyczne i rekreacyjne oraz pod budownictwo mieszkaniowe), inne.
Mo8liwe 9ródła finansowania działa7 / projektów W okresie realizacji strategii b"dzie istniała mo!liwo ć finansowania ww. zada# m.in. z nast"puj cych /ródeł: Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego (wszystkie rodzaje infrastruktury), Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (infrastruktura wodno-kanalizacyjna, gospodarki odpadami), Program Rozwoju Polski Wschodniej (infrastruktura szerokopasmowego internetu), Ekofundusz (infrastruktura wodno-kanalizacyjna, gospodarki odpadami), Wojewódzki Fundusz Ochrony Nrodowiska i Gospodarki Wodnej (infrastruktura wodno-kanalizacyjna, gospodarki odpadami), Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych (infrastruktura drogowa), inne.
Kryteria wyboru projektów inwestycyjnych Przy wyborze zada# inwestycyjnych do sfinansowania ze rodków publicznych b"d brane pod uwag" przede wszystkim: kryteria ekonomiczne (infrastruktura drogowa i wodno-kanalizacyjna), kryteria ekologiczne (infrastruktura wodno-kanalizacyjna i gazowa), kryteria równo ci szans (informatyzacja), kryteria wynikaj ce z programu operacyjnego, w ramach którego b"dzie składany projekt do sfinansowania, inne.
/ w $ !' ' $ !: 1 ' ' ' ' ! ! ' ! 7 !
2
1.2. Poprawa dochodowo ci gospodarstw rolnych
Biłgoraj jest gmin typowo rolnicz , w której ci gle ponad połowa mieszka#ców utrzymuje si" z rolnictwa. Sektor ten cechuje si" jednak coraz ni!szymi dochodami i jest w du!ym stopniu zdominowany przez małe i słabo wyposa!one gospodarstwa rolne. Gospodarstwa te produkuj głównie na własne potrzeby i w du!ym stopniu uzale!nione s od dochodów socjalnych (tj. emerytur, rent i dopłat bezpo rednich).
Poprawa dochodowo ci gospodarstw rolnych b"dzie jednym z podstawowych warunków zwi"kszenia efektywno ci lokalnej gospodarki. Z jednej strony rynek i konkurencja b"dzie wymuszała zaprzestanie działalno ci wielu gospodarstw rolnych, z drugiej za b"dzie nast"pował powolny proces konsolidacji i specjalizacji sektora rolnego w gminie. Wa!ne jest, aby działania wynikaj ce z niniejszej strategii mogły nie tylko łagodzić trudne procesy restrukturyzacyjne zachodz ce w rolnictwie, ale równie! przyczyniać si" do zwi"kszenia konkurencyjno ci i specjalizacji gospodarstw wi"kszych, zdolnych utrzymać si" na rynku i dostosować si" do wymogów Wspólnej Polityki Rolnej. Nale!y równie! zadbać o rozwój gospodarstw mniejszych, szukaj c dla nich szans przetrwania w takich niszach jak rolnictwo ekologiczne czy agroturystyka.
Główne kierunki działa7 / typy projektów W ramach powy!szego celu operacyjnego b"d realizowane nast"puj ce działania / typy projektów 10 : podnoszenie wiedzy i kwalifikacji rolników (w tym rolników młodych) w zakresie prowadzenia gospodarstwa i jego modernizacji, wspieranie procesu zwi"kszania powierzchni gospodarstw rolnych (scalanie gruntów, przekazywanie gospodarstw za renty strukturalne, itd.), wspieranie procesu ró!nicowania działalno ci gospodarstw rolnych (szkolenia przekwalifikowuj ce, agroturystyka, produkcja surowca energetycznego, drobne przetwórstwo produktów rolnych i le nych, zalesianie gruntów rolnych, itd.) rozwój rolnictwa ekologicznego (zmiana metody upraw, certyfikacja produkcji, promocja, itd.) wspieranie instytucji otoczenia rolnictwa (zrzeszanie si" rolników, grupy producenckie, infrastruktura skupu i przetwórstwa produktów rolnych, itd.) inne.
Mo8liwe 9ródła finansowania działa7 / projektów W okresie realizacji strategii b"dzie istniała mo!liwo ć finansowania ww. zada# m.in. z nast"puj cych /ródeł: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (wszystkie rodzaje działa#), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (szkolenia rolników w zakresie przekwalifikowania si" na inne zawody)
" b ' ) ! 7 ! ! 7' ! { ' ' 6 ' ) A $ ! 7 ' $
2
Ekofundusz (produkcja energii ze /ródeł odnawialnych) Wojewódzki Fundusz Ochrony Nrodowiska i Gospodarki Wodnej (ekologiczne formy produkcji rolnej), inne.
Kryteria wyboru realizowanych projektów Wi"kszo ć zaplanowanych działa# w ramach tego celu b"dzie realizowana przez instytucje i podmioty niezale!ne od samorz du gminnego. Prawie wszystkie działania b"d finansowane z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, w oparciu o ci le okre lone kryteria. Dlatego te!, głównym zadaniem władz gminnych b"dzie przede wszystkim promocja dost"pnych działa# i zach"cenie wszystkich obj"tych programem do skorzystania z dost"pnych form pomocy na modernizacj" sektora rolnego.
1.3. Rozwój lokalnej przedsi/biorczo ci i turystyki
Z przeprowadzonych analiz wynika, !e poziom rozwoju przedsi"biorczo ci w gminie jest dosyć niski. Wpływa to negatywnie na niskie wska/niki zatrudnienia w sektorze pozarolniczym i w konsekwencji prowadzi do coraz wi"kszego ubo!enia mieszka#ców. Z drugiej strony istniej realne szanse na rozwój sektora małej i redniej przedsi"biorczo ci, szczególnie w takich obszarach jak: turystyka i rekreacja, usługi na rzecz rolnictwa i le nictwa oraz rzemiosło i mała przetwórczo ć. Gmina posiada znaczny potencjał do rozwoju tych sektorów i b"dzie miała dost"p do ró!nego rodzaju instrumentów wspierania małej i redniej przedsi"biorczo ci na obszarach wiejskich.
Główne kierunki działa7 / typy projektów W ramach powy!szego celu operacyjnego b"d realizowane nast"puj ce działania / typy projektów: aktywne wspieranie istniej cych i potencjalnych przedsi"biorców w pozyskiwaniu rodków na rozwój, rozwój instytucji zrzeszaj cych i działaj cych na rzecz przedsi"biorców (w tym tworzenie sieci kooperacyjnych przedsi"biorstw), wspieranie rozwoju infrastruktury turystycznej (w tym bazy noclegowo- gastronomicznej, szlaków turystycznych, cie!ek rowerowych, odnowa obiektów zabytkowych i lokalnych pomników historii, itd.), rozwój lokalnych produktów turystycznych (potrawy regionalne, tradycyjne produkty r"kodzielnicze, itd.), aktywna promocja gminy na forum krajowym i mi"dzynarodowym, inne.
2
Mo8liwe 9ródła finansowania działa7 / projektów W okresie realizacji strategii b"dzie istniała mo!liwo ć finansowania ww. zada# m.in. z nast"puj cych /ródeł: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (wspieranie przedsi"biorczo ci pozarolniczej na obszarach wiejskich oraz odnowy wsi), Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego (dotacje inwestycyjne dla małych i rednich przedsi"biorstw, rozwój infrastruktury turystycznej, współpraca mi"dzynarodowa, promocja), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (szkolenia i wsparcie dla przedsi"biorstw oraz osób rozpoczynaj cych działalno ć gospodarcz ), Program Rozwoju Polski Wschodniej ( cie!ki rowerowe, promocja w układzie Polski Wschodniej), Program Partnerstwa i S siedztwa ‘Polska –Białoru - Ukraina’ (współpraca transgraniczna m.in. w zakresie rozwoju przedsi"biorczo ci i turystyki), inne.
Kryteria wyboru projektów Przy wyborze projektów do realizacji ze rodków publicznych b"d brane pod uwag" przede wszystkim: kryteria ekonomiczne (dotacje inwestycyjne dla przedsi"biorstw, infrastruktura turystyczna), kryteria równo ci szans (dotacje inwestycyjne dla przedsi"biorstw), kryteria wynikaj ce z programu operacyjnego, w ramach którego b"dzie składany dany projekt do sfinansowania, inne.
/9[ {Çw!Ç9DL/ùbò ' LbÇ9Dw!/W! {th_9/ùb! hw!ù thtw!í! W!Yh|/L Y!tLÇ!_Ü [Ü5ùYL9Dh í DaLbL9
2.1. Poprawa poziomu i jako ci wykształcenia mieszka7ców
Niski poziom wykształcenia mieszka#ców jest jednym z głównych czynników hamuj cych rozwój gminy Biłgoraj. Słabe wykształcenie ogranicza aktywno ć gospodarcz i obywatelsk mieszka#ców oraz cz"sto prowadzi do ubóstwa i wykluczania społecznego. Nale!y zatem d !yć do podniesienia wska/ników wykształcenia mieszka#ców, zarówno w systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym poprzez ró!ne formy kształcenia ustawicznego. Podj"te działania powinny być nakierowane nie tylko na rozwój infrastruktury edukacyjnej i sportowej, ale równie! dotyczyć szerokiej problematyki jako ci kształcenia i wsparcia młodzie!y (w tym młodzie!y najbardziej uzdolnionej).
22
Główne kierunki działa7 / typy projektów W ramach powy!szego celu operacyjnego b"d realizowane nast"puj ce działania / typy projektów: dostosowanie infrastruktury edukacyjnej i sportowej gminy do zmieniaj cych si" standardów i potrzeb (modernizacja budynków, budowanie i dostosowanie sal gimnastycznych i boisk sportowych do wymaganych standardów, itd.), podnoszenie jako ci kształcenia w szkołach (doskonalenie kadr nauczycielskich, komputeryzacja i doposa!enie szkół w niezb"dny sprz"t, wymiana młodzie!y i współpraca mi"dzynarodowa szkół, itd.), wspieranie edukacji przedszkolnej (rozwój niezb"dnej infrastruktury przedszkolnej, promocja edukacji przedszkolnej w ród mieszka#ców, itd.), wyrównywanie szans edukacyjnych młodzie!y (zaj"cia wyrównawcze, zasiłki dla rodzin najubo!szych, systemy stypendialne dla młodzie!y gimnazjalnej, itd.), promocja ró!nych form edukacji pozaszkolnej (kształcenie ustawiczne osób starszych, edukacja na odległo ć, itd.), inne
Mo8liwe 9ródła finansowania działa7 / projektów W okresie realizacji strategii b"dzie istniała mo!liwo ć finansowania ww. zada# m.in. z nast"puj cych /ródeł: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (infrastruktura sportowa) Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego (infrastruktura edukacyjno-sportowa, współpraca mi"dzynarodowa szkół), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (podnoszenie jako ci kształcenia, doskonalenie kadry nauczycielskiej, systemy stypendialne dla uczniów, doposa!enie szkół w sprz"t, itd.), Program Partnerstwa i S siedztwa ‘Polska - Białoru – Ukraina’ (współpraca transgraniczna m.in. w zakresie edukacji, wymiany młodzie!y, itd.), Program Wspólnotowy Comenius (wymiana do wiadcze# w zakresie kształcenia szkolnego na poziomie podstawowym) MłodzieC w działaniu (współpraca młodzie!y szkolnej na całym obszarze Unii Europejskiej), inne.
Kryteria wyboru projektów Przy wyborze projektów do realizacji ze rodków publicznych b"d brane pod uwag" przede wszystkim: kryteria ekonomiczne i demograficzne (infrastruktura edukacyjna i sportowa) kryteria równo ci szans (systemy stypendialne), kryteria wynikaj ce z programu operacyjnego, w ramach którego dany projekt b"dzie mógł być finansowany, inne.
2+
2.2. Rozwój kultury i kapitału społecznego w gminie
O rozwoju gminy w coraz wi"kszym stopniu decyduj równie! takie czynniki jak kultura i kapitał społeczny. Kultura pozwala na kształtowanie postaw i zachowa# ludzkich oraz jest nieodł cznym elementem procesu kształcenia ludzi. Lokalne tradycje kulturowe i instytucje je promuj ce stanowi ponadto wa!ny zasób rozwoju sektora usług turystycznych. Z kolei kapitał społeczny to przede wszystkim zwi zki mi"dzy lud/mi, stopie# zaufania mi"dzy nimi, a tak!e umiej"tno ć i ch"ć współdziałania. Wysoki poziom kultury i kapitału społecznego wpływa na jako ć rz dzenia w gminie, wyzwala w ludziach kreatywno ć, a tak!e przyczynia si" do ograniczenia patologii i wykluczenia społecznego.
Z przeprowadzonych analiz wynika, !e gmina Biłgoraj posiada ju! znaczne zasoby kapitału społecznego. Przejawem tego jest mi"dzy innymi rosn ca ilo ć organizacji pozarz dowych aktywnie działaj cych na terenie gminy, aktywno ć sportowa i kulturalna mieszka#ców oraz rosn ca wiadomo ć w zakresie dbania o rozwój swojej społeczno ci. Nale!y zatem d !yć do dalszego umacniania wi"zi mi"dzyludzkich poprzez wi"ksz integracj" społeczn i eliminowanie wyst"puj cych zagro!e# i patologii społecznych, takich jak bezrobocie, ubóstwo, alkoholizm, itd. Wa!n rol" w tym zakresie b"d miały władze lokalne, dla których doprowadzenie do wi"kszej integracji społecznej powinno być jednym z kluczowych elementów zasad ‘dobrego rz dzenia’.
Główne kierunki działa7 / typy projektów W ramach powy!szego celu operacyjnego b"d realizowane nast"puj ce działania / typy projektów: rozwój instytucji kultury (modernizacja niezb"dnej infrastruktury, w tym GOK i stra!nic OSP, doposa!enie w niezb"dny sprz"t, wspieranie najwa!niejszych imprez kulturalnych, itd.), aktywne wspieranie partnerstw i inicjatyw oddolnych na rzecz rozwoju gminy lub wsi (formalnych i nieformalnych), prowadzenie efektywnej polityki społecznej (prowadz cej do integracji i aktywizacji osób zagro!onych wykluczeniem), zwi"kszanie wiadomo ci mieszka#ców wokół najwa!niejszych problemów rozwoju gminy (ekologia, zdrowie i bezpiecze#stwo, przedsi"biorczo ć, integracja europejska, itd.). poprawa jako ci rz dzenia w gminie (doskonalenie kadr administracji lokalnej, rozwój współpracy ponadgminnej, planowanie strategiczne, itd.), inne.
Mo8liwe 9ródła finansowania działa7 / projektów W okresie realizacji strategii b"dzie istniała mo!liwo ć finansowania ww. zada# m.in. z nast"puj cych /ródeł: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (infrastruktura kulturalna),
2
Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego (infrastruktura turystyczna i kulturalna, współpraca mi"dzynarodowa gminy), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (integracja i pomoc społeczna, wspieranie partnerstw, podnoszenie wiadomo ci mieszka#ców, itd.), Program Partnerstwa i S siedztwa ‘Polska - Białoru - Ukraina’ (współpraca transgraniczna m.in. w zakresie kultury i rozwoju inicjatyw lokalnych, itd.), Program Kultura 2007 (wymiana do wiadcze# w zakresie szeroko poj"tej kultury europejskiej), Europa dla Obywateli (promowanie idei europejskiego społecze#stwa obywatelskiego), inne.
Kryteria wyboru projektów Przy wyborze projektów do realizacji ze rodków publicznych b"d brane pod uwag" przede wszystkim: kryteria ekonomiczne (infrastruktura kulturalna) kryteria równo ci szans (pomoc społeczna), kryteria wynikaj ce z programu operacyjnego, w ramach którego dany projekt b"dzie mógł być finansowany.
" {ò{Ç9a í5w!†!bL! L CLb!b{hí!bL! {Çw!Ç9DLL
Przyj"ty system wdra!ania zakłada realizacj" całego szeregu działa# i projektów, przewidzianych do realizacji w ramach poszczególnych celów operacyjnych strategii. Cz" ć projektów została zidentyfikowana i uj"ta w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym na lata 2008-2010 (Zał cznik 2). S to najwa!niejsze projekty inwestycyjne gminy, dla których zaplanowano dofinansowanie z bud!etu gminy. Za wdro!enie tych projektów b"dzie odpowiadał głównie samorz d gminy, b d/ jednostki mu podległe (np. placówki edukacyjne). Proces przygotowania i realizacji tych projektów b"dzie na bie! co monitorowany przez Urz d Gminy, zarówno od strony finansowej, jak i technicznej.
Zakłada si", !e zdecydowana wi"kszo ć projektów pozostanie poza ramami Wieloletniego Planu Inwestycyjnego i b"dzie wdra!ana przez uprawnione do tego instytucje i podmioty. Zatem głównym zadaniem władz gminnych w tym zakresie b"dzie zidentyfikowanie i zmobilizowanie wszystkich potencjalnych projektodawców i wsparcie ich od strony szkoleniowo-informacyjnej w realizacji okre lonych typów projektów.
Poni!ej zidentyfikowano najwa!niejsze instytucje i podmioty zaanga!owane w proces wdra!ania strategii gminy Biłgoraj.
2.
D_jíb9 Lb{ÇòÇÜ/W9 L th5aLhÇò ù!!bD!†hí!b9 í9 í5w!†!bL9 {Çw!Ç9DLL
Główn instytucj0 odpowiedzialn0 za wdro!enie strategii jest Wójt wraz z podległym mu Urz"dem Gminy. Wójt odpowiada za ogóln koordynacj" procesu wdra!ania i monitorowania strategii. W szczególno ci odpowiedzialny jest za przygotowanie i wdro!enie projektów wynikaj cych z Wieloletniego Planu Inwestycyjnego.
Instytucjami wspomagaj0cymi Urz d Gminy w procesie wdra!ania strategii s : Rada Gminy, która razem z radami sołeckimi powinna zadbać o promocj" i wła ciwe zrozumienie strategii w ród społeczno ci lokalnej, Placówki szkolno-wychowawcze (szczególna wa!na rola nauczycieli jako liderów lokalnych), Gminny O rodek Pomocy Społecznej, Gminny O rodek Kultury, Jednostki OSP i ich stra!nice, Ko ciół, Organizacje pozarz dowe działaj ce na terenie gminy, Inne.
Instytucje partnerskie , zarz dzaj ce okre lonymi instrumentami i programami, w ramach których b"d finansowane niektóre działania wynikaj ce ze strategii, w tym: Urz d Marszałkowski (jako instytucja zarz dzaj ca RPO WL oraz cz" ci działa# w ramach PROW), Starostwo Powiatowe w Biłgoraju (dysponent cz" ci rodków w ramach PROW i PO Kapitał Ludzki), Powiatowy Urz d Pracy w Biłgoraju, Powiatowy Oddział Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencja Rozwoju Regionalnego, Inne.
Do wa!nych pomiotów, które w istotny sposób b"d przyczyniać si" do realizacji celów strategii, nale!y równie! zaliczyć docelowe grupy beneficjentów pomocy , w tym przede wszystkim: przedsi"biorcy i ich zwi zki, rolnicy i ich zwi zki, koła gospody# wiejskich, bezrobotni, osoby podnosz ce swoje kwalifikacje.
2/
|wh5YL bL9ù.B5b9 b! w9![Lù!/WB {Çw!Ç9DLL
Niezmiernie trudno jest okre lić wielko ć niezb"dnych rodków na realizacj" celów niniejszej strategii. Bior c pod uwag" ogromne potrzeby gminy w zakresie wyposa!enia w podstawow infrastruktur" techniczn i społeczn , zapotrzebowanie na realizacj" najwa!niejszych projektów inwestycyjnych szacowane jest na ponad 100 mln zł.
Do tego dochodzi realizacja projektów nie zwi zanych bezpo rednio z inwestycjami, ale wa!nych z punktu widzenia rozwoju zasobów ludzkich czy te! budowania kapitału społecznego w gminie. Okre lenie zapotrzebowania finansowego na tego rodzaju projektu nie jest jednak mo!liwe, choćby z tego wzgl"du, !e obecnie nie do ko#ca wiadomo, kto i w jakim zakresie mógłby realizować projekty o charakterze nieiwestycyjnym na terenie gminy. Mo!na natomiast wst"pnie oszacować, jakiego rz"du rodki b"d dost"pne dla gminy na realizacj" tego typu projektów. Ocenia si", !e w latach 2007-2013 na obszary wiejskie Lubelszczyzny trafi około 1 100 mln zł na projekty nieinwestycyjne. Oznacza to, !e rednio na mieszka#ca wsi przypadnie około 950 zł . Zakładaj c, !e skuteczno ć gminy w pozyskiwaniu rodków nie b"dzie mniejsza ni! innych gmin wiejskich w województwie, gmina Biłgoraj w latach 2007- 2015 mo!e liczyć na rodki rz"du 12 mln zł . Fundusze te b"d mogły być przeznaczone na projekty zwi zane z działaniami rozwojowymi w zakresie poprawy jako ci kapitału ludzkiego i społecznego.
ûwj5_! CLb!b{hí!bL! {Çw!Ç9DLL
Głównymi /ródłami finansowania strategii b"d : bud!et gminy zewn"trzne rodki publiczne (dost"pne przede wszystkim w ramach programów finansowanych z Unii Europejskiej), rodki z sektora prywatnego (np. w ramach projektów partnerstwa publiczno- prywatnego).
Mo!liwo ci finansowania strategii z bud!etu gminy s dosyć ograniczone. Z przeprowadzonych analiz wynika, !e gmina rocznie przeznacza rednio około 10% bud!etu na zadania inwestycyjne. Przy obecnym bud!ecie gminy kształtuj cym si" na poziomie około 22 mln, s to wi"c rodki rz"du 2,2 mln złotych . Zakładaj c, !e dochody bud!etu gminy w ci gu najbli!szych lat b"d rosły rednio o 10% i wydatki inwestycyjne w dalszym ci gu b"d utrzymywać si" na poziomie 10% rocznie, szacuje si", !e gmina w latach 2007-2015 mo!e dysponować ł cznie rodkami inwestycyjnymi na poziomie około 33 mln zł.
+"
Tabela 2. Projekcja dochodów i wydatków inwestycyjnych gminy w latach 2007-15 (w mln zł)
Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Razem Dochody 24,2 26,6 29,3 32,2 35,4 39,0 42,9 47,2 52,0 328,8 ogółem Wydatki 2,42 2,66 2,93 3,22 3,54 3,90 4,29 4,72 5,20 32,88 inwestycyjne
Dost"pne rodki inwestycyjne gminy powinny być wykorzystywane przede wszystkim na zapewnienie współfinansowania do projektów realizowanych ze rodków Unii Europejskiej.
Szacuje si", !e w latach 2007-2015 na gmin" wiejsk w województwie lubelskim przypadnie rednio około 5 300 zł na mieszka#ca. Czyli teoretycznie gmina Biłgoraj i jej mieszka#cy b"d mieli dost"p do rodków rozwojowych na poziomie około 67 mln zł (czyli rocznie około 7,5 mln zł ). Bior c pod uwag" obecnie obowi zuj cy poziom dofinansowania projektów unijnych (15%) oraz kształtuj cy si" poziom rodków inwestycyjnych gminy, nale!y przypuszczać, !e w okresie obowi zywania strategii nie wyst pi wi"ksze problemy z zapewnieniem dofinansowania do projektów realizowanych ze rodków unijnych.
Poni!ej zaprezentowano najwa!niejsze /ródła finansowania rozwoju gminy z funduszy unijnych, ze wskazaniem szacunkowej wielko ci rodków, jakie mog być skierowane na obszary wiejskie.
Tabela 3. Najwa8niejsze 9ródła finansowania rozwoju samorz0dów gminnych Szacowana Szacowana Instytucja alokacja na alokacja na Lp Nazwa programu zarz(dzaj(ca województwo obszary wiejskie (w mln zł)* (w mln zł) 1. Program Rozwoju Obszarów Agencja Restrukturyzacji Wiejskich (PROW) i Modernizacji Rolnictwa 4 036 4 036 (100%) / Urz(d Marszałkowski 2. Regionalny Program Operacyjny Urz(d Marszałkowski Województwa Lubelskiego (RPO 4 393 1 934 (44%) WL) 3. Program Operacyjny Kapitał Ministerstwo Rozwoju Ludzki Regionalnego / Urz(d 1 946 194,6 (10%) (PO KL) Marszałkowski 4. Program Operacyjny Rozwój Ministerstwo Rozwoju Polski Wschodniej (PO RPW) Regionalnego / Urz(d 1 919 46 (2,4%) Marszałkowski 5. Program Partnerstwa i Ministerstwo Rozwoju S(siedztwa ‘Polska-Białoru7- Regionalnego 74 15 (20%) Ukraina’ 6 226 (50%) RAZEM 12 368 5 300 zł / per capita * Alokacje przeliczono na złote po kursie 3,8 zł/ euro
+
Oprócz funduszy unijnych, b"d równie! istniały inne mo!liwo ci finansowania rozwoju gminy, w tym mi"dzy innymi rodki w ramach: Mechanizmów Finansowych (Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego), Ekofunduszu, Poakcesyjnego Programu Wspierania Obszarów Wiejskich, Szwajcarskiego Instrumentu Finansowego, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Nrodowiska, Banku Gospodarstwa Krajowego (Fundusz Por"cze# Unijnych, Fundusz Rozwoju Inwestycji Komunalnych, itd.), inne.
# {ò{Ç9a ahbLÇhwhí!bL! L h/9bò w9![Lù!/WL {Çw!Ç9DLL
System monitorowania jest wa!nym elementem w procesie wdra!ania strategii. Dane z monitoringu słu! do oceny skuteczno ci realizowanych działa# i pozwalaj na bardziej efektywne wydatkowanie rodków publicznych.
Zakłada si", !e instytucj odpowiedzialn za ogóln koordynacj" i monitorowanie procesu realizacji strategii b"dzie Urz d Gminy w Biłgoraju, którego zadaniem b"dzie w szczególno ci: zbieranie i przekazywanie partnerom społecznym i gospodarczym informacji o dost"pnych /ródłach finansowania zewn"trznego (kierowanie potencjalnych beneficjentów do odpowiednich instytucji), wyra!anie opinii co do zgodno ci proponowanych zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego z zapisami strategii, wydawanie opinii o zgodno ci planowanej inwestycji/zadania z zapisami strategii (w przypadku gdy taka opinia jest wymagana), inicjowanie i koordynowanie opracowania redniookresowych dokumentów programowych (np. program rozwoju bazy o wiatowej, program rozwoju usług społecze#stwa informacyjnego), informowanie społeczno ci lokalnej o istnieniu strategii i obranych kierunkach rozwoju, a tak!e o post"pach i efektach jej wdra!ania.
Ocena post"pów we wdra!aniu strategii b"dzie dokonywana w cyklu rocznym i b"dzie oparta o zestaw bazowych wska/ników. Poni!ej zaprezentowano wybrane rodzaje wska/ników, dostosowuj c ich charakter do rodzaju monitorowanego celu.
+
a) cele strategiczne: Nazwa celu Rodzaj wska9nika Wy8sza efektywno ć lokalnej Odsetek gospodarstw domowych utrzymuj cych si" gospodarki ze /ródeł zarobkowych, Poziom dochodów własnych gminy
Integracja społeczna oraz Liczba pracuj cych, poprawa jako ci kapitału Odsetek ludzi korzystaj cy z pomocy społecznej, ludzkiego w gminie
b) cele operacyjne: Nazwa celu Rodzaj wska9nika 1.1. Rozwój infrastruktury Odsetek dróg twardych w drogach gminnych poprawiaj0cej atrakcyjno ć ogółem, inwestycyjn0 gminy Poziom zwodoci gowania i skanalizowania gminy Odsetek osób korzystaj cych z sieci gazowej Ilo ć odpadów podlegaj cych utylizacji
1.2. Poprawa dochodowo ci Nrednia wielko ć areału gospodarstwa rolnego, gospodarstw rolnych Odsetek gospodarstw produkuj cych na rynek
1.3. Rozwój lokalnej Liczba podmiotów gospodarczych przedsi/biorczo ci i turystyki zarejestrowanych na 1000 mieszka#ców, Liczba przedsi"biorstw działaj cych w sektorze turystyki (sekcja H)
2.1. Poprawa poziomu i jako ci Odsetek osób z wy!szym i rednim wykształcenia mieszka7ców wykształceniem w gminie Odsetek dzieci obj"tych wychowaniem przedszkolnym Współczynniki scholaryzacji brutto dla szkół podstawowych i gimnazjów Ilo ć uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach przypadaj cych na jeden komputer z dost"pem do Internetu
2.2. Rozwój kultury i kapitału Ilo ć organizacji pozarz dowych działaj cych na społecznego terenie gminy, Odsetek osób korzystaj cych z ksi"gozbiorów bibliotecznych
Dane dotycz ce zaproponowanych powy!ej wska/ników dost"pne s w ramach oficjalnej statystyki i b"d pozyskiwane z Banku Danych Regionalnych. Wska/niki te w wi"kszo ci zostały wykorzystane w cz" ci diagnostycznej, przy opisie sytuacji społeczno-gospodarczej gminy.
+
$ ù!_+/ùbLY ' th5{Üahí!bL9 w9ùÜ[Ç!Çjí twh/9{Ü Yhb{Ü[Ç!/WL {th_9/ùbò/I
Konsultacje społeczne były wa!nym etapem prac nad strategi . Ich głównym celem było zapoznanie władz i społeczno ci lokalnej z procesem aktualizacji strategii oraz zebranie opinii i uwag od mieszka#ców na temat przyszłego rozwoju gminy. W trakcie konsultacji zorganizowano dwa spotkania robocze, w których ł cznie wzi"ło udział ponad 100 osób. Głównymi uczestnikami spotka# byli przedstawiciele władz gminy (wójt, radni, pracownicy administracji) oraz wybrani reprezentanci społeczno ci lokalnej (sołtysi, przedsi"biorcy, nauczyciele, koła gospody# wiejskich, itd.).
W trakcie pierwszego spotkania uczestnicy mogli zapoznać si" z aktualn sytuacj społeczno-gospodarcz w gminie oraz poznać główne instrumenty finansowania rozwoju gminy w latach 2007-2013. Podczas spotkania uczestnicy zostali równie! poproszeni o wypełnienie ankiety identyfikuj cej główne potrzeby i szanse rozwoju gminy. Ankieta składała si" z pi"ciu pyta# odnosz cych si" do takich zagadnie# jak: identyfikacja pi"ciu głównych problemów rozwojowych gminy, propozycja pi"ciu najwa!niejszych inwestycji w gminie, wskazanie trzech najwa!niejszych działa# nieinwestycyjnych w gminie, podanie trzech najwa!niejszych walorów gminy (wyró!niaj cych j na tle innych, zaproponowanie strategicznych kierunków rozwoju gminy.
Wyniki ankiet, opracowane w formie graficznej i zaprezentowane poni!ej, posłu!yły jako jedno z wa!nych kryteriów przy wyborze strategicznych kierunków rozwoju gminy.
Wykres 24. Problemy rozwojowe gminy Biłgoraj
+
Wykres 25. Zapotrzebowanie na inwestycje gminne
Wykres 26. Zapotrzebowanie na działania nieinwestycyjne samorz(du
+2
Wykres 27. Główne walory gminy
Wykres 28. Preferowane kierunki rozwoju gminy
Celem drugiego spotkania konsultacyjnego było zaprezentowanie wst"pnej wersji strategii oraz okre lenie listy projektów inwestycyjnych, uj"tych w Wieloletnim Planie Inwestycyjnych na lata 2008-2010. Zgłoszone w trakcie spotkania uwagi i opinie zostały w du!ym stopniu uwzgl"dnione w ko#cowej wersji strategii.
++
) ù!_+/ùbLY ' íL9[h[9ÇbL t[!b Lbí9{Çò/òWbò b! [!Ç! **)+ **
Wieloletni Plan Inwestycyjny (WPI) stanowi integraln cz" ć systemu wdra!ania strategii gminy. Zawiera wykaz najwa!niejszych zada# inwestycyjnych gminy, które b"d realizowane w pierwszym okresie obowi zywania strategii, tj. w latach 2007- 2010. Zadania te wynikaj z celów operacyjnych strategii i ich wdro!enie przyczyni si" do osi gni"cia okre lonych wska/ników przyj"tych w systemie monitorowania strategii.
Przy wyborze zada# inwestycyjnych kierowano si" nast"puj cymi kryteriami: wpływ realizacji danego zadania na cele strategii (głównie operacyjne), efektywno ć ekonomiczna zadania (powi zana z wpływem danej inwestycji na rozwój lokalnej gospodarki i rynku pracy), wielko ć projektu (powy!ej 50 tys. zł), efekt ekologiczny (wyeliminowanie b d/ ograniczenie zagro!e# dla rodowiska naturalnego), wyniki bada# ankietowych społeczno ci lokalnej, zdolno ć gminy do zapewnienia współfinansowania na wybrane do realizacji zadania, mo!liwo ć współfinansowania inwestycji ze /ródeł zewn"trznych.
Z uwagi na fakt, !e na obecnym etapie prac trudno przewidzieć poziom i zakres dofinansowania poszczególnych zada# ze /ródeł zewn"trznych, niniejszy wykaz zada# ma charakter wył cznie indykatywny. Zakłada si", !e zadania te b"d dodatkowo zatwierdzane przez Rad" Gminy w trybie ustawy o finansach publicznych.
Wykaz kluczowych projektów gminy do realizacji w latach 2008-10 Planowana wielko ć nakładów w ?ródła finansowania Szacunkowa poszczególnych latach ( w tys. zł) ?ródła warto ć Podmiot L.p. Nazwa zadania Cel zadania ( w tys. zł) dotacji Uwagi kosztorysowa realizuj0cy z zewn0trz (w tys. zł) Bud8et Dotacje 2008 2009 2010 gminy zewn/trzne Cel strategiczny: 1: Wysza efektywno@ć lokalnej gospodarki Infrastruktura drogowa Przebudowa drogi gminnej w Gromadzie Rozwój infrastruktury poprawiaj cej atrakcyjnoinfrastruktury inwestycRozwój ć poprawiaj cej (k/betoniarni) od drogi woj. Nr 835 do Projektyb"d mo!liwe realizacjido pod warunkiemuzyska 420 420 0 0 63 357 RPO WL UG Biłgoraj granic le nictwa Zagumnie (dł. około . 0,7 km) Budowa drogi gminnej Nr 109226L wsparciazzewn"trznych /ródeł finansowania Edwardów – Biłgoraj, Ró!nówka Stawy, 1 800 0 50 1 750 300 1 500 RPO WL UG Biłgoraj (dł. około 3 km) Budowa drogi gminnej Nr 109224L Majdan Gromadzki – Nadrzecze 1 000 1 000 0 0 150 850 RPO WL UG Biłgoraj (dł. około 1,1 km Budowa drogi gminnej Ruda Solska – 1 000 1 000 0 0 150 850 RPO WL UG Biłgoraj Budziarze (dł. około 1,1 km) Budowa drogi gminnej w Kolonii Sól, 2 (odc. od ul. Granicznej do powiatowej 700 700 0 0 120 580 RPO WL UG Biłgoraj Nr 2924L (dł. około 1,1 km) Budowa drogi gminnej Nr 109228L + Dere/nia Podlesie - ul. Spokojna 1 800 100 100 1 600 270 1530 RPO WL UG Biłgoraj (dł. około 1,7 km) Budowa drogi gminnej Nr 109227L 600 0 600 0 90 510 RPO WL UG Biłgoraj Dere/nia Solska – Okr głe (dł. około 1km) yjn gminy
Przebudowa drogi gminnej w Woli Du!ej . 2 000 0 1 000 1 000 300 1 700 RPO WL UG Biłgoraj (dł. około 3 km) nia Współfinansowanie zada# budowy, / przebudowy, remontów dróg 1 800 600 600 600 1 800 0 RPO WL SP/ZDP powiatowych na terenie gminy*
Infrastruktura wodno- ciekowa pod warunkiemz pod uzyskania wsparcia Rozwój infrastruktury Rozwój poprawiaj cej Projekty b"d mo!liwe dorealizacji mo!liwe b"d Projekty Budowa kanalizacji sanitarnej RPO WL / finansowania zewn"trznych/ródeł 10. inwestycyjn atrakcyjno gminyć 15 000 6 600 8 400 0 2 250 12 750 UG Biłgoraj w miejscowo ciach Sól i Kolonia Sól PO IiN
Budowa kanalizacji sanitarnej RPO WL / 11. 700 400 300 0 105 595 UG Biłgoraj w miejscowo ci Podlesie i Okr głe PROW Budowa kanalizacji sanitarnej RPO WL / 12. w miejscowo ci D browica, Zagrody 8 000 150 2 850 5 000 1 200 6 800 UG Biłgoraj PO IiN D browickie i Kolonia Sól Przebudowa systemu zaopatrzenia PROW/ 13. w wod" miejscowo ci Sól, Nowy 1 025 500 525 0 155 870 UG Biłgoraj RPO WL Bidaczów, Stary Bidaczów Budowa kanalizacji sanitarnej RPO WL / 14. 7 000 0 500 6 500 1 050 5 950 UG Biłgoraj w miejscowo ci Gromada PO IiN Infrastruktura w zakresie gospodarki odpadami Zakup pojemników i sprz"tu do selektywnej zbiórki i wywozu odpadów 2 j.w. 300 300 0 0 100 200 PROW UG/GZGK w ramach kompleksowego systemu zagospodarowania odpadów Przedsi/biorczo ć i turystyka Realizacja projektów uzale!niona jest projektówuzale!niona Realizacja Rozwój lokalnejciprzedsi"biorczo Rozwóji Budowa infrastruktury technicznej zewn trzpozyskaniaz rodków od 16. w osiedlu budownictwa mieszkaniowo - 1 150 0 1 150 0 173 977 RPO WL UG Biłgoraj rekreacyjnego w miejscowo ci Nadrzecze.
Przygotowanie terenów inwestycyjnych 17. w miejscowo ci Gromada - zakup turystyki 1 500 500 500 500 1 500 0 własne UG Biłgoraj gruntów
Budowa przystani kajakowej wraz z 18. towarzysz c infrastruktur w Nowym 800 0 800 0 120 680 RPO WL UG Biłgoraj Bidaczowie Projekt w zakresie podnoszenia poziomu 19. aktywno ci zawodowej w gminie 50 50 0 0 7,5 42,5 PO KL UG Biłgoraj
Cel strategiczny: 2: Integracja społeczna oraz poprawa jako@ci kapitału ludzkiego w gminie Edukacja i sport Budowa zespołu obiektów sportowych dorealizacjipodwarunkiem mo!liwe b"d Projekty uzyskan 20. Poprawa poziomu i jako ci wykształcenia mieszka#cówwykształceniapoziomucijako Poprawa i 700 200 500 0 200 500 PROW UG Biłgoraj w Korytkowie Du!ym wsparcia z zewn"trznychfinansowania wsparcia /ródeł 21. Modernizacja stadionu wiejskiego w Soli 778 178 600 0 389 389 PROW UG Biłgoraj
Budowa stadionu wiejskiego 22. 700 0 0 700 400 300 PROW UG Biłgoraj w Gromadzie
Budowa zespołu boisk sportowych 23. 700 0 0 700 400 300 PROW UG Biłgoraj w Bukowej
Budowa zespołu boisk sportowych 24. 700 0 700 0 200 500 PROW UG Biłgoraj w D browicy
Budowa sali gimnastycznej przy ZSPiG 25. 3 000 2 000 1 000 0 450 2 550 RPO WL UG Biłgoraj w Gromadzie
Nadbudowa i rozbudowa budynku 26. 400 300 100 0 60 340 RPO WL UG Biłgoraj oddziału "0" przy ZSPiG w Gromadzie
Projekt informacyjno-promocyjny 27. 50 50 0 0 7,5 42,5 PO KL UG Biłgoraj ia w zakresie edukacji przedszkolnej Kultura i integracja społeczna Rozwój kultury i kapitału kulturyi Rozwój Projekty b"d mo!liwe do mo!liwe b"d Projekty realizacji pod warunkiem pod warunkiem realizacji Budowa remizo- wietlicy w miejscowo ci w społecznego gminie 28. 300 300 0 0 75 225 PROW UG Biłgoraj /ródeł zewn"trznych z Gromada wsparcia uzyskania finansowania Modernizacja remizo- wietlicy 29. 300 0 300 0 75 225 PROW UG Biłgoraj w miejscowo ci Bukowa Modernizacja remizo- wietlicy 30. 700 0 700 0 200 500 PROW UG Biłgoraj
w miejscowo ci Ciosmy Modernizacja remizo- wietlicy 31. 700 0 0 700 200 500 PROW UG Biłgoraj w miejscowo ci Smólsko Du!e
Modernizacja remizo- wietlicy w Starym 32. 700 0 0 700 200 500 PROW UG Biłgoraj Bidaczowie Modernizacja remizo- wietlicy w Woli 33. 700 0 0 700 200 500 PROW UG Biłgoraj Dere/nia#skiej Budowa amfiteatru letniego 34. 3 000 0 200 2 800 500 2 500 PROW UG Biłgoraj w miejscowo ci Okr głe Modernizacja remizo- wietlicy 35. 700 0 700 0 200 500 PROW UG Biłgoraj w miejscowo ci Brodziaki Projekt w zakresie aktywnej integracji 36. 50 50 0 0 7,5 42,5 PO KL UG Biłgoraj społecznej Jako ć rz0dzenia i bezpiecze7stwo publiczne Zakup sprz"tu dla potrzeb OSP Sól 37. działaj cej w ramach Krajowego Systemu j.w. 200 0 0 200 30 170 RPO WL UG Biłgoraj j.w. Ratowniczo- Ga niczego
RAZEM 61 023 15 398 22 175 23 450 13 697,5 47 325,5
* Nazwa konkretnych zada inwestycyjnych w zakresie modernizacji dróg powiatowych bdzie okrelona na podstawie porozumienia pomidzy gmina Biłgoraj i Zarz!dem Powiatu Biłgorajskiego
Wykaz u!ytych skrótów: RPO WL – Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007-13 PROW – Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-13 PO KL – Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-13 SP / ZDP – Starostwo Powiatowe / Zarz d Dróg Powiatowych